NovaTerra / jaargang 6 / nummer 3 / oktober 2006 / 16

Glaskasteel:
van project naar concept
Het Glaskasteel was het project voor een multifunctioneel gebouw te Bleiswijk, vijftien hectare groot,
goed voor 1.500 tot 2.000 werknemers. Het stapelde glastuinbouw en bedrijfsruimte en zou efficiënt
omgaan met energie. Hoewel het project in deze vorm niet gerealiseerd werd, groeide het uit tot een
richtinggevend concept. Een interview met Jan Ammerlaan, een van de adviseurs in het proces.

City fruitful, het eerste innovatieve kasconcept dat het Photoshop-niveau ontstijgt. (bron: Kuiper Compagnons, Rotterdam)

Frank van der Hoeven, TU Delft, afdeling Urbanism, Redactie Nova Terra

In de Nota Ruimte zijn de concentraties van glastuinbouw in het
Westland en in de omgeving van Aalsmeer aangemerkt als Greenports.
Ze behoren daarmee officieel tot de ruimtelijke hoofdstructuur van
ons land. Wanneer de vergelijking met de beide Mainports opgaat
dan betekent die bijzondere status niet dat er automatisch nieuwe
ruimte vrij komt voor glastuinbouw. De sector doet er dus goed aan
wanneer ze onderzoek doet naar ruimtebesparende oplossingen.
Eén van de mijlpalen in dat onderzoek is het Glaskasteel. De concept-
ontwikkeling voor Glaskasteel heeft waardevolle kennis en ervaring
opgeleverd, ook al is het project uiteindelijk niet gerealiseerd. De ideeën
voor de toepassing van meervoudig ruimtegebruik in de glastuinbouw
worden langzaam rijp. Het samenbrengen van verschillende functies
spaart overigens niet alleen ruimte. Het biedt tevens een uitgelezen
kans om het energiegebruik van kassen terug te brengen met wel zo’n
veertig tot vijftig procent. We spreken met Jan Ammerlaan die als
zelfstandig adviseur betrokken was bij het Glaskasteel.
beeld wordt werkelijkheid
We hebben nu al zoveel ontwerpen gezien voor de toepassing
van meervoudig ruimtegebruik in de glastuinbouw, verzucht Jan,
wanneer je niet oppast blijft het Photoshop-gehalte van die
plannen onverminderd hoog. Dat was nou het interessante aan
het Glaskasteel. Met het Glaskasteel gingen we die barrière doorbreken.
Beeld zou werkelijkheid worden.
NovaTerra / jaargang 6 / nummer 3 / oktober 2006 / 17
Ontwerpschetsen van VHP. (bron: VHP, Rotterdam)
Een concept als Glaskasteel komt natuurlijk niet uit de lucht vallen.
Het verhaal begint eigenlijk begin jaren negentig van de vorige eeuw
met City Fruitful, het concept van de gemeente Dordrecht, Kuiper
Compagnons (Ashok Bhalotra) en Kas Oosterhuis. City Fruitful zou
voorzien in de gelijktijdige ontwikkeling van 1.700 woningen en
24 hectare glastuinbouw op een gebied van in totaal zo’n 56 hectare.
Woningen werden ontworpen boven de kassen, tussen de kassen
en naast de kassen. Dat was begin jaren negentig.
Een volgende stap in die ontwikkeling is de Kas van de Toekomst, gere-
aliseerd ter gelegenheid van de Floriade 2002. In de Haarlemmermeer
is een demonstratiekas gebouwd met een oppervlakte van zo’n 2.700
vierkante meter. Het omvatte een superglas-kas, een gesloten kas
en de Floriade-kas. Het demonstreerde moderne teeltsytemen en
een toekomstgerichte bedrijfsvoering op basis van het zogenaamde
Total Quality Management.
Binnen het programma van Kas voor de Toekomst zijn toen ook nog
een aantal concrete gebieden uitgewerkt: Aalsmeer, Westland en de
Zuidplaspolder. Voor elk van die gebieden zijn twee ontwerpen
gemaakt. Daarbij werd gefocust op ruimtelijke kwaliteit. Mecanoo
(Francien Houben) hield zich bezig met de Zuidplaspolder. Arcadis
werkte de locatie in Aalsmeer uit. De sector wil graag van het slechte
imago af. Glastuinbouw hoeft niet slecht te zijn voor de ruimtelijke
kwaliteit. Maar je moet dan wel laten zien dat het ook anders kan.
Zo komen we dan in een fase waarin een aantal mensen besmet zijn
met een gevoel van: ‘We moeten wat met die ruimte’. De provincie
Zuid-Holland had een Programmabureau Glastuinbouw opgericht.
Henk Jense werd daar het hoofd van. De provincie Zuid-Holland
organiseerde een cyclus van bijeenkomsten rond de glastuinbouw.
Men wilde de ontwikkeling van netwerken bevorderen. In die bijeen-
komsten kwam een idee naar voren om een aantal vernieuwingen
te combineren. Zo is het idee van het Glaskasteel geboren. Jense trok
dat proces dus.
logische stap in een ontwikkeling
Het Glaskasteel moet je dus zien als een logische stap in een
ontwikkeling die al zo’n vijftien jaar aan de gang is. Concreet is het
Glaskasteel dan de pilot waarin alle onderwerpen samenkomen.
Je vind er alle elementen van Kas van de Toekomst: de toepassing van
superglas, het principe van de gesloten (lees: energie-efficiënte) kas,
de invoering van mobiele teelten (rijdende tafels, werk dat naar de
mensen toe gaat). Het Glaskasteel pakt eveneens het thema van de
ruimte-efficiëntie op waar City Fruitful al mee experimenteerde.
Het Glaskasteel zou zijn eigen ruimte minimaal dubbel benutten.
Dat was de doelstelling. Z
NovaTerra / jaargang 6 / nummer 3 / oktober 2006 / 18
Voor zo’n initiatief heb je natuurlijk partijen nodig. Bijzonder is de rol van
de provincie Zuid-Holland die hier met Jense het trekkerschap vervulde.
Die leidende rol hoort wellicht bij de veranderende taakopvatting van
de overheid. Je moet dat misschien zien in het licht de ‘ontwikkelings-
planologie’. Maar op zo’n moment is dat toch nieuw.
Vervolgens is er dan de PPO, het Praktijkonderzoek Plant en Omgeving.
Door kassen samen te
brengen met andere
functies, kan het ener-
gieverbruik met veertig
tot vijftig procent
worden teruggebracht
Het PPO had grond gekocht in de Overbuurtsepolder te Bleiswijk,
nabij het HSL-tracé (Hogesnelheidstrein). PPO was inmiddels onder-
deel geworden van het Wageningen Universiteit en Researchcentrum
(WUR). De WUR wilde fysiek aanwezig zijn in het glastuinbouwgebied.
Op de locatie te Bleiswijk moest een kenniscluster ontwikkeld worden
waar PPO haar onderzoeksactiviteiten kon concentreren.
Artist impressions van VHP. (bron: VHP, Rotterdam)
Vestigingen in Naaldwijk, Aalsmeer, Drente en Limburg zouden hier
samengebracht worden. Wel beschouwd kon PPO niet zo heel erg
veel met de grond die ze verworven had. De rest van het gebied
was eigendom van de Glastuinbouwontwikkelingsmaatschappij
Overbuurtsepolder, de GOP. En over dat land moest de ontsluiting
geregeld worden. Zoiets dwingt tot samenwerking.
PPO werd zo één van de initiatiefnemers, de hoofdbewoners van het
Glaskasteel. Verder deden twee grote bedrijven mee: Bunnik Plant en
De Bleiwijkse Zoom. Die drie initiatiefnemers waren verantwoordelijk
voor het hele proces: de constructiekant, de ontwerpkant en zelfs
voor het zoeken van potentiële bewoners. En die drie partijen waren
daarbij selectief. De oplossingen en de gegadigden moesten aansluiten
op het ambitieniveau dat men zich gesteld had. Het Glaskasteel zou
innovatief zijn, duurzaam, kennisgericht en schoon. Dat schoonwerken
NovaTerra / jaargang 6 / nummer 3 / oktober 2006 / 19
heeft natuurlijk weer te maken met het vergunningentraject.
Het uitgangspunt van het Glaskasteel was dat de ruimte minimaal
dubbel benut zou worden, bovengronds wel te verstaan. Er is gekeken
naar het gebruik van de ondergrond. Dat heeft geleid tot een parkeer-
garage. Uiteindelijk is die garage weer wegbezuinigd. Ook is gekeken
naar de toepassing van waterkelders, in te zetten voor de piekopvang.
De aquifers bevinden
zich op een diepte
van 50 tot 150 meter.
Hier wordt koud water
of verwarmd water
opgeslagen
Ook die zijn er niet gekomen. Het Hoogheemraadschap Schieland
ging daar niet mee akkoord. Die kelders waren alleen haalbaar wanneer
het Hoogheemraadschap er geld voor gaf. Dat was ze niet van plan.
Concreet is daar verder niet meer aan gerekend.
Het meervoudige concept voor het Glaskasteel telt vier lagen,
waarvan twee bouwlagen. Het gebouw zelf voorziet in de bouwlagen.
De bovenste laag is bestemd voor de kassen van de initiatienemers
PPO, Bunnink Plants, De Bleiswijkse Zoom en een veredelingsbedrijf.
Op de onderste laag claimen Bunnik Plants en De Bleiswijkse Zoom
elk een grote inpandige ruimte voor hun kasgerelateerde bedrijfs-
activiteiten. Om die grote bedrijfsruimte op de begane grond zijn
kleinere bedrijfsruimten ontworpen, elk voorzien van een deel van
de gevel. Op dertig tot veertig meter diepte onder het Glaskasteel
wordt het gietwater (hemelwater) opgeslagen. Dat is de derde laag.
De vierde laag komen we tenslotte op een diepte van 50 tot 150 meter
tegen. Hier bevinden zich de aquifers waar koud water (vijf tot zes gra-
den Celsius) of verwarmd water (achttien tot twintig graden Celsius)
wordt opgeslagen.
Artist impressions van VHP. (bron: VHP, Rotterdam)
ontwerp
Wanneer je het over het Glaskasteel hebt dan moet je natuurlijk
ook de ontwerpers noemen. Het schetsontwerp is van VHP stedebouw-
kundigen + architekten + landschapsarchitekten. Toen het Glaskasteel
van studie naar project ging, kwam Bogaerds architecten en ingenieurs
BNA/BNI in beeld. Het architectuurontwerp is heel ambitieus begonnen.
We hadden het idee dat we een hoge kas gingen bouwen met een
gevel van staal en aluminium, een plafond van hout, en een vloer erin.
Het zou een Kasgebouw worden. Die term heb ik zelf nog geïntrodu -
ceerd. Er zitten plussen en minnen met zo’n Kasgebouw. Je hebt een
hoogte nodig van veertien tot vijftien meter. Daarmee komt een
bestemmingplandiscussie om de hoek kijken. Constructietechnisch
was het Kasgebouw ook lastig: brandveiligheid, de onderlinge beïn-
vloeding van boven- en onderburen, het materiaalgebruik, het soort
vloer, de sterkte van de vloer en uiteindelijk het kostenniveau. We zijn
toen gaan zoeken naar een andere oplossing. Het werd uiteindelijk een
betonnen doos met daar bovenop een kas. Tegenwoordig worden er
bedrijfsmatig betonnen dozen neergezet tegen een zeer scherpe prijs.
Aanbod van beton was er volop, zeker met de grote bouwprojecten
in het land, denk aan de HSL en de Betuweroute. En die betonnen
doos bood ook een flexibel in te richten onderruimte. De gevel en het
totaalaanzicht liggen vast, de binneninrichting is daarentegen vrij:
casco-achtig. Welbeschouwd realiseer je met die betonnen doos een
nieuw maaiveld. Het Kasgebouw ging uit van een extra verdieping.
Dat werkt toch fundamenteel anders. Z
NovaTerra / jaargang 6 / nummer 3 / oktober 2006 / 20
energie
Dan het energieaspect. Het Glaskasteel centraal omvat een energie-
ontwerp dat uitgaat van een energiecentrum. Dat energiecentrum
regelt de energiehuishouding van het Glaskasteel via vloerverwarming
en airconditioning. Het energiecentrum produceert warmte en kou,
slaat het op en gebruikt die wanneer nodig. Dat alles maakt dat het
Glaskasteel geen aardgasaansluiting nodig heeft. De elektriciteit zou
geleverd worden door de warmtekrachtkoppelingsinstallatie van een
nieuw te stichten bedrijf, direct naast het Glaskasteel. Dat buurbedrijf
levert de stroom die nodig is voor de warmtepompen. Het energiecen-
trum van het Glaskasteel omvat zes of zeven van die warmtepompen
voor de verwarming. Als bijproduct leveren ze (net als een koelkast)
koudeproductie. Die koudeproductie wordt 50 tot 150 meter diep
opgeslagen in aquifers. En met die koudeproductie wordt dan in
de zomer de energie geoogst van de kas van De Bleiswijkse Zoom.
Die kas van vijf hectare groot is ontworpen volgens het principe van
de GeslotenKas®. De warmte die met de koudeproductie onttrokken
wordt aan de gesloten kas wordt eveneens opgeslagen in aquifers.
Bij elkaar levert deze energiekringloop een besparing op van veertig
tot vijftig procent ten opzichte van een stand-alone situatie.
Inmiddels is dit GeslotenKas®-principe (ontwikkeld door Innogrow)
toegepast bij Themato CV. Dat bedrijf won met die innovatie de
Nationale Tuinbouwondernemersprijs 2005.
Uiteindelijk is er met reële investeringsbedragen geoffreerd en zijn er
aan potentiële bewoners concrete aanbiedingen gedaan, gebaseerd
op een exploitatieberekening van het totale complex. De conjunctuur
werkte niet langer mee. Toen we in 2004 begonnen met het vermarkten
van de bedrijfsruimten en de kantoren zaten we inmiddels op het
dieptepunt van de kantorenmarkt, leegstand alom. En de tijd drong.
PPO had zich met oog op het samenvoegen van de verschillende
bedrijfsonderdelen een deadline gesteld. Op 1 juli 2005 moest er
voldoende zicht zijn op de verkoop van de onderruimtes. Dat was zo
vastgelegd in het ‘concept projectontwikkelingsplan’. De initiatief-
nemers hadden zich tot doel gesteld dat er in de zomer van 2005
voor tachtig procent van alle ruimten kopers gevonden waren.
Op dat moment zouden de initiatiefnemer het project overdragen
aan projectontwikkelaars. We zaten echter op zestig procent.
Sinds 1 juli 2005 gaan de partners alleen verder. PPO bouwt op haar
vijf hectare in Bleiswijk kantoor- en onderzoeksgebouwen.
Onduidelijkheid bestaat nog over de ontwikkeling van de resterende
tien hectare. Het buurbedrijf dat de stroom zou leveren is inmiddels
gerealiseerd. Maar sinds 1 juli 2005 is het Glaskasteel dus geen
bouwproject meer. Drie partijen vervulden gezamenlijk de rol van
ontwikkelaar. Ze waren het inhoudelijk eens maar konden elkaar niet
vast houden toen het puntje bij paaltje kwam. Terugkijkend op het
proces zou het prettig zijn wanneer één (dominante) partij de rol van
opdrachtnemer/ontwikkelaar vervult. Nu was dat soms lastig. PPO
is een halve overheid waarbij de besluitvorming soms oploopt tot
op het niveau van Minister Veerman. Dat maakt je niet slagvaardig.
Het Glaskasteel heeft de ideevorming in de sector echter volop
gestimuleerd. Op dit moment zijn er een aantal initiatieven waarbij
het woord Glaskasteel gebruikt wordt. Zo ontstaat er op een bedrijfs-
terrein in het Brabantse Gemert een kleiner Glaskasteel: een kaas-
groothandel met een aardbeienteler als bovenbuur. En inderdaad,
Gemert is waar Henk Jense tegenwoordig afdelingshoofd ruimtelijk
ontwikkeling is. Dan zie je maar weer dat het ook om mensen gaat.
NovaTerra / jaargang 6 / nummer 3 / oktober 2006 / 21

(bron: Architektenburo Bogaerds, Numansdorp)

In het Brabantse Glaskasteel niet stuk liep omdat er geen gegadigden waren voor

Gemert verrijst een de kasruimte. De kassen waren bezet. Het was de verhuur/verkoop

kaasgroothandel met
van de kantoor- en bedrijfsruimten die te traag ging met oog op een
deadline die de initiatiefnemers zich gesteld hadden. Een tweede

een aardbeienteler
reden om optimistisch te blijven is de ontwikkeling van een kleiner
glaskasteel in Gemert. Kortom: het Glaskasteel is nog niet afgeschreven.

als bovenbuur Reacties kunnen gestuurd worden naar: vanderhoeven@nova-terra.nl

summary
The Glaskasteel (glass castle) is an innovative multi-storey building
design for greenhouse cultivation and other business uses. It is a good
example of multiple use of space and demonstrates that greenhouses
lessen can be of high spatial and design quality. Moreover, it is highly
Wat kunnen we nu leren van de ontwikkelingen die geleid hebben energy-efficient, reducing consumption by forty to fifty per cent.
tot het Glaskasteel-concept? Het Glaskasteel laat zien dat binnen de Three different parties initiated the project, which came close to
sector een groeiend besef bestaat dat we iets moeten met ruimte en realisation but failed in the end because the office space could not be
met energie. Het Glaskasteel toont dat ruimtebesparende en energie- let on time. Nevertheless, the concept shows that space- and
besparende innovaties succesvol om te zetten zijn in toepassingen energy-saving building concepts are almost ripe for implementation.
die (bijna) rijp zijn voor de praktijk. Door ontwikkelingen op de energie- Similar initiatives are being developed throughout the Netherlands. Y
markt hebben zulke toepassingen die energie besparen flink de wind
in de zeilen: de GeslotenKas® bijvoorbeeld. Recente ontwikkelingen
op de vastgoedmarkt werkten toepassingen die ruimte besparen echter
tegen. Wellicht moeten we ons afvragen hoeveel van die nieuwe toe-
passingen in één concept passen. Die ruimtebesparende toepassing
was in ieder geval een brug te ver. Toch moeten we op dit punt niet al
te somber zijn. Het Glaskasteel heeft een oplossing geïdentificeerd
(de betonnen doos) die een dubbel grondgebruik voor glastuinbouw
financieel haalbaar maakt. Merk op dat de ontwikkeling van het