JG LE ZENGNLETRME

Farkl zgl arlktaki mineral tanelerinin , dey (aa ve yukar) hareketli bir akkan ortamdan yararlanlarak, tabakalar halinde ayrlmas ile yaplan zenginletirmeye, dey hareketli akkan ortamda zenginletirme veya jig ile zenginletirme denir. Zenginletirmenin yapld aygta da jig ad verilir. Jiglerde kullanlan akkan ortam; ounlukla su, bazen hava, nadiren de ar bir sv olmaktadr. En eski zenginletirme aygtlarndan olan sulu (hidrolik) jigler, zellikle iri boyutlu cevherlerin zenginletirilmesinde, asrlar boyu baar ile kullanlmtr. Cevher hazrlamann teknolojisindeki gelimeler sonucunda eski nemlerini yitiren jiglerden, gnmzde zellikle kmr zenginletirme ile uygun zellikteki cevherlerin iri boyutlarda zenginletirilmesinde yararlanlmaktadr. Jig le Zenginletirmenin Genel Esaslar : Jiglerde, akkan bir ortam iinde ve elek zerinde bulanan iri boyutlu mineral taneleri, akkan ortama verilen aadan yukar (basma) ve yukardan aa (emme) hareketinin etkisi ile farkl arlkta tabakalar olutururlar. En ar mineraller en alt tabakada, en hafif minerallerde en st tabakada yer alrlar. Bu ekilde oluan farkl zellikteki tabakalarn ayr ayr jigden dar alnmas sonucunda , jig ile zenginletirme ilemi gerekleir. Jig kutusunda denilen bir tank ile bunun alt ksmnda yer alan elek ve elein altndaki tekneden olumaktadr. Ayrca; jig kutusu iindeki akkana aa yukar hareketi vermek iin bir hareket sistemi de bulunur. Jig ile Zenginletirmede Etkili Olan Kuvvetler : Dier gravite zenginletirmelerinde olduu gibi jigde de balca kuvvetlerin yerekimi, hidrodinamik kuvvetler ve hareket halindeki tanelerin, potansiyel enerjilerinin kinetik enerjiye dnmnden kaynaklanan kuvvetlerden olutuu bilinmektedir. Bu esas kuvvetlerin iddeti ve ynleri, dolaysyla da ayrmaya olan etkileri, cevher jig hareketi ve jig in yapsal zelliklerine bal olmaktadr:

 Cevher zellikleri: Tane boyutu, tane ekli ve zgl arl Jigin hareket zellikleri: Plsasyon (yukar aa, yalnzca yukar veya yalnzca aa hareket) hz ve ivmesi Jigin yapsal zellikleri: Tabaka (yatak) kalnl, jig boyutlar, blme adedi, tabakalarn jigden boalma ekli, kaldrma suyu miktar ve hareket mekanizmas ekli Jigde Tabakalamaya Neden Olan Olaylar : Karmak bir ayrma mekanizmas olan jiglerde younlua bal olarak tabakalama nedene balanmaktadr. 1 -) Engelli k Klasifikasyonu: Farkl boyut, ekil ve zgl arlktaki ok sayda taneden oluan bir sistemin (cevher) akkan ortamdaki hareketinde, tanelerin kelme hzlarnn, sv kat karm sspansiyonunun grnen zgl arl ile viskozitesine bal olduu bilinmektedir. Jiglerde suyun yukar doru hareketi tabakalar aarak yar akkan engelli k ortamn oluturur. Tabakalarn al srasnda, ar mineral daha az hafif mineral ise daha fazla yukar doru hareket eder. Suyun yukar doru hareketinin (basma) sonu ile aa doru hareketin (emme) balangcnda, meydana gelen engelli k klasifikasyonu, ar tanelerin hafiflere gre daha hzl olarak aa doru hareketlerini salar. 2 -) k Balangcndaki vme Fark : Viskoz bir akkann iinde ken bir tanenin hareket denklemi; mdv = mg-mg-D olmaktadr. m: Tanenin ktlesi m: Tane ile yer deitiren akkann ktlesi g: Yerekimi ivmesi D: tanenin hareketinden dolay akkann gsterdii diren dv: Hareketin ivmesi

Tanenin hareketinin balangcnda hz ok kk olduundan D diren deeri nemsenmez, bu durumda; dv = {(m-m)/m}g denklemi oluur. Tane ile yer deitiren akkann eit hacimde olduklar dnldnde denklem dv/dt= {(dk-ds)/dk}g={1-(ds/dk)}g eklini alr. dk:Kat taneciin zgl arl ds: Akkann zgl arl Bu durumda kat tanelerin hareketinin ivmeleri tane boyutuna baml olmamaktadr. Baka bir deile hareket ivmeleri sadece tanenin ve ortamn zgl arlna baldr. Teorik olarak tanenin aa doru hareketinin zaman yeteri kadar ksa ve bu hareketin tekrar yeterli ise farkl zgl arla sahip tanelerin dey olarak kat ettikleri yol farkl olacaktr. Tanelerin boyutlarda farkl olduunda sz konusu yol daha da artacak, bu durumda jig elei zerinde farkl younlukta tabakalar oluacaktr. 3 - ) k Sonunda Ara Boluklardan Szma: Jig iindeki akkan ortamn dey dorultuda aa doru (emme) hareketinin sonucunda, iri boyutlu taneler kerek tabakalar olutururlar. Daha sonra ince boyutlu taneler iri taneler arasndaki boluklardan aa doru hareketlerine devam ederler. Bu hareket esnasnda yine zgl arl fazla olanlar daha hzl bir ekilde kerler. Bylece ince tanelerde tabakalardaki yerlerini alrlar. Jiglerin Yaps ve altrlmas : Jig yap olarak son derece basit bir aygt olup, dibi elekli bir kutudan ibarettir. Jigin yapsal zellikleri ile altrlma ekli, jigdeki tabakalamay etkilediinden , zenginletirme ilemlerinin verimlilii asndan nemli olmaktadr. Jiglerde ayrmay etkileyen balca yapsal zellikler unlardr; Tabaka (yatak) kalnl Plsasyon zellii rnlerin jigden boaltlmas Blme Adedi Elek

Tabaka Yatak Kalnl : Jigdeki tabaka kalnl mineral zellikleri ile jigin boalma ekline bal olmaktadr. ri boyutlu cevherlerle alrken ayrlacak mineraller arasndaki zgl arlk fark az olduunda ve temiz konsantre retilirken; tabaka kalnl fazla, kk boyutlu cevherlerde ayrlacak mineraller arasndaki zgl arlk farkll fazla olduunda ve kaba konsantre retiminde, tabaka kalnl az olmaldr. Plsasyon zellii : Jigdeki tabakalama zerinde nemli etkileri olan bu zellikler, plsasyon hz, genlii ve ivmesi ile plsasyon eklidir. Plsasyon suyu jig eleine dik olarak ve dzgn bir ekilde verilmelidir. Suyun girdap yapmasn nlemek zere, elek altna kanat eklinde levhalar konulur. rnlerin Jigden Boaltlmas : Jig iindeki en st tabakada toplanan hafif mineraller, devaml beslemeden dolay, tama yolu ile jigden dar karlr. Dip ksmnda elek stnde yer alan ar mineral tabakas ise, eitli ekillerde dar kartlmaktadr. Elle Boaltma : El jiginde ve devaml almayan kk jiglerde jig durdurularak, ar mineral tabakas krekle boaltlr. Kap Baraj Sistemiyle Boaltma : Devaml alan jiglerde en ok kullanlan ar mineral boaltma eklidir. amandraya Bal Kapak Sistemi ile Boaltma : Sistem, jig yatann zgl arlna bal olarak hareket eden bir amandra ve bu amandraya bal kaldra kollar ile kontrol edilen bir kapaktan oluur. Jig kutusu iindeki amandra, yatan zgl arlnn artmas ile yukar kalkarak kapa aar, ar mineral tabakasnn boalmas ile zgl arlk azaldndan, amandra aa inerek kapa kapatr. Tekne rn Alarak Boaltma : Bu boaltma eklinde, jig eleinin delik boyutu, cevher tane boyutundan daha byk olarak alnr. Elek zerine, ayrlacak olan ar mineralin zgr arlna yakn zgl arlkta bir malzeme konularak yapay bir tabaka oluturulur. Bu durumda, ar mineraller yapay tabakay ve jig eleini geerek, alttaki teknede toplanrlar. Hafif mineraller ise , yapay tabakay aamazlar. Jig teknesinde toplanan ar mineraller, tekne altndaki vana alarak boaltlr. Bu ekilde alnan rne, tekne rn (tekne konsantresi) denir.

Blme ( Kompartman ) Says : Endstride kullanlan jigler, yan yana monte edilip seri halinde alan birden fazla blmeden oluurlar. Blme says, yaplacak zenginletirme ileminin zelliine (n zenginletirme nihai zenginletirme) ve zenginletirilecek cevher miktarna bal olarak deimektedir. Elek : Jig kutusunun altnda yer alan ve zerinde tabakalarn oluturduu elek, ayrma asndan nem tamaktadr. Jig iindeki kaynamalarn nlenmesi ve ar mineral tabakas kalnlnn dzgn olmas iin elein esnek olmas gerekir. Bunun iin elek altna bir zgara yerletirilmektedir. Elek st ve tekne konsantrelerinin miktarlarn belirten elek boyutu, jige beslenen cevherin boyutu ile ar minerallerin boaltlmas ekline, bal olarak seilir. Elek delik boyutlar genellikle, 25 mm arasnda olmaktadr. ri boyutlu cevherle alrken, temiz ar mineral rn alnmak isteniyorsa; cevher boyutundan daha kk delikli elek, temiz hafif mineral rn (genellikle artk) alnmak isteniyorsa; bu kez, cevher boyutundan byk delikli elek seilir.

Jiglerin Kapasitesi : Jiglerin kapasiteleri; cevher ve jigin yapsal zellikleri ile yaplan zenginletirme ileminin cinsi (n veya nihai zenginletirme) gibi deikenlere bal olmaktadr. Genel kapasite deerleri jig elei alanna gre verilir. 0.1 m lik elek alan iin 24 saatlik kapasite Sabit elekli jiglerde ; 0.52 ton Hareketli elekli jiglerde ; 49.5 ton arasnda olmaktadr. Jiglerde ortalama g sarfiyat ise, 0.1 m lik elek alan iin, 0.10.15 PS dir. Endstride Kullanlan Jigler :

1-)Hareketli Elekli Jigler: Hareketli elekli jiglerdeki plsasyon hareketi, altnda elek ve iinde cevher bulunan jig kutusunun sabit akkan ( su ) iinde aa yukar hareket etmesiyle, salanmaktadr. En tipik rnei el jigidir. Daha ok laboratuar deneylerinde, nadiren de kk apta zenginletirme ilemlerinde kullanlabilir.

i cevherle doldurulan alt elekli jig kutusu, bir kaldra sisteminden yararlanlarak, ii su dolu tekne iinde tabakalar ayrlncaya kadar el ile hareket ettirilir. Sonra durdurularak boaltlr. Hareketli elekli jiglerin endstride en ok kullanlan rnei de, elei motor kuvveti ile hareket ettirilen Hancock jigidir.

2-) Sabit Elekli Jigler : Sabit elekli jiglerde, jig kutusu ve elek sabit olup, akkan ortamn aayukar hareket ettirmesiyle plsasyon salamaktadr. Bu jigler ierdikleri akkan cinsine gre; Hidrolik ( sulu ) jig Pnmatik ( haval ) jig ArSv jig gibi isimler alrlar.

a-) Hidrolik ( Sulu ) Jigler : Hidrolik jigler, cevher hazrlama endstrisinde en ok kullanlan jig trleri olup, suyu hareket ettiren mekanizmann cinsine gre; pistonlu, diyaframl, basnl su ve basnl haval olmak zere drt snfa ayrlrlar.

i-) Pistonlu Jigler : Bu jiglerde, elein yannda bulunan ve jig teknesine ak olan blmede, su iinde aa yukar hareket eden bir piston plsasyonu salamaktadr. Pistonlu jigin en tipik rnei Harz jigidir. Bu jig, seri halinde alan ok sayda blmeden olumakta ve her blmeden taan hafif mineral taneleri, daha sonraki blmeyi beslemektedir. Birinci blmeden, ar minerali ieren konsantre, son blmeden; hafif minerali ieren artk, aradaki blmelerden de ara rn alnr. Eksantrik bir mil ile tahrik edilen pistonun, aa doru olan hareketi basma, yukar doru hareketi de emme etkisini dourmaktadr. Emmenin etkisini azaltmak iin, pistonun altndan veya stnden basnl su verilebilir. Piston dakikada 100300 defa hareket edebilir. Hareket genlii de 0.58 cm arasnda deiir. Harz jiginin 0.1 m elek alan iin 24 saatlik kapasitesi, 1.4 ton civarndadr. ii-) Diyaframl Jigler : Bu jiglerin tipik rnei Bendelari jigidir. Bu aygttaki plsasyon hareketi, diyaframl tulumbaya benzer bir mekanizmayla elde edilmektedir. Tekne iinde yer alan ve kauuk bir
6

diyaframla tekne cidarna balanan, dairesel veya alt keli disk eklindeki piston, eksantrik mile bal hareket kolu ile tahrik edilip, aayukar hareket ederek sudaki plsasyonu salar. disk eklindeki piston, diyafram sisteminin yukar doru olan hareketi basma, aa doru hareketi de emme etkisi dourur. Pistonun aa doru hareketi srasnda, ilave su borusundan basnl su verilerek, emme etkisi azaltlr. iii-) Basnl Su ile alan Jigler : Bu jiglerde, plsasyon hareketi mekanik olarak deil, basnl su ile salanr. Bunlara plsatr jigi de denilmektedir. Richards jigi, bu tr jiglerin bir rneidir. Yap olarak Harz jigine benzeyen Richards jiginde, elek yanndaki blmeye, 150 200 devir / dakika hzla dnebilen bir dner vanadan yararlanlp, ksa aralklarla basnl su verilerek, jig kutusunda basma etkisi dourur. Bu jiglerde emme etkisi yoktur. iv-) Basnl Hava le alan Jigler : Bu jiglerde dner bir vana ile ksa aralklarla verilen basnl hava, jig iindeki suyu hareketlendirerek basma etkisi dourur. Bunlarda da emme etkisi bulunmamaktadr. Basnl hava ile alan jiglerin tipik rnei kmr zenginletirmede ok kullanlan Baum jigidir. Baum jiginin gelitirilmi ve 1970 li yllardan sonra kullanlmaya balanlan gnmzdeki rnei Batac jigidir. Bu jigde hava verme sistemi deitirilerek tamamen elektronik kontroll hale getirilmi ve bylece ok hassas yatak kontrol salanmtr. Batac jiginin kmr zenginletirmesinde nemi byktr. b-) Pnmatik ( Haval ) Jigler : Akkan olarak su yerine hava kullanlan jiglere pnmatik veya haval jig denilmektedir. Plumb haval jiginde, 400 500 devir / dakika hzla dnen bir dner vanadan elek altna verilen basnl hava, yalnzca basma etkisi olan plsasyon hareketini salamaktadr. Haval jigde akkan ortamn viskozitesi dk olduundan , viskoz diren kuvvetinin taneler zerindeki etkisi, sulu ortamlara gre ok azdr. Bunun sonucu olarak, 0.1 mm boyutuna kadar olan tanelerin haval jiglerde zenginletirilmesi mmkndr. Uygulama alan ok dar olan haval jigler ancak, susuz yerlerde ve kuru rnler istenildii zaman kullanlmlardr.

c-) Ar Sv Jigleri : Ar sv jiglerinde, akkan olarak su yerine ar bir sv kullanlmaktadr. Jigde ayrlacak mineraller arasndaki zgl arlk fark az olduu zaman (zenginletirme kriterinin kk olmas halinde) akkan olarak ar bir sv kullanlarak (ekonomik olduu taktirde) ayrma hassasiyeti arttrlabilir. Jiglerde Zenginletirmeyi Etkileyen Faktrler : Ayrma tabakas kalnl Su ilavesi Besleme miktar (1 4 ton /gn) Jigin hz ve genlii (piston hz : 100 300 emme basma / dak , piston genlii :0.5 80 cm) Elek alan (0.1 m) Besleme malnn tane boyutu ( 25 1 mm ) Kmrde kullanlan hidrolik jiglerde tane boyutu 120 3 mm aralndadr. Haval jiglerde ise alt boyut 0.1 mm ye kadar inmektedir. DENEYN YAPILII VE SONUCU Jigi su ile doldurduk ve bir sre sirklasyonun olmasn bekledik. Daha sonra bir miktar numune alp jig elei zerine yavaa boalttk ve bir mddet bekledik. Daha sonra suyu keserek jigi durdurduk, kompartman jigden kartp yan kapa atk ve jigde oluan tabakalamay grdk. 3 tabaka halinde tabakalama gzlendi, en altta ist ortada tekne rn stte ise temiz kmr bulunmaktadr.