Steven RUNCIMAN

Dzieje wypraw krzyowych

Tom 2

Krlestwo Jerozolimskie i frankijski Wschd (1100-1187)

Ksigozbir DiGG 2010

Przedmowa

tomie tym zamierzam przedstawi dzieje zamorskich pastw frankijskich od wstpienia na tron krlewski Baldwina I do odebrania chrzecijanom Jerozolimy przez Saladyna. Histori tych wydarze odmalowao ju przede mn wielu pisarzy europejskich, przede wszystkim Rhricht z niemieck dokadnoci i Ren Grousset z francusk elegancj i inwencj, a take, zbyt zwile, po angielsku W.B. Stevenson. Zajmuj si tym samym tematem i korzystam z tych samych podstawowych rde co wspomniani autorzy, podjem jednak prb interpretacji materiau historycznego odbiegajc w pewnych kwestiach od pogldw moich poprzednikw. Tok narracji w tej ksice nie zawsze moe by potoczysty. Wynika to gwnie z faktu, e rozwj sytuacji politycznej w wiecie muzumaskim na pocztku XII stulecia wymaga wszechstronnej analizy, bez zrozumienia bowiem zachodzcych w nim przemian nie zdoalibymy zrozumie fenomenu powstania pastw krzyowych ani przyczyn pniejszego odrodzenia islamu. W XII stuleciu nie wystpoway wielkie narodowe ruchy migracyjne, ktre odegray tak du rol w wieku XI i ktre miay powtrzy si w XIII stuleciu, komplikujc dzieje pniejszych krucjat oraz zmierzchu i upadku Outremer.1 Chwilowo wic ca nasz uwag moemy skoncentrowa na Outremer. Jednake ani przez moment nie wolno nam straci z pola widzenia szerszej zachodnioeuropejskiej areny politycznej, wojen religijnych prowadzonych przez wadcw Hiszpanii i Sycylii, kopotw Cesarstwa Bizantyjskiego i kalifatu wschodniego. Dziaalno witego Bernarda, pojawienie si floty angielskiej w Lizbonie, intrygi paacowe w Konstantynopolu i Bagdadzie, wszystko to stanowi wane epizody tego dramatu, mimo e punkt kulminacyjny osign on na nagim wzgrzu w Galilei. Gwnym tematem tego tomu s sprawy wojenne, a rozwodzc si szeroko o tak wielu kampaniach i wyprawach zbrojnych, szedem ladem dawnych kronikarzy, ktrzy dobrze znali si na rzeczy. Wojna stanowia bowiem to ycia w Outremer, a szczcie lub pech na polu bitwy nieraz decydoway o losach tamtejszych pastw chrzecijaskich. Jednak w tomie tym powiciem jeden rozdzia yciu codziennemu i organizacji pastwowej na frankijskim Wschodzie. W tomie nastpnym zamierzam omwi rozwj sztuki oraz zagadnienia gospodarcze. Te dwa aspekty ruchu krucjatowego znalazy peniejszy wyraz dopiero w XIII stuleciu. W przedmowie do pierwszego tomu tej ksiki wspomniaem o niektrych wybitnych historykach, ktrych prace byy dla mnie wielk pomoc. Pragn w tym miejscu uczci pami Johna la Monte, ktrego przedwczesna mier stanowi bolesny cios dla historiografii krucjatowej. Zawdziczamy mu nade wszystko specjalistyczne wiadomoci o systemie administracji na frankijskim Wschodzie. Chciabym take podkreli mj dug wobec profesora Claude Cahena ze Strasburga, ktrego wielka monografia powicona Syrii pnocnej i liczne artykuy maj ogromne znaczenie dla tematu mej pracy. Pragn wyrazi wdziczno licznemu gronu przyjaci, ktrzy okazali mi pomoc w czasie moich podry po Wschodzie, zwaszcza Zarzdom Ochrony Zabytkw w
Outremer zamorskie pastwa frankijskie (przyp. tum).

Jordanii i Libanie, a take Irackiemu Towarzystwu Naftowemu. Pragn rwnie jeszcze raz podzikowa Dyrekcji Cambridge University Press za uprzejmo i wyrozumiao.
Steven Runciman Londyn 1952

KSIGA I

ZAOENIE KRLESTWA
Rozdzia 1

Outremer i jego ssiedzi

Ty jeste ludojadem i odbierasz potomstwo twemu ludowi. - Ksiga Ezechiela 36,13

chwil wkroczenia armii frankijskich do Jerozolimy pierwsza krucjata osigna swj cel. Ale jeeli chrzecijanie chcieli utrzyma to wite miasto w swoich rkach i jeeli pragnli zapewni pielgrzymom atwy do niego dostp, musieli zorganizowa trwa administracj, stworzy solidny system obronny i zagwarantowa bezpieczestwo drogom komunikacyjnym z Europ. Krzyowcy, ktrzy zamierzali si osiedli na Wschodzie, zdawali sobie spraw z koniecznoci rozwizania tych problemw. Krtkie panowanie ksicia Gotfryda stworzyo zaledwie zalek krlestwa chrzecijaskiego. Gotfryd wszake, mimo swych godnych szacunku zalet, by czowiekiem sabego charakteru i niewielkiego rozumu. Zazdro doprowadzia go do konfliktu z baronami krucjatowymi, a prawdziwa pobono do przekazania Kocioowi zbyt rozlegej wadzy. mier Gotfryda i objcie wadzy przez jego brata Baldwina uratoway mode Krlestwo od zguby. Baldwin bowiem odznacza si mdroci, dalekowzrocznoci i wytrwaoci prawdziwego ma stanu. Czekao go zadanie gigantyczne, a tymczasem mia do pomocy zaledwie garstk ludzi, na ktrych mg polega. Wielcy rycerze, zaprawieni w bojach pierwszej krucjaty, albo udali si na pnoc, albo powrcili do swych krajw ojczystych. Z gwnych aktorw ruchu krucjatowego pozostali w Palestynie ludzie najmniej przydatni, jak Piotr Pustelnik, o ktrego bytnoci w tym kraju nie zachowaa si ani jedna wzmianka i ktry wrci do Europy w 1101 roku. Baronowie udali si do Ziemi witej na czele swoich hufcw. Baldwin, nie posiadajc jako modszy syn hrabiego Boulogne adnych woci, nie mg jak inni panowie feudalni zabra ze sob na Wschd swoich wasnych wasali, ale troch ludzi poyczyli mu bracia. Jedyne jego oparcie stanowia teraz garstka pobonych wojownikw, ktrzy przed opuszczeniem Europy lubowali pozosta w Ziemi witej do koca ycia, oraz ryzykanckich miakw - w wikszoci take modszych synw panw feudalnych - optanych myl zdobycia dbr ziemskich i dorobienia si majtku. W chwili wstpienia Baldwina na tron Frankowie sprawowali bardzo wt wadz nad wiksz czci Palestyny. Najpewniej trzymali w rku pas ziemi, ktry cign si wzdu grskiego krgosupa tej prowincji, od miejsca na pnoc od Betlejem po rwnin Ezdrelon. Wiele osiedli na tym obszarze zamieszkiwali od dawna chrzecijanie, a po przybyciu wojsk frankijskich wikszo ludnoci muzumaskiej

opucia swe strony ojczyste, nie wyczajc drogiego ich sercu miasta Nabulus (Neapolis), ktre nazywali Maym Damaszkiem. Obszar ten by atwy do obrony. Od wschodu osaniaa go dolina Jordanu. Midzy Jerychem a Bajsanem nie byo na rzece ani jednego brodu, z doliny tej prowadzi w gry tylko jeden szlak. Troch dalej na pnoc leao ksistwo Galilei, zdobyte dla chrzecijastwa przez Tankreda. Obejmowao ono rwnin Ezdrelon oraz grzysty teren od Nazaretu po jezioro AlHula. Granice tego ksistwa byy atwiejsze do sforsowania: od strony Morza rdziemnego mona si tam byo atwo dosta przez Akk, a ze wschodu szlakami, ktre prowadziy do pnocnego i poudniowego kraca jeziora Genezaret. Z tych terenw rwnie wyemigrowao wielu muzumanw, pozostali tam tylko chrzecijanie i niewielka kolonia ydowska w miecie Safad, ktre od dawna stanowio gwne siedlisko tradycji talmudycznych. Wikszo ydw jednak, po masakrze ich wspwyznawcw w Jerozolimie i Tyberiadzie oraz po zbrojnym oporze, ktry spoeczno ydowska stawia chrzecijanom w Hajfie, idc w lady muzumanw take wyemigrowaa z Galilei. Jdro Krlestwa stanowi centralny masyw grski i Galilea, ale w kilku miejscach sigao daleko w gb terenw o przewadze ludnoci muzumaskiej. Dziki zdobyciu Hajfy ksistwo Galilei uzyskao niedawno dostp do morza. Na samym poudniu garnizon frankijski stacjonujcy w Hebronie panowa nad Negewem. W istocie rzeczy jednak zamek Saint-Abraham, tak bowiem nazwali Hebron Frankowie, by tylko wysepk w morzu muzumaskim. Poza zasigiem wadzy Frankw znajdoway si drogi, ktre prowadziy z Arabii wok poudniowego kraca Morza Martwego, czyli tras staroytnego bizantyjskiego szlaku korzennego. Szlakiem tym Beduini mogli z atwoci przenika w gb Negewu i utrzymywa kontakt z garnizonami egipskimi w dwch wielkich twierdzach nadmorskich, Gazie i Askalonie. Jerozolima miaa dostp do wybrzea morskiego wskim korytarzem, ktry przez Ar-Raml i Lydd wid do Jafy, ale droga ta bya tak niebezpieczna, e mogy z niej korzysta tylko konwoje wojskowe. Oddziay dywersyjne z miast egipskich, uciekinierzy muzumascy z wyyny palestyskiej i Beduini z pustyni czyhali na nieopatrznych wdrowcw. Norweski pielgrzym Siwulf, ktry przyby do Jerozolimy w 1102 roku, by przeraony niebezpieczestwami grocymi na tej drodze. Midzy Jaf a Hajf leay miasta muzumaskie Arsuf i Cezarea, ktrych emirowie uznali si za lennikw Gotfryda, nie przestajc jednak utrzymywa drog morsk kontaktw z Egiptem. Na pnoc od Hajfy cae wybrzee morskie o dugoci ponad trzystu kilometrw znajdowao si w rkach muzumanw, ktrych wadza sigaa a po Laodyce, gdzie pod opiek bizantyjskiego namiestnika rezydowaa hrabina Tuluzy z dworem swego ma. Palestyna bya krajem ubogim. Inwazje perskie pooyy kres dobrobytowi, jakim cieszya si w czasach rzymskich, a nieustanne wojny, ktre gnbiy kraj od czasu pojawienia si tam Turkw, zahamoway proces odnowy zapocztkowany pod panowaniem kalifw. Obszar ten by wwczas bardziej zalesiony ni w naszych czasach. Mimo spustosze dokonanych przez Persw i powolnej dewastacji drzewostanu przez chopw i kozy, zarwno w Galilei, jak i u podna gry Karmel oraz w caej Samarii, rosy nadal due lasy, a na wybrzeu, na poudnie od Cezarei, spotykao si take lasy sosnowe. Stanowiy one rdo wilgoci dla obszarw dotknitych brakiem wody. Rwnina Ezdrelon syna z upraw zboowych. Upalna dolina Jordanu dostarczaa bananw i innych tropikalnych owocw. Gdyby nie ostatnie wojny, paskie obszary nadmorskie, gdzie ziemia przynosia obfite plony

zb i zieleniy si ogrody, w ktrych hodowano warzywa i gorzkie pomaracze, cieszyyby si dobrobytem. Wiele grskich wiosek otaczay gaje oliwne i sady owocowe. Wiksza cz kraju jednak bya jaowa, o glebie pytkiej i ubogiej, zwaszcza w okolicach Jerozolimy. Ani jedno miasto palestyskie nie miao wikszych zakadw wytwrczych. Nawet w okresie najwikszego rozkwitu Krlestwa wadcy jerozolimscy nie dorwnywali bogactwem hrabiom Trypolisu i ksitom Antiochii. Gwne rdo dochodw pastwa stanowiy ca, poniewa z urodzajnych terenw doliny Jordanu, Moabu i Al-Daulanu najwygodniejsze drogi prowadziy do portw na wybrzeu palestyskim. Kupcy przewocy towary z Syrii do Egiptu take musieli korzysta ze szlakw palestyskich, a karawany z adunkami korzeni z Arabii poudniowej od niepamitnych czasw wdroway przez Negew do Morza rdziemnego. Jednake utrzymanie tego rda dochodw wymagao zablokowania wszystkich innych drg eksportowych. Tote Frankowie musieli strzec caej granicy od Zatoki Akabaskiej po gr Hermon, a nawet od Libanu po Eufrat. Co wicej, Palestyna bya krajem niezdrowym. Jerozolima, dziki grskiemu powietrzu i rzymskiemu systemowi kanalizacyjnemu, miaa klimat stosunkowo zdrowy, z wyjtkiem okresw, gdy z poudnia wia chamsin, wiatr parny i zapierajcy dech tumanami pyu. Gorce rwniny natomiast, ktrych urodzajno wabia najedcw, byy siedliskiem chorb, ktrym sprzyjay stojce wody i chmary moskitw i much. Malaria, wszelkie odmiany tyfusu i dyzenteria stanowiy tam prawdziw plag. Takie epidemie, jak cholera i duma, szybko si szerzyy w niehigienicznych warunkach przeludnionych osiedli. Trdowatych byo mnstwo. Zachodni rycerze i wojownicy, w odzieniach nie dostosowanych do klimatu, obdarzeni potnym apetytem i niewiadomi koniecznoci przestrzegania higieny osobistej, stawali si atwymi ofiarami tych chorb. Jeszcze wiksza miertelno panowaa wrd noworodkw, zwaszcza pci mskiej. Okrutny kaprys natury, ktremu niemowlta pci eskiej zawdziczaj wiksz od chopcw odporno fizyczn, postawi przysze pokolenia Frankw przed problemem politycznym, stanowicym zmor Krlestwa Jerozolimskiego. Kiedy w okresie pniejszym kolonici przyswoili sobie zwyczaje tubylcw, ich perspektywy dugiego ycia wzrosy, ale umieralno niemowlt pozostawaa ogromnie wysoka. Ju wkrtce przekonano si, e utrzymanie liczby ludnoci frankijskiej w Palestynie na poziomie umoliwiajcym jej panowanie nad tym krajem wymaga staej i licznej imigracji z Europy. Pierwszym zadaniem krla Baldwina byo zapewnienie swemu pastwu bezpieczestwa. Stwarzao to konieczno podjcia dziaa ofensywnych. Frankowie musieli zdoby Arsuf i Cezare i wczy do Krlestwa zalene od nich obszary. Naleao take zaanektowa Askalon, ktrego chrzecijanie nie zdobyli w 1099 roku wskutek zawici Gotfryda wobec hrabiego Tuluzy, wan kwesti byo rwnie przesunicie granicy z Egiptem dalej na poudnie, poniewa od tego zalea bezpieczny dostp do morza ze stolicy kraju. Naleao rwnie zaoy placwki wojskowe w Zajordanii i na poudnie od Morza Martwego. Baldwin musia podj prb zapewnienia Krlestwu bezporedniej cznoci z pastwami chrzecijaskimi pooonymi na pnocy, aby otworzy drog dla ptnikw i zapewni warunki dla liczniejszej imigracji. W tym celu powinien by zdoby dla swego pastwa jak najduszy pas wybrzea i zainicjowa utworzenie nowych pastw chrzecijaskich w Syrii. Stan wobec koniecznoci uzyskania dla Krlestwa portu morskiego lepszego zarwno od Jafy, jak i od Hajfy. Reda w Jafie bowiem bya nie osonita i

tak pytka, e wiksze statki nie mogy dopyn do brzegu. Pasaerw i towary przewoono na ld na maych promach, co nawet przy sabym wietrze byo niebezpieczne. W czasie sztormu niebezpieczestwo grozio take statkom. Siwulf, ktry w 1102 roku zawin do Jafy, nastpnego dnia po zejciu na ld by naocznym wiadkiem zatonicia ponad dwudziestu statkw z flotylli, ktr przyby do Palestyny, co spowodowao mier ponad tysica ptnikw. Reda w Hajfie bya wprawdzie gbsza i osonita od poudniowych i zachodnich wiatrw gr Karmel, jednake bardzo niebezpieczna w czasie wiatru z pnocy. Jedynym bezpiecznym bez wzgldu na pogod portem palestyskim bya Akka. Racje handlowe i strategiczne wymagay wic zdobycia Akki. W sferze administracji wewntrznej gwn trosk Baldwina stanowi brak ludzi i pustki w skarbie. Chcc umocni Krlestwo, musia sta si na tyle silny i bogaty, by trzyma w karbach swych wasali. Ludzi mg uzyska tylko uatwiajc imigracj i zapewniajc sobie przychylno miejscowych chrzecijan. Moliwo zdobycia pienidzy dawao mu jedynie rozwijanie handlu z krajami ssiednimi i pene wyzyskanie pobonych intencji wiernych w Europie do wspomagania i zakadania fundacji w Ziemi witej. Jednake beneficjentem tych zapisw byby Koci. Jeeli wic chcia, by odnioso z nich korzy cae Krlestwo, musia podporzdkowa sobie Koci jerozolimski. Najwikszym atutem Frankw bya niezgoda w wiecie muzumaskim. Pierwsza krucjata odniosa sukces, poniewa midzy przywdcami muzumaskimi panowaa zawi i zdecydowana niech do wspdziaania. Muzumanie-szyici, pod przewodem fatymidzkiego kalifa Egiptu, odnosili si do tureckich sunnitw i kalifa z Bagdadu z niemal tak sam odraz, jak czuli do chrzecijan. Seldukidzi nieustannie rywalizowali z Daniszmendydami, Artukidzi z dynasti Tutusza, a nawet midzy dwoma synami Tutusza panoway wrogie stosunki. Oglny chaos potgoway jeszcze osobiste aspiracje niektrych atabegw, jak na przykad Kurbughi, a w konsekwencji korzy z tego zamtu odnosiy jedynie pomniejsze dynastie arabskie, jak Banu Ammar z Trypolisu i Munkizydzi z Szajzaru, ktre dziki tej sytuacji zachowyway niepewn niezaleno. Nastroje pesymizmu i wzajemne rekryminacje jeszcze bardziej utrudniay wadcom muzumaskim dojcie do porozumienia. Chrzecijanie wyzyskali ten rozgardiasz w wiecie islamu. Na pnocy Bizancjum, rzdzone z genialn prnoci przez cesarza Aleksego, spoytkowao krucjat do odzyskania wadzy nad zachodni czci Azji Mniejszej, a flota bizantyjska przywrcia Cesarstwu cae wybrzee tego pwyspu. Nawet port syryjski Laodycea, dziki pomocy Rajmunda z Tuluzy, znowu dosta si pod wadz cesarza. Ormiaskie ksistewka w grach Taurus i Antytaurus, ktrych egzystencja stale bya zagroona przez Turkw, mogy znowu z optymizmem spoglda w przyszo. Dziki krucjacie powstay dwa pastwa frankijskie, ktre gbokim klinem wbiy si w ziemie muzumaskie. Z tych dwch pastw zamoniejsze i bardziej bezpieczne byo ksistwo Antiochii, zaoone przez ksicia normaskiego Boemunda, zarwno wbrew woli jednego z najwybitniejszych wodzw krucjaty, Rajmunda z Tuluzy, jak i wbrew zaprzysionym przez niego zobowizaniom wobec cesarza Aleksego. Obszar tego ksistwa by niewielki. Obejmowao ono tylko dolin Orontesu, rwnin antiochesk oraz acuch gr Amanos, ale dysponowao dwoma portami morskimi, Aleksandrett i Saint-Simon. Antiochia, mimo zmiennych kolei losu, nadal bya miastem bardzo zamonym. W manufakturach antiocheskich wytwarzano tkaniny

jedwabne i dywany, szko, wyroby ceramiczne i mydo. W drodze na wybrzee karawany z Aleppa i Mezopotamii, ignorujc wojn midzy muzumanami a chrzecijanami, wkraczay jak dawniej w bramy miasta. Ludno ksistwa skadaa si niemal wyczenie z chrzecijan, Grekw i Syryjczykw wyznania greckiego, syryjskich jakobitw i niewielkiej liczby nestorianw, a take Ormian, a wszystkie te spoecznoci byy tak skcone, e Normanowie nie mieli z administracj kraju adnych kopotw. Z zewntrz najwiksze niebezpieczestwo grozio ksistwu nie tyle ze strony muzumanw, co ze strony Cesarstwa Bizantyjskiego. Cesarz uwaa, e krzyowcy oszukali go w sprawie Antiochii, i majc teraz w swoim rku porty cylicyjskie i Laodyce oraz baz floty wojennej na Cyprze, czeka na sposobno do wyegzekwowania swych praw. Zamieszkali w ksistwie ortodoksi greccy z radoci powitaliby przywrcenie rzdw bizantyjskich, ale Normanowie trzymali ich w szachu, mogc w razie potrzeby wygrywa przeciwko nim Ormian i jakobitw. W lecie 1100 roku spad na Antiochi dotkliwy cios, poniewa Boemund, ktry ze swoim hufcem wyprawi si do doliny grnego Eufratu, ponis tam druzgocc klsk i dosta si do niewoli emira daniszmendydzkiego. Ale z wyjtkiem strat w ludziach klska ta na dusz met nie wyrzdzia ksistwu wikszych szkd. Szybka akcja krla Baldwina, ktry wwczas by jeszcze hrabi Edessy, udaremnia Turkom zebranie plonw z tego zwycistwa, a w kilka miesicy pniej przyby z Palestyny Tankred obejmujc rzdy regencyjne na czas pobytu swego wuja w niewoli. W Tankredzie Normanowie pozyskali nie mniej energicznego i bezwzgldnego przywdc ni Boemund. Drugie pastwo frankijskie, hrabstwo Edessy, speniao rol bufora, ktry osania Antiochi przed muzumanami. Hrabstwo to, ktrym wada wwczas krewny i imiennik krla Jerozolimy, Baldwin z Le Bourg, zajmowao obszar wikszy od Ksistwa Antiocheskiego. Rozoyo si ono po obu stronach Eufratu, od twierdzy Ravendel i Ajn Tabu po bliej nie oznaczon granic na nizinie Al-Daziry, na wschd od Edessy. Hrabstwo nie miao naturalnych granic, a ludno na tym obszarze bya niejednorodna. Wprawdzie wikszo mieszkacw stanowili chrzecijanie, jakobici syryjscy i Ormianie, to jednak w granicach hrabstwa leay take miasta czysto muzumaskie, jak Sarud. Na tych terenach Frankowie nie mieli moliwoci sprawowania rzdw scentralizowanych. W gruncie rzeczy administracj tego kraju prowadziy garnizony osadzone w kilku silnych twierdzach, ktre zajmoway si ciganiem podatkw i danin z okolicznych wiosek, a take organizowaniem zyskownych napaci na tereny ssiednie. Cay ten obszar stanowi zawsze kraj typowo pograniczny, naraony na nieustanne wojny, ale za to bogaty w urodzajn ziemi i szczyccy si wieloma zamonymi miastami. Z podatkw i najazdw na ssiadw hrabia Edessy czerpa pokane zyski. Baldwin I jako hrabia Edessy by znacznie zamoniejszy od Baldwina, krla Jerozolimy. Najwikszych kopotw przysparza obu tym pastwom niedostatek ludzi, ale nawet i pod tym wzgldem znajdoway si one w sytuacji lepszej od Krlestwa Jerozolimskiego. Od czasu pierwszego najazdu muzumanw na Palestyn obowizywa tam chrzecijan zakaz noszenia broni. Nowi wadcy nie mieli wic moliwoci zwerbowania na tym terenie wytrawnych wojownikw. Tymczasem Antiochia i Edessa przez dugi okres naleay do Cesarstwa Bizantyjskiego. Na tych obszarach mieszkali chrzecijanie o starodawnej tradycji w rzemiole wojennym, w ktrym celowali przede wszystkim Ormianie. Gdyby wic Ormianie zdecydowali si na wspprac z wadc frankijskim, problem armii byby rozwizany. Zarwno

Boemund i Tankred w Antiochii, jak Baldwin I i Baldwin II w Edessie starali si z pocztku pozyska przychylno Ormian. Ormianie okazali si jednak ludmi niegodnymi zaufania i wiaroomnymi. Nie mona im byo powierzy odpowiedzialnych stanowisk. Wadcy Antiochii i Edessy potrzebowali wic rodowitych Europejczykw: europejskich rycerzy do dowodzenia oddziaami wojskowymi i zamkami obronnymi, europejskich duchownych do sprawowania kierowniczych funkcji administracyjnych. Ale podczas gdy Antiochia stwarzaa imigrantom perspektyw do bezpiecznej egzystencji, to Edessa moga zwabi tylko awanturnikw, ktrym marzyo si ycie hersztw rozbjniczej bandy. Jerozolim dzieli od tych dwch pnocnych pastewek frankijskich dugi pas terytorium, ktre znajdowao si pod rzdami skconych ze sob potentatw muzumaskich. Wybrzeem morskim, bezporednio na pnoc od Krlestwa, waday cztery bogate miasta portowe, Akka, Tyr, Sydon i Bejrut, zobowizane do posuszestwa lennego wobec kalifa Egiptu, ktrego autorytet rs lub mala w zalenoci od tego, czy flota egipska znajdowaa si daleko czy blisko. Na pnoc od Bejrutu lea emirat Banu Ammar, ze stolic w Trypolisie. W ostatnich miesicach emir Trypolisu, korzystajc z odejcia krzyowcw na poudnie, rozszerzy swe posiadoci a po Tortos. Dabala, pooona midzy Tortos a Laodyce, znajdowaa si w rkach miejscowego monowadcy, kadiego Ibn Sulajhy, ktry w 1101 roku przekaza j Tughtakinowi, atabegowi w subie Dukaka z Damaszku, ten za z kolei odda j rodowi Banu Ammar. W grach Al-Ansarijja, na zapleczu Dabali i Tortosy, usadowiy si dwa mae emiraty - Banu Muhriz w Al-Markabie i Al-Kadmusie oraz Banu Amrun w Al-Kahfie. Dolina grnego Orontesu bya podzielona na trzy czci: pierwsz rzdzi awanturniczy Chalaf Ibn Mulaib z Apamei, szyita, ktry z tej racji uwaa si za wasala Egiptu, drug Munkizydzi z Szajzaru (Cezarea nad Orontesem), najwaniejsza z tych maych dynastii, trzeci Danah ad-Daula z Himsu, byy atabeg w subie Ridwana z Aleppa. Ten ostatni popad w konflikt ze swoim suzerenem i zdoa uzyska faktyczn niezaleno. W Aleppie do tej chwili wada Ridwan, ktry jako czonek panujcej dynastii selduckiej nosi tytu malika, czyli krla. Wiksza cz Al-Daziry, pooonej dalej na wschd, stanowia domen dynastii Artukidw, ktra wycofaa si na te tereny po zdobyciu Jerozolimy przez Fatymidw w 1097 roku i uchodzia za wasali Dukaka z Damaszku. Dukak rzdzi w Damaszku i podobnie jak jego brat Ridwan przybra tytu malika. Zrnicowanie etniczne ludnoci syryjskiej jeszcze bardziej przyczyniao si do niestabilnoci tych podziaw politycznych. Turcy stanowili nieliczn arystokracj feudaln, pomniejsi emirowie natomiast byli niemal bez wyjtku Arabami. W Syrii pnocnej i na terytorium emiratu damasceskiego wikszo ludnoci miejskiej stanowili chrzecijanie, Syryjczycy z Kocioa jakobickiego, w okrgach wschodnich natomiast spotykao si sporo nestorianw i Ormian, ktrzy przybywali tam z pnocy. Na terytorium Banu Ammar mieszkali przewanie maronici, sekta wywodzca si z monoteletyzmu. Gry Al-Ansarijja byy gniazdem plemion nusajrytw, czonkw sekty szyickiej,2 ktrym Chalaf Ibn Mulaib zawdzicza sw si. Na stokach poudniowego Libanu mieli swe osiedla druzowie, sekta szyicka, ktra kalifowi Al-Hakimowi przyznawaa natur bosk. Druzowie paali nienawici
Nazywani s take alawitami, tj. czcicielami kalifa Alego Ibn Abu Taliba. Gry Al-Ansarijja nosz take nazw An-Nusajrijja (przyp. tum.).
2

do wszystkich swoich muzumaskich ssiadw, ale jeszcze bardziej nienawidzili chrzecijan. Sytuacj komplikowaa nieustanna infiltracja na tereny rolnicze Arabw z pustyni i Kurdw z gr, a take usadowienie si tam grup Turkmenw, ktrzy za zapat gotowi byli zacign si do suby kadego wojowniczego wodza. Ze wszystkich muzumaskich ssiadw Syrii najpotniejsza bya dynastia Fatymidw, ktra rzdzia w Egipcie. Dolina oraz delta Nilu stanowiy w redniowieczu obszar najgciej zaludniony na wiecie. Kair i Aleksandria byy wielkimi orodkami przemysowymi, ktre syny z produkcji szka, ceramiki, wyrobw metalowych, a take tkanin lnianych i brokatw. Na terenach uprawnych zbierano bogate plony zboa, a na obszarze delty znajdoway si ogromne plantacje trzciny cukrowej. Egipt mia monopol handlu z Sudanem, skd przywoono zoto, gum arabsk, strusie pira i ko soniow. W tym okresie handel z Dalekim Wschodem odbywa si drog morsk, a poniewa prowadzia ona przez Morze Czerwone, egzotyczne towary docieray do krajw rdziemnomorskich za porednictwem portw egipskich. Rzd egipski mg wystawi ogromn armi, a cho sami Egipcjanie mieli reputacj marnych onierzy, to jednak wadcw Egiptu sta byo zawsze na zwerbowanie potrzebnej liczby najemnikw. Co wicej, Egipt by jedynym pastwem muzumaskim, ktre dysponowao siln flot morsk. Kalif fatymidzki jako szyita uwaa si, z natury rzeczy, za protektora szyitw syryjskich. Jednak by to wadca tradycyjnie tolerancyjny i z tego wzgldu wielu sunnickich Arabw, ktrzy obawiali si dominacji Turkw, uznaoby go chtnie za swego suzerena. W konsekwencji najazdw tureckich Fatymidzi stracili posiadoci syryjskie, a zdobycie przez Frankw Jerozolimy i klska armii egipskiej pod Askalonem podkopay ich presti. Nie ulegao adnej wtpliwoci, e wezyr AlAfdal, ktry rzdzi Egiptem w imieniu modocianego kalifa Al-Amira, a ktry by Ormianinem urodzonym w Akce, bdzie dy do jak najszybszego pomszczenia tej klski i odzyskania Jerozolimy. Tymczasem flota egipska utrzymywaa czno z muzumaskimi miastami na wybrzeu morskim. Konkurentem Fatymidy by wtedy kalif abbasydzki Al-Mustazhir, tajemniczy modzieniec, ktry rzdzi w Bagdadzie z aski sutana selduckiego. Jednake sam sutan, Barkijaruk, najstarszy syn wielkiego Malikszaha, nie dorwnywa swemu ojcu ani si charakteru, ani zdolnociami. Sutan boryka si ustawicznie z buntami swoich braci. Najmodszemu bratu, Sandarowi, musia odda w lenno Chorasan, a poczwszy od 1099 roku prowadzi nieustajc wojn ze swoim drugim bratem, Muhammadem, ktry z czasem opanowa prowincj irack. Majc tyle kopotw na gowie, Barkijaruk nie by najlepszym sprzymierzecem w walce z chrzecijaskimi najedcami. Gowa najmodszej gazi dynastii selduckiej, Malik Kilid Arslan z Anatolii, sutan samozwaczy, znajdowa si chwilowo w sytuacji odrobin lepszej od swego krewniaka. Ju na pocztku pierwszej wyprawy krzyowcy odebrali mu stolic pastwa, Nike, a na polu bitwy pod Doryleum pozostawi niemal cay swj skarbiec. Bizancjum odzyskao znaczn cz zajtych przez niego ziem cesarskich. Z Seldukami wschodnimi mia on ze stosunki, poniewa nie uznawa ich zwierzchnictwa. Jednake dziki imigracji Turkmenw do Anatolii mg nie tylko odbudowa swoj armi, ale take zmieni stosunki ludnociowe w swym pastwie na niekorzy chrzecijan. Wiksz przedsibiorczoci odznacza si emirat daniszmendzki, ktry mocno trzyma si w Siwasie i Sebastei i panowa nad pnocno-wschodni poaci Pwyspu. Wadca tego emiratu, Malik Ghazi

Kumusztakin, okry si ogromn saw biorc do niewoli Boemunda. By pierwszym wodzem muzumaskim, ktry odnis zwycistwo nad rycerzami frankijskimi. Emirat daniszmendydzki take rs w siy dziki napywowi Turkmenw. Midzy tureckimi posiadociami w Anatolii a frankijskimi pastwami w Syrii pnocnej leao kilka ksistw ormiaskich. W centralnym masywie gr Taurus zaoy swoje gniazdo Oszin, a na wschd od niego usadowili si ksita z dynastii Rubenidw. W Antytaurusie mia swoje posiadoci Kogh Wasil, w Maraszu wada Tatul, a w Melitenie Gabriel. Tatul i Gabriel naleeli do Kocioa greckiego i z tego wzgldu chtnie wspdziaali z Bizancjum. Obaj ci ksita, a take Oszin, uwaali, e prawnym fundamentem ich wadzy s tytuy nadane przez cesarza. Rubenidzi natomiast, jedyni spord dynastw ormiaskich, ktrym udao si utworzy trwae pastwo, odnosili si zawsze wrogo zarwno do Bizancjum, jak i do Kocioa greckiego. Pastwem chrzecijaskim, ktre najywiej interesowao si sprawami syryjskimi, byo Bizancjum. W tym okresie cesarz Aleksy sprawowa rzdy ju dwadziecia lat. Wstpujc na tron zasta pastwo na dnie upadku, jednak dziki swym talentom dyplomatycznym, zapobiegliwoci, sprawiedliwemu traktowaniu poddanych i rywali zarwno w kraju, jak i za granic zdoa ponownie oprze gmach Cesarstwa na solidnych podstawach. Ruch krucjatowy wyzyska do odebrania Turkom czci Azji Mniejszej, a dziki reorganizacji floty panowa nad caym wybrzeem morskim. Nawet w swych najczarniejszych chwilach Bizancjum cieszyo si na Wschodzie ogromnym autorytetem, opartym na wiekowej tradycji. Wywodzio ono swj rodowd z Cesarstwa Rzymskiego i jego tysicletniej historii, a jego wadca by zawsze uznawany za gow chrzecijastwa, mimo e nieraz jego polityka lub chciwo spotykay si z ostr krytyk chrzecijaskiej spoecznoci. Konstantynopol ze sw niezliczon, pracowit ludnoci, oszaamiajcy bogactwem i gigantycznymi fortyfikacjami, by najwspanialszym miastem wczesnego wiata. Cesarskie siy zbrojne dysponoway najlepszym uzbrojeniem ze wszystkich armii. Monety cesarskie od dawna byy jedyn stabiln walut. W handlu midzynarodowym jednostk rozliczeniow stanowi hyperpyron, zwany czsto bizantem, zoty solidus, ktrego warto ustali jeszcze Konstantyn I Wielki. Przez nastpne sto lat Bizancjum miao odgrywa w polityce orientalnej rol dominujc, w istocie jednak sukcesy zawdziczao nie tyle swej rzeczywistej sile, co znakomitym mom stanu i prestiowi swego rzymskiego rodowodu. Najazdy tureckie wszake doprowadziy do ruiny struktur spoeczn i gospodarcz Anatolii, z ktrej Cesarstwo od dawna czerpao wikszo swoich onierzy i wikszo produktw ywnociowych, a cho istniaa realna szansa odzyskania tego terytorium, to jednak przywrcenie dawnej organizacji stao si ju niemoliwe. Armia cesarska skadaa si w tym okresie niemal wycznie z oddziaw najemnych, ktre byy zarwno kosztowne, jak i niepewne. Najemnikw tureckich, jak na przykad Pieczyngw, mona byo bezpiecznie posa przeciwko Frankom lub Sowianom, ale w walkach z Turkami w Azji zawsze grozia z ich strony zdrada. Najemnicy frankijscy niechtnie stawali do boju przeciwko swym frankijskim rodakom. Wkrtce po wstpieniu na tron Aleksy w krytycznej sytuacji zwrci si do Wenecji o pomoc, za ktr musia zapaci przyznaniem Wenecjanom koncesji handlowych ze szkod swoich poddanych. Podobnych koncesji udzieli pniej innym potgom morskim, Genui i Pizie. W konsekwencji handel Cesarstwa w coraz wikszym stopniu zacz si stawa domen cudzoziemcw. W kilka lat pniej Aleksy, potrzebujcy pynnej gotwki, zabra si

do machinacji walutowych, obniajc zawarto zota w monetach bizantyjskich. Odtd zaufanie do bizanta stopniowo malao i niebawem partnerzy Cesarstwa zaczli domaga si regulowania patnoci w michaach, monetach bitych za czasw Michaa VII Dukasa, ostatnich, jakie uwaano za penowartociowe. Gwn trosk cesarza stanowi dobrobyt pastwa. Do pierwszej krucjaty Aleksy odnis si yczliwie i by gotw wspdziaa z krzyowcami, jednake ambicje i perfidia Boemunda w kwestii Antiochii poruszyy go i oburzyy. W pierwszej chwili postanowi odzyska Antiochi si i opanowa szlaki, ktre prowadziy przez Azj Mniejsz. Kiedy krzyowcy dotarli do Palestyny, przesta udziela im pomocy. W cigu caego minionego stulecia jedn z podstawowych zasad bizantyjskiej polityki zagranicznej by sojusz z egipskimi Fatymidami przeciwko sunnickim Abbasydom i Turkom. Z wyjtkiem okresu panowania szalonego kalifa Al-Hakima Fatymidzi odnosili si zawsze do chrzecijan wschodnich z yczliw pobaliwoci, a Aleksy nie mia podstaw do przypuszcze, e pod rzdami Frankw bdzie im si powodzi lepiej. Z tych wzgldw odegna si od firmowania ofensywy Frankw na Jerozolim. Jednoczenie jednak jako protektor ortodoksw greckich nie mg patrze obojtnie na los Jerozolimy. Gdyby krlestwo frankijskie okazao si trwae, musiaby podj kroki zmierzajce do przywrcenia nalenych mu praw. Uzna wic za wskazane okaza krzyowcom sw dobr wol, ale chwilowo ograniczy pomoc do udostpnienia szlakw przez Azj Mniejsz. Do Normanw antiocheskich odnosi si ze zdecydowan wrogoci i jak pokazaa przyszo, by wrogiem potnym. Sdzi mona, e nie zaleao mu na odzyskaniu Edessy. By moe docenia znaczenie tego frankijskiego hrabstwa jako wysunitej placwki chrzecijan w walce ze wiatem muzumaskim. Nowym czynnikiem w sytuacji politycznej na Bliskim Wschodzie stao si wkroczenie tam woskich miast handlowych. Miasta te, ktre od pocztku odnosiy si do krucjaty z chodn rezerw, wyczekay do momentu, gdy stao si niemal pewne, e skoczy si ona sukcesem. Wwczas Piza, Wenecja i Genua wysay swe flotylle na Wschd, obiecujc krzyowcom pomoc w zamian za udzielenie im prawa do zaoenia swoich placwek w tych wszystkich miastach, ktre zostan zdobyte przy ich udziale. Krzyowcy przystali na to z chci, poniewa Italczycy stawiali im do dyspozycji potn flot, bez ktrej nie mogli marzy o zdobyciu nadmorskich miast muzumaskich. W dodatku za uzyskiwali lepsze poczenie z Europ, podr bowiem ldem bya i dusza, i niebezpieczniejsza. Jednake udzielone miastom italskim koncesje pozbawiy administracj frankijsk znacznej czci potencjalnych dochodw. Zawikana sytuacja polityczna, w ktrej znalaz si krl Baldwin, nie dawaa mu podstaw do optymizmu. Sprzymierzecy Baldwina, albo niezdecydowani, albo poerani chciwoci, dbali przede wszystkim o swoje wasne interesy. Rozam wrd jego wrogw by bezsprzecznie powanym atutem, ale gdyby muzumanie znaleli wodza, ktry potrafiby zjednoczy ich pod swoim sztandarem, pastwa frankijskie na Wschodzie nie miayby niemal adnych szans przetrwania. Tymczasem Baldwin ze miesznie ma garstk oddanych mu ludzi znalaz si w kraju o zabjczym klimacie, kraju, ktry od wiekw by aren krwawych zmaga narodw. Odetchn wic z ulg, kiedy nadeszy wieci, e z Zachodu wyruszyy ju nastpne armie krzyowe.

Rozdzia 2

Krucjaty 1101 roku

Ale oni powiedzieli: Nie bdziemy uwaa. - Ksiga Jeremiasza 6, 17

iadomoci o zdobyciu Jerozolimy przez chrzecijan dotary do Europy pod koniec lata 1099 roku. Przyjto je z entuzjazmem i radoci. We wszystkich zaktkach Europy kronikarze przerwali opisywanie miejscowych wydarze, aby odnotowa w dowd wielkiej aski Boej. Papie Urban II nie doczeka tych wspaniaych wieci, ale w caym Kociele ludzie mu oddani i wszyscy jego wsppracownicy zanosili do Boga mody dzikczynne za urzeczywistnienie jego wielkiego planu. W cigu zimy powrcio do stron ojczystych wielu znamienitych wodzw krucjatowych ze swoimi druynami. Obyczajem wszystkich powracajcych z wojny onierzy krzyowcy na pewno w przesadnych barwach malowali zarwno niebezpieczestwa podry, jak i wspaniaoci zdobytego kraju, rozwodzc si szeroko o cudownych wydarzeniach, ktrymi Niebiosa podtrzymyway ich na duchu. Wszyscy jednak zgodnie twierdzili, e do dalszego prowadzenia dziea Boego pastwa chrzecijaskie na Wschodzie pilnie potrzebuj wojownikw i osadnikw oraz e na ludzi miaych czekaj tam wielkie bogactwa i ogromne posiadoci ziemskie. Wzywali do krucjaty, ktrej kaznodzieje Kocioa dali od razu bogosawiestwo. Druga wyprawa moga wyruszy dopiero wczesn jesieni 1100 roku. W miesicach zimowych podr bya zbyt uciliwa, a latem naleao zaj si niwami. Ju we wrzeniu 1100 roku wyruszya z Italii na Wschd krucjata Lombardczykw. Na jej czele stana najwybitniejsza osobisto Lombardii, arcybiskup Mediolanu Anzelm z Buis. Towarzyszyli mu Albert hrabia Biandrate, hrabia Wibert z Parmy i Hugon z Montebello. W pierwszej krucjacie Lombardczycy odegrali rol niewielk. Na samym pocztku tej wyprawy wielu Lombardczykw udao si prosto na Wschd, gdzie zacignli si do szeregw Piotra Pustelnika i pokumali z Niemcami przeciwko Francuzom, przyczyniajc si tym walnie do klski jego armii. Ci, ktrzy przeyli, wstpili do armii Boemunda. W konsekwencji najwikszym autorytetem ze wszystkich wodzw krucjaty cieszy si w Lombardii Boemund. Druga ekspedycja bya nieco lepiej zorganizowana. Zacigno si do niej troch wytrawnych wojownikw, ale gwnie skadaa si z posplstwa, ktre zwerbowano w najuboszych dzielnicach miast lombardzkich, ludzi wykolejonych przez rosnce uprzemysowienie prowincji. Brao w tej wyprawie udzia liczne duchowiestwo, mnstwo kobiet i dzieci. Bya to rzesza znaczna, ale cho Albert z Akwizgranu szacowa j na dwiecie tysicy dusz, to jednak bardziej zbliymy si do prawdy dzielc t liczb co najmniej przez dziesi. Ani arcybiskup, ani hrabia Biandrate, ktremu powierzono sprawowanie dowdztwa wojskowego, nie potrafili utrzyma tej masy ludzi w karbach dyscypliny. W cigu jesieni 1100 roku Lombardczycy posuwali si niespiesznymi marszami

przez Krain i dolin Sawy, ktr dostali si na terytorium monarchii wgierskiej, a nastpnie przekroczyli granic Cesarstwa Bizantyjskiego w Belgradzie. Aleksy przygotowa si na ich przyjcie. Bakany przebyli pod eskort oddziaw cesarskich. Poniewa zaopatrzenie i dozorowanie tak wielkiej rzeszy ludzi w jednym obozie okazao si bardzo trudne, podzielono ich na trzy grupy: jedna miaa spdzi zim w obozie pod Filipopolis, druga pod murami Adrianopola, trzecia pod Rodosto. Haastra ta bya jednak tak rozwydrzona, e nie udao si jej utrzyma w ryzach. Bandy ze wszystkich trzech obozw zaczy napada na okoliczne tereny, pldrujc wioski, wamujc si do spichrzw, a nawet rabujc kocioy. Dopiero w marcu cesarz zdecydowa si zgromadzi cay ten motoch w jednym obozie pod murami Konstantynopola, zamierzajc jak najszybciej przetransportowa go do Azji. Tymczasem Lombardczycy dowiedzieli si, e w drodze znajduje si nastpna armia krzyowa. Odmwili wic kategorycznie przeprawienia si przez Bosfor, pki nie nadejd oddziay posikowe. Chcc zmusi ich do opuszczenia obozu, Bizantyjczycy przestali dostarcza ywno. W odwecie Lombardczycy natychmiast zaatakowali mury grodzkie i wdarli si na dziedziniec paacu cesarskiego Blacherny. Zabili tam jednego z ulubionych lww cesarza i zabrali si do wyamywania bram paacu. Arcybiskup Mediolanu i hrabia Biandrate, ktrych cesarz przyj bardzo askawie, struchleli z przeraenia. Pobiegli na miejsce wypadkw i z najwyszym trudem skonili rozszalay tum do powrotu do obozu. Czekao ich teraz zadanie udobruchania cesarza. Gniew basileusa zaegna hrabia Rajmund z Tuluzy. Rajmund, ktry spdzi zim w Konstantynopolu jako osobisty go Aleksego, pozyska sobie jego cakowite zaufanie. Jako najstarszy z baronw krucjatowych, przyjaciel papiea Urbana i biskupa Ademara, nadal cieszy si wielk saw. Lombardczycy wysuchali go wic z respektem i za jego rad przystali na przepraw do Azji. Z kocem kwietnia rozbili obz w pobliu Nikomedii, postanawiajc tam poczeka na zdajce z Zachodu oddziay krzyowe. Stefanowi hrabiemu Blois do koca ycia nie wybaczono ucieczki z obozu pod Antiochi. Nie tylko nie dopeni lubw krucjatowych, ale stchrzy w obliczu nieprzyjaciela. Jego maonka, hrabina Adela, crka Wilhelma Zdobywcy, palia si ze wstydu za swego ma. Zatruwaa Stefanowi ycie nawet w sypialni, besztajc go i domagajc si ponownego udania si na wypraw dla odzyskania dobrego imienia. Hrabiemu trudno byo posugiwa si argumentem, e nie moe opuci swoich woci, w istocie bowiem hrabstwem rzdzia jego ona. W kocu, na wiosn 1101 roku, peen niechci i zych przeczu, Stefan po raz drugi wyruszy do Ziemi witej. Na wiadomo o ekspedycji hrabiego Blois wielu rycerzy francuskich postanowio si do niego przyczy i udao si w drog pod przewodem Stefana hrabiego Burgundii, Hugona z Broyes, Baldwina z Grandpr i Hugona z Pierrefonds biskupa Soissons. Trasa ich podry wioda przez Itali, skd przeprawili si przez Adriatyk i mniej wicej z pocztkiem maja dotarli do Konstantynopola. Gdzie po drodze docigna ich niewielka druyna niemiecka pod wodz Konrada, marszaka cesarza Henryka IV. Krzyowcy francuscy ucieszyli si z obecnoci Rajmunda w Konstantynopolu, radzi byli rwnie z askawego przyjcia przez cesarza. Prawdopodobnie za rad Aleksego dowdztwo wyprawy powierzono Rajmundowi, co Lombardczycy zaakceptowali bez sprzeciwu. Pod koniec maja caa armia Francuzi, Niemcy, Lombardczycy i niewielki hufiec Bizantyjczykw pod wodz Tzitasa, ktremu

przydzielono piciuset najemnikw tureckich, przypuszczalnie Pieczyngw wymaszerowaa z Nikomedii w kierunku Doryleum. Krucjata miaa za zadanie dotrze do Ziemi witej, a po drodze udostpni szlak przez Azj Mniejsz, co szczeglnie leao cesarzowi na sercu. Stefan z Blois wystpi wic z rad, aby trzyma si trasy pierwszej krucjaty, ktra prowadzia przez Doryleum i Ikonium. Rajmund, dziaajc zgodnie z instrukcjami Aleksego, popar projekt Stefana. Ale Lombardczycy, ktrzy stanowili w wojsku znaczn wikszo, zajli inne stanowisko. Herosem Lombardczykw, jedynym wielkim rycerzem, ktry mia poprowadzi ich do zwycistwa, by Boemund. Tymczasem Boemund przebywa w niewoli, w zamku daniszmendydzkiego emira, w Niksarze (Neocezarei), na pnocno-wschodnich rubieach Anatolii. Oznajmili wic kategorycznie, e za swj pierwszy obowizek uwaaj uwolnienie Boemunda. Rajmund i Stefan protestowali daremnie. Zawi hrabiego Tuluzy w stosunku do Boemunda bya powszechnie znana, w dodatku za Rajmund, mimo wszystkich swoich zalet, okaza si wodzem do miernym, a autorytet Stefana ucierpia z powodu jego tchrzostwa pod Antiochi. Kiedy wic hrabia Biandrate i arcybiskup Mediolanu opowiedzieli si za tym planem, Lombardczycy postawili na swoim. Opuciwszy Nikomedi wojsko skrcio na wschd i wkroczyo na drog do Ankary. Poniewa niemal cay ten obszar znajdowa si w rkach Bizantyjczykw, krzyowcy nie mieli po drodze trudnoci z zaopatrywaniem si w ywno. Ankara naleaa wtedy do sutana Kilid Arslana, ale oddziay chrzecijaskie, ktre dotary tam w dniu 23 czerwca, spotkay si ze sab obron i wziy miasto szturmem. Z wielk skrupulatnoci krzyowcy przekazali zdobyty grd przedstawicielom cesarza. Z Ankary krzyowcy poszli szlakiem prowadzcym na poudnio-wschd, do Gangry w poudniowej Paflagonii, gdzie mieli dosta si na gwny trakt, ktry wid do Amasei i do Niksaru. W drodze do Gangry zaczy si ich kopoty. Kilid Arslan, ktry stale cofa si przed hufcami krzyowymi, dewastowa cae okolice tak dokadnie, e nie mona byo zdoby niemal ksa jedzenia. Tymczasem Malik Ghazi Daniszmend wpad w paniczny lk. Nie tylko odnowi sojusz z Kilid Arslanem, ale wybaga u Ridwana z Aleppa przysanie mu posikw z poudnia. Gdy w pierwszych dniach czerwca krzyowcy dotarli do Gangry, zastali tam ju bardzo siln zaog selduck. Twierdza okazaa si nie do zdobycia. Po spustoszeniu okolicy miasta i ogooceniu jej z wszelkich produktw ywnociowych krzyowcy nie mieli innego wyjcia, jak uda si w dalsz drog. Byli zmczeni i godni, a lipcowe upay na paskowyu anatolijskim daway si straszliwie we znaki. Zgnbieni niepowodzeniami posuchali tym razem Rajmunda, ktry radzi uda si do Kastamonu, a stamtd do jakiego bizantyjskiego miasta na wybrzeu Morza Czarnego. Stwarzao to szanse uratowania wojska od niechybnej zguby, a Rajmund bez wtpienia uwaa, e cesarz wybaczy mu zamanie instrukcji, jeeli po powrocie bdzie mg pochwali si odzyskaniem dla Cesarstwa dwch wielkich twierdz, Ankary i Kastamonu, zwaszcza tej drugiej, gdy byo to Castra Comnenon, gniazdo rodzinne dynastii cesarskiej. Do Kastamonu wojsko wloko si krok za krokiem, droga bya bardzo uciliwa. Wody brakowao, Turcy zniszczyli doszcztnie pola uprawne. Jednoczenie za oddziay tureckie posuway si szybko drogami rwnolegymi do trasy krzyowcw, raz nkajc ich stra przedni, to znw ariergard. Ju na samym pocztku marszu Turcy nagle zaatakowali stra przedni kolumny, ktra skadaa si z siedmiuset Lombardczykw. Rycerze lombardzcy uciekli w popochu, pozostawiajc pieszych

wojownikw na pastw Turkw. Stefan z Burgundii z najwiksz trudnoci zdoa skrzykn awangard i odeprze nieprzyjaciela. Przez nastpne kilka dni Rajmund, ktry dowodzi stra tyln, toczy nieustanne potyczki z Turkami. Wkrtce wojsko musiao posuwa si w jednej zwartej masie, nie majc ju moliwoci wysyania ani oddziaw aprowizacyjnych, ani zwiadowcw. Kiedy krzyowcy dotarli do okolic Kastamonu, stao si ju jasne, e ich jedyn szans ratunku jest przedarcie si moliwie najkrtsz drog do wybrzea morskiego. Jednak i tym razem Lombardczycy nie posuchali gosu rozsdku. By moe win za swe udrki obciali Rajmunda, on bowiem wybra drog do Kastamonu, a moe mieli nadziej, e po wydostaniu si z terytorium Seldukw do emiratu daniszmendydzkiego pjdzie im atwiej. Ze lepym uporem obstawali, aby ponownie skrci na wschd. Baronowie musieli podporzdkowa si tej decyzji, poniewa w razie odczenia si od gwnych si ich niewielkie hufce skazane byyby na niechybn zagad. Armia krzyowa przeprawia si wic przez rzek Halys, wkraczajc na ziemie Daniszmendw. Po bezsensownym spustoszeniu pewnej wioski chrzecijaskiej krzyowcy dotarli do miasta Merzifon, pooonego w poowie drogi midzy rzek a Amase. W pobliu tej miejscowoci marszaek Konrad da si wcign w zasadzk, tracc kilkuset wojownikw niemieckich. Poniewa wszystko wskazywao na to, e Daniszmendzi i ich sojusznicy gotuj si do generalnego natarcia, Rajmund ustawi armi chrzecijask w szyku bojowym. Kiedy przyszo do bitwy, Turcy zastosowali sw od dawna wyprbowan taktyk. ucznicy podjedali galopem i wypuciwszy strzay cofali si byskawicznie, po czym nastpne oddziay atakoway z innych kierunkw. Tym sposobem nie dochodzio do walk wrcz, w ktrych krzyowcy, obdarzeni wiksz si fizyczn i lepiej uzbrojeni, mieli nad przeciwnikami przewag. Po jakim czasie Lombardczycy zaamali si nerwowo. Cay hufiec lombardzki, ze swoim wodzem hrabi Biandrate na czele, rzuci si do panicznej ucieczki, pozostawiajc na pastw losu kobiety i duchownych. Chwil pniej Pieczyngowie, nie widzc sensu naraania si na pewn mier, poszli w ich lady. Rajmund, ktry akurat walczy na tym odcinku, zosta sam na polu bitwy. Skrzyknwszy sw stra przyboczn zdoa wycofa si na skalisty pagrek, gdzie odpiera ataki, pki nie przyszli mu z pomoc Stefan z Blois i Stefan burgundzki. Przez cae popoudnie rycerze francuscy i Konrad niemiecki walczyli bardzo mnie, wycofujc si powoli do obozu, ale z nastaniem zmroku Rajmund da za wygran. Pod oson ciemnoci zrejterowa ze sw stra przyboczn i eskort bizantyjsk. Kiedy dowiedziano si o jego ucieczce, pozostali wodzowie poniechali dalszej walki. Przed witem resztki wojska pierzchy z najwyszym popiechem, pozostawiajc na asce losu obz i wszystkie osoby cywilne, nie wyczajc kobiet i dzieci. Turcy zatrzymali si tylko po to, aby wyci w pie mczyzn i starsze kobiety, po czym pucili si w pogo za uciekinierami. Tylko konnym rycerzom udao si uj z yciem. Piechot Turcy docignli, wybijajc j niemal co do jednego onierza. Z Lombardczykw, ktrych upr sta si przyczyn tej klski, ocaleli tylko przywdcy. Straty szacowano na cztery pite armii, w rce Turkw wpado mnstwo cennych przedmiotw i broni, a haremy i place targowe na Bliskim Wschodzie zaroiy si od modych kobiet i dzieci pojmanych w tym dniu. Rajmund ze sw eskort dotar do maego portu bizantyjskiego Bafra, pooonego u ujcia rzeki Halys. W porcie tym uciekinierzy trafili na statek, ktrym popynli do Konstantynopola. Pozostali rycerze przebili si przez piercie Turkw i

przeprawiwszy si ponownie przez t rzek dostali si na wybrzee w Synopie. Stamtd szlakiem nadmorskim, ktry prowadzi przez terytorium bizantyjskie, ruszyli powolnymi etapami w kierunku Bosforu. Wczesn jesieni zebrali si ponownie w Konstantynopolu. Wikszo krzyowcw, starajc si znale koza ofiarnego, win za klsk obciaa Bizantyjczykw. Kryy suchy, e hrabia Rajmund zgodnie z instrukcj cesarza sprowadzi armi z waciwej trasy, aby wyda j na pastw Turkw, ktrzy w umwionym miejscu czekali w zasadzce. W istocie Aleksy by wcieky zarwno na Rajmunda, jak i pozostaych przywdcw wyprawy. Przyj ich grzecznie, ale z lodowatym chodem, i nie ukrywa swego niezadowolenia. Gdyby krzyowcy zdobyli dla Cesarstwa Kastamonu i rodkow Paflagoni, by moe wybaczyby im zamanie polece, ale najbardziej ze wszystkiego zaleao mu na udostpnieniu szlaku do Syrii, aby zapewni bezpieczestwo odzyskanym obszarom w poudniowo-zachodniej Azji Mniejszej i uzyska moliwo ingerencji w sprawy Syrii. Co wicej, nie chcia wplta si w wojn z emirem daniszmendydzkim, z ktrym niedawno rozpocz pertraktacje o wykupienie z niewoli Boemunda. Gupota Lombardczykw przekrelia jego plany. Ale klska ta pocigna za sob powaniejsze konsekwencje. Zwycistwa chrzecijan w czasie pierwszej krucjaty nie tylko nadweryy presti Turkw, ale zaamay ich wiar w siebie. Obecnie odzyskali i jedno, i drugie. Sutan selducki, ktry mg znowu podporzdkowa sobie rodkow Anatoli, przenis wkrtce sw stolic do Ikonium, pooonego dokadnie na szlaku z Konstantynopola do Syrii, Malik Ghazi za kontynuowa podbj doliny Eufratu, posuwajc si do granic hrabstwa Edessy. Droga ldowa z Europy do Syrii zostaa ponownie zamknita zarwno dla krzyowcw, jak i dla Bizantyjczykw. Co wicej, stosunki midzy krzyowcami a Bizancjum ulegy dalszemu pogorszeniu. Podczas gdy krzyowcy twierdzili, e sprawc ich wszystkich nieszcz jest cesarz, Bizantyjczycy nie posiadali si z oburzenia i gniewu z powodu gupoty, niewdzicznoci i nieuczciwoci krzyowcw. Konsekwencje tej klski nie day na siebie dugo czeka. W kilka dni po opuszczeniu przez Lombardczykw Nikomedii przybya do Konstantynopola armia francuska pod wodz Wilhelma II hrabiego Nevers. Strony ojczyste opuci on w lutym i przemierzywszy Itali przeprawi si z Brindisi do Awlony. W czasie przemarszu przez Macedoni wojsko Wilhelma wzbudzio oglny podziw sw elazn dyscyplin. Aleksy przyj go bardzo serdecznie, hrabia jednak nie chcia traci czasu w Konstantynopolu. Prawdopodobnie spodziewa si zasta w stolicy hrabiego burgundzkiego, ktrego posiadoci ssiadoway z jego dobrami, uda si wic w drog z najwikszym popiechem, liczc na to, e zdoa go docign. Dowiedziawszy si w Nikomedii, e krzyowcy pomaszerowali do Ankary, pody ich ladem, zjawiajc si tam pod koniec lipca. W Ankarze nikt nie wiedzia, gdzie w tej chwili znajduje si armia frankijsko-lombardzka. Wilhelm zawrci wic, aby pj w kierunku Ikonium. Mimo wielkich trudnoci marszu przez kraj, ktry jeszcze nie podwign si po dewastacjach pierwszej krucjaty, hufiec Wilhelma posuwa si naprzd w znakomitym ordynku. W Ikonium stacjonowaa ju wtedy silna zaoga selducka i podjta przez Wilhelma prba wzicia tego miasta szturmem zakoczya si niepowodzeniem. Hrabia, zorientowawszy si, e duszy postj w okolicy moe by niebezpieczny, wyruszy w dalsz drog. Tymczasem Kilid Arslan i Malik Ghazi dowiedzieli si o pojawieniu si nowej armii nieprzyjacielskiej. Rozgrzani zwycistwem nad Lombardczykami pospieszyli na poudnie, przypuszczalnie przez

Cezare Mazak i Augustopolis, i stanli w Heraklei przed przybyciem hufca francuskiego. Oddziay hrabiego Nevers powolnymi marszami posuway si w kierunku wschodnim od Ikonium. ywnoci brakowao, Turcy zablokowali wszystkie studnie przydrone. Kiedy Francuzi podeszli pod Herakle, zmczeni i wycieczeni, wpadli w zasadzk i zostali byskawicznie otoczeni przez ca armi tureck, ktra miaa nad nimi znaczn przewag. Po krtkiej bitwie Turcy zamali opr Francuzw. Polegli wszyscy francuscy krzyowcy z wyjtkiem hrabiego Wilhelma i kilku konnych rycerzy, ktrzy przebili si przez szeregi Turkw i po kilku dniach bkania si w grach Taurus dotarli do Germanikopolis (Gangry), bizantyjskiej twierdzy pooonej na pnoco-zachd od Seleucji Izauryjskiej. Jak si zdaje, bizantyjski namiestnik miasta przydzieli im eskort z dwunastu Pieczyngw, ktrzy mieli ich odstawi do granicy syryjskiej. W kilka tygodni pniej hrabia Wilhelm i towarzyszcy mu rycerze, na wp nadzy i bez broni, dowlekli si do Antiochii. Opowiadali, e w czasie przeprawy przez pustyni Pieczyngowie obrabowali ich ze wszystkiego i pozostawili na asce losu. Ale co si zdarzyo wtedy naprawd, nie wiemy. Wkrtce po przeprawieniu si hrabiego przez Bosfor przybya do Konstantynopola nastpna armia krzyowa, ktra skadaa si z Francuzw i Niemcw. Na czele hufca francuskiego sta Wilhelm IX ksi Akwitanii, najsynniejszy trubadur swoich czasw, ktry na arenie politycznej by zaartym rywalem Rajmunda z Tuluzy, poniewa jego ona, ksina Filipa, jako crka starszego brata Rajmunda, powinna bya odziedziczy hrabstwo tuluskie. Towarzyszy mu Hugon z Vermandois, ktry po zdobyciu Antiochii przez pierwsz krucjat powrci do Europy, ale uda si ponownie na Wschd, poniewa gryzo go sumienie, e nie dopeni lubu odwiedzenia miejsc witych w Jerozolimie. Wojsko akwitaskie opucio Francj w marcu, udajc si do Palestyny drog ldow przez poudniowe Niemcy i Wgry. Po drodze doczy do Akwitaczykw ksi bawarski Welf, ktry po dugiej i penej chway karierze w Niemczech postanowi reszt swoich dni powici walce za Krzy w Palestynie. Prowadzi on dobrze uzbrojony hufiec rycerzy i piechurw niemieckich, a w jego orszaku znajdowa si Thiemo, arcybiskup Salzburga, oraz Ida, wdowa po margrabim Austrii, jedna z najpikniejszych kobiet swoich czasw, ktra majc ju lata modoci za sob szukaa pobonej rozrywki w krucjacie. Wojska obu dostojnikw pomaszeroway z biegiem Dunaju do Belgradu, a stamtd gwn drog ruszyy przez Bakany. Haastra ta zachowywaa si niesfornie, a kiedy dotara do Adrianopola, rozwydrzya si do tego stopnia, e wadze bizantyjskie wysay oddziay Pieczyngw i Poowcw z rozkazem zagrodzenia jej drogi. Doszo do regularnej bitwy i dopiero po osobistej interwencji ksicia Wilhelma i Welfa, ktrzy zagwarantowali, e wojsko nie bdzie ju narusza porzdku publicznego, udzielono im zgody na kontynuowanie marszu. Ca drog do Konstantynopola odbyli pod siln eskort. Aleksy przyj Wilhelma i Welfa oraz margrabin bardzo askawie i postara si o zaogi, aby jak najszybciej cae ich wojsko przetransportowa przez Bosfor. Cz cywilnych pielgrzymw, jak historyk Ekkehard z Aury, popyna statkiem prosto do Palestyny, przybywajc tam po szeciu tygodniach eglugi. Dowodzone przez obu ksit oddziay mogy z atwoci docign hufiec hrabiego Nevers i w ten sposb wzmocni si caej armii. Tymczasem jednak hrabia Nevers chcia poczy si tylko z hrabi Burgundii, ksi Wilhelm nie mia ochoty wspdziaa z armi dowodzon przez swego starego wroga, hrabiego Tuluzy, a Welf z Bawarii, zacieky wrg Henryka IV, nie ywi zapewne zbyt wielkiej sympatii

do marszaka cesarskiego Konrada. Hrabia Nevers uda si wic sam do Ankary, armia akwitasko-bawarska natomiast przez pi tygodni biwakowaa w okolicy Bosforu, po czym bez popiechu ruszya gwnym gocicem, ktry prowadzi do Doryleum i Ikonium. Kiedy dotara do Doryleum, hufiec hrabiego Nevers, ktry zawrci spod Ankary, przemaszerowa ju ponownie przez to miasto i posun si daleko w kierunku Ikonium. W konsekwencji Akwitaczycy i Bawarczycy spotkali si z ogromnymi trudnociami, maszerowali bowiem t sam drog, ktr kilka dni wczeniej przesza inna armia. Caa okolica bya ogoocona z resztek ywnoci, za co krzyowcy swoim zwyczajem obwiniali Bizantyjczykw. Podobnie jak Niwerneczycy zastali studnie albo wyschnite, albo zaczopowane. Filomelion, opuszczony przez ludno, spldrowali doszcztnie. Stacjonujcy w Ikonium garnizon turecki, ktry stawi czoo oddziaom hrabiego Nevers, na wie o zblianiu si armii znacznie od nich silniejszej wynis si z miasta, zabrawszy wszystkie zapasy ywnoci i ogoociwszy do cna ogrody warzywne i sady owocowe na przedmieciach. Krzyowcom zostay tak marne resztki, e nie mogli podreperowa swych si. Mniej wicej w tym czasie, o jakie sto pidziesit kilometrw dalej, Kilid Arslan i Malik Ghazi wycinali w pie hufce niwerneskie. Krzyowcy, umczeni pragnieniem i godem, powlekli si z Ikonium przez pustyni w kierunku Heraklei. Na ich flance pojawiy si teraz konne oddziay tureckie, ktre strzaami z ukw raziy sam rodek kolumny i odcinay kompanie aprowizacyjne i maruderw. W pierwszych dniach wrzenia wkroczyli do Heraklei, z ktrej podobnie jak z Ikonium ucieka caa ludno. Zaraz za tym miastem pyna rzeka, jedna z nielicznych w Anatolii, ktre nawet w lecie obfitoway w wod. Na wp przytomni z pragnienia wojownicy chrzecijascy zamali szeregi i rzucili si tumnie do upragnionej wody. W gstych zarolach porastajcych brzegi rzeki czekay ukryte oddziay tureckie. W momencie gdy krzyowcy biegli aw w najwikszym nieadzie, Turcy wypadli z kryjwek i otoczyli ich ze wszystkich stron. Na sformowanie szyku bojowego byo ju za pno. Wojsko chrzecijaskie ogarna panika. Jedcy i piechurzy, stoczeni w jedn zbit mas, miotali si bezradnie, prbujc ucieczki, ale jeden po drugim padali pod ciosami Turkw. Ksi Akwitanii z jednym ze swoich dworzan zdoa si przebi i pogalopowa w gry. Po wielu dniach bdzenia po przeczach udao mu si w kocu znale drog do Tarsu. Hugona z Vermandois, ktry odnis w bitwie cik ran, uratowao kilku jego ludzi. Wprawdzie i on dotar do Tarsu, ale jego dni byy ju policzone. Zmar w dniu 18 padziernika i spocz w katedrze w. Pawa. Nie dopeni lubu odwiedzenia Jerozolimy. Welf bawarski zdoa uratowa si ucieczk tylko dlatego, e pozby si zbroi. Po paru tygodniach dowlk si do Antiochii z kilkoma ludmi ze swej wity. Arcybiskup Thiemo dosta si do niewoli i ponis mier mczesk za wiar. Los Idy, margrabiny austriackiej, nie jest znany. Wedle pniejszych legend spdzia reszt swych dni w dalekim haremie, wydajc tam na wiat muzumaskiego bohatera Zankiego. Wydaje si bardziej prawdopodobne, e w zamcie bitwy wypada z lektyki i zostaa stratowana na mier. Wszystkie trzy krucjaty z 1101 roku skoczyy si druzgoccymi klskami, ktre ogromnie zaszkodziy caemu ruchowi krzyowemu. Turcy pomcili pogrom swych wojsk pod Doryleum. Mimo wszystko nie dali si usun z Anatolii. Odtd droga przez pwysep staa si niebezpieczna dla armii chrzecijaskich, zarwno krzyowych, jak i bizantyjskich. Kiedy w latach pniejszych Bizantyjczycy zdecydowali si dokona interwencji zbrojnej w Syrii, musieli przeprowadza

operacje na kracu swych linii komunikacyjnych, ktre byy dugie i bardzo atwe do przecicia. Co si za tyczy frankijskich imigrantw z Zachodu, to ju nikt nie odway si wybra drogi ldowej przez Konstantynopol, chyba e w szeregach wielkiej armii. Odtd mniejsze grupy mogy dosta si do Palestyny tylko statkami, a niewielu ludzi sta byo na poniesienie wysokich kosztw podry morskiej. W konsekwencji zamiast tysicy poytecznych osadnikw, oczekiwanych w tym roku w Syrii i Palestynie, dotara tam garstka skconych wodzw, ktrzy po drodze do pastw frankijskich, gdzie nie brakowao zwanionych przywdcw, stracili zarwno swe wojska, jak i dobre imi. Nie wszyscy chrzecijanie wszake mieli powody do ubolewania nad klskami w 1101 roku. Niepowodzenie prby udostpnienia szlakw ldowych przez Azj Mniejsz zwikszyo zarwno wpywy polityczne, jak i dochody italskich miast handlowych. Dysponoway one bowiem flotyllami, ktre stay si w istocie jedynym rodkiem komunikacji z pastwami frankijskimi na Wschodzie. Wsppraca z nimi okazaa si wrcz nieodzowna, ale w zamian za swoje usugi domagay si one przede wszystkim koncesji handlowych. Z przebiegu wydarze zadowoleni byli take Ormianie z gr Taurus, zwaszcza ksita rubenidzcy, poniewa udaremnio to Cesarstwu Bizantyjskiemu ponowne podporzdkowanie swej wadzy zamieszkiwanych przez nich terenw. Mniej powodw do radoci mieli Ormianie osiedleni w okrgach pooonych dalej na wschd. Emir daniszmendydzki, ktry by ich najgroniejszym wrogiem, upojony zwycistwem nad chrzecijanami, napad wkrtce na ich posiadoci. Normanowie antiochescy natomiast, ktrzy podobnie jak Rubenidzi bardziej obawiali si Bizantyjczykw ni Turkw, zyskali tak bardzo potrzebn im chwil wytchnienia. Boemund nadal przebywa w niewoli, ale sprawujcy rzdy regencyjne Tankred potrafi wyzyska dogodn sytuacj, aby skonsolidowa ksistwo kosztem Cesarstwa Bizantyjskiego. Wkrtce los obdarzy go mocnym atutem w tej rozgrywce. Z pocztkiem jesieni 1101 w Antiochii znaleli si ju ksita Akwitanii i Bawarii oraz hrabia Nevers z resztkami swych druyn, wodzowie wyprawy francusko-lombardzkiej natomiast bawili jeszcze w Konstantynopolu. Aleksy nie mg zdoby si na przebaczenie im popenionych gupstw. Rozczarowa si nawet do Rajmunda, z ktrym wiza tak wielkie nadzieje. Z kocem roku baronowie zdecydowali si uda w dalsz drog do Ziemi witej, Rajmund za zwrci si do cesarza z prob o zezwolenie na udanie si do Laodycei, gdzie pozostawi swoje wojsko i maonk. Cesarz przysta na to chtnie i wyda rozkaz odstawienia ich statkiem do Syrii. Okoo Nowego Roku Stefan z Blois, Stefan burgundzki, marszaek cesarski Konrad i Albert z Biandrate zeszli na ld w porcie Saint-Simon i udali si do Antiochii, gdzie Tankred zgotowa im serdeczne przyjcie. Tylko jeden statek, ktrym pyn hrabia Rajmund, zosta skierowany do portu w Tarsie. Kiedy Rajmund zszed tam na ld, pewien rycerz, zwany Bernardem Cudzoziemcem, zaaresztowa go pod zarzutem, e ucieczk z pola bitwy pod Merzifonem dopuci si zdrady chrzecijastwa. Szczupa stra przyboczna nie moga Rajmunda obroni. Z rozkazu Tankreda odstawiono go pod eskort do Antiochii.

Rozdzia 3

Normascy ksita Antiochii

Oni wszyscy wystpuj przeciwko rozkazom Cezara. - Dzieje Apostolskie 17, 7

lska Boemunda i pojmanie go przez Malika Ghaziego Daniszmenda, mimo e wywoay z pocztku wielkie zaniepokojenie, przyniosy baronom frankijskim rwnie i pewne poytki. W Antiochii powstaa konieczno wprowadzenia rzdw regencyjnych, a Tankred by bez wtpienia najodpowiedniejszym kandydatem do zastpowania swego wuja. Krl Baldwin znalaz wic okazj do pozbycia si z Palestyny swego najniebezpieczniejszego wasala, Tankred za by bardzo zadowolony, e udao mu si wyplta z kopotliwej i niepewnej sytuacji i uzyska pozycj, ktra pozwoli mu rozwin skrzyda i zapewni niezaleno. Tankred opuci Palestyn w marcu 1101, domagajc si tylko zapewnienia, e jeeli wuj wrci z niewoli w cigu trzech lat i uwolni go z obowizkw w Antiochii, to otrzyma on z powrotem lenno w Galilei. Zarwno Baldwinowi, jak i Tankredowi zaleao na tym, aby Boemund pozosta w niewoli. Nie podjli wic adnych negocjacji z Malikiem Ghazim w sprawie uwolnienia Boemunda. Tankred dobrze si wywizywa z obowizkw regenta. Nie przybra tytuu ksicia Antiochii. Wprawdzie bi wasne monety, jednak w legendzie, w zej greczynie, posuy si skromnym tytuem Suga Boy, czasem za mieni si Wielkim Emirem. Prawdopodobnie antiocheska opinia publiczna nie tolerowaaby zbyt wygrowanych ambicji Tankreda. Normanowie nadal uwaali Boemunda za swego wodza, mia on rwnie oddanego przyjaciela w osobie patriarchy aciskiego, Bernarda z Valence, ktrego wynis na stolec patriarszy detronizujc Greka, Jana Oksyt. Tankred prowadzi polityk, ktra nie rnia si od linii politycznej Boemunda, w sprawach wewntrznych bowiem dy przede wszystkim do skonsolidowania administracji ksistwa i latynizacji Kocioa, a w zagranicznych - do ekspansji terytorialnej kosztem Bizantyjczykw i muzumaskich ssiadw. W przeciwiestwie jednak do swego wuja Tankred mia aspiracje bardziej lokalne i nie pragn odgrywa roli na arenie wiatowej. Pierwsz trosk Tankreda byo zabezpieczenie ksistwa przed ewentualn agresj Cesarstwa Bizantyjskiego. Klski wypraw krzyowych w 1101 roku bardzo mu w tym pomogy, poniewa dziki odzyskaniu przez Turkw anatolijskich dominacji w Azji Mniejszej cesarz bizantyjski nie mg si chwilowo odway na wysanie armii na dalekie obszary poudniowo-zachodnie, ktre leay po drugiej stronie pwyspu. Tankred uwaa, e najlepsz obron jest atak. W lecie 1101 roku, prawdopodobnie wkrtce po nadejciu wieci o klsce pod Merzifonem, wysa swoje oddziay do Cylicji z zadaniem ponownego zdobycia Mamistry, Adany i Tarsu, ktre przed trzema laty odzyskali Bizantyjczycy. Siy bizantyjskie byy tam zbyt sabe, by stawi Tankredowi czoo. Kiedy pod koniec wrzenia, po sromotnej klsce, przybyli do Tarsu Wilhelm z Akwitanii i Hugon z Vermandois, na stanowisku komendanta

miasta zastali ju Bernarda Cudzoziemca, jednego z zaufanych rycerzy Tankreda. Nastpnie Tankred zaj si Laodyce, portem bizantyjskim, ktry od duszego czasu by sol w oku Normanw. Przedsiwzicie to byo znacznie trudniejsze, poniewa w Laodycei stacjonowa garnizon bizantyjski, ktry dysponowa nie tylko pomoc prowansalskich wojownikw Rajmunda, ale take oson eskadry wojennych okrtw bizantyjskich. Tankred nie podj akcji zbrojnej, pki nie zapewni sobie pomocy floty genueskiej. Na razie zaj cae zaplecze miasta i podj prb zdobycia Dabali, pooonej troch dalej na poudnie. W lecie 1100 roku Boemund wysa przeciwko Dabali niewielkie siy ekspedycyjne, ale akcja ta skoczya si fiaskiem, a jego konetabl dosta si do niewoli. Wyprawa Tankreda latem nastpnego roku rwnie nie przyniosa sukcesu. Najazd Normanw skoni Ibn Sulajh, kadiego Dabali, do przekazania miasta atabegowi Damaszku, po czym sam Ibn Sulajha przenis si do tego miasta, aby w spokoju spdzi tam swoje stare lata. Atabeg Tughtakin mianowa namiestnikiem Dabali swego syna Buriego. Buri jednake ju po kilku miesicach rzdw tak narazi si tamtejszej ludnoci, e wypdzia go z miasta, oddajc si pod opiek Ammarydw z Trypolisu. Wwczas Tankred wycofa swe oddziay z tego obszaru. Uwizienie Rajmunda uatwio Tankredowi podjcie ponownej prby zaanektowania Laodycei. Po odstawieniu Rajmunda do Antiochii Tankred wtrci go do wizienia, wywoujc swym postpowaniem oburzenie zarwno patriarchy Bernarda, jak i towarzyszy hrabiego z armii krzyowej. Na ich danie Tankred wypuci hrabiego z wizienia, ale najpierw zmusi go do zoenia przysigi, e odtd nie bdzie ju nigdy ingerowa w sprawy Syrii pnocnej. Po odzyskaniu wolnoci Rajmund uda si na poudnie z zamiarem zdobycia Tortosy. Po drodze zatrzyma si w Laodycei, gdzie, zgodnie ze zoon przysig, poleci swoim wojownikom oraz maonce natychmiastowe opuszczenie miasta i przyczenie si do jego pocztu. Zaoga bizantyjska utracia wic pomoc Prowansalczykw. Wczesn wiosn 1102 Tankred stan pod Laodyce. Miasto miao jednak silne mury, garnizon walczy mnie, a jednostki floty cesarskiej zapewniay obrocom regularne zaopatrzenie. Oblenie cigno si prawie cay rok. Dopiero w pierwszych tygodniach 1103 roku udao si Tankredowi, ktry dziki wynajciu floty od Genueczykw odci w kocu Laodyce od Cypru, wywabi fortelem onierzy bizantyjskich za mury miasta, gdzie ich zaatakowa i wzi do niewoli. W tej sytuacji miasto skapitulowao. Akcje tego rodzaju wywoyway niezadowolenie cesarza Aleksego. Ju wczeniej rozdranio go wygnanie greckiego patriarchy Antiochii, Jana Oksyty, oraz wieci o systematycznym usuwaniu duchowiestwa greckiego i zastpowaniu go klerem aciskim. Na pocztku 1102 roku otrzyma list od krla Baldwina, do ktrego doszy pogoski, e gwn przyczyn klsk wypraw krzyowych w 1101 roku bya bierno Bizantyjczykw. Krl zwraca si wic do cesarza z prob o udzielenie jak najwikszej pomocy nastpnej krucjacie. Pismo to dorczy pewien biskup imieniem Manasses, ktry przyby razem z Ekkehardem w 1101 roku do Palestyny i obecnie wraca z Jerozolimy. Wszystko wskazuje na to, e byo ono zredagowane w tonie penym kurtuazji, ponadto za krl przesa cesarzowi podarki. Aleksy doszed do wniosku, e moe z biskupem rozmawia otwarcie, i wyoy mu wszystkie swoje ale. Tym razem jednak pomyli si, darzc tego czowieka zaufaniem. Biskup by bardziej acinnikiem ni chrzecijaninem i do Grekw odnosi si ze szczer antypati. Na prob cesarza uda si do Italii i zreferowa papieowi wszystko, co usysza od Aleksego, ale w sposb tak tendencyjny, e papie zatrzs si z

oburzenia na Bizancjum. Gdyby y papie Urban II, caa ta sprawa nie miaaby adnych ujemnych konsekwencji, Urban by bowiem politykiem o szerokich horyzontach i nie yczy sobie wani z chrzecijastwem wschodnim. Tymczasem jego nastpca, Paschalis II, czowiek znacznie mniejszego formatu, grzeszy krtkowzrocznoci i atwo poddawa si cudzym wpywom. Bez wahania podzieli pokutujcy wrd krzyowcw pogld, e cesarz jest ich wrogiem. Aleksy nie otrzyma adnego zadouczynienia. Po pewnym czasie Tankred odway si na ingerencj w wewntrzne sprawy Krlestwa Jerozolimskiego. W 1101 roku Baldwin skaza na banicj patriarch Daimberta. Tankred natychmiast ofiarowa mu gocin w Antiochii, stawiajc do dyspozycji koci w. Jerzego. Kiedy kilka miesicy pniej Baldwin, po klsce zadanej mu przez Saracenw pod Ar-Raml, zwrci si do baronw z ziem pnocnych o pomoc zbrojn, Tankred uzaleni j od przywrcenia Daimbertowi patriarchatu jerozolimskiego. Baldwin przysta na ten warunek, co ogromnie podnioso presti Tankreda. Sukces ten jednak zblad, gdy Daimbert zosta potpiony przez synod i po raz drugi znalaz si na wygnaniu. Wprawdzie Tankred ponownie ofiarowa mu gocin, ale odtd przesta ju by rzecznikiem jego spraw. Nie wszystkie poczynania Tankreda spotykay si z uznaniem jego ssiada z Edessy, Baldwina z Le Bourg. Ojciec Baldwina, hrabia Hugon I z Rethel, by synem ksiniczki Idy z Boulogne, ciotki Gotfryda lotaryskiego i krla Baldwina. Baldwin, ktry jako jeden z modszych synw rwnie nie mia perspektyw na dziedzictwo, wyprawi si na Wschd razem ze swoimi kuzynami. Kiedy Baldwin I zaoy hrabstwo Edessy, Baldwin z Le Bourg pozosta na dworze Boemunda w charakterze cznika midzy obu baronami. Po wziciu Boemunda do niewoli przez Turkw sprawowa on rzdy w Antiochii do chwili wezwania Baldwina z Edessy do Jerozolimy. Wstpiwszy na tron Baldwin odda Edess swemu kuzynowi w lenno, przyznajc mu autonomi, niemniej jednak pod suzerenn wadz Jerozolimy. Byo to dziedzictwo do kopotliwe. Posiadoci Baldwina nie miay granic naturalnych, naraone wic byy na nieustanne najazdy. Z tego powodu nie mg on inaczej rzdzi hrabstwem, jak tylko obsadzajc zaogami najwaniejsze miasta i zamki, ale w tym celu potrzebowa godnych zaufania urzdnikw i wsppracownikw. Poniewa mia do dyspozycji zaledwie garstk swych rodakw, postawi sobie za zadanie utrzymywa jak najlepsze stosunki z miejscowymi chrzecijanami. Niemal natychmiast po objciu wadzy w Edessie polubi mod ksiniczk Morfi, crk sdziwego Gabriela, wadcy Meliteny, z krwi i koci Ormianina, ale wyznania greckiego. Jednoczenie, nie bez usilnych stara, pozyska poparcie autonomicznego Kocioa gregoriaskiego,3 ktrego przedstawiciel, wielki historyk Mateusz z Edessy, chwali wprawdzie sympatyczny charakter i czysto obyczajw Baldwina, ale jednoczenie z ubolewaniem wyraa si o jego wygrowanych ambicjach i chciwoci. Baldwin darzy Ormian specjalnymi wzgldami, poniewa byli oni dobrymi onierzami, ale odnosi si yczliwie rwnie do zamieszkaych w jego hrabstwie jakobitw syryjskich, udao mu si nawet zaegna rozam w ich Kociele. Najwiksz wad Baldwina bya nieopisana chciwo. Nieustannie brakowao mu pienidzy i zdobywa je wszdzie, gdzie tylko mg. Stosowa jednak metody mniej arbitralne i mniej surowe od Baldwina I. Rycerze Baldwina ubawili si szczeglnie,
Koci monofizycki, nazywany tak od imienia w.Grzegorza Owieciciela, apostoa Armenii, IV wiek (przyp. B.Zientara)
3

gdy udao mu si wyudzi od swego tecia trzydzieci tysicy bizantw pod pozorem, e poyczy t kwot od swoich ludzi, porczajc przysig, e zgoli brod, jeeli nie zwrci dugu w terminie. Ormianie, ktrzy podobnie jak Grecy, uwaali, e broda jest niezbdnym atrybutem mskiej godnoci, z obrzydzeniem spogldali na wygolone twarze, ktre tak czsto spotykao si u krzyowcw. Gabriel uzna, e zi bez brody narazi go na kompromitacj, kiedy wic rycerze, grajc z ochot t komedi, potwierdzili zoenie przez Baldwina owej przysigi, postanowi unikn tak okropnego despektu i co prdzej wrczy Baldwinowi ca sum w gotwce, zmuszajc go jednak do zaprzysienia, e ju nigdy nie zastawi swojej brody. Na samym pocztku panowania Baldwin II musia stawi czoo inwazji Artukidw z Mardinu. Emir Sukman wyruszy bowiem na miasto muzumaskie Sarud, ktre Baldwin I zdoby i odda w zarzd Fulkowi z Chartres. Baldwin pospieszy Fulkowi z pomoc, przegra jednak bitw, a Fulko poleg. Muzumanie zajli miasto, ale poniewa cytadela bronia si dzielnie pod wodz Benedykta, aciskiego arcybiskupa Edessy, Baldwin pospieszy do Antiochii, aby zwerbowa tam zacinych wojownikw. Po powrocie dopisao mu wicej szczcia. Sukman z cikimi stratami wycofa si z miasta. Mieszkacw Sarudu, ktrzy utrzymywali kontakty z Artukidami, Frankowie wycili w pie, Baldwin wzi wielu jecw, otrzymujc za nich okup, ktrym znacznie podreperowa swoje finanse. W jaki czas pniej Baldwin pozyska cennego wsppracownika w osobie swego kuzyna, Joscelina z Courtenay. Joscelin, jeden z modszych synw seniora Courtenay z maestwa z ciotk Baldwina, nie mia adnego majtku, a na Wschd wybra si prawdopodobnie w orszaku swego bliskiego ssiada, hrabiego Nevers. Po przybyciu Joscelina do Edessy Baldwin odda mu w lenno cay obszar hrabstwa pooony na zachd od Eufratu, z kwater gwn w Turbesselu. Okaza si on sojusznikiem wielkiej walecznoci, niemniej jednak w okresie pniejszym kwestionowano jego lojalno wobec Baldwina. Z czasem Baldwin, ktry z coraz wiksz podejrzliwoci odnosi si do aspiracji Tankreda, doszed do wniosku, e najwyszy czas przywrci rzdy Boemunda w Antiochii. Wsplnie z patriarch Bernardem rozpocz pertraktacje z emirem daniszmendydzkim Malikiem Ghazim w sprawie warunkw uwolnienia Boemunda. Tankred nie bra w nich udziau. Ju wczeniej cesarz Aleksy zaoferowa emirowi powan kwot dwustu szedziesiciu tysicy bizantw za wydanie mu Boemunda i transakcja ta byaby dosza do skutku, gdyby nie dowiedzia si o niej sutan selducki Kilid Arslan. Kilid Arslan, ktry formalnie by suzerenem Turkw anatolijskich, zada od Daniszmendydy poowy uzyskanego okupu. Na tym tle doszo midzy dwoma wadcami muzumaskimi do sporu, ktry wprawdzie udaremni chwilowo przyjcie propozycji cesarza, ale jednoczenie doprowadzi do zerwania ich sojuszu. Boemund wiedzia o tych pertraktacjach. By nadal piknym i penym niezwykego uroku mczyzn, ktrym zainteresoway si damy z haremu emira. Prawdopodobnie z ich pomoc zdoa przekona Daniszmendyd, e ciche porozumienie z Frankami syryjskimi i obietnica zawarcia z nimi sojuszu s dla niego bardziej korzystne od transakcji z cesarzem, z ktrej wadcy selduccy zamierzali wycign zyski take i dla siebie. Emir zgodzi si zwrci Boemundowi wolno za okup w wysokoci stu tysicy bizantw. W czasie tych rokowa oddziay daniszmedydzkie zaatakoway Meliten. Gabriel, wadca miasta, zwrci si o pomoc do swego zicia, Baldwina, ktry wszake nie kiwn nawet palcem, nie chcc zapewne w tym momencie urazi emira. Poddani

odnosili si do Gabriela z niechci, nie mogc mu darowa przynalenoci do Kocioa greckiego. Szczegln antypati czuli do niego Syryjczycy, ktrzy nigdy mu nie wybaczyli, e jednego z ich biskupw skaza na mier za zdrad. Turcy zdobyli miasto, biorc Gabriela do niewoli, ale jeden z jego zamkw nadal si broni. Turcy zadali od Gabriela, aby wyda twierdzy rozkaz kapitulacji. Zaoga nie posuchaa jednak jego polecenia, a wtedy Turcy cili go pod murami owego grodu. W Melitenie, kilka miesicy pniej, wiosn 1103 roku, Turcy wydali Boemunda Frankom. Fundusze na zapacenie okupu zebrali Baldwin i patriarcha, z pomoc ksicia ormiaskiego Kogha Wasila oraz rodziny Boemunda w Italii. Tankred nie da ani jednego bizanta. Boemund pody natychmiast do Antiochii, gdzie uroczycie obj rzdy ksistwa. Podzikowa publicznie Tankredowi za administrowanie posiadociami antiocheskimi w czasie jego nieobecnoci, w cztery oczy natomiast doszo midzy nimi do zatargu, poniewa Tankred uwaa, e wuj nie ma adnego tytuu do obszarw zdobytych w czasie sprawowania regencji. Pod naciskiem opinii publicznej musia jednak zrezygnowa ze swoich roszcze i w nagrod za zasugi otrzyma skromne lenno w granicach ksistwa. Tankred mia bezsporne prawo domaga si od Baldwina I zwrotu Galilei, ale uzna, e mu si to nie opaca. Frankowie uczcili powrt Boemunda generaln ofensyw przeciwko swoim ssiadom. Latem 1103 roku Boemund, wsplnie z Joscelinem z Courtenay, najecha posiadoci Ridwana, wadcy Aleppa. Zdobyli oni miasto Muslimije i wymusili na muzumaskich mieszkacach tego okrgu ogromny haracz, ktry umoliwi spacenie dugw zacignitych u Frankw przez Baldwina i patriarch na wykupienie Boemunda z niewoli. Z kolei Boemund i Joscelin wystpili przeciwko Bizantyjczykom. Aleksy, wezwawszy Boemunda pisemnie do zwrotu miast cylicyjskich, wysa tam swego generaa Butumitesa z zadaniem odzyskania ich si. Jednake wojsko Butumitesa byo bardzo kiepskie. W jesieni 1103 roku wkroczy on na terytorium Cylicji, ale szybko doszed do wniosku, e zadanie przekracza jego siy, w dodatku za doszy go suchy o planowanej przez Frankw aneksji Maraszu, ktrym w imieniu cesarza rzdzi Ormianin Tatul. Pospiesznymi marszami uda si wic na pnoc i przypuszczalnie dziki temu uratowa chwilowo Tatula. Cesarz odwoa jednak Butumitesa do Konstantynopola. Na pocztku wiosny 1104 roku Boemund i Joscelin zorganizowali drug ekspedycj przeciwko Maraszowi. Tatul by bezradny. Armia bizantyjska znajdowaa si daleko. Daniszmendydzi mieli teraz dobre stosunki z Frankami. Podda wic miasto Joscelinowi, ktry pozwoli mu si uda do Konstantynopola. Boemund natomiast zaanektowa miasto Albistan pooone na pnoc od Maraszu. Dziki tym akcjom zbrojnym nie groziy ju Frankom najazdy z Anatolii. Uzyskali teraz moliwo podjcia dziaa przeciwko Turkom ze wschodu. W marcu 1104 roku Boemund ponownie dokona najazdu na ziemie Ridwana z Aleppa, zdoby miasto Basarfut, usytuowane na szlaku z Antiochii do Aleppa. Nie zdoa jednak zaj Kafarlasy, pooonej dalej na poudnie, poniewa Turkom przyszo z pomoc miejscowe plemi Banu Ulajm. W tym samym czasie Joscelin przeci linie komunikacyjne midzy Aleppem a dolin Eufratu. Aby jednak cakowicie odci muzumanw syryjskich od plemion tureckich osiadych w Iraku i Persji, chrzecijanie musieli zdoby potn twierdz Harran, pooon w pnocnej AlDazirze midzy Edess a Eufratem. Gdyby Frankowie obsadzili Harran, mogliby realnie myle nawet o wyprawie na Mosul i Mezopotami. Na wiosn 1104 roku sytuacja zdawaa si sprzyjajca. W 1103 roku doszo do wojny domowej midzy

sutanem selduckim Barkijarukiem a jego bratem Muhammadem Tabarem, ktra doprowadzia do rozamu we wschodnim wiecie muzumaskim. W styczniu 1104 bracia zawarli pokj, na mocy ktrego sutan zatrzyma Bagdad i zachodni cz paskowyu iraskiego. Ju wczeniej trzeci brat, Sandar, obj w posiadanie Chorasan i Iran wschodni, Muhammad Tabar natomiast otrzyma Irak pnocny i AlDazir, a take prawa suzerenne nad ca Syri. Porozumienie to byo jednak bardzo kruche. Wszyscy trzej bracia czekali na moment stosowny do obalenia tego ukadu, starajc si tymczasem wszelkimi moliwymi sposobami pozyska sobie sojusznikw wrd tureckich i arabskich potentatw. W Al-Dazirze, po mierci w 1102 roku atabega Mosulu Kurbughi, owego wodza, ktrego krzyowcy pobili pod Antiochi, wybucha wojna domowa. Artukidzki ksi Mardinu, Sukman, ktremu nie udao si zapewni tam sukcesji swemu kandydatowi, wda si wojn z nowym atabegiem Dikirmiszem, mianowanym przez Seldukid Muhammada Tabara. Harran nalea w tym czasie do wysokiego dowdcy tureckiego, Karady, ktry by mamelukiem w subie Malikszaha. Brutalne postpowanie Karady doprowadzio do buntu ludnoci i przekazania miasta niejakiemu Muhammadowi z Isfahanu. Wkrtce w Muhammad zosta zamordowany przez byego giermka Karady, imieniem Dawali Sakawa, z ktrym pochopnie nawiza zbyt bliskie stosunki. Dawali wszake nie zdoby sobie mocnej pozycji, a tymczasem Frankowie z Edessy zaczli dotkliwie nka Harran, pustoszc okoliczne pola uprawne i odcinajc miasto od szlakw handlowych. Stao si oczywiste, e na tym nie poprzestan. Zarwno Sukman z Mardinu, jak i Dikirmisz z Mosulu zaniepokoili si tym obrotem rzeczy. W obliczu grocego im obu niebezpieczestwa odoyli wanie na bok i postanowili uprzedzi przeciwnika atakujc Edess poczonymi siami. Na pocztku marca 1104 wyruszyli wsplnie na Edess, Sukman z pokanym hufcem lekkiej kawalerii turkmeskiej, a Dikirmisz na czele oddziau troch sabszego, ktry skada si z Turkw selduckich, Kurdw i Arabw. Gdy do Baldwina II doszy ju wieci, e koncentruj oni swe wojska w Ras al-Ajnie, miejscowoci odlegej o jakie sto dziesi kilometrw od Edessy, wezwa na pomoc Joscelina i Boemunda, proponujc im przejcie do dziaa ofensywnych, gdy nadarza si doskonaa sposobno zdobycia Harranu. Pozostawiwszy niewielk zaog w Edessie, Baldwin wyruszy w kierunku Harranu na czele maego hufca, zoonego z konnych rycerzy i kontyngentu piechoty ormiaskiej. Towarzyszy mu arcybiskup Edessy, Benedykt. W okolicy Harranu doczy do niego Joscelin z oddziaami ze swoich posiadoci, a take Boemund z hufcem antiocheskim, Tankred, patriarcha Bernard oraz Daimbert, eks-patriarcha Jerozolimy. W sumie wojsko frankijskie liczyo prawie trzy tysice rycerzy i przypuszczalnie trzy razy tyle piechoty. Nie liczc zag stacjonujcych w twierdzach, bya to caa armia, jak mogli wystawi Frankowie w Syrii pnocnej. Podczas gdy wojsko krzyowe zbierao si pod Harranem, wodzowie muzumascy znajdowali si jeszcze w do znacznej odlegoci na pnoco-wschd od tej twierdzy, maszerujc na Edess. Gdyby Frankowie zdecydowali si wzi Harran szturmem, akcja skoczyaby si na pewno ich sukcesem, ale nie chcieli wyrzdza szkd w fortyfikacjach warowni, ktra wkrtce miaa znale si w ich rkach. Liczyli na to, e przestraszony garnizon skapituluje bez walki. Muzumaska zaoga miasta bya rzeczywicie saba i niemal od razu przystpia do pertraktacji. Jednake w tym momencie midzy Baldwinem a Boemundem doszo do ktni, ktry z nich powinien pierwszy zatkn sw chorgiew na murach miasta. Spowodowao to

zwok, ktra obrcia si na zgub krzyowcw. Zanim doszli do porozumienia, armia turecka skrcia na poudnie i spada im na kark. Bitwa odbya si na brzegach rzeki Balich, w pobliu staroytnych Carrhae (Harran), gdzie przed wiekami Partowie rozgromili legiony rzymskie Krassusa. Plan strategiczny Frankw zakada, e hufiec edesseski, ktry zajmowa pozycj na lewej flance, zaangauje gwne siy nieprzyjaciela, oddziay antiocheskie natomiast, ukryte za niewielkim wzgrzem w odlegoci okoo ptora kilometra po prawej stronie, wkrocz do akcji dopiero w decydujcym momencie. Trzeba trafu, e muzumanie uoyli plan niemal identyczny. Cz ich wojska zaatakowaa lew flank Frankw, po czym nagle zawrcia i zacza ucieka. Edesseczycy, przekonani, e maj zwycistwo w kieszeni, pucili si za Turkami w pogo, tracc kontakt ze swym prawym skrzydem. Kiedy przeprawili si przez rzek, wpadli w zasadzk, ktr zastawiy tam gwne siy tureckie. Wielu krzyowcw polego, niedobitki rzuciy si do panicznej ucieczki. Gdy Boemund, ktry tymczasem odpar natarcie niewielkiego oddziau tureckiego, postanowi wczy si do akcji, ujrza daleko przed sob chmar uciekinierw, ktrzy rozpaczliwie usiowali przeprawi si przez rzek, atakowani przez wiee kompanie tureckie. Widzc, e bitwa jest przegrana, Boemund wycofa si pospiesznie, zdoawszy uratowa zaledwie garstk Edesseczykw. Kiedy oddziay tureckie mijay Harran, zaatakowaa je zaoga twierdzy, w zapale walki kadc trupem tyle samo Turkw, co uciekajcych przed nimi Frankw. Siy antiocheskie nie poniosy niemal adnych strat, z hufca edesseskiego natomiast prawie wszyscy polegli lub dostali si do niewoli. W czasie ucieczki patriarcha Bernard obci ogon swemu wierzchowcowi, zdjty trwog, e jaki Turek moe zapa konia za ogon, chocia akurat w tym momencie nie byo w polu widzenia ani jednego nieprzyjacielskiego wojownika. Jako jeden z pierwszych dosta si do niewoli arcybiskup Benedykt, jednak albo dziki litoci swego stranika, odszczepieca od wiary chrzecijaskiej, albo dziki kontrnatarciu hufca antiocheskiego szybko odzyska wolno. Baldwin i Joscelin zdoali we dwjk wyrwa si konno z pola bitwy, ale Turcy docignli ich w czasie przeprawy przez rzek. Wzitych do niewoli baronw odstawiono do namiotu Sukmana. Boemund i Tankred, obawiajc si susznie, e Turcy wkrtce zaatakuj Edess, pospieszyli do stolicy hrabstwa, aby przygotowa j do obrony. Jeszcze raz niepowodzenie wsptowarzysza wyszo Tankredowi na dobre. Rycerze, ktrzy nie opucili Edessy, pod przewodem arcybiskupa zwrcili si do niego z prob o sprawowanie regencji do czasu powrotu Baldwina z niewoli. Tankred przysta na to z chci, a Boemund, podobnie jak przed czterema laty Baldwin I, odetchn z ulg, pozbywszy si go ze swego ksistwa. Tankred pozosta w Edessie z resztkami miejscowych oddziaw. otrzymujc niewielkie posiki od Boemunda, ktry co rychlej uda si do Antiochii, poniewa jej ssiedzi ju przygotowywali si do zebrania owocw z klski Frankw. Bitwa pod Harranem bya gorzkim dopenieniem krucjat z 1101 roku. Seria tych niepowodze obalia legend o niezwycialnoci Frankw. W nastpstwie klsk w 1101 roku Zachd nie mg ju skierowa do Syrii pnocnej posikw, bez ktrych Frankowie nie mieli moliwoci penego podporzdkowania sobie tego obszaru, pogrom za pod Harranem oznacza, e hrabstwo Edessy jest skazane na zgub i e Frankowie stracili raz na zawsze szans zdobycia Aleppa. Klin, ktry udao si Frankom wbi midzy trzy gwne orodki muzumaskie - Anatoli, Irak i Syri -

obluzowa si niebezpiecznie, a skorzystali na tym nie tylko muzumanie. W Bizancjum cesarz z gniewem obserwowa przebieg tych wydarze i bez alu przyjmowa wieci o bolesnych porakach Frankw. Bezporednie nastpstwa tych niepowodze okazay si mniej grone, ni mona si byo spodziewa. Sojusz midzy Sukmanem a Dikirmiszem rozpad si nastpnego dnia po zwycistwie. Oddziaom turkmeskim Sukmana dostaa si wikszo jecw i upw, co wywoao zazdro Dikirmisza. Puk selducki Dikirmisza napad wic na namiot Sukmana i uprowadzi Baldwina. Turkmeni pienili si ze zoci, ale Sukman okaza tyle opanowania, e nie dopuci do krwawego rewanu. Pogodzi si z utrat tak cennego jeca i zniszczywszy kilka chrzecijaskich fortw pogranicznych dziki prostemu fortelowi - przebra bowiem swych wojownikw w ubiory polegych Frankw - wycofa si do Mardinu i odtd nie bra udziau w wojnie. Dikirmisz natomiast nie zoy broni. Chcc zabezpieczy si przed ewentualn agresj Sukmana, opanowa najpierw zamki frankijskie w Szabachtanie, na wschd od Edessy, nastpnie za ruszy na sam Edess. Opnienie dziaa zbrojnych przez Frankw uratowao Harran dla islamu. Opnienie dziaa przez muzumanw uratowao z kolei Edess dla chrzecijan. Tankred, ktry mia do czasu na naprawienie fortyfikacji, odpar pierwszy szturm Dikirmisza, gwnie dziki walecznoci miejscowych Ormian. Znalaz si jednak w tak cikiej opresji, e musia zwrci si do Boemunda o pomoc. Wprawdzie Boemundowi nie brakowao wasnych kopotw, to jednak bezpieczestwo Edessy byo w tej sytuacji waniejsze. Nie zwlekajc wyruszy na pomoc swojemu siostrzecowi. ale z powodu fatalnego stanu drg posuwa si w wim tempie. Tankred, w skrajnej rozpaczy, wyda swemu garnizonowi rozkaz dokonania wypadu z miasta. W ciemnociach nocny oddzia edesseski spad znienacka na pogronych we nie i pewnych siebie Turkw, odnoszc walne zwycistwo, do ktrego w ostatniej chwili przyczyni si Boemund. Dikirmisz uciek w panice, pozostawiajc wszystkie bogactwa swego obozu. Krzyowcy pomcili Harran i ocalili Edess. Wrd jecw wzitych do niewoli przez Tankreda znalaza si pewna wysoko urodzona ksiniczka selducka z dworu emira. Emir tak bardzo ceni sobie ow dam, e zaoferowa za ni okup w wysokoci pitnastu tysicy bizantw bd wymian jej na hrabiego Balwina. Kiedy wieci o tej propozycji dotary do Jerozolimy, krl Baldwin bezzwocznie napisa do Boemunda, aby nie zmarnowa okazji wydostania hrabiego z niewoli. Boemund i Tankred wszake potrzebowali pienidzy, na domiar za powrt hrabiego Baldwina zmusiby Tankreda do przekazania mu rzdw Edessy i ponownego zdania si na ask swojego wuja. Odpowiedzieli wic krlowi Baldwinowi, e w tej sytuacji popiech byby krokiem niedyplomatycznym, poniewa emir, widzc ich wahania, prawdopodobnie zaoferuje im jeszcze wysz cen za odzyskanie damy. Tymczasem zaatwili z emirem kwesti wypacenia im pienidzy i w efekcie hrabia Baldwin pozosta w niewoli. Powiciwszy swego towarzysza dla pienidzy, Boemund i Tankred wyruszyli stawi czoo wrogom, ktrzy naciskali ich ze wszystkich stron. Poniewa Dikirmisz nie podj ju nowej ofensywy przeciwko Edessie, Tankred mg usun szkody w fortyfikacjach miasta. Boemund natomiast musia od razu podj kroki obronne przeciwko agresji Ridwana z Aleppa na wschodnie okrgi swego ksistwa. W czerwcu Ormianie wydali muzumanom miasto Artach, radzi, e mog wyzwoli si spod tyranii Antiocheczykw. Za ich przykadem poszy miasta przygraniczne, Maarrat, Misrin i Sarmin, a w konsekwencji mae garnizony, ktre stacjonoway w

Maarrat an-Numanie, Albarze i Kafartabie, znalazy si w izolacji i musiay ewakuowa si do Antiochii. Tymczasem Ridwan spustoszy ksistwo a po Most elazny. W pooonym na pnocy Albistanie garnizon Boemunda utrzyma si tylko dziki uwizieniu miejscowych notabli ormiaskich, ktrzy weszli w konszachty z Turkami. Kiedy zdawao si, e lada moment pastwo Boemunda znajdzie si na skraju przepaci, z kocem czerwca 1104 zmar Dukak z Damaszku, dziki czemu Ridwan skoncentrowa ca sw uwag na walce o sukcesj midzy synami Dukaka, Burim i Iltaszem. Gwnym powodem tak sabego oporu Boemunda przeciwko agresji Ridwana byo zaabsorbowanie ksicia kopotami z Bizancjum. Od pewnego czasu cesarz Aleksy mia dobre stosunki z poudniowymi pastwami frankijskimi. Z Rajmundem z Tuluzy nadal czya go bliska przyja, a zyska sobie rwnie przychylno krla Baldwina, pacc z wasnego skarbca okup za wielu wybitnych Frankw, ktrzy przebywali w niewoli w Egipcie. Hojno cesarza bya starannie wykalkulowana. Z jednej strony bowiem stanowia kracowe przeciwiestwo niecnego postpku Boemunda i Tankreda w stosunku do Baldwina, z drugiej za przypominaa Frankom, e cesarz ma wpywy i autorytet, z ktrymi Fatymidzi si licz. Kiedy wic wystpi przeciwko Antiochii, aden z baronw frankijskich nie przyszed Boemundowi z pomoc. Aleksy zdy ju ufortyfikowa Korykos i Seleucj na wybrzeu cylicyjskim, aby zabezpieczy si przed agresj antiochesk na Cylicj zachodni. W lecie 1104 oddziay bizantyjskie pod komend generaa Monastrasa z atwoci odzyskay miasta cylicyjskie: Tars, Adan i Mamistr. W tym samym czasie eskadra okrtw wojennych pod dowdztwem admiraa cesarskiego Kantakuzenosa, ktra zapdzia si na wody cypryjskie cigajc rozbjnicz flotyll genuesk, skorzystawszy z trudnej sytuacji Boemunda popyna do Laodycei, zdobywajc port i dolne miasto. Boemund cign niemal wszystkie podlege mu oddziay frankijskie i szybkimi marszami uda si do Laodycei, aby wzmocni zaog cytadeli i mianowa nowego komendanta na miejsce obecnego dowdcy, ktrego nie darzy zaufaniem. Nie majc jednak floty, nie prbowa nawet wyprze Bizantyjczykw ze zdobytych przez nich pozycji. Z pocztkiem jesieni Boemund wpad w desperacj. We wrzeniu odby w Antiochii narad ze swoimi wasalami, na ktr wezwa rwnie Tankreda. Powiedzia im otwarcie, e ksistwu grozi niebezpieczestwo ze wszystkich stron. Jedyny ratunek - owiadczy - to uzyskanie posikw z Europy. W tej sytuacji ma obowizek uda si do Francji i wyzyska sw saw do rekrutacji niezbdnych wojownikw. Tankred usunie zgosi gotowo wyrczenia go w tej misji, ale wuj odrzek mu na to, e nie ma on w krajach zachodnich odpowiedniego autorytetu. Musi pozosta na Wschodzie jako regent Antiochii. Wkrtce przystpiono do przygotowa do podry Boemunda. Pn jesieni odpyn on z portu SaintSimon, zabierajc ze skarbca cae zoto i srebro oraz wszystkie kosztownoci i cenne tkaniny, a take kilka egzemplarzy Gesta Francorum, historii pierwszej krucjaty, pira anonimowego autora, ktry reprezentowa punkt widzenia Normanw. W egzemplarzach zabranych do Europy Boemund wstawi ustp, ktry gosi, e cesarz przyrzek mu seniorat Antiochii. Tankred ponownie obj rzdy w Antiochii, skadajc jednoczenie przysig, e natychmiast po powrocie Baldwina z niewoli zwrci mu Edess. Poniewa Tankred, przebywajc stale w Antiochii, nie mg sprawnie administrowa Edess, mianowa swego kuzyna i szwagra, Ryszarda z Salerno, swoim zastpc na obszarach

pooonych za Eufratem. Boemund zjawi si w rodowych wociach w Apulii na pocztku nastpnego roku. Zatrzyma si tam do koca wrzenia, zaatwiajc swoje osobiste sprawy, ktre wymagay ingerencji po dziewiciu latach nieobecnoci, i jednoczenie organizujc oddziay normaskie z myl o wysaniu ich na Wschd. Pniej uda si do Rzymu, gdzie spotka si z papieem Paschalisem. W rozmowie z nim podkreli, e wielkim wrogiem acinnikw na Wschodzie jest cesarz Aleksy. Paschalis, ktrego ju wczeniej biskup Manasses le nastawi do Aleksego, bez wahania podzieli opini ksicia. W czasie podry do Francji towarzyszy Boemundowi legat papieski Bruno, ktry otrzyma papiesk instrukcj goszenia wojny witej przeciwko Bizancjum. By to punkt zwrotny w historii wypraw krzyowych. Polityka normaska, ktra zmierzaa do zamania potgi Cesarstwa Wschodniego, zostaa oficjalnie uznana za cel polityczny ruchu krucjatowego. Interesy caego chrzecijastwa powicono dla interesw awanturnikw frankijskich. Jakkolwiek papie aowa pniej swej lekkomylnoci, to jednak szkody nie dao si ju naprawi. Niech rycerstwa i ludnoci Zachodu do wyniosej dumy cesarza, zazdro, jak budzio jego bogactwo, oraz pena podejrzliwoci postawa wobec chrzecijan stosujcych obrzdki religijne, ktrych nie rozumiano, uzyskay sankcj Kocioa. Mimo e papie zmieni swoje pogldy, mieszkacy Zachodu kad akcj przeciwko Bizancjum uwaali odtd za suszn i uzasadnion, a jednoczenie speniy si najczarniejsze przewidywania Bizantyjczykw. Krucjata z papieem na czele nie miaa by ju spontanicznym ruchem w obronie chrzecijastwa, lecz narzdziem niepohamowanego imperializmu zachodnioeuropejskiego. To niefortunne porozumienie Boemunda z Paschalisem znacznie bardziej przyczynio si do rozamu midzy Kocioem wschodnim a zachodnim ni kontrowersja kardynaa Humberta z Michaem Cerulariuszem. We Francji przyjto Boemunda bardzo yczliwie. Ksi spdzi jaki czas na dworze krla Filipa, ktry upowani go do rekrutacji ochotnikw w caym krlestwie; ogromn pomoc okazaa mu Adela, hrabina Blois, arliwa zwolenniczka krucjaty, na ktr tak uparcie wysyaa swego ma. Adela nie tylko zaprotegowaa Boemunda swojemu bratu, krlowi Anglii Henrykowi I, z ktrym spotka si on w Normandii podczas Wielkiejnocy 1106 roku, ale uatwia mu wietne maestwo z crk krla francuskiego Filipa, Konstancj, by on hrabiego Szampanii. lub ich odby si na wiosn 1106 roku, a jednoczenie krl Filip wyrazi zgod na oddanie Tankredowi rki swojej modszej crki Cecylii, pochodzcej z jego bigamicznego zwizku z Bertrad z Monfortu. Konstancja nigdy nie bya na Wschodzie. Lata swego maestwa i wdowiestwa spdzia w Italii. Cecylia natomiast z kocem roku odpyna do Antiochii. Owe krlewskie koligacje ogromnie si przyczyniy do zwikszenia prestiu ksit normaskich. Boemund opuci Francj pod koniec 1106 roku, udajc si jeszcze raz do Apulii. Ukada tam plany nowej krucjaty, ktra ju bez adnych wtpliwoci miaa si rozpocz najazdem na Cesarstwo Bizantyjskie. Uspokojony wiadomociami, e pod rzdami Tankreda nie grozi Antiochii adne bezporednie niebezpieczestwo, nie spieszy si. W dniu 9 padziernika 1107 roku wojsko Boemunda wyldowao w Awlonie, pooonej na epirskim wybrzeu Cesarstwa, a w cztery dni pniej stano pod potn twierdz Dyrrachium, ktra jako klucz do Pwyspu Bakaskiego od dawna budzia podliwo Normanw i ktr wier wieku wczeniej na jaki czas zdoali opanowa. Aleksy jednak mia rwnie do czasu na przygotowanie si do odparcia agresji, wychodzc z zaoenia, e dla uratowania Dyrrachium opaca mu

si powici poudniowo-wschodnie rubiee Cesarstwa, zawar traktat pokojowy z sutanem Kilid Arslanem, od ktrego uzyska ponadto oddziay zacine. Poniewa zdobycie twierdzy szturmem okazao si niemoliwe - miasto byo potnie ufortyfikowane, a zaoga stawiaa zacity opr - Boemund przystpi do regularnego oblenia. Podobnie jak w poprzednich kampaniach przeciwko Bizancjum, tak i tym razem brak floty morskiej przesdzi o jego klsce. Flota cesarska natychmiast odcia go od Italii i zablokowaa wybrzee. Wczesn wiosn nastpnego roku gwne siy bizantyjskie otoczyy ksicia ze wszystkich stron. Z nastaniem lata dyzenteria, malaria i gd nadweryy siy Normanw, a jednoczenie Aleksy zama ich ducha bojowego, rozpuszczajc przerne pogoski i posyajc dowdcom sfingowane listy, sowem stosujc fortele, ktre jego crka, Anna, opisuje z penym mioci podziwem dla ojca. We wrzeniu Boemund zrozumia, e ju nic nie zdoa odwrci jego klski i podda si cesarzowi. By to dzie wielkiego tryumfu Bizancjum, poniewa Boemund cieszy si saw najwikszego rycerza chrzecijastwa. Widok tego gronego bohatera, ktry cho znacznie wyszy od cesarza, sta przed nim pokorny i posuszny jego woli, stanowi dla wszystkich niezapomniane wiadectwo niezwycionej potgi i dostojestwa Cesarstwa. Aleksy przyj Boemunda w swoim obozie, u wlotu do wwozu, ktrym pynie rzeka Devol (Diabolis). Traktowa go z kurtuazj, ale chodno, i od razu przedoy mu traktat pokojowy dajc natychmiastowego podpisania. W pierwszej chwili Boemund zawaha si, ale Nicefor Bryennios, m Anny Komneny, ktry znajdowa si w wicie swego tecia, uwiadomi mu, e nie ma innego wyboru. Tekst traktatu zachowa si na kartach dziea Anny Komneny. Na wstpie tego dokumentu Boemund wyraa skruch z powodu zamania przysigi, ktr zoy cesarzowi. Nastpnie w sowach najbardziej uroczystych lubowa wierno cesarzowi Aleksemu i jego dziedzicowi Janowi Porfirogenecie jako ich wasal i poddany, zobowizujc si, e wszyscy jego podwadni zo przysig tej samej treci. W celu wykluczenia bdw interpretacji sowo poddany zostao umieszczone w tekcie po acinie, a obowizki wasalne Boemunda sprecyzowano bardzo dokadnie. Zachowa on godno ksicia Antiochii, ktr oddawano mu w zarzd jako wasalowi cesarza. Posiadoci Boemunda miay obejmowa Antiochi wraz z portem Saint-Simon oraz okrgi pnocno-wschodnie a po Marasz, a w przyszoci take te wszystkie obszary, ktre odbierze muzumaskim wadcom Aleppa i innym rdldowym pastwom syryjskim, z tym jednak, e wybrzee cylicyjskie oraz cay okrg Laodycei przejd pod bezporedni wadz cesarza, a Rubenidzi zachowaj swe terytorium bez adnego uszczerbku. W zaczniku do traktatu wymieniono wszystkie miasta, ktre wchodziy do domeny Boemunda. W posiadociach tych Boemund mia sprawowa wadz cywiln, ale zobowizano go do usunicia patriarchy aciskiego i mianowania na jego miejsce duchownego greckiego. Umieszczono rwnie specjaln klauzul, e Boemund si zmusi Tankreda lub innych swoich poddanych do honorowania tego ukadu, gdyby nie chcieli si podporzdkowa zawartym w nim decyzjom. Traktat podpisany nad rzek Devol jest dokumentem wielkiej wagi, poniewa wskazuje, w jaki sposb Aleksy zamierza rozwiza problem krzyowcw. By zdecydowany odda nie tylko okrgi przygraniczne, ale nawet sam Antiochi pod autonomiczn wadz ksicia aciskiego, pod warunkiem, e w ksi uzna si za jego wasala wedle zasad aciskiego prawa zwyczajowego i e Bizancjum bdzie miao wpyw na rzdy za porednictwem Kocioa. Co wicej, Aleksy czu si

odpowiedzialny za los chrzecijan wschodnich i pragn zabezpieczy interesy nawet tak kopotliwych wasali armeskich, jak Rubenidzi. Traktat znad rzeki Devol pozosta martw liter. Niemniej jednak pooy kres wietnoci Boemunda, ktry ju nigdy nie odway si pokaza na Wschodzie. Upokorzony i skompromitowany, powrci do swoich woci w Apulii, gdzie zmar w 1111 roku, jako jeden z wielu nic nie znaczcych ksit italskich, pozostawiajc z maestwa z francusk ksiniczk dwch nieletnich synw, ktrzy odziedziczyli po nim prawa do ksistwa Antiochii. By to rycerz waleczny, odwany i przebiegy wdz, przez swe otoczenie uwaany za prawdziwego bohatera, a nie ulega kwestii, e indywidualnoci growa nad innymi przywdcami pierwszej krucjaty. Bezgraniczne i drapiene ambicje doprowadziy jednak Boemunda do zguby. Krzyowcom nie udao si jeszcze zburzy bastionu chrzecijastwa wschodniego. Aleksy doskonale zdawa sobie spraw, e wyegzekwowanie postanowie traktatu znad rzeki Devol wymaga dobrej woli Tankreda, a Tankred, ktry wcale si nie zmartwi wyeliminowaniem swego wuja ze wschodniej areny politycznej, nie zamierza zosta wasalem cesarza. Wprawdzie mia mniejsze aspiracje ni Boemund, niemniej jednak dy do utworzenia silnego i niezalenego ksistwa. Perspektywy Tankreda nie przedstawiay si rowo. Boemund zostawi go z garstk ludzi, skarbiec ogooci niemal z caej gotwki. Mimo to Tankred nie zawaha si przystpi do zaczepnych dziaa zbrojnych. Od bogatych kupcw antiocheskich wymusi poyczk, dziki ktrej uzyska fundusze na werbunek najemnikw, a jednoczenie wezwa wszystkich rycerzy i konnych wojownikw z Edessy, Turbesselu i z terytorium ksistwa antiocheskiego, pozostawiajc na miejscu tylko ludzi absolutnie niezbdnych. Na wiosn 1105 roku wyruszy ze stolicy z zamiarem odzyskania miasta Artach. W tym momencie Ridwan z Aleppa przygotowywa si do wyprawy z pomoc dla emiratu Banu Ammar, ktry toczy walki z krzyowcami z poudnia, ale na wie o akcji zbrojnej Tankreda postanowi broni Artachu. Obie armie spotkay si w dniu 26 kwietnia w wiosce Tizin, pooonej blisko Artachu na pospnej, usianej gazami rwninie. Przestraszony liczebnoci armii tureckiej, Tankred wystpi z propozycj przeprowadzenia ukadw i Ridwan byby si na to zgodzi, gdyby dowdca konnicy tureckiej, Sabawa, nie namwi go do bezzwocznego natarcia na Frankw. Na tak trudnym terenie Turcy nie mogli zastosowa swej wyprbowanej taktyki. Po odparciu przez Frankw pierwszej szary konnej Turcy si cofnli, prbujc zwabi nieprzyjaciela do ataku, jednake zanim zdyli dokona przegrupowania do ponownego natarcia, rycerze frankijscy wysiekli ca ich piechot. Zdeprymowani niepowodzeniem swego planu, muzumanie wpadli w panik. Ridwan ze swoj stra przyboczn puci si galopem do Aleppa, a w lad za nim posza wikszo konnicy. Resztki kawalerzystw i piechurw tureckich krzyowcy zmasakrowali na polu bitwy. Dziki temu zwycistwu Tankred odzyska cay obszar, ktry utraci poprzedniego roku. Zaoga selducka oddaa mu Artach, a tymczasem jego oddziay cigay uciekinierw a pod mury Aleppa, upic z dobytku wielu mieszkacw, ktrzy w panice zaczli opuszcza miasto. Ridwan zwrci si o zawarcie pokoju. Zgodzi si na oddanie Tankredowi wszystkich swoich posiadoci w dolinie Orontesu i pacenie mu regularnego trybutu. Z kocem 1105 roku dominium Tankreda ponownie sigao na poudniu a do Albary i Maarrat an-Numanu. W lutym 1106 roku fanatycy z Aleppa zamordowali emira Apamei, Chalafa Ibn Mulaiba, ktry odnosi si do Frankw do przyjanie. Mordercy powanili si

jednak ze swym gwnym sprzymierzecem, nowym wadc Apamei Abu al-Fathem, ktry w tej sytuacji zwrci si o pomoc do Ridwana. Tymczasem Tankred, do ktrego zaapelowaa ormiaska ludno miasta, uzna ten obrt rzeczy za dobr okazj do interwencji zbrojnej. Abu al-Fath wszake zdoa przywrci porzdek, a emirowie Szajzaru i Hamy obiecali przyj mu z pomoc. Po trzech tygodniach Tankred da za wygran, wycofujc si pod pretekstem, e musi natychmiast uda si na pomoc garnizonowi w Laodycei, ktremu po ptorarocznej blokadzie bizantyjskiej grozi gd. Dostarczywszy prowiant zaodze w Laodycei, Tankred powrci do Antiochii. Kilka miesicy pniej zjawi si w stolicy ksistwa z setk swoich stronnikw jeden z synw zamordowanego Chalafa, Al-Musabbih, ktry zdoa unikn losu swego ojca, i namwi Tankreda do ponownego zaatakowania Apamei. Z pomoc Al-Musabbiha Tankred przystpi do oblenia miasta, zaczynajc od wykopania dookoa murw gbokiej fosy, aby odci miasto od wiata. aden z okolicznych emirw nie przyszed Abu al-Fathowi z pomoc. Po kilku tygodniach, w dniu 14 wrzenia 1106, muzumanie zgodzili si zoy bro, pod warunkiem e Frankowie oszczdz im ycie. Tankred przyj ten warunek, po czym wkroczy do miasta i chcc usatysfakcjonowa Al-Musabbiha skaza na mier Abu al-Fatha i jego trzech wsptowarzyszy. Innych notabli apamejskich odstawiono do Antiochii, gdzie pozostali, pki Ridwan nie zapaci za nich okupu. Apame oddano w zarzd namiestnikowi frankijskiemu, Al-Musabbih natomiast otrzyma w lenno dobra pooone w okolicy miasta. W jaki czas pniej Frankowie zajli ponownie Kafartab. Miasto oddali rycerzowi imieniem Teofil, ktry wkrtce sta si postrachem muzumanw z Szajzaru. Zapewniwszy ksistwu bezpieczestwo na wschodnich i poudniowych rubieach, Tankred mg wystpi przeciwko swemu najbardziej znienawidzonemu wrogowi Bizancjum. W lecie 1107, kiedy spodziewano si lada moment napadu Boemunda na europejskie prowincje Cesarstwa, Aleksy, zmuszony stawi czoo tak wielkiemu niebezpieczestwu, wycofa swe wojska znad granicy syryjskiej. Z Laodycei odwoano Kantakuzenosa, Monastras opuci Cylicj, ktrej administracj cesarz powierzy sparapetowi Oszinowi, ormiaskiemu ksiciu Lambronu. Zim 1108 roku, wkrtce po upokorzeniu Boemunda w Epirze, Tankred dokona inwazji na Cylicj. I tym razem zawioda cesarza znajomo ludzi. Oszin, ktry pochodzi z wysokiego rodu i w modoci wsawi si odwag, sta si z wiekiem czowiekiem wygodnym i leniwym. Kluczem do Cylicji bya twierdza Mamistra nad rzek Pyramos (Dajhan). Kiedy cz oddziaw Tankreda posuwaa si ldem przez pasmo gr Amanos, a cz pyna w gr rzeki z zamiarem oblenia Mamistry, Oszin nie kiwn palcem, by zagrodzi im drog. Po krtkim obleniu Mamistra pada. Jak si zdaje, w cigu nastpnych kilku miesicy Tankred odzyska Adan i Tars, Cylicja zachodnia wszake pozostaa w rkach Bizantyjczykw. Oszin schroni si w swoich posiadociach w grach Taurus. Normanowie odzyskali take Laodyce. Dotychczas nie mogli przeprowadzi tej operacji z braku floty morskiej. W tym czasie Bizancjum skoncentrowao ca swoj flot wojenn na Adriatyku, a Tankred zdoa wytargowa pomoc eskadry pizaskiej. W zamian za swe usugi Piza zadaa ulicy w Antiochii i caej dzielnicy w Laodycei wraz z kocioem i domem skadowym. Petzeas, ktry obj dowdztwo po Kantakuzenosie, nie mia moliwoci obrony miasta. Na wiosn 1108 roku Laodycea staa si czci Ksistwa Antiocheskiego. W nastpnym roku Tankred przesun granic swych posiadoci jeszcze dalej na poudnie, zajmujc Dabal, Bulunjas i

Al-Markab, ktre naleay do chylcego si ku upadkowi rodu Banu Ammar. W chwili gdy Boemund podpisywa z cesarzem traktat, na mocy ktrego zrzeka si swej niezalenoci, Tankred znalaz si u szczytu powodzenia i nie mia najmniejszego zamiaru poddawa si dyktatowi cesarza. By absolutnym wadc obszaru, ktry siga od gr Taurus po Al-Dazir i Syri rodkow. Rzdzi Antiochi i Edess, co prawda tylko jako regent, ale skompromitowany ksi Boemund mieszka odtd w Italii i ju nigdy nie pokaza si na Wschodzie, Baldwin z Le Bourg za nadal przebywa w niewoli tureckiej, z ktrej Tankred nie stara si go uwolni. Wadca Aleppa sta si jego faktycznym wasalem, a aden z ssiadujcych emirw nie odwayby si podnie na niego rki. Upojony triumfem, rzuci wyzwanie dziedzicowi cezarw rzymskich - cesarzowi bizantyjskiemu. Kiedy do Antiochii przybyli posowie cesarscy, aby przypomnie mu o zawartym przez wuja traktacie, odprawi ich w sposb arogancki. Mia pono powiedzie o sobie, e jak wielki Asyryjczyk Ninus jest olbrzymem, ktremu nikt nie zdoa si oprze. Ale zuchwalstwo ma swoje granice. Mimo tak wietnych czynw Tankred nie cieszy si ani zaufaniem, ani sympati. Wzrostowi potgi Tankreda przeciwstawili si baronowie, ktrzy razem z nim walczyli w szeregach armii krucjatowej.

Rozdzia 4

Tuluza i Trypolis
Chluba Libanu przyjdzie do ciebie. - Proroctwo Izajasza 60, 13

ajbogatszym i najznamienitszym ze wszystkich baronw, ktrzy w 1096 roku udali si na pierwsz wypraw krzyow, by Rajmund hrabia Tuluzy, uwaany przez wielu za pewnego kandydata na przywdc tego ruchu. Po piciu latach znalaz si w gronie najmniej znaczcych krzyowcw. Sam wpdzi si w te kopoty. Chocia nie nalea ani do najbardziej chciwych, ani do najbardziej ambitnych wodzw krzyowych, to jednak by tak prny, e nawet nie stara si maskowa swych wad. rdem jego konsekwentnej lojalnoci wobec cesarza Aleksego byo niewtpliwie poczucie honoru i dalekowzroczno ma stanu, ale Frankowie brali to za zdradzieck przebiego. W istocie rzeczy polityka ta nie przynosia mu wikszych korzyci, poniewa cesarz rycho si zorientowa, e ma w nim bardzo nieudolnego przyjaciela. Stronnicy Rajmunda szanowali go za pobono, ale nawet wrd nich nie mia posuchu. W czasie pierwszej krucjaty trzeba byo zmusi go prawie przemoc do marszu na Jerozolim, a klski w 1101 roku jeszcze raz wykazay, e nie nadaje si na wodza ekspedycji zbrojnej. Najwikszego upokorzenia hrabia Tuluzy dozna od znacznie modszego Tankreda, gdy ten wtrci go da wizienia w Antiochii. Ale cho postpek Tankreda, sprzeczny z zasadami gocinnoci i honoru rycerskiego, spotka si z powszechnym potpieniem, to jednak Rajmund odzyska wolno dopiero za cen rezygnacji ze wszelkich roszcze do Syrii pnocnej. Podpisujc t rezygnacj zama take swe podstawowe zobowizania wobec cesarza. Ale zalet Rajmunda bya stao przekona. lubowa, e pozostanie na zawsze na Wschodzie. Dotrzyma tego lubu i w kocu wykroi sobie wasne hrabstwo. Pozosta pewien obszar, ktry chrzecijanie musieli zdoby, gdy inaczej nie utrzymaliby si na Wschodzie. Frankw z Antiochii i Edessy dzieli od ich pobratymcw z Jerozolimy pas ziemi, ktry zajmowao kilka emiratw. Najznaczniejszym z nich by emirat z dynasti Banu Ammar i ze stolic w Trypolisie. Na czele rzdzcej tam dynastii sta kadi Fachr al-Mulk Abu Ali Ammar, czowiek o usposobieniu pokojowym. Cho dysponowa wojskiem bardzo szczupym, wada obszarem zamonym i dziki zrcznej, jakkolwiek niekonsekwentnej polityce unikania zadranie ze wszystkimi ssiadami, zapewni swemu pastewku chwiejn niezaleno, liczc na to, e w ostatecznoci bdzie mia ostoj w potnie ufortyfikowanej stolicy emiratu, pooonej na pwyspie zwanym dzi Al-Mina. Ilekro Frankowie znaleli si w pobliu jego posiadoci, zawsze odnosi si do nich przyjanie. Pierwszej krucjacie dostarczy prowiantu, a kiedy chrzecijanie przystpili do oblenia Arki, powstrzyma si od wszelkiej interwencji. Okaza pomoc Baldwinowi z Boulogne w czasie jego niebezpiecznej podry do Jerozolimy po koron krlewsk. Ale kiedy krzyowcy oddalili si od jego posiadoci, bez

rozgosu zaj Tortos i Marakle. Dziki temu panowa nad szlakiem nadmorskim z Laodycei i Dabali po podlegy Fatymidom Bejrut. Drugi szlak z Syrii pnocnej do Palestyny prowadzi dolin Orontesu, przez Szajzar, siedzib Munkizydw, a dalej przez Ham, miasto wasalne Ridwana, i Hims, gdzie rzdzi ojczym Ridwana, Danah ad-Daula. W Himsie droga dzielia si na dwie odnogi. Jedna, ktr poszed Rajmund na czele pierwszej wyprawy krzyowej, skrcaa przez Al-Bukaj do Trypolisu, druga prowadzia prosto przez podlegy Damaszkowi Baalbek do rdliskowego obszaru Jordanu. Rajmund, ktry zawsze mierzy wysoko, nosi si z myl zaoenia ksistwa, obejmujcego zarwno szlak nadmorski, jak i dolin Orontesu, ze stolic w Himsie, miecie, ktre Frankowie ochrzcili La Chamelle. Ale za cel najwaniejszy, co zapewne byo podyktowane moliwoci uzyskania pomocy floty genueskiej, postawi sobie zdobycie miast nadmorskich. Po uwolnieniu go przez Tankreda w ostatnich dniach grudnia 1101 roku opuci Antiochi wraz z ocalaymi z ostatnich krucjat baronami, Stefanem z Blois, Wilhelmem z Akwitanii, Welfem z Bawarii i garstk ich towarzyszy, ktrzy jak najspieszniej chcieli dopeni swej pielgrzymki do Jerozolimy. W Laodycei doczya do Rajmunda ona oraz oddzia prowansalskich wojownikw, po czym wszyscy wyruszyli do Tortosy. Flota genueska, na ktrej pomoc hrabia liczy, rzucia kotwice na wodach przybrzenych, a niebawem pod murami miasta stana take druyna Rajmunda. Wzity w dwa ognie namiestnik Tortosy podda si prawie bez oporu. W poowie lutego Rajmund wkroczy do miasta, ktre towarzyszcy mu w drodze baronowie jednogonie uznali za jego dominium. Spodziewali si jednak, e uda si z nimi w dalsz drog do Jerozolimy. Kiedy im odmwi, wpadli w gniew i wedle Fulchera z Chartres obrzucili go blunierczymi sowami. Rajmund wszake postanowi, e Tortosa stanie si zalkiem jego pastwa. Baronowie opucili wic miasto i powdrowali dalej na poudnie. Rajmund nie kry si ze swoimi planami, wiat muzumaski zaniepokoi si powanie. Fachr al-Mulk wysa ostrzeenie do emira Himsu i Dukaka z Damaszku. Ale kiedy Rajmund stan pod murami Trypolisu, okazao si, e cay jego hufiec liczy niewiele ponad trzystu ludzi. Muzumanie uznali, e nadesza chwila ostatecznej rozprawy z Boemundem. Dukak natychmiast przysa dwa tysice konnych wojownikw, Danah ad-Daula znacznie wicej, Banu Ammar za postawi na nogi cae swoje wojsko. W sumie muzumanie mieli dwudziestokrotn przewag nad hufcem Rajmunda, gdy dopadli go na rwninie pod miastem. Czynom Rajmunda kronikarze krucjat powicili niewiele miejsca. Informacj o przebiegu tej przedziwnej bitwy zawdziczamy historykowi arabskiemu Ibn alAsirowi. Rajmund wystawi stu ludzi przeciwko Damasceczykom, stu przeciwko oddziaom z Banu Ammar, pidziesiciu miao stawa przeciwko wojsku z Himsu, a pozostaych pidziesiciu zatrzyma przy sobie jako stra przyboczn. Najpierw poszli do natarcia wojownicy z Himsu, jednake po pierwszym niepowodzeniu ogarna ich nagle panika, ktra udzielia si take oddziaom damasceskim. Wprawdzie Trypolitaczykom wiodo si lepiej, ale Rajmund, zorientowawszy si, e pozostae wojska uciekaj z pola bitwy, uderzy na nich ca swoj si. Oddziay te nie wytrzymay nagego natarcia i take pierzchy w popochu. Jazda frankijska posza galopem przez pobojowisko, zabijajc wszystkich muzumanw, ktrzy nie mogli ratowa si ucieczk. Wedle szacunku historyka arabskiego zgino tam siedem tysicy jego wspwyznawcw.

Zwycistwo to nie tylko oczycio Rajmunda z niesawy, ale przesdzio o przetrwaniu jego libaskiego dominium. Ju nigdy muzumanie nie odwayli si podj przeciwko niemu akcji zbrojnej. Mia on jednak za mao wojska, aby zdoby sam Trypolis, potnie ufortyfikowan twierdz na pwyspie Al-Mina. Po wymuszeniu od Fachr al-Mulka wysokiego okupu w gotwce i wierzchowcach Rajmund powrci do Tortosy, aby uoy plan kolejnej kampanii. Przez nastpne kilka miesicy Rajmund zajmowa si umacnianiem swej wadzy w okolicach Tortosy, a z nastaniem wiosny 1103 roku wyruszy na podbj rwniny AlBukaja, inaczej bowiem nie miaby moliwoci izolowania Trypolisu ani dalszej ekspansji w kierunku doliny Orontesu. Wprawdzie prba opanowania zaskakujcym szturmem fortecy Tuban (Tubania), pooonej na pnocno-wschodnim kracu doliny, skoczya si niepowodzeniem, ale Rajmund nie zniechci si i przystpi do oblenia Kalat al-Hisn, potnego zamku panujcego nad ca rwnin, ktry w 1099 roku znajdowa si przez tydzie w rkach jego wojownikw. Zamki te naleay do Danah ad-Dauli z Himsu, dla ktrego ich utrata byaby miertelnym ciosem. Przygotowa si wic do przyjcia im z odsiecz. Stao si jednak inaczej, zosta bowiem zamordowany przez trzech asasynw, gdy po modach o zwycistwo wychodzi z meczetu w Himsie. Po mierci emira doszo w miecie do rozruchw. Rajmund bezzwocznie odstpi od oblenia Kalat al-Hisn i pomaszerowa na wschd, aby skorzysta z sytuacji panujcej w emiracie. Wedle powszechnej opinii mordercami Danah ad-Dauli byli agenci Ridwana, ktry od trzech lat ywi do emira uraz za najazd na jego posiadoci, w chwili gdy mia rce zwizane walk z Frankami pod Antiochi. Tymczasem wdowa po Danahu, ktra bya matk Ridwana, przeraona zblianiem si wojsk Rajmunda, wysaa gocw do Aleppa, proponujc synowi zaanektowanie miasta. Doradcy Danaha wszake nie podzielili jej zdania i wezwali na pomoc Dukaka z Damaszku. Dukak natychmiast wyruszy na pnoc, zabierajc swego atabega Tughtakina, i przejwszy wadz w miecie odda je Tughtakinowi w zarzd. Rajmund, ktry znalaz si na pozycji przegranej, powrci na wybrzee. Po przybyciu do Tortosy Rajmund dowiedzia si, e do portu w Laodycei zawina flotylla genueska w sile czterdziestu okrtw. Od razu zawar z Genueczykami ukad, ktry zapewnia mu ich pomoc w ataku na Trypolis. Szturm ten si nie powid. Rajmund i Genueczycy wycofali si na poudnie, zdobywajc po drodze Dubajl, zwany przez krzyowcw Gibelet, a przez staroytnych Byblos. Genueczycy otrzymali za to trzeci cz miasta. Rajmund ani przez moment nie zrezygnowa ze zdobycia Trypolisu. Z kocem 1103 roku rozoy obz na jego przedmieciach i przystpi do budowy wielkiego zamku na szczycie wzgrza odlegego od wybrzea o okoo piciu kilometrw. Troch wczeniej, chcc pozyska sobie Bizantyjczykw, podj prb odwrcenia uwagi Tankreda od Laodycei. W rewanu przysali mu z Cypru materiay budowlane i murarzy. Kiedy na wiosn 1104 ukoczono budow tego zamku, Rajmund obra go sobie za rezydencj. Nazwa to miejsce Gr Pielgrzymi4, Arabowie natomiast znali je jako Kalat Sandil, od nazwy zamku Saint-Gilles. Cho Trypolis znajdowa si w stanie permanentnego oblenia, miasto nie ponioso adnego szwanku. Rajmund odci wprawdzie twierdz od drg ldowych, ale flot morsk dysponowa tylko dorywczo. Tymczasem bajecznie bogaci Banu
4

Tzw. Mons Peregrinus (przyp. tum.).

Ammar nadal mieli wielk flot handlow, ktra przywozia do miasta ywno z pooonych na poudniu portw egipskich. Niemniej zamek Rajmunda stanowi dla miasta powane zagroenie. Pod koniec lata oddziay trypolitaskie dokonay wypadu, palc przedmiecia a do murw zamku. Rajmund, na ktrego zawali si poncy strop, odnis obraenia. Z pocztkiem wiosny nastpnego roku Fachr al-Mulk zosta zmuszony do zawarcia z chrzecijanami rozejmu, na mocy ktrego odda im przedmiecia Trypolisu. Niemal natychmiast po zakoczeniu negocjacji Rajmund, ktry po oparzeniach odniesionych przed p rokiem ju nie wrci do zdrowia, zapad na mierteln chorob. Zmar w dniu 28 lutego 1105 roku na Grze Pielgrzymiej. Mne czyny, jakich dokona w ostatnich latach swego ycia, przywrciy mu niemal cakowicie dawn saw. mier Rajmunda wywoaa powszechn aob, pozostawi bowiem po sobie saw wielkiego rycerza chrzecijaskiego, ktry zrezygnowa z wygodnego ycia w swoich rodowych wociach i wybra trudn drog witej wojny. Rajmund zasuy w peni na w hod. W przeciwiestwie bowiem do innych krzyowcw osiedlonych na Wschodzie, ktrzy w swych stronach ojczystych nie znaczyli prawie nic, hrabia Tuluzy mia w Europie ogromne posiadoci. Mimo lubowania, e nigdy do nich nie powrci, zachowa nad swoimi dobrami pewn wadz. mier Rajmunda od razu wyonia kwesti sukcesji zarwno w Tuluzie, jak i w Libanie. Rzdy Tuluzy powierzy on swemu najstarszemu synowi Bertrandowi. Ale prawa Bertranda do dziedziczenia hrabstwa zostay zakwestionowane, zapewne dlatego e by bastardem. Ze wszystkich dzieci z maestwa Rajmunda z hrabin Elwir pozosta przy yciu tylko chopczyk imieniem Alfons-Jordan, ktry przyszed na wiat w zamku na Grze Pielgrzymiej kilka tygodni przed mierci Rajmunda. Nie ulegao wtpliwoci, e w stale zagroonym militarnym pastwie na wybrzeu libaskim nie moe sprawowa rzdw may chopiec, w Tuluzie za prawdopodobnie jeszcze nic nie wiedziano o jego istnieniu. Bertrand nadal wic rzdzi hrabstwem Tuluzy, a na Wschodzie rycerze Rajmunda, zapewne zgodnie z ostatni wol hrabiego, wybrali na jego nastpc Wilhelma-Jordana, hrabiego Cerdagne. Wilhelm-Jordan, ktry by ciotecznym wnukiem matki Rajmunda, przebywa na Wschodzie od niedawna. Obj rzdy regencyjne w imieniu swego maego kuzyna i nie przyj adnego tytuu zwizanego z posiadociami na Wschodzie. Pki y Alfons-Jordan, ani Bertrand, ani Wilhelm-Jordan nie mogli by pewni swoich rzdw. Wilhelm-Jordan kontynuowa polityk swego poprzednika, prowadzc blokad Trypolisu i dbajc o przymierze z Bizancjum. Z polecenia cesarza namiestnik Cypru, Eustatios Filokales, wysa ambasadora, ktry odebra od niego przysig lenn, po czym przekaza mu wspaniae dary. W rewanu za ulego Wilhelma-Jordana wadze cypryjskie dbay o regularne zaopatrzenie obozu Frankw pod Trypolisem, a od czasu do czasu oddziay bizantyjskie pomagay im w blokadzie miasta. Podczas gdy Frankowie mieli jada w brd, Trypolis zacz godowa. Ldem nie mona byo ju dostarcza ywnoci. Wprawdzie niektrym statkom, wysyanym z portw fatymidzkich, a nawet z posiadoci Tankreda, udawao si sforsowa blokad, ale przywoziy one zbyt mao, by wyywi tak ludne miasto. Za ywno pacio si w Trypolisie fantastyczne ceny, za funt daktyli dano zotej monety. Kto tylko mg, stara si wyemigrowa z miasta. Panowaa tam skrajna ndza i szalay choroby, Fachr al-Mulk stara si zaagodzi sytuacj rozdzielajc midzy wojsko i chorych ywno, ktr kupowa za pienidze uzyskane z nadzwyczajnych podatkw. Cz

dygnitarzy miejskich zbiega do obozu Frankw, a dwch spord nich wskazao Frankom cieki, ktrymi nadal szmuglowano do twierdzy troch ywnoci. Fachr alMulk zaoferowa Wilhelmowi-Jordanowi wielk sum pienidzy za wydanie mu tych zdrajcw. Kiedy Wilhelm-Jordan odmwi, zamordowano ich skrytobjczo w obozie chrzecijaskim. Fachr al-Mulk zastanawia si, do kogo si zwrci o pomoc. Gdyby zaapelowa o ratunek do Fatymidw, zadaliby w zamian oddania im miasta. Z jakiego powodu mia ze stosunki z Tughtakinem, z natury rzeczy najbardziej podanym sprzymierzecem, ktry po mierci Dukaka w 1104 roku obj rzdy w Damaszku i ktry prowadzi z Wilhelmem-Jordanem nieustann wojn podjazdow. Za najpewniejszych sojusznikw uzna wadcw pastw pooonych daleko od Trypolisu i w 1105 roku zwrci si z bagaln prob o pomoc do Sukmana Artukidy z Mardinu. Sukman, ktremu umiechao si odzyskanie wpyww na nadmorskich obszarach Syrii, wyruszy na czele silnej armii, posuwajc si prosto przez pustyni. Tymczasem w Palmyrze nagle zmar, a w tej sytuacji wszyscy wysi dowdcy zawrcili pospiesznie do Al-Daziry, aby wzi udzia w walce o sukcesj. Dziki swemu bogactwu i dyplomacji Fachr al-Mulk, mimo coraz wikszej ndzy w miecie, broni si przez cay rok 1106 i cay 1107. Stosunki kadiego z Tughtakinem ulegy pewnej poprawie, a akcje dywersyjne wadcy Damaszku przeciwko Frankom, zwaszcza gdy w 1105 roku odebra im Rafanijj, troch agodziy sytuacj. Niemniej jednak Frankowie zdobyli sobie mocn pozycj na wybrzeu libaskim i wszystko wskazywao na to, e adne z ssiednich pastw muzumaskich nie zdoa ich stamtd usun. Na wiosn 1108 roku doprowadzony do rozpaczy Fachr al-Mulk postanowi osobicie zwrci si o pomoc do religijnego przywdcy islamu, kalifa w Bagdadzie, i do najpotniejszego wadcy muzumaskiego, sutana selduckiego Muhammada Tabara. Pozostawiwszy rzdy w Trypolisie w rkach swego krewnego Abu al-Manakiba i wypaciwszy wojownikom od za p roku z gry, Fachr al-Mulk opuci miasto w marcu. Poinformowa wczeniej Tughtakina o swoim zamiarze i, jak si wydaje, uzyska od Wilhelma-Jordana zezwolenie na podr przez obszary znajdujce si w rkach Frankw. Towarzyszya mu stra przyboczna w sile piciuset ludzi, zabra kosztowne prezenty dla sutana. Kiedy przybyli do Damaszku, Tughtakin dawa mu dowody najwyszego szacunku, a najznamienitsi emirowie damascescy obsypali go darami, ale dla ostronoci kadi zamieszka za murami miasta. W czasie dalszej drogi towarzyszy mu rodzony syn Tughtakina, Tad al-Mulk Buri, ktry przyczy si do jego eskorty. Kiedy znalaz si w pobliu Bagdadu, na kadym kroku okazywano mu wielkie honory. Sutan odda gociowi do dyspozycji wasn bark, ktr Fachr alMulk przeprawi si przez Eufrat, spoczywajc na poduszce przeznaczonej wycznie dla dostojnego ciaa samego sutana. Jakkolwiek Fachr uywa tylko tytuu kadi, przy wjedzie do Bagdadu powitano go z ceremoniaem nalenym udzielnym wadcom. Zarwno kalif, jak i sutan okazywali mu bratersk serdeczno i nie mieli sw dla jego zasug dla prawdziwej wiary. Kiedy jednak przyszo do zaatwienia gwnego celu jego wizyty, wszystkie te komplementy i dusery okazay si pustymi frazesami. Sutan selducki obieca wysa wielk armi na odsiecz Trypolisu, ale dopiero gdy upora si z pewnymi sprawami w pobliu Bagdadu. Midzy innymi musi nauczy moresu emira Mosulu, Dawalego Sakaw. Fachr zrozumia, e sutan nie zamierza kiwn palcem w jego obronie. Po spdzeniu bezowocnie czterech miesicy na wykwintnym dworze sutana kadi Fachr al-Mulk uda si w drog powrotn i

dowiedzia si niebawem, e nie ma ju ojczyzny. Abu al-Manakib i notable trypolitascy byli realistami. Zdawali sobie doskonale spraw, e jedynymi wadcami muzumaskimi, ktrzy mog okaza im skuteczn pomoc, s Fatymidzi, poniewa mimo wszystko Egipt pozosta nadal morsk potg. Zwrcili si wic do wezyra Al-Afdala z prob o przysanie namiestnika, ktry przejby rzdy w miecie. W odpowiedzi Al-Afdal mianowa na to stanowisko Szarafa ad-Daul, ktry w lecie 1108 roku przyby do Trypolisu z wielkim adunkiem zboa dla ludnoci. Z objciem wadzy nie mia adnych trudnoci. Wszystkich stronnikw Fachr al-Mulka aresztowano i deportowano do Egiptu. O zamachu w Trypolisie Fachr dowiedzia si dopiero w Damaszku. Uda si wic do Dabali, pooonej na pnoc od Tortosy, ostatniego miasta, jakie mu jeszcze pozostao. Rzdy Fachr al-Mulka w Dabali nie trway dugo. W lecie 1109 Tankred z Antiochii z silnym hufcem stan pod jej murami. Fachr od razu skapitulowa, zawierajc z Tankredem ugod, e zatrzyma miasto jako jego lennik. Tankred nie dotrzyma sowa. Fachra zmuszono do opuszczenia Dabali, pozwalajc mu spokojnie odjecha do Damaszku. Reszt swoich dni spdzi jako pensjonariusz Tughtakina. Chocia Fachr al-Mulk utraci Trypolis, to jednak Egipcjanie nie zdoali go utrzyma, nie zdoby go take Wilhelm-Jordan. Po mierci Rajmunda baronowie tuluscy uznali Bertranda za sukcesora, poniewa rzdzi on ju w Tuluzie od dziesiciu lat, a nie wiedzieli, e Rajmund pozostawi prawego syna. Kiedy dotary do nich wieci o maym Alfonsie-Jordanie, posali na Wschd swoich delegatw, wzywajc go do objcia nalenego mu dziedzictwa po ojcu. Trudno si dziwi hrabinie Elwirze, e zamiast stale zagroonego senioratu na Wschodzie wybraa dla swego syna bogate woci w poudniowej Francji. W 1108 roku przybya wraz z Alfonsem-Jordanem do Tuluzy. Ich przybycie zmusio Bertranda do zastanowienia si nad swoj przyszoci. Nie mona wykluczy, e doszo do ukadu rodzinnego, na mocy ktrego Bertrand zrzek si wszelkich roszcze do woci swego ojca w Europie, otrzymujc w zamian dziedzictwo Alfonsa-Jordana w Libanie. W ten sposb pozbywano si go na dobre z Tuluzy. Bertrand wyruszy na Wschd w lecie 1108 roku. By zdecydowany zaokrgli swe przysze ksistwo zdobyciem Trypolisu, ale jak si zdaje, spodziewa si pewnych trudnoci ze strony Wilhelma-Jordana. W celu przeprowadzenia swoich planw zabra hufiec w sile czterech tysicy kawalerzystw i piechurw oraz flotyll zoon z czterdziestu galer, ktrych dostarczyy mu prowansalskie miasta portowe. Towarzyszy mu nieletni syn, Pons. Bertrand uda si najpierw do Genui, zdobycie Trypolisu wymagao bowiem wsparcia silnej floty morskiej. Wilhelm-Jordan rwnie chcia zawrze sojusz z Genueczykami, ale jego poselstwo przybyo ju po zawarciu przez Republik Genuesk oficjalnego przymierza z Bertrandem. Genua obiecaa Bertrandowi pomoc w objciu wadzy nad wszystkimi obszarami, ktre zdoby jego ojciec na Wschodzie, a co najwaniejsze, w opanowaniu Trypolisu, gdzie Genueczycy mieli otrzyma za swe usugi specjalne przywileje handlowe. Jesieni Bertrand odpyn na Wschd, majc w swej eskorcie eskadr okrtw genueskich. Bertrand postanowi wstpi po drodze do Konstantynopola, aby zapewni sobie poparcie cesarza, przyjaciela swego ojca. Burza zmusia flot Bertranda do schronienia si w porcie Almyros w zatoce Volos (Sinus Pagasaeus), gdzie jego wojownicy wywoali prawdziw sensacj, poniewa wbrew obyczajom zachodnim nie spldrowali okolicznych wsi. Tote, kiedy Bertrand przyby do Konstantynopola, Aleksy mia ju o nim doskona opini i przyj go jak syna. Obsypa Bertranda

bogatymi darami i zapowiedzia, e moe liczy na dalsze dowody przychylnoci cesarskiej. Ujty tym przyjciem Bertrand zoy cesarzowi przysig wiernoci. Z Konstantynopola Bertrand ze sprzymierzecami popyn do Saint-Simon, skd wysa swego przedstawiciela do Tankreda z prob o rozmow. Tankred natychmiast uda si na spotkanie z Bertrandem. Bertrand bez ceregieli zada przekazania mu tej czci Antiochii, ktra niegdy naleaa do jego ojca. Tankred odpar, e rozway t kwesti, jeeli Bertrand okae mu pomoc w kampanii przeciwko Mamistrze i miastom bizantyjskim w Cylicji. Bertrand, ktry dopiero co zoy przysig lenn cesarzowi i liczy na poparcie Bizancjum, nie mg, rzecz prosta, na to si zgodzi, ale wystpi z kontrpropozycj, e zdobdzie dla Tankreda Dabal, gdzie schroni si Fachr al-Mulk. Tankred obstawa przy wsplnej kampanii w Cylicji, a kiedy Bertrand kategorycznie odmwi swego udziau, rozkaza mu natychmiast opuci granice ksistwa i zabroni swoim poddanym sprzedawania mu ywnoci. Nie majc innego wyboru, Bertrand poeglowa na poudnie i zawin do portu w Tortosie. Tortos zarzdza w tym czasie jeden z wyszych dowdcw w subie WilhelmaJordana; od razu wpuci on Bertranda do miasta i zaopatrzy go w prowiant. Nastpnego dnia Bertrand wysa goca do gwnej kwatery Wilhelma-Jordana na Grze Pielgrzymiej z daniem oddania mu wszystkich odziedziczonych po ojcu ziem w okrgu La Chamelle, to znaczy w ksistwie Himsu, ktre Rajmund zamierza zaoy. Tymczasem Wilhelm-Jordan odnis ostatnio wietny sukces. Po przejciu wadzy nad Trypolisem przez Egipcjan miasto Arka, pod przewodem jednego z ulubionych giermkw Fachr al-Mulka, oddao si pod opiek Tughtakina z Damaszku. Tughtakin osobicie uda si na inspekcj swego nowego protektoratu, jednake deszcze zimowe utrudniy mu marsz przez Al-Bukaj. W czasie oczekiwania na popraw pogody zaatakowa kilka fortw, ktre chrzecijanie zbudowali na terenach przygranicznych. Wilhelm-Jordan z hufcem w sile trzystu kawalerzystw i dwustu tubylczych piechurw przekrad si przez przecz w Grach Libanu i w pobliu wioski Akkum znienacka uderzy na Tughtakina. Oddziay damasceskie, z Tughtakinem na czele, pierzchy w popochu do Himsu, cigane przez Frankw, ktrzy nie majc szans zdobycia samego miasta, skrcili na pnoc i wkroczyli na terytorium Szajzaru. Bracia Murszid i Sultan, emirowie Szajzaru z rodu Munkizydw, dowiedziawszy si, e hufiec frankijski jest tak szczupy, wyszli w pole, pewni, e z atwoci wezm napastnikw do niewoli. Tymczasem Frankowie natarli na nich z takim impetem, e muzumanie zamali szyki i uciekli. Po tej potyczce Wilhelm-Jordan zawrci do Arki, ktra poddaa mu si po zaledwie trzech tygodniach oblenia. Upojonemu tymi zwycistwami Wilhelmowi-Jordanowi ani si nio abdykowa na rzecz Bertranda. Owiadczy, e posiadoci Rajmunda dostay mu si w drodze dziedzictwa i e nie tylko ich broni, ale take je powikszy. Niemniej sia floty Bertranda powanie go zaniepokoia. Zwrci si wic do Tankreda z Antiochii o interwencj w obronie swych praw. W zamian przyrzek uzna si za jego wasala. Bertrand uczyni podobny krok. Wysa przedstawiciela do Jerozolimy, aby przedoy spraw jego sukcesji krlowi Baldwinowi, do ktrego odwoywa si jako do najwyszego arbitra na frankijskim Wschodzie, uznajc go tym samym za swego suzerena. Baldwin, ktry jako dowiadczony m stanu zdawa sobie spraw z koniecznoci utrzymania dobrych stosunkw midzy Frankami wschodnimi i ktry zarazem chtnie widzia siebie w roli ich przywdcy, natychmiast odpowiedzia pozytywnie

na to wezwanie. Ju wczeniej Tankred rozgniewa go swym postpowaniem wobec Baldwina z Le Bourg i Joscelina z Courtenay. Tymczasem Bertrand skierowa si na poudnie do Trypolisu, gdzie jego hufiec kontynuowa blokad tego muzumaskiego miasta i jednoczenie oblega stronnikw Wilhelma-Jordana na Grze Pielgrzymiej. Tymczasem Wilhelm-Jordan opuci Gr Pielgrzymi i zaj ponownie Tortos, gdzie czeka na Tankreda. Tu po przybyciu Tankreda zjawio si dwch emisariuszy krlewskich, Eustachy Garnier i Pagan z Hajfy, ktrzy wezwali obu baronw do stawienia si na dworze krlewskim pod Trypolisem, zarwno dla rozsdzenia sprawy dziedzictwa po Rajmundzie, jak przywrcenia Edessy i Turbesselu ich prawowitym wacicielom. Bertrand zamierza zlekceway wezwanie krla, ale Tankred zdawa sobie spraw, e nieposuszestwo prowadzi donikd. W czerwcu 1109 roku wszyscy baronowie frankijskiego Wschodu stawili si pod murami Trypolisu. Bertrand sta tam ju z caym swoim wojskiem. Krl Baldwin przyby z pocztem w sile piciuset rycerzy i piciuset wojownikw pieszych. Tankred przyprowadzi siedmiuset swoich najlepszych rycerzy, Baldwinowi z Edessy i Joscelinowi towarzyszyy tylko strae przyboczne. Na uroczystej sesji w zamku na Grze Pielgrzymiej Tankred formalnie pojedna si z Baldwinem z Edessy i Joscelinem, a dziedzictwo tuluskie zostao podzielone midzy obu rywali. WilhelmJordan otrzyma Tortos i zdobyt przez siebie Ark, Bertrand za Dubajl i Trypolis, ktry mia obj natychmiast po zdobyciu miasta. Wilhelm-Jordan zoy przysig lenn Tankredowi, Bertrand za krlowi Baldwinowi. Uzgodniono rwnie, e w przypadku mierci jednego z nich pozostay przy yciu odziedziczy wszystkie posiadoci po zmarym. Kiedy midzy wodzami zapanowaa zgoda, armia frankijska zabraa si na serio do oblenia Trypolisu. Namiestnik egipski, Szaraf ad-Daula, domaga si rozpaczliwie pomocy od rzdu egipskiego, ktry w odpowiedzi na ten apel wyposay potn flot, z transportowcami z zaopatrzeniem dla wojska i statkami z ywnoci. Tymczasem jednak midzy dowdcami doszo do intryg i niesnasek, ktre opniy wypynicie floty z portw Delty. Mijay miesice, wezyr Al-Afdal nie potrafi w sposb zdecydowany pooy kresu swarom, ale w kocu pad rozkaz rozwinicia agli. D jednak wtedy tak silny wiatr pnocny, e okrty nie mogy wydosta si z portu. Kiedy wreszcie wypyny na morze, ju w zmniejszonej liczbie, byo za pno. Garnizon trypolitaski, odcity od pomocy z morza przez flot genuesk i prowansalsk, bombardowany z ldu przez wszystkie machiny wojenne, jakie Frankom udao si zgromadzi, poniecha wkrtce myli o dalszym oporze. Szaraf ad-Daula zwrci si do krla Baldwina z ofert kapitulacji na okrelonych warunkach. Prosi o to, aby mieszkacom, ktrzy pragn opuci miasto, Frankowie zagwarantowali bezpieczn ewakuacj z caym ich ruchomym dobytkiem, a tych, ktrzy chc pozosta, uznali za swoich poddanych, nie konfiskujc im majtku i poprzestajc jedynie na ciganiu specjalnego rocznego podatku. Jednoczenie zastrzeg sobie prawo udania si z caym wojskiem do Damaszku. Baldwin przysta na te warunki i w dniu 12 lipca 1109 roku chrzecijanie wkroczyli do Trypolisu. Baldwin dotrzyma warunkw umowy kapitulacyjnej. W okrgach, ktre znalazy si pod jego wadz, nie doszo ani do grabiey, ani do dewastacji. Tymczasem marynarze genuescy, widzc, e miasto jest bezbronne, wdarli si do niego si. Zaczli pldrowa i pali domy, zabijali kadego muzumanina, ktry nawin im si pod rk. Nieprdko wadze zdoay wzi ich w karby. Podczas panujcego w

miecie zamtu spon doszcztnie ksigozbir dynastii Banu Ammar, najwspanialsza ze wszystkich bibliotek muzumaskich, a z jej skarbw nie zachowa si ani jeden rkopis. Po obsadzeniu miasta i zaprowadzeniu porzdku krl dokona inwestytury Bertranda. Przyj on tytu hrabiego Trypolisu i ponownie potwierdzi zwierzchnictwo Krlestwa Jerozolimskiego. Nad zobowizaniami wobec cesarza Aleksego Bertrand przeszed do porzdku dziennego. Genueczycy otrzymali za swe usugi dzielnic w Trypolisie oraz zamek, zwany Zamkiem Konetabla, pooony o jakie pitnacie kilometrw na poudnie od miasta, a take pozostae dwie trzecie miasta Dubajl. Grd ten ofiarowali admiraowi Hugonowi Embriaco, ktrego potomkowie ustanowili tam dziedziczne lenno. Bertrand nawet si nie obejrza, kiedy sta si wadc wszystkich ziem, ktre jego ojciec pozostawi na Wschodzie. Wojsko frankijskie przebywao jeszcze w Trypolisie, gdy Wilhelm-Jordan zgin przeszyty strza z uku. Okolicznoci tego wydarzenia do dzi pozostaj tajemnic. Jak si zdaje, prbowa on nieopatrznie rozdzieli dwch dworzan, ktrzy wdali si w bjk, i w tym momencie kto strzeli do niego z uku. O morderstwo to podejrzewano oczywicie Bertranda, ale nie byo na to dowodw. Bertrand natychmiast obj w posiadanie wszystkie ziemie Wilhelma-Jordana, ktre tym samym stay si lennem krla Baldwina. Tankred postawi na zego konia. I tak syn Rajmunda speni marzenie swego ojca o zaoeniu pastwa na Wschodzie. Nie byo to dominium tak due, o jakim myla Rajmund. La Chamelle nigdy nie znalaza si w jego granicach, a suzerenem hrabstwa nie zosta cesarz rezydujcy w dalekim Konstantynopolu, lecz krl ssiadujcej z nim Jerozolimy. Niemniej byo to dziedzictwo bogate, kraj zamony. Dziki swemu bogactwu, a take pooeniu, ktre czynio je ogniwem czcym Frankw z Syrii pnocnej i Frankw palestyskich, hrabstwo Trypolisu miao odegra wan rol w historii wypraw krzyowych.

Rozdzia 5

Krl Baldwin I
Serce ma twarde jak skaa, jak dolny kamie myski. - Ksiga Hioba 41, 16

ngerencja krla Baldwina w Trypolisie w 1109 roku dowioda, e zaj on pierwsze miejsce na frankijskim Wschodzie. Pozycj sw zawdzicza cierpliwej i mudnej pracy oraz miaoci dziaania. Kiedy mimo opozycji patriarchy Daimberta i ksicia Antiochii przyby do Jerozolimy, zasta dziedzictwo, ktre skadao si z pustego skarbca, rozproszonych posiadoci, obejmujcych centralny masyw grski Palestyny, rwnin Ezdrelon i kilka izolowanych fortec na wrogiej prowincji, oraz z niewielkiego hufca rozpasanych, butnych rycerzy i zawsze gotowych do zdrady najemnikw tubylczych. Jedyn spoist organizacj w Krlestwie by Koci, w ktrym dziaay dwa stronnictwa, jedno Daimberta, drugie Arnulfa. Centraln administracj kraju sprawowa dawny dwr Gotfryda, nieliczny i nie przygotowany do penienia takich zada. Baronowie, ktrym powierzono zamki pograniczne, rzdzili na tych obszarach wedle swojej woli. Baldwin zorientowa si od razu, e najwiksze niebezpieczestwo grozi mu ze strony muzumanw, ktrzy mog go zaatakowa, zanim zaprowadzi ad i porzdek w swoim pastwie. Uwaajc atak za najlepsz obron, przystpi natychmiast do dziaa ofensywnych przeciwko niewiernym, mimo e nie rozwiza jeszcze kwestii swych stosunkw z Daimbertem ani nawet nie koronowa si na krla. Sukcesy w Edessie i zwycistwo nad Rzek Psi okryy go saw niepokonanego wodza, dajc mu w rk atut, ktrego nie chcia zmarnowa. Ju w tydzie po przybyciu do Jerozolimy pomaszerowa pod Askalon, dokonujc demonstracji zbrojnej pod murami tej twierdzy. Poniewa z tak znikomym hufcem nie mg marzy o jej zdobyciu, ruszy na wschd. najpierw, do Hebronu, a stamtd przez Negew do Segoru, pooonego na poudniowym kracu Morza Martwego, w krainie zartej przez sl. Po drodze puszcza z dymem wiosk za wiosk, a pniej przez dziki Edom dotar a do gry Hor, niedaleko Petry, na ktrej wznosi si starodawny klasztor w. Aarona. Chocia w rejonie tym nie zaoy staych osiedli, napdzi Arabom porzdnego strachu. Na kilka lat zatamowa infiltracj koczownikw arabskich na swoje terytoria. Do Jerozolimy powrci tu przed Boym Narodzeniem. Patriarcha Daimbert mia dosy czasu na zastanowienie si nad swoim pooeniem. Nie widzc innego wyjcia, w pierwszy dzie wit Boego Narodzenia 1100 roku koronowa Baldwina na krla Jerozolimy. W rewanu Baldwin utrzyma go na stolcu patriarchy jerozolimskiego. Wczesn wiosn 1101 roku Baldwin otrzyma wiadomo, e przez Zajordani wdruje zamone plemi arabskie. Natychmiast wzi oddzia wojownikw i przeprawiwszy si przez rzek uderzy w nocy na obozowisko. Niewielu Arabw zdoao ratowa si ucieczk. Wikszo mczyzn zgina zaskoczona w namiotach, kobiety i dzieci uprowadzono w niewol, w rce chrzecijan wpada masa pienidzy i

cennych towarw. Do niewoli dostaa si take ona jednego z arabskich szajchw (szejkw). Znajdowaa si w ostatnim miesicu ciy, tu przed rozwizaniem. Kiedy powiedziano o tym Baldwinowi, rozkaza puci j wolno razem ze suc oraz zostawi im dwie wielbdzice oraz duy zapas ywnoci i wody. Urodzia szczliwie na poboczu drogi, gdzie odnalaz j m. Szajch, poruszony do gbi tym gestem Baldwina, zawrci, aby osobicie podzikowa krlowi i solennie przyrzec, e zrewanuje mu si kiedy za jego dobro. Wieci o tej akcji zbrojnej okryy imi Baldwina jeszcze wiksz saw. W marcu przybyy do Jerozolimy poselstwa z miast nadmorskich, Arsufu, Cezarei, Akki i Tyru, przywoc cenne dary, a Dukak z Damaszku zaoferowa okup w kwocie pidziesiciu tysicy bizantw za jecw wzitych w bitwie nad Rzek Psi. Oferta ta rozwizaa najbardziej doskwierajcy Baldwinowi problem finansw Krlestwa. Mimo zapacenia trybutw Arsuf i Cezarea niedugo cieszyy si spokojem. W marcu na wodach Hajfy dostrzeono eskadr genuesk, ktra w dniu 15 kwietnia zawina do portu w Jafie. Wrd pasaerw znajdowa si kardyna - biskup Porto, ktrego papie mianowa swoim legatem na Wschodzie. Do tej chwili Baldwin by zaleny od pomocy maej floty pizaskiej, ktra towarzyszya w podry do Palestyny arcybiskupowi Pizy, jego wrogowi Daimbertowi. W tej sytuacji Baldwinowi bardziej odpowiada sojusz z Genueczykami, najgroniejszymi konkurentami Pizy. Pospieszy wic do Hajfy, aby powita eglarzy genueskich i godnie przyj legata papieskiego, po czym dowdcw eskadry zabra na wita Wielkanocne do Jerozolimy. W stolicy zawar z nimi porozumienie, na mocy ktrego zobowizali si suy pod jego rozkazami przez okres trzech miesicy. W zamian za ich usugi Baldwin zagwarantowa im trzeci cz wszystkich wzitych w tym okresie upw, zarwno towarw, jak i pienidzy, oraz ulic w dzielnicy handlowej kadego zdobytego miasta. Natychmiast po podpisaniu tego paktu sprzymierzecy podjli dziaania przeciwko Arsufowi, Baldwin na ldzie, Genueczycy na morzu. Z miastem uporano si bardzo szybko. Wadze Arsufu zaproponoway kapitulacj pod warunkiem, e mieszkacy z rodzinami i mieniem ruchomym bd mogli bezpiecznie opuci miasto i uda si na terytorium muzumaskie. Baldwin zaakceptowa te warunki. Pod eskort oddziau krlewskiego odstawiono ich do Askalonu. Po przekazaniu Genueczykom nalenego im udziau Baldwin obsadzi miasto swoim garnizonem. Z Arsufu sojusznicy udali si do Cezarei, przystpujc do oblenia miasta w dniu 2 maja. Zaoga, ktra pokadaa ufno w starych bizantyjskich murach obronnych, odmwia poddania miasta, jednak w dniu 17 maja wzito je szturmem. Zwyciskim wojownikom pozwolono pldrowa miasto bez adnych ogranicze, doszo wszake do aktw tak przeraajcych, e oburzyy one nawet ich wodzw. Najstraszliwszej masakry dokonano w Wielkim Meczecie, dawnej synagodze Heroda Agrypy. W wityni tej schronio si wielu mieszkacw, ktrzy bagali o lito. Wycito ich w pie, zarwno mczyzn, jak i kobiety, ma posadzce utworzyo si jezioro krwi. W caym miecie uratowaa si tylko garstka dziewczt i dzieci, a take gwny sdzia oraz dowdca garnizonu, ktrych Baldwin ocali, liczc na otrzymanie za nich dobrego okupu. Okruciestwo to byo wyrachowane. Baldwin chcia pokaza, e dotrzymuje sowa tym wszystkim, ktrzy dochodz z nim do porozumienia. W przeciwnym razie nikt nie moe spodziewa si od niego litoci. Zaledwie Baldwin zdy podzieli upy zgodnie z zawart umow i osadzi garnizon frankijski w miecie, nadeszy wieci o wkroczeniu do Palestyny armii

egipskiej. Wezyr fatymidzki Al-Afdal, ktry pragn pomci klsk poniesion przed dwoma laty pod Askalonem, przygotowa armi pod dowdztwem mameluka Sad adDauli al-Kawasiego. W poowie maja armia ta znalaza si w Askalonie, posuwajc si stamtd a pod Ar-Raml, wydaje si bowiem, e dowdca jej zamierza dosta si do Jerozolimy w czasie, gdy Baldwin by jeszcze zajty w Cezarei. Poniewa jednak Baldwin na czele swoich oddziaw szybko znalaz si w Ar-Ramli, Egipcjanie wycofali si do Askalonu, aby poczeka tam na posiki. Po ufortyfikowaniu Ar-Ramli Baldwin zaoy kwater gwn w Jafie, aby nie spuszcza armii egipskiej z oka, a jednoczenie mie kontakt z flot morsk, ktra gwarantowaa mu czno ze wiatem. Z wyjtkiem krtkiego wypadu w lipcu do Jerozolimy w celu zaatwienia pewnych spraw administracyjnych Baldwin przez cae lato nie ruszy si z Jafy na krok. Z przejtego pisma dowiedzia si, e do Egipcjan dotar oddzia posikowy i e ju rozpoczli przygotowania do marszu na Jerozolim. W dniu 4 wrzenia Sad podcign powoli sw armi na peryferie Ar-Ramli. Dwa dni pniej Baldwin zwoa narad wojenn, na ktrej zdecydowa si uprzedzi natarcie Egipcjan i uderzy na nich nazajutrz o wicie. Mia pod swoimi sztandarami zaledwie dwustu szedziesiciu konnych i dziewiciuset piechurw, ale byli to onierze dobrze uzbrojeni i zaprawieni w bojach. Olbrzymia armia egipska, ktrej si ocenia na jedenacie tysicy kawalerzystw i dwadziecia jeden tysicy piechurw, skadaa si z wojownikw lekkozbrojnych i nie wyszkolonych. Baldwin podzieli swe wojsko na pi kompanii, z ktrych pierwsz dowodzi rycerz imieniem Berwold, drug Geldemar Carpenel, senior Hajfy, trzeci Hugon z Saint-Omer, ktry po Tankredzie zosta ksiciem Galilei, nad czwart i pit Baldwin obj dowdztwo osobicie. Pokrzepieni obecnoci wrd nich relikwii Prawdziwego Krzya, pomiennym kazaniem Arnulfa z Rohes i specjalnym rozgrzeszeniem, ktrego udzieli im kardyna-legat, Frankowie pomaszerowali w kierunku Ar-Ramli i o wschodzie soca uderzyli na Egipcjan, w pobliu Ibelinu pooonego na poudniozachd od miasta. Pierwszy poszed do natarcia Berwold. Egipcjanie starli jego oddzia na proch, Berwold poleg. Na pomoc ruszy mu Geldemar Carpenel, ale on rwnie zgin, a z jego hufca nie ocala ani jeden czowiek. Nastpnie uderzyy oddziay galilejskie, ale i tym razem zmasowane zastpy egipskie nawet si nie zachwiay. Hugon z SaintOmer, ktry zdoa wyrwa swj zdziesitkowany oddzia z pola bitwy, puci si galopem w kierunku Jafy, cigany przez lewe skrzydo Egipcjan. Wydawao si, e wszystko stracone. W tym momencie wszake krl Baldwin, wyspowiadawszy si publicznie ze swoich grzechw przed Prawdziwym Krzyem, a pniej w gorcych sowach przemwiwszy do druyny krlewskiej, dosiad swego dzielnego rumaka krwi arabskiej, Gazel, i na czele rycerzy frankijskich uderzy w sam rodek armii nieprzyjacielskiej. Egipcjanie, ktrzy ju byli cakiem pewni zwycistwa, zostali kompletnie zaskoczeni. Po krtkiej walce centrum armii egipskiej rzucio si do ucieczki, panika ogarna take jej prawe skrzydo. Baldwin, ktry surowo zabroni swoim ludziom obrabowywania polegych i pldrowania nieprzyjacielskiego obozu, ciga Egipcjan a do Askalonu. Tam zebra swych wojownikw i zawrci na pobojowisko, aby dokona podziau upw. Tymczasem Hugon z Saint-Omer przyby do Jafy z wiadomoci, e wojsko frankijskie przegrao bitw. W miecie czekaa na ma krlowa ze swoim dworem. W przekonaniu, e Frankowie ponieli klsk i e krl Baldwin nie yje,

wyekspediowaa natychmiast goca do jedynego czowieka, ktry mg ich uratowa, do Tankreda z Antiochii. Nastpnego dnia dostrzeono w oddali zbliajce si wojsko. Z pocztku wszyscy sdzili, e s to Egipcjanie, ale po chwili zapanowaa wielka rado, rozpoznano bowiem proporce frankijskie i krla Baldwina. Do Antiochii pogalopowa drugi goniec z nowin, e wszystko skoczyo si dobrze: Tankred, ktry nie bez przyjemnoci przygotowywa si do wymarszu, otrzyma wiadomo, e moe spokojnie pozosta w Antiochii. Chwilowo niebezpieczestwo zostao zaegnane. Egipcjanie ponieli cikie straty i w tej porze roku nie zamierzali podejmowa nowej kampanii. Egipt jednake dysponowa ogromnymi rodkami. Al-Afdal mg bez trudnoci wystawi drug armi i w nastpnym roku podj dziaania zbrojne. Tymczasem na dworze Baldwina zjawili si baronowie, ktrzy wyszli z yciem z krucjat anatolijskich w 1101 roku. Pod przewodem Wilhelma z Akwitanii, Stefana z Blois, Stefana z Burgundii i marszaka cesarskiego Konrada, ktrym towarzyszyo kilku baronw z Niderlandw oraz Ekkehard z Aury i biskup Manasses - wikszo z nich dostaa si do Antiochii statkami z pocztkiem wiosny 1102 roku dotarli do okolic Bejrutu. Aby zapewni im bezpieczestwo w drodze przez terytorium nieprzyjacielskie, Baldwin wysa eskort zbrojn, ktra miaa ich odstawi do Jerozolimy. Po witach Wielkanocnych, ktre spdzili na uroczystociach w miejscach witych, wszyscy ci baronowie zaczli gotowa si do drogi powrotnej do kraju. Statek z Wilhelmem z Akwitanii na pokadzie dotar szczliwie do portu Saint-Simon, natomiast okrt, ktrym popynli Stefan z Blois i Stefan burgundzki oraz wielu innych rycerzy, burza wyrzucia na brzeg w okolicy Jafy. Zanim postarano si dla nich o nowy statek, dotary wieci, e na Palestyn maszeruje nastpna armia egipska. w niefortunny przypadek zrzdzi, e pozostali oni w Palestynie, aby wzi udzia w wojnie z niewiernymi. W poowie maja 1102 roku armia egipska, zoona z okoo dwudziestu tysicy Arabw i Sudaczykw, pod komend Szaraf al-Maalego, syna wezyra Al-Afdala, dokonaa koncentracji pod Askalonem i posuna si w kierunku Ar-Ramli. Baldwin by na to przygotowany. W Jafie stao wojsko chrzecijaskie w sile kilku tysicy ludzi, a garnizony w Galilei znajdoway si w stanie pogotowia, aby w razie potrzeby wysa oddziay posikowe. Jednake zwiadowcy wprowadzili Baldwina w bd. Przekonany, e ma do czynienia z niewielkim oddziaem rajdowym, postanowi rozprawi si z nim bez udziau swych wojsk rezerwowych. Na dworze w Jerozolimie gocili wtedy jego przyjaciele z Zachodu, Stefan z Blois, Stefan z Burgundii, Konrad niemiecki, Hugon hrabia Lusignan oraz kilku rycerzy niderlandzkich. Baldwin zaproponowa im dokonanie wypadu z oddziaami jazdy krlewskiej i rozprawienie si z niewiernymi. Stefan z Blois odway si napomkn, e decyzja ta wydaje mu si zbyt pochopna, naley bowiem przeprowadzi dokadniejsze rozpoznanie. Ale Stefana nikt nie traktowa powanie, wszyscy bowiem pamitali o jego tchrzostwie pod Antiochi. Stefan bez sowa sprzeciwu przyczy si do akcji. W dniu 17 maja krl Baldwin z hufcem w sile okoo piciuset konnych opuci Jerozolim. Nastrj panowa wesoy, nikt nie zwaa na zachowanie ordynku. Kiedy rycerze znaleli si na rwninie i nagle zobaczyli przed sob wielk armi egipsk, Baldwin zrozumia, e popeni fatalny bd. Na wycofanie si byo ju za pno. Egipcjanie take ich dostrzegli i natychmiast wysali sw lekk kawaleri, aby odci im odwrt. Jedyn szans krzyowcw bya desperacka szara na nieprzyjaciela.

Egipcjanie, ktrzy z pocztku sdzili, e jest to awangarda duej armii, omale nie zaamali si pod si ich uderzenia, ale zorientowawszy si w sytuacji pozbierali si i natarli na Frankw. Garstce rycerzy pod wodz Rogera z Rozoy i krewniaka Baldwina, Hugona z Le Bourg, udao si przebi przez zastpy egipskie i dotrze do Jafy. Wielu innych, jak Gerard z Avesnes i dawny marszaek dworu Gotfryda, Stabelon, pado na polu bitwy. Krl Baldwin i kilku baronw z jego wity utorowali sobie drog do maej twierdzy w Ar-Ramli, ktr Egipcjanie otoczyli ze wszystkich stron. Noc uratowaa ich od natychmiastowego szturmu Egipcjan. Ale fortyfikacje Ramli znajdoway si w fatalnym stanie. Poniewa tylko jedna baszta, ktr Baldwin zbudowa poprzedniego roku, dawaa szans utrzymania si przez jaki czas, wszyscy stoczyli si w jej murach. W rodku nocy zjawi si przed bram miasta jaki Arab i poprosi o rozmow z krlem. Kiedy przyprowadzono go do Baldwina, okazao si, e jest to m owej kobiety, ktr krl potraktowa z tak wielk kurtuazj w czasie wypadu zbrojnego do Zajordanii. Wdziczny szajch ostrzeg Baldwina, e Egipcjanie przystpi do szturmu o wicie, doradzajc, aby natychmiast ratowa si ucieczk. Krl posucha rady. Nawet jeli mia wyrzuty sumienia, e opuszcza swoich przyjaci - a nie by to czowiek o wysoko rozwinitym poczuciu honoru - to na pewno zdawa sobie spraw, e od jego ocalenia zaley ocalenie Krlestwa. Z jednym dworzaninem i trzema towarzyszami przemkn si konno przez linie nieprzyjacielskie, wierzc, e Gazela uratuje mu ycie. Tej samej nocy wymknli si z fortecy Lithard z Cambrai, wicehrabia Jafy, i Gothman z Brukseli, kady na wasn rk. Gothman mimo cikich ran zdoa dosta si do Jerozolimy, przynoszc wie o klsce, ale doradzajc stawienie Egipcjanom oporu, wierzy bowiem, e krl Baldwin yje. Wczesnym rankiem Egipcjanie poszli do szturmu na mury Ar-Ramli, a jednoczenie zaczli znosi wizki chrustu pod baszt, w ktrej schronili si rycerze. Nie chcc zgin w pomieniach, rycerstwo frankijskie, z marszakiem Konradem na czele, uderzyo na nieprzyjaciela. Ale o ucieczce nie byo mowy. Jednych Egipcjanie rozsiekli na miejscu, cz wzili do niewoli. Mstwo Konrada wywaro na nich tak wielkie wraenie, e darowali mu ycie. Razem z setk innych rycerzy wzito go do niewoli i odesano do Egiptu. W bitwie polegli: Stefan z Burgundii, Hugon z Lusignan i Gotfryd z Vendme, pad rwnie Stefan z Blois, zmazujc sw pikn mierci hab okrywajc jego imi. Hrabina Adela moga spa z uczuciem ukontentowania. I tym razem krlowa i cay dwr znajdowali si w Jafie. Roger z Rozoy i inni zbiegowie donieli im o straszliwej klsce. Poniewa obawiano si, e krl poleg razem z caym swoim rycerstwem, poczyniono przygotowania do ucieczki z miasta statkami, pki byo to jeszcze moliwe. Tymczasem w dniu 20 maja stana pod murami Jafy armia egipska, a jednoczenie na poudniowym horyzoncie ukazay si statki egipskie. Chrzecijan ogarna czarna rozpacz, gdy jaki wojownik egipski zacz wymachiwa gow, w ktrej rozpoznano gow krla Baldwina - w rzeczywistoci bya to gowa Gerboda z Winthinc, niezwykle podobnego do Baldwina. I wanie w tym momencie, co mogo zda si prawdziwym cudem, spostrzeono na pnocy may statek z chorgwi krla powiewajc na szczycie masztu. Po ucieczce z Ar-Ramli Baldwin skierowa si w stron wybrzea, prbujc dosta si do swego wojska w Jafie. Oddziay egipskie przeszukiway jednak ca okolic.

Przez dwie noce i dwa dni bka si po podgrzu, na pnoc od Ar-Ramli, po czym rwnin Saron przedosta si szybko do Arsufu. Zjawi si tam wieczorem 19 maja, wywoujc rado i zdumienie namiestnika miasta, Rogera z Hajfy. Tego samego wieczoru przyby do Arsufu hufiec galilejski w sile osiemdziesiciu najlepszych rycerzy pod wodz Hugona z Saint-Omer, ktry na wie o agresji Egipcjan natychmiast wyruszy na poudnie, z zamiarem przebicia si do Jafy. Baldwin namwi pewnego zawadiackiego eglarza angielskiego imieniem Goderyk do podjcia prby przedarcia si przez blokad floty egipskiej. Pragnc doda otuchy swojemu dworowi, Baldwin kaza wcign na maszt chorgiew krlewsk. Nie uszo to uwagi Egipcjan, ktrzy natychmiast postanowili go uj. Ale akurat d silny wiatr pnocny, ktry Egipcjan zatrzyma w miejscu, a statek Baldwina przygna szybko do portu. Krl od razu przystpi do reorganizacji swych si zbrojnych. Zanim Egipcjanie zdyli otoczy miasto ze wszystkich stron, utorowa sobie drog do hufca Hugona z Galilei, sprowadzajc wszystkich szczliwie do Jafy. Z kolei wysa do Jerozolimy goca z rozkazem przybycia do Jafy wszystkich wojownikw zarwno ze stolicy, jak i z Hebronu, z wyjtkiem niezbdnych do ich obrony zag. Jeden z miejscowych mnichw podj si przekra z tym wezwaniem przez linie nieprzyjacielskie. Wyszed z miasta pod oson ciemnoci, ale droga do Jerozolimy zabraa mu trzy dni. Kiedy potwierdzi, e krl yje, w miecie zapanowaa wielka rado. Zwerbowano dziewidziesiciu rycerzy i nieco wicej konnych serwientw,5 wrczajc im dla pokrzepienia ducha czstk Prawdziwego Krzya. Kompania ta pospieszya do Jafy. Rycerze, ktrzy dosiadali lepszych wierzchowcw i byli lepiej uzbrojeni, zdoali si przebi do miasta, serwientw natomiast Egipcjanie zepchnli do morza. Zostawiwszy konie na brzegu, skoczyli oni do wody i dostali si wpaw do portu. Tymczasem Baldwin napisa do Tankreda i Baldwina z Edessy, informujc ich o swych cikich stratach i proszc o posiki. Zanim baronowie pnocni zdyli wy ruszy w drog, Jafa nieoczekiwanie otrzymaa pomoc. W ostatnich dniach maja wpyna na red portu w Jafie flotylla zoona z dwustu statkw, przewanie angielskich, z wojownikami i ptnikami z Anglii, Francji i Niemiec na pokadach, ktra z pomoc wiatru przedostaa si przez blokad egipsk. Baldwin uzyska tak bardzo potrzebne mu posiki. W dniu 27 maja poprowadzi swe wojsko na nieprzyjaciela. Nie mamy dokadnych informacji o przebiegu tej bitwy. Wydaje si, e Egipcjanie na prno usiowali sprowokowa oddziay Baldwina do pocigu, by w pewnej chwili je otoczy, i e po wstpnym boju szara cikozbrojnej jazdy frankijskiej zamaa ich szeregi, zmuszajc do panicznej ucieczki. Po kilku godzinach caa armia egipska gnaa co si do Askalonu, pozostawiajc w rkach chrzecijan obz peen upw. O ocaleniu Baldwina i Krlestwa Jerozolimskiego zdecydowaa seria przypadkw, w ktrych chrzecijanie, rzecz naturalna, dopatrywali si rki Boej. W tym splocie przypadkowych zdarze niema rol odegraa bdna strategia Egipcjan. Natychmiast po bitwie pod Ar-Raml nawet niewielki oddzia egipski mg zaj Jerozolim, co nie osabioby w sposb istotny si przeznaczonych do otoczenia Jafy. Wezyr Al-Afdal utraci jednak panowanie nad sytuacj, syn wezyra, Szaraf, by czowiekiem sabym i nie mia posuchu u podwadnych. Rywalizacja midzy licznymi sztabowcami stanowia jego utrapienie. W lecie nastpnego roku jego ojciec
5

Od francuskiego sergeant, aciskiego serviens (przyp. tum.).

zorganizowa now ekspedycj, ldow i morsk. Ale podczas gdy flota podpyna pod Jaf, siy ldowe wbrew rozkazom zatrzymay si w Askalonie, poniewa ich gwnodowodzcy, mameluk Tad al-Alam, paa zawici do admiraa, kadiego Ibn Kadusa. Wprawdzie Tada al-Alama wtrcono pniej do wizienia za niesubordynacj, ale szkody nie dao si naprawi. Egiptowi nie nadarzya si ju tak doskonaa okazja odzyskania Palestyny. Dowiedziawszy si o zagroeniu Jerozolimy Tankred i Baldwin z Le Bourg dooyli wszelkich stara, by jak najszybciej wyruszy na poudnie. Towarzyszy im Wilhelm z Akwitanii, ktry w chwili nadejcia listu krla Baldwina bawi jeszcze w Antiochii. Poczone hufce, ktre posuway si najpierw dolin Orontesu, mijajc Hims, pniej za wzdu grnego Jordanu, stanowiy si tak znaczn, e miejscowe wadze muzumaskie nie odwayy si zagrodzi im drogi. Do Judei dotary one pod koniec wrzenia. Jakkolwiek Baldwin mg teraz oby si bez ich pomocy, to jednak korzystajc z ich obecnoci w Palestynie zaatakowa zgrupowane pod Askalonem wojska egipskie. Mimo e w potyczkach chrzecijanie z reguy odnosili sukcesy, nie omielili si zaatakowa samej twierdzy. Spotkanie z monowadcami frankijskimi okazao si dla Baldwina poyteczne z wielu wzgldw. Jakkolwiek Tankred zamierza udzieli pomocy krlowi na okrelonych warunkach, to jednak w istocie uatwi mu rozwizanie najtrudniejszego problemu wewntrznego Krlestwa. W dzie Boego Narodzenia 1100 roku Daimbert koronowa Baldwina na krla Jerozolimy, ale uczyni to wbrew swojej woli, o czym Baldwin dobrze wiedzia. Baldwin musia podporzdkowa sobie Koci, poniewa stanowi on w pastwie jedyn siln organizacj, a take dlatego, e poboni ludzie na Zachodzie czynili darowizny i zapisy nie na rzecz wadz wieckich, lecz Kocioa. Legalno wyniesienia Daimberta na tron patriarszy budzia tak powane wtpliwoci, e w kurii rzymskiej zoono w tej materii niejedn skarg. W kocu papie Paschalis wysa swego legata, Maurycego, kardynaa-biskupa Porto, dla zbadania sprawy na miejscu. Legat przyby tu przed witami Wielkanocnymi 1101 roku i Baldwin bezzwocznie oskary przed nim Daimberta o zdrad, pokazujc mu list napisany przez patriarch do Boemunda po mierci Gotfryda, w ktrym Daimbert zwraca si z prob o udaremnienie Baldwinowi objcia sukcesji po bracie, w razie koniecznoci nawet si. Co wicej, owiadczy, Daimbert zamierza go zamordowa w drodze z Edessy do Jerozolimy. Cho zarzut ten by zapewne wyssany z palca, to jednak list stanowi dowd nie do podwaenia. Maurycy zabroni Daimbertowi uczestnictwa w uroczystociach witecznych i celebrowa je sam. Daimbert, zaniepokojony o swoj przyszo, pobieg do Baldwina i tonc we zach baga go na klczkach o przebaczenie. Baldwin by nieugity, pki Daimbert nie wyszepta, e ma trzysta bizantw oszczdnoci. Krlowi nieustannie dawa si we znaki brak gotwki. W tajemnicy przyj dar patriarchy, po czym uda si do legata, owiadczajc wspaniaomylnie, e przebaczy Daimbertowi. Maurycy, czowiek gobiego serca, z radoci ich pojedna. Po kilku miesicach Baldwin, znowu w tarapatach finansowych, zwrci si o pomoc do Daimberta, ktry wrczy mu dwiecie grzywien owiadczajc, e jest to wszystko, co posiada w patriarszej szkatule. Tymczasem duchowni ze stronnictwa Arnulfa donieli krlowi, e Daimbert ukrywa ogromne sumy pienidzy. Zbiegiem okolicznoci kilka dni pniej Daimbert wyda wystawne przyjcie na cze legata papieskiego, o ktrego wzgldy nadal usilnie zabiega. W pewnej chwili wpad do

komnaty Baldwin i w ostrych sowach zgani wystawny tryb ycia duchowiestwa, podczas gdy armia chrzecijaska goduje. Daimbert z gniewem zacz perorowa, e Koci moe uywa swych pienidzy wedle swej woli i e krl nie ma prawa si do tego wtrca, a strwoony Maurycy stara si ich obu uspokoi. Baldwin nie da si zbi z tropu. W modoci ksztaci si na ksidza i na tyle zna prawo kanoniczne, e zacytowa stosowne przepisy, wywierajc sw elokwencja wielkie wraenie na Maurycym. Krl wymg wtedy na Daimbercie obietnic wystawienia wasnym sumptem oddziau jazdy. Mimo nieustannych nagabywa Baldwina patriarcha nie wpaci przyrzeczonej kwoty. Jesieni 1101 roku przyby emisariusz ksicia Rogera z Apulii, przywoc patriarsze tysic bizantw. Jedna trzecia tej kwoty miaa by przeznaczona na utrzymanie kocioa witego Grobu, jedna trzecia dla bractwa Szpitala w. Jana i jedna trzecia na potrzeby wojska do dyspozycji krla. Daimbert nierozwanie zatrzyma ca sum dla siebie. Tymczasem warunki darowizny byy powszechnie znane. Kiedy wic krl wnis skarg przeciwko temu naduyciu, legat, ktry nie mg ju duej broni Daimberta, zoy go z godnoci patriarchy. Daimbert usun si do Jafy, gdzie spdzi zim, po czym uda si do Antiochii. Stary przyjaciel byego patriarchy, Tankred, przyj go z otwartymi rkami, przydzielajc mu jeden z najbogatszych kociow w miecie - koci w. Jerzego. Baldwin wstrzyma wybr nowego patriarchy pod pretekstem, e o cae sprawie musi zoy raport do Rzymu, ale jego urzdnicy wamali si do skarbca Daimberta, gdzie znaleli ukryte przez niego dwadziecia tysicy bizantw. Obowizki patriarchy sprawowa jako locum tenens Maurycy, ale te skandaliczne wydarzenia nadweryy jego zdrowie. Zmar wiosn 1102 roku. Kiedy w jesieni Tankred przyby do Palestyny z posikami dla Baldwina owiadczy, e uzalenia udzielenie pomocy od restytucji Daimberta, ktry znajdowa si zreszt w jego orszaku. Baldwin zaj postaw ugodow. W tym momencie wszake zjawi si nowy legat papieski, kardyna Robert z Parya. Krl zada, aby sprawa patriarchy zostaa rozpatrzona na sesji synodu pod przewodnictwem Roberta. Tankred i Daimbert nie mogli oponowa. Po naradzie przywrcono Daimberta do godnoci patriarchy do czasu szczegowego zbadania caoksztatu sprawy. Tankred doczy wic do wojsk krlewskich, ktre gotoway si do kampanii przeciwko Askalonowi. W jaki czas pniej odby si synod w kociele witego Grobu. Przewodniczy mu legat papieski w asycie przebywajcych czasowo w Jerozolimie biskupw Laonu i Piacenzy, a uczestniczyli w nim wszyscy biskupi i opaci palestyscy, a take biskup Mamistry pooonej na terytorium Tankreda. Oskarenie przeciwko Daimbertowi, ktrego gwn spryn by Arnulf z Rohes, wnosili praaci z Cezarei, Betlejem i Ar-Ramli. Owiadczyli oni, e w czasie podry w 1099 roku Daimbert na czele floty pizaskiej napad na gminy chrzecijaskie na Wyspach Joskich, e usiowa doprowadzi do wojny midzy krlem Baldwinem a ksiciem Boemundem i e przywaszczy sobie pienidze przeznaczone na pielgnowanie ptnikw przebywajcych w Szpitalu oraz dla onierzy Chrystusowych. Wszystkie te zarzuty byy bezspornie prawdziwe. Legat nie mia wic innego wyboru, jak uzna Daimberta za niegodnego sprawowania patriarchatu i pozbawi go tej godnoci. Tankred musia przekn porak, wyrok bowiem zapad zgodnie z prawem kanonicznym. Daimbert wrci z Tankredem do Antiochii, gdzie ponownie obj koci w. Jerzego, czekajc na okazj zabrania si statkiem do Rzymu. By to starzec skorumpowany, posta prawdziwie aosna. Nikt w Palestynie nie aowa jego odjazdu. Nominacja Daimberta na legata bya jedynym wielkim bdem papiea

Urbana II. Arnulf z Rohes, ktry w caej tej sprawie z ochot pomaga Baldwinowi, a nazbyt gorco pragn zaj miejsce Daimberta. Kiedy jednak Robert zwrci si o przedstawienie mu kandydata do tej godnoci, biskupi palestyscy zaproponowali niemodego ju duchownego, Ewremara z Throuanne, ktry przyby na Wschd w szeregach pierwszej krucjaty i zyska sobie saw czowieka wielkiej pobonoci i miosierdzia. Cho by on ziomkiem Arnulfa, trzyma si z daleka od intryg przeciwko Daimbertowi i cieszy si powszechnym szacunkiem. Legat z radoci udzieli sakry duchownemu o tak nieskazitelnym imieniu, a Baldwin podziela jego rado, odpowiadao mu bowiem bardzo, e na stolcu patriarszym zasidzie nieszkodliwy staruszek, ktry bdzie trzyma si z daleka od polityki. Arnulfowi nikt nie przeszkadza w dalszym zabieganiu o swoje interesy. Daimbert nie skapitulowa. Do Italii wrci w 1105 roku razem ze swoim protektorem, Boemundem, i pospieszy do Rzymu przedoy papieowi swoje ale. Z pocztku Paschalis odnis si do jego skarg z rezerw, ale po jakim czasie, prawdopodobnie pod zgubnym wpywem Boemunda, postanowi wzi w obron Daimberta. Zada od Baldwina odpowiedzi na zarzuty postawione mu przez byego patriarch. Jednake krl, domylajc si zapewne, e papie uleg podszeptom Boemunda, przeszed nad wezwaniem papiea do porzdku dziennego. Wtedy Paschalis anulowa detronizacj Daimberta, orzekajc, e doszo do niej wskutek ingerencji wadzy wieckiej. Na szczcie rka Opatrznoci naprawia to fatalne gupstwo papiea. Daimbert, ktry przygotowywa si tryumfalnie do ponownego objcia tronu patriarszego, zapad na cik chorob. Zmar w Messynie w dniu 15 czerwca 1107 roku. Kopoty z patriarchatem na tym si nie skoczyy. Baldwin by coraz bardziej niezadowolony z Ewremara. Przypuszczalnie zrozumia, e Koci jest organizacj zbyt wan, by odda go w rce miernoty. Na czele Kocioa potrzebny by mu czowiek energiczny, a zarazem sojusznik. Dowiedziawszy si o restytucji Daimberta Ewremar uda si do Rzymu. Znalaz si tam ju po mierci swego rywala, ale sam rwnie wystpi ze skargami na wadz wieck. Kiedy do Palestyny dotary wieci o zgonie Daimberta, do Rzymu uda si take Arnulf, aby broni tam interesw krla. Wprawdzie Paschalis po jakim czasie zacz skania si na stron Ewremara, to jednak w kocu zrozumia, e sprawa ta jest bardziej skomplikowana, ni sdzi. Rozstrzygnicie jej powierzy arcybiskupowi Arles, Gibelinowi z Sabran, duchownemu bardzo sdziwemu i ogromnie dowiadczonemu. Gibelin przyby do Palestyny na wiosn 1108 roku, zastajc tam ju zarwno Ewremara, jak i Arnulfa. Na miejscu zorientowa si, e Ewremar nie nadaje si do penienia godnoci patriarchy i e nikt nie pragnie jego restytucji. Orzek przeto, e stolec patriarszy wakuje, i zwoa synod w celu wyboru nastpcy. Ku radoci, ale i zakopotaniu Gibelina Baldwin wysun jego kandydatur. Gibelin przyj nominacj, a Ewremar otrzyma na pociech arcybiskupstwo Cezarei, ktre szczliwym trafem akurat si oprnio. Kryy plotki, e do wyboru Gibelina namwi krla Arnulf, poniewa nowy patriarcha sta ju w istocie nad grobem. I rzeczywicie, y on jeszcze tylko cztery lata i wtedy Arnulf, bez gosu sprzeciwu, otrzyma wymarzony tron patriarszy. Z punktu widzenia Baldwina Arnulf by ideaem patriarchy. Mimo kopotw, ktrych przysporzyo mu w przyszoci powtrne maestwo Baldwina, i mimo nienawici wielu swoich podwadnych zdoa utrzyma si na swoim stanowisku. Bez wtpienia by to czowiek skorumpowany. Kiedy jego bliska krewna Emma zrobia

doskona parti, wychodzc za m za Eustachego Garniera, Arnulf da jej w posagu cenn posiado w Jerychu, ktra stanowia wasno kocioa witego Grobu. Nie brakowao mu jednak ani energii, ani zdolnoci, krlowi za by oddany bez reszty. Dziki niemu absurdalny projekt, ktry wymarzya sobie wikszo uczestnikw pierwszej krucjaty, e Jerozolima bdzie teokracj, z monarch penicym jedynie funkcje ministra obrony, poszed ostatecznie i cakowicie w niepami. Arnulf pilnowa, aby cay Koci palestyski podziela jego pogldy, posuwajc si a do usunicia kanonikw mianowanych jeszcze przez Gotfryda lotaryskiego, poniewa podejrzewa ich o nielojalno. Po powikszeniu Krlestwa o podbite obszary walczy o zgodno terytorialn midzy jurysdykcj kocieln a wieck, wbrew zdaniu papiea Paschalisa, ktry, darzc normaskich ksit Antiochii wielk, aczkolwiek zgubn w skutkach sympati, broni historycznie uzasadnionych, lecz w praktyce nierozsdnych uprawnie patriarchatu antiocheskiego. Arnulf nie by postaci zasugujc na szacunek, ale Krlestwu suy z niemaym poytkiem. Wielki historyk Krlestwa Jerozolimskiego Wilhelm z Tyru odsdzi Arnulfa od czci i wiary, czynic mu krzywd, poniewa pooy on wielkie zasugi dla utrwalenia dziea pierwszej krucjaty. Na korzy Arnulfa, a take i krla Baldwina, naley zapisa popraw stosunkw midzy hierarchi acisk a miejscowymi chrzecijanami. W czasie swej pierwszej kadencji na tronie patriarszym w 1099 roku Arnulf usun z kocioa witego Grobu wschodnie sekty chrzecijaskie i ograbi je ze wszystkiego. Daimbert wszake by jeszcze bardziej zaciekym wrogiem chrzecijan wschodnich. Dy do usunicia z kocioa witego Grobu, klasztorw i innych instytucji religijnych w Jerozolimie wszystkich chrzecijan autochtonicznych, nie tylko heretykw, jak Ormian, jakobitw i nestorianw, ale take czonkw Kociow ortodoksyjnych, greckiego i gruziskiego. Co wicej, obrazi wschodnie poczucie obyczajnoci wprowadzajc kobiety do posug przy witym Grobie. Za kar za te bezecne postpki, gdy w Wielk Sobot 1101 roku w kociele witego Grobu zgasy jak zawsze wszystkie lampy, wity ogie nie zstpi z niebios, aby je ponownie zapali, pki nie zaproszono wypdzonych sekt do wsplnych modw o przebaczenie dla Frankw.6 Baldwin wycign wnioski z tej lekcji. Zacz domaga si naprawienia krzywd wyrzdzonych chrzecijaskiej ludnoci autochtonicznej. Rozkaza zwrci grekom klucze do bazyliki witego Grobu. Jak mona sdzi, cieszy si odtd poparciem wszystkich chrzecijan palestyskich. Wysze duchowiestwo skadao si wycznie z Frankw, jedynie w kociele witego Grobu kanonikami byli grecy. Miejscowi chrzecijanie godzili si z takim stanem rzeczy, ich rodzima hierarchia bowiem wyemigrowaa w niespokojnych latach przed pierwsz krucjat. Cho aciscy dostojnicy kocielni nigdy nie cieszyli si sympati, to jednak klasztory greckie dziaay bez przeszkd, a pielgrzymi wyznania greckiego nie mieli powodw do utyskiwa na wadze wieckie ani w imieniu wasnym, ani miejscowych wspwyznawcw. Wydaje si rwnie, e Kocioy heterodoksyjne take byy zadowolone. W Krlestwie Jerozolimskim panowaa sytuacja znacznie lepsza ni w pastwach frankijskich w pnocnej Syrii, gdzie zarwno ortodoksi, jak i heretycy odnosili si do Frankw z awersj, uwaajc ich za okrutnych ciemiycieli. Mimo klski pod Jaf w 1102 roku oraz fiaska silnej ekspedycji egipskiej na
Chodzi o tzw. cud witego ognia. Szerzej omawia to autor w swej Schimie wschodniej, Warszawa 1963, s.110-111 (przyp. tum.).
6

wiosn nastpnego roku, Al-Afdal bynajmniej nie zamierza spasowa. Ale na wystawienie armii potrzebowa ju teraz duszego czasu. Baldwin wyzyska t chwil wytchnienia, aby umocni sw wadz na wybrzeu. Jakkolwiek mia w swoim rku wszystkie miasta nadmorskie od Hajfy po Jaf, to jednak rabusie muzumascy nadal grasowali na drogach czcych te porty, zwaszcza w okolicach gry Karmel. Jak zanotowa ptnik Siwulf, nawet droga z Jafy do Jerozolimy bya niebezpieczna. Ze znajdujcych si w rkach Egipcjan portw w Tyrze i Akce wymykali si piraci, polujc na chrzecijaskie statki handlowe. W 1102 roku burze jesienne wyrzuciy na brzeg statki z powracajcymi do Europy pielgrzymami, ktrzy w maju uratowali Baldwina w Jafie, cz na wybrzeu pod Askalonem, cz za midzy Tyrem a Sydonem. Wszystkich pasaerw muzumanie albo zabili na miejscu, albo sprzedali na targach niewolniczych w Egipcie. Na wiosn 1103 Baldwin, ktry nadal korzysta z pomocy pewnej liczby okrtw angielskich, przystpi do oblenia Akki. W chwili gdy zaoga miasta miaa ju zoy bro, do portu wpyno dwanacie galer fatymidzkich oraz liczne transportowce z Sydonu i Tyru, z onierzami i machinami do raenia ogniem greckim na pokadach. Baldwin musia odstpi od oblenia. Z kocem lata Baldwin podj prb oczyszczenia gry Karmel z band zbjeckich. Akcja ta nie przyniosa mu penego sukcesu, a w czasie jednej z potyczek zosta tak ciko ranny w nerki, e przez jaki czas uwaano go za straconego. Kiedy lea chory w Jerozolimie, nadeszy wieci o ldowo-morskiej wyprawie pod wodz Tad al-Alama i Ibn Kadusa. Poniewa Tad al-Alam odmwi prowadzenia dziaa na pnoc od Askalonu, Ibn Kadus musia podj prb oblenia Jafy bez wsparcia ldowego. Operacj t przeprowadzi w sposb niezdecydowany. Kiedy Baldwin na tyle odzyska siy, e mg poprowadzi wojsko na wybrzee, flota egipska natychmiast odpyna. W maju nastpnego roku wpyna do portu w Hajfie armada genueska w sile 70 galer, ta sama, ktra pomoga Rajmundowi z Tuluzy w zdobyciu Dubajlu. Baldwin spotka si z jej dowdcami i zapewni sobie ich pomoc w opanowaniu Akki na warunkach zwyczajowo przyjtych, to znaczy gwarantujc im trzeci cz upw, przywileje handlowe i miejsce na bazarze. Sprzymierzecy przystpili do oblenia w dniu 6 maja. Dowdca Akki, mameluk Banna Zahir ad-Daula al-Dujuszi, stawia zawzity opr, ale nie doczeka si pomocy z Egiptu. Po dwudziestu dniach oblenia zgodzi si na kapitulacj na takich samych warunkach, jakie Frankowie przyznali Arsufowi. Mieszkacy, ktrzy chcieli opuci miasto, mieli otrzyma gwarancj bezpiecznej ewakuacji z caym mieniem ruchomym, wszyscy inni za zosta poddanymi krla frankijskiego. Baldwin przysta na te warunki i nie tylko ich dotrzyma, ale swoim nowym poddanym muzumaskim zezwoli zachowa meczet. eglarze italscy wszake nie mogli cierpie, e tak wielkie bogactwa wymykaj im si z rk. Napadli na ewakuujcych si ludzi, wielu z nich zamordowali, a wszystkich obrabowali doszcztnie. Baldwin wpad w furi. Kiedy ju sposobi si do zaatakowania i ukarania Genueczykw, zjawi si Ewremar, ktremu udao si jako rozadowa sytuacj. Dziki zdobyciu Akki Baldwin upora si z jedn z najbardziej doskwierajcych mu bolczek - nareszcie mia port bezpieczny przy kadej pogodzie. Chocia Akka leaa ponad sto szedziesit kilometrw od stolicy, od razu staa si gwnym portem Krlestwa zajmujc miejsce Jafy, gdzie statki musiay rzuca kotwic na otwartym morzu. Co wicej, by to gwny port przeadunkowy towarw wysyanych z Damaszku do krajw Zachodu, a zdobycie Akki przez chrzecijan nie zatamowao

tego handlu, poniewa lea on w interesie muzumaskiej ludnoci miasta. W lecie 1105 roku wezyr Al-Afdal podj ostateczn prb odzyskania Palestyny. Na pocztku sierpnia Egipcjanie dokonali w Askalonie koncentracji dobrze uzbrojonej armii, zoonej z piciu tysicy konnych wojownikw arabskich i piechoty sudaskiej, ktr dowodzi syn wezyra, Sana al-Mulk Husajn. Wycignwszy lekcj z poprzednich kampanii Egipt zwrci si tym razem do tureckich wadcw Damaszku o wspdziaanie wojskowe. W latach 1102 i 1103 pomoc Damasceczykw byaby dla Egipcjan bezcenna. Tymczasem od czerwca 1104 roku, gdy umar Dukak z Damaszku, rodzina zmarego emira toczya spr o sukcesj z jego atabegiem, Tughtakinem, a jednoczenie nadcign z pnocy Ridwan z Aleppa, ktry take chcia mie w niej udzia. Tughtakin osadzi najpierw na tronie rocznego synka Dukaka, Tutusza, ktrego po pewnym czasie usun, mianujc wadc Damaszku dwunastoletniego brata Dukaka, Irtasza. Irtasz wszake do szybko zorientowa si w intencjach swego opiekuna i uciek do Hauranu, gdzie najmoniejszy emir hauraski, Ajtekin z Busry, udzieli mu azylu. Z Busry Irtasz zaapelowa o pomoc do krla Baldwina, ktry w odpowiedzi zaprosi go do Jerozolimy. W tej sytuacji Tughtakin chtnie przysta na udzielenie pomocy Egipcjanom, jednak nie mg sobie pozwoli na wysanie znacznej liczby wojownikw. Wystawi hufiec w sile tylko tysica trzystu konnych ucznikw pod komend jednego z wyszych dowdcw, niejakiego Sabawy. W sierpniu armia egipska wkroczya do Palestyny, gdzie doczy do niej oddzia damasceski, ktry dosta si tam przez Zajordani i Negew. Baldwin czeka na nieprzyjaciela w Jafie. Kiedy flota egipska ukazaa si na widnokrgu, krl zaj pozycj na tradycyjnym polu bitwy pod Ar-Raml. W Jafie pozostaa zaoga w sile trzystu ludzi pod komend Litharda z Cambrai. Baldwin, ktremu towarzyszy mody pretendent do tronu damasceskiego Irtasz, skoncentrowa pod Ar-Raml wszystkie oddziay frankijskie, jakie mia jeszcze w Palestynie, zarwno garnizony z Galilei, Hajfy i Hebronu, jak i armi centraln, w sumie piciuset konnych i dwa tysice piechurw. Na polecenie Baldwina przyby z Jerozolimy patriarcha Ewremar ze zwerbowanym tam oddziaem w sile stu pidziesiciu ludzi i z Prawdziwym Krzyem. Bitwa odbya si w niedziel, w dniu 27 sierpnia. O wicie patriarcha w pontyfikalnych szatach przejecha przed frontem zastpw frankijskich z Krzyem w rce, udzielajc bogosawiestwa i absolucji. Po tej ceremonii Frankowie poszli do natarcia. Kontruderzenie hufca damasceskiego omal nie zamao ich szeregw, ale wtedy Baldwin chwyciwszy chorgiew krlewsk osobicie poprowadzi sw jazd do szary, rozpraszajc wojownikw damasceskich. Egipcjanie bili si z wiksz ni zazwyczaj walecznoci, ale ich lewe skrzydo podjo nieudan prb zaskoczenia Hajfy, powracajc na pole bitwy zbyt pno. Przed zapadniciem zmroku klska muzumanw bya kompletna. Sabawa z oddziaem Turkw umkn do swego kraju, Egipcjanie wycofali si do Askalonu, skd ich wdz naczelny, Sana al-Mulk, uda si do Kairu. Wojsko egipskie ponioso cikie straty. Poleg namiestnik Askalonu, a dawni dowdcy garnizonw w Akce i Arsufie dostali si do niewoli, z ktrej po jakim czasie wykupiono ich za wysokie sumy. Fulcher z Chartres nie mg odaowa, e Sana al-Mulk wymkn si z rk Frankw, poniewa dostaliby za niego wspaniay okup. Ale straty Frankw take byy bolesne. Po spldrowaniu obozu egipskiego Baldwin nie odway si ruszy w pocig za Egipcjanami. Nie sta go byo rwnie na udzielanie dalszego poparcia modemu ksiciu Irtaszowi, ktry z gorycz w sercu uda si do Ar-Rabhy nad Eufratem. Flota

fatymidzka powrcia do portw egipskich, nie majc na swym koncie adnej akcji, z wyjtkiem zmagania si z burz, w czasie ktrej stracia kilka okrtw. Trzecia bitwa pod Ar-Raml zakoczya ostatni z wielkich kampanii Fatymidw zmierzajcych do odzyskania Palestyny. Nie oznaczao to, e Egipt przesta by grony dla Frankw, gdy ju w jesieni 1106 roku Egipcjanie dokonali najazdu, a cho byy to siy niedue, to jednak znalazy si one o krok od sukcesu, jakiego nigdy nie osigny ich wielkie armie. W padzierniku owego roku, kiedy Baldwin by zajty dziaaniami na granicy Galilei, okoo tysica konnych wojownikw egipskich zaatakowao znienacka obz pielgrzymw midzy Jaf a Arsufem, dokonujc masakry przebywajcych tam ludzi. Nastpnie oddzia pody pod Ar-Raml, a poniewa miasta tego bronio tylko omiu rycerzy, Egipcjanie uporali si z nimi bez trudu. Namiestnik Jafy Roger z Rozoy, ktry wyszed w pole przeciwko najedcom, wpad w zasadzk i musia si ratowa desperack ucieczk do Jafy. Wojownicy egipscy cigali go tak zajadle, e tu przed bramami miasta dopadli i rozsiekali jego czterdziestu piechurw. Nastpnie Egipcjanie ruszyli w kierunku Jerozolimy, atakujc znajdujcy si jeszcze w budowie may zamek, zwany Chastel Arnaud, ktry wedle zamysu Baldwina mia czuwa nad bezpieczestwem tego szlaku. Chocia robotnicy poddali si od razu, Egipcjanie adnemu z nich nie darowali ycia, oszczdzajc tylko Gotfryda, kasztelana Wiey Dawida, ktrego uprowadzili w niewol w nadziei na okup. Do tego czasu jednak Baldwin dowiedzia si ju o napaci i na czele silnego oddziau pomaszerowa na poudnie. Egipcjanie wycofali si do Askalonu. W nastpnym roku egipski oddzia ekspedycyjny o mao nie zdoby Hebronu, musia jednak wycofa si dziki akcji, ktr osobicie dowodzi Baldwin. W 1110 roku Egipcjanie zapucili si a pod mury Jerozolimy, ale natychmiast stamtd zawrcili. Przez nastpne dziesi lat najazdy w podobnym stylu, lecz na mniejsz skal, ktrych co jaki czas Egipcjanie dokonywali na rwnin nadmorsk i Negew, stanowiy zagroenie bezpieczestwa tamtejszych osadnikw i pielgrzymw. Gwoli sprawiedliwoci trzeba jednak doda, e niemal bez wyjtku byy to akcje odwetowe za najazdy Baldwina na obszary muzumaskie. Uwolniwszy si od niebezpieczestwa Egipcjan Baldwin mg znowu skoncentrowa si na ekspansji terytorialnej Krlestwa. Najbardziej zaleao mu na miastach nadmorskich, Askalonie na poudniu oraz Tyrze, Sydonie i Bejrucie na pnocy. Zarwno Askalon, jak i Tyr byy miastami o potnych fortyfikacjach, w ktrych stacjonoway silne garnizony, zdobycie ich wymagao przeto starannych przygotowa. Na wiosn 1106 roku przebywaa w Ziemi witej liczna pielgrzymka wiernych z Anglii, Flandrii i Danii, co natchno Baldwina myl zorganizowania wyprawy na Sydon. Namiestnik Sydonu, dowiedziawszy si o zamiarach krla, przysa mu ogromn sum pienidzy. Baldwin, ktry zawsze znajdowa si w tarapatach finansowych, przyj w podarunek i dziki temu Sydon mia przez dwa lata spokj. W sierpniu 1108 Baldwin wyruszy przeciwko Sydonowi, wspomagany przez eskadr eglarzy-awanturnikw z kilku miast italskich. Namiestnik miasta bez namysu zapaci Turkom damasceskim trzydzieci tysicy bizantw za okazanie mu zbrojnej pomocy, a jednoczenie wypyna z Egiptu silna eskadra wojenna, ktra rozgromia flotyll italsk u wejcia do portu sydoskiego. Baldwin musia zrezygnowa z oblenia. Sydoczycy wszake nie wpucili Turkw do miasta, obawiali si bowiem, nie bez racji, e Tughtakin ma wobec nich nieczyste zamiary.

Co wicej, namiestnik Sydonu odmwi zapacenia obiecanej kwoty bizantw. Turcy zagrozili mu wtedy, e wezw na pomoc Baldwina. Kiedy jednak doszy ich suchy, e krl zaczyna si przygotowywa do ponownego zaatakowania miasta, wycofali si spod Sydonu, kontentujc si zapat w wysokoci dziewiciu tysicy bizantw. W lecie nastpnego roku Baldwin udzieli pomocy Bertrandowi z Tuluzy w zdobyciu Trypolisu, Bertrand za zrewanowa mu si wczesn wiosn 1110 roku, przysyajc kontyngent swoich wojownikw do udziau w ataku na Bejrut. Znajdujce si akurat w pobliu okrty pizaskie i genueskie przystpiy do blokady miasta, majc dogodn baz w Trypolisie. Jednostkom fatymidzkim z Tyru i Sydonu nie udao si sforsowa blokady floty italskiej. Oblenie wloko si od lutego do poowy maja, gdy dopiero wtedy namiestnik Bejrutu, nie majc ju adnej nadziei na pomoc, przemkn si noc przez piercie okrtw italskich na Cypr, gdzie odda si w rce bizantyjskiego namiestnika wyspy. W dniu 13 maja chrzecijanie zdobyli szturmem pozbawione dowdcw miasto. Zanim Baldwin zdy przywrci porzdek, eglarze italscy dokonali masakry ludnoci Bejrutu. Latem tego roku Baldwin otrzyma wiee posiki morskie z Zachodu. W 1107 roku opucia port w Bergen flotylla pod komend Sigurda, ktry dzieli tron Norwegii ze swoimi dwoma brami, i popynwszy Morzem Pnocnym i Cienin Gibraltarsk - z postojami w Anglii, Kastylii, Portugalii oraz na Balearach i Sycylii zawina do Akki, w chwili gdy Baldwin wraca ze zdobytego Bejrutu. Sigurd by pierwszym monarch, ktry zjawi si w Palestynie, Baldwin przyj go przeto z wielkimi honorami i dla okazania atencji towarzyszy mu w drodze do Jerozolimy. Sigurd zgodzi si na okazanie Frankom pomocy w obleniu Sydonu. Sprzymierzecy przystpili do akcji w padzierniku. Sydon broni si walecznie. Zaatakowane przez siln flotyll fatymidzk okrty norweskie omal nie poszy w rozsypk, ale w ostatniej chwili przysza im w sukurs eskadra wenecka, ktr dowodzi sam doa, Ordelafo Falieri. Tymczasem namiestnik Sydonu uknu spisek na ycie Baldwina. Pewien renegat muzumaski w subie Baldwina podj si zamordowa go za znaczn zapat. Jednake chrzecijanie sydoscy, dowiedziawszy si o planowanym zamachu, wystrzelili do obozu frankijskiego strza z przyczepion kartk, ostrzegajc w niej krla o grocym mu niebezpieczestwie. Sydon skapitulowa w dniu 4 grudnia na takich samych warunkach jak Akka. Notable miejscy z caym swoim mieniem ruchomym udali si do Damaszku, w miecie pozostali ludzie niezamoni, stajc si poddanymi krla frankijskiego, ktry od razu cign z nich kontrybucj w wysokoci dwudziestu tysicy bizantw. Wenecjanie otrzymali w nagrod koci i kilka budynkw w Akce. Baldwin nada Sydon jako baroni Eustachemu Garnierowi, ktry ju sprawowa godno namiestnika Cezarei i ktry umocni sw pozycj zrcznym maestwem z mod kuzynk patriarchy Arnulfa, Emm. Od tej chwili Frankowie wadali caym wybrzeem syryjskim z wyjtkiem Askalonu na poudniu i Tyru pooonego w rodkowej czci. Namiestnik Tyru nie wytrzyma nerwowo. W jesieni 1111 roku zwrci si do Tughtakina z Damaszku o wynajcie mu za kwot dwudziestu tysicy bizantw kontyngentu ucznikw w sile piciuset ludzi, a jednoczenie w imieniu wasnym i notabli miasta poprosi go o zezwolenie na przechowanie w Damaszku najcenniejszego mienia. Kiedy Tughtakin wyrazi na to zgod, wyruszya z Sydonu karawana z workami pienidzy i wszelakich wartociowych rzeczy. Poniewa karawana ta musiaa przedosta si przez obszar okupowany przez Frankw, namiestnik Tyru Izz al-Mulk wszed w kontakt z

rycerzem francuskim Rajnfredem proponujc mu, by za wysok zapat przeprowadzi j bezpiecznie do posiadoci damasceskich. Rajnfred podj si zadania i bez namysu poinformowa o tym Baldwina, ktry napad znienacka na konwj tyryjski i obrabowa go do szcztu. Upojony tym fortunnym wydarzeniem, Baldwin cign ca swoj armi, postanawiajc dokona z kocem padziernika generalnego szturmu na fortyfikacje Tyru. Tym razem nie mia jednak floty, z wyjtkiem dwunastu okrtw bizantyjskich pod komend ambasadora bizantyjskiego Butumitesa, a Bizantyjczycy, ktrzy z Fatymidami mieli dobre stosunki, nie kwapili si do podejmowania przeciwko nim wrogich krokw, chyba e za odpowiednio wysok rekompensat. Zadali wic od Baldwina, aby w rewanu za wsparcie floty bizantyjskiej pomg im odzyska miasta, ktre utracili na rzecz ksit antiocheskich. Poniewa Baldwin waha si podj takie zobowizanie, Bizantyjczycy ograniczyli sw pomoc do dostarczenia prowiantu. Oblenie przecigno si do kwietnia nastpnego roku. Mieszkacy Tyru bronili swego miasta z wielk walecznoci, puszczajc z dymem ogromne machiny oblnicze, ktre zbudowa Baldwin, w kocu jednak musieli zwrci si o pomoc do Tughtakina. Przed podjciem tego kroku Izz al-Mulk wystosowa do dworu egipskiego pismo, w ktrym usprawiedliwia sw decyzj. Pierwsza prba nawizania przez Tughtakina kontaktu z oblonym miastem skoczya si niepowodzeniem, poniewa pewien Arab w subie Frankw schwyta wysanego do Tyru gobia pocztowego. Cho jeden z frankijskich towarzyszy owego Araba chcia wypuci ptaka. Arab zanis go do Baldwina. Dziki uzyskanym informacjom Frankowie wysali swoich ludzi, przebranych we wschodnie stroje, na spotkanie z ambasadorami damasceskimi, ktrych pojmali i umiercili. Mimo to Tughtakin nadcign pod Tyr, napadajc po drodze znienacka na frankijski oddzia aprowizacyjny, i otoczywszy obz Frankw zacz pustoszy okolice miasta. Baldwin musia odstpi od oblenia i z broni w rku przebi si przez piercie Turkw do Akki. Nie powiodo mu si take z Askalonem. Kampani przeciwko tej warowni Baldwin podj natychmiast po zdobyciu Sydonu. Namiestnik miasta, Szams alChilafa, czowiek o zmyle kupieckim, mia ju dosy nieustannej wojaczki. Uzyska od Frankw rozejm za powan kwot, ktr pniej stara si odzyska nakadajc kontrybucj na mieszkacw Tyru, podlegajcego jego jurysdykcji. Kiedy do Egiptu doniesiono o jego sprawkach, Al-Afdal wysa wierne oddziay z rozkazem zoenia Szamsa z urzdu. Szams al-Chilafa natychmiast przeczu, co si wici, i nie tylko nie wpuci oddziaw ekspedycyjnych do miasta, ale nawet zwolni tych spord swoich wojownikw, ktrych podejrzewa o sympatie profatymidzkie, angaujc na ich miejsce najemnikw ormiaskich. Nastpnie uda si do Jerozolimy, odda siebie i Askalon pod opiek Baldwina. Do miasta powrci z trzystoma wojownikami frankijskimi, ktrymi obsadzi cytadel. To zdradzieckie postpowanie namiestnika oburzyo ludno Askalonu. W lipcu 1111 roku askaloczycy dokonali z pomoc Egiptu zamachu stanu, mordujc Szams al-Chilafa i wycinajc w pie Frankw. Przez nastpne czterdzieci lat Askalon by bolesnym cierniem w organizmie pastwowym Frankw. Speza take na niczym prba objcia protektoratu nad Baalbekiem, ktr Frankowie podjli na wiosn 1110 roku, przy pomocy namiestnika tego miasta, eunucha At-Tada Kumusztakina. Tughtakin, dowiedziawszy si o spisku, usun Kumusztakina i namiestnictwo miasta powierzy swojemu synowi, Tad alMulukowi Buriemu.

Gwn trosk Baldwina byo uzyskanie dla Krlestwa dostatecznie dugiej linii wybrzea morskiego. Dy jednak rwnie do zabezpieczenia korzystnych granic ldowych oraz wycignicia maksymalnych poytkw z bliskoci wielkich arabskich szlakw handlowych, ktre prowadziy z Iraku i Arabii do krajw rdziemnomorskich i Egiptu. Po przeniesieniu si Tankreda z Palestyny do Antiochii Baldwin powierzy ksistwo Galilei, ktre zachowao pompatyczn nazw nadan mu przez Tankreda, swemu dawnemu ssiadowi z Francji, Hugonowi z SaintOmer, zachcajc go jednoczenie do prowadzenia agresywnej polityki w stosunku do muzumanw. Hugon rozpocz sw administracj od budowy w grach zamku zwanego Toron, dzisiejszego Tibninu, panujcego nad drog czc Tyr, Banijas i Damaszek. Nastpnie, chcc stworzy sobie dogodn baz do najazdw na bogate obszary na wschd od jeziora Genezaret, zbudowa na poudnio-zachd od tego jeziora drugi zamek, ktry Arabowie nazwali At-Tall. Budow obu tych warowni ukoczono w jesieni 1105 roku, ale z tej drugiej chrzecijanie nie mieli dugo pociechy. Tughtakin z Damaszku nie mg spokojnie patrze na twierdz, ktra stanowia tak wielkie zagroenie dla jego posiadoci. Kiedy w kocu tego samego roku Hugon wraca do At-Tall z pomylnego rajdu, wiozc bogate upy, uderzyy na niego oddziay damasceskie. Doszo do bitwy, w czasie ktrej Hugon odnis mierteln ran, a jego hufiec poszed w rozsypk. Tughtakin z atwoci opanowa zamek. Brat Hugona, Gerard z Saint-Omer, ktry w tym czasie ciko chorowa, zmar wkrtce. Baldwin odda wtedy Galile w lenno rycerzowi francuskiemu, Gerwazemu z Basoche. Wojna podjazdowa toczya si bez ustanku. W 1106 roku oddziay z Tyru dokonay napaci na Toron, koordynujc j z wypraw Damasceczykw przeciwko Tyberiadzie. Obie te ekspedycje skoczyy si fiaskiem. Kiedy nadcign Baldwin, Damasceczycy wysali do jego obozu emisariuszy z prob o zawarcie krtkiego rozejmu. Krl przyj ich z wielk askawoci i hojnoci, co jeszcze bardziej rozsawio jego imi wrd muzumanw. Zawieszenie broni trwao jednak krtko. Na wiosn 1108 Tughtakin dokona ponownego najazdu na Galile i w bitwie na przedpolu Tyberiady wzi do niewoli Gerwazego z Basoche i prawie ca jego wit. Zaproponowa wtedy Baldwinowi, e zwrci Gerwazemu wolno za oddanie mu trzech miast - Tyberiady, Akki i Hajfy. Kiedy Baldwin odrzuci t propozycj, Turcy zabili Gerwazego, a jeden z ich wojownikw, zatknwszy jego gow o bujnych siwych wosach na tyczk, przedefilowa z ni przed frontem zwyciskich oddziaw muzumaskich. Baldwin przywrci wwczas Tankredowi tytu ksicia Galilei, ale jak mona przypuszcza, administracj tej prowincji zachowa dla Jerozolimy. W 1113 roku, po mierci Tankreda, kiedy Baldwin z Edessy wypdzi Joscelina z Courtenay ze swego hrabstwa, krl zrekompensowa Joscelinowi wygnanie, oddajc mu w lenno Galile. Z kocem 1108 roku Baldwin i Tughtakin, ktrych gwne sfery interesw leay gdzie indziej, zawarli dziesicioletni rozejm dzielc midzy siebie dochody z okrgw As-Sawadu i Adlunu, to jest z pnocnej Zajordanii. Po jednej trzeciej z owych dochodw zabierali Baldwin i Tughtakin, jedn trzeci zatrzymyway wadze lokalne. Do rozejmu skoniy ich przypuszczalnie racje handlowe. Nieustanne rajdy zbrojne coraz bardziej obniay ilo przewoonych przez ten obszar towarw, a przywrcenie ruchu tranzytowego na dawn skal byo korzystne dla wszystkich zainteresowanych stron. Rozejm ten mia charakter cile lokalny. Nie zabrania Tughtakinowi udzielania pomocy miastom nadmorskim ani Baldwinowi podjcia

prby podporzdkowania sobie Baalbeku. Jednake historycy arabscy odnotowali z wdzicznoci dla Baldwina, e respektujc traktat nie skorzysta z dogodnej sposobnoci do agresji na terytorium damasceskie, gdy Wilhelm-Jordan zada Tughtakinowi klsk pod Ark. Baldwina skoni moga do rozejmu niedawna klska Gerwazego, od tej chwili bowiem grozio niebezpieczestwo nkania Galilei najazdami z Zajordanii. Muzumanw natomiast zaalarmoway zapewne dwie ostatnie napaci rabunkowe: jedna pod przewodem przybyego do Palestyny z pielgrzymk syna Roberta z Normandii Wilhelma Clitona na bogat ksiniczk arabsk, ktra z caym swoim majtkiem znajdowaa si w drodze z Pwyspu Arabskiego do Damaszku, druga za na karawan kupieck, zdajc z Damaszku do Egiptu. W pierwszym przypadku Frankowie zagarnli cztery tysice wielbdw, w drugim cay adunek towarw, przy czym pozostaych przy yciu czonkw karawany wymordowali pniej Beduini. Baldwin zama ten rozejm w 1113 roku dokonujc inwazji na ziemie damasceskie. Od 1111 roku, po niepowodzeniu pod Tyrem, Baldwin zajmowa si przez pewien czas sprawami Syrii pnocnej. Ju pod Trypolisem w 1109 roku da do zrozumienia, e uwaa si za suzerena caego frankijskiego Wschodu. Wydarzenia w Antiochii i Edessie day mu okazj do ponownego zademonstrowania swojego zwierzchnictwa. Mg take znowu zaj si powikszeniem swej osobistej domeny. Baldwin od dawna zdawa sobie spraw, e Palestyna naraona jest na inwazje i infiltracj z poudniowego wschodu, przez Negew, i e opanowanie obszaru midzy Zatok Akabask a Morzem Martwym stanowi jedyny skuteczny sposb odcicia Egiptu od wschodniego wiata muzumaskiego. W 1107 roku na wezwanie Beduinw koczujcych w Idumei Tughtakin wysa tam oddziay damasceskie, by stworzy sobie dogodn baz do najazdw na Jude. W dzikiej Idumei znajdowao si kilka klasztorw greckich. Jeden z tamtejszych mnichw, niejaki Teodor, przekona Baldwina, e nie powinien puci tego pazem. Baldwin uda si na miejsce ze swoim wojskiem, zatrzymujc si w pobliu obozu tureckiego w Wadi Musie, w okolicy Petry. Tam Teodor zaproponowa krlowi, e pjdzie do dowdcy wojsk Tughtakina i podajc si za uciekiniera z obozu frankijskiego ostrzee go o zblianiu si potnej armii chrzecijaskiej. Udao si: przestraszeni Turcy co tchu wynieli si do Damaszku. Baldwin ukara Beduinw, wykurzajc ich dymem z pieczar, w ktrych mieszkali, i zabierajc im wszystkie stada zwierzt. W drog powrotn do Palestyny wzi z sob wielu tamtejszych chrzecijan, ktrzy obawiali si zemsty Beduinw. Baldwin przyby ponownie do Idumei w 1115 roku. Zdecydowa si zaj ten obszar na stae. Wyruszywszy z Hebronu okry od poudnia Morze Martwe, potem przeprawi si przez Wadi al-Arab, nag dolin biegnc od Morza Martwego do Zatoki Akabaskiej, docierajc w kocu do jednego z niewielu yznych skrawkw w tym pospnym regionie, miejsca zwanego Asz-Szaubak, pooonego na grzbiecie zalesionego pasma grskiego, ktre oddziela depresj od Pustyni Synajskiej. W miejscu tym, w odlegoci okoo stu pidziesiciu kilometrw od najbliszego osiedla frankijskiego, zbudowa potny zamek, w ktrym pozostawi dobrze uzbrojon zaog i ktremu nada nazw Gry Krlewskiej, Krak de Montreal. W nastpnym roku na czele swego wojska, z dug kolumn muw objuczonych prowiantem, zapuci si jeszcze dalej w gb nieznanej Arabii. Najpierw odwiedzi Montreal, a pniej pomaszerowa na poudnie, stajc po jakim czasie na wybrzeu Morza Czerwonego w Al-Akabie. Wojownicy chrzecijascy pawili tam swoje wierzchowce w wodzie morskiej i owili ryby, z ktrych morze to syno. Przeraeni

mieszkacy wybrzea pierzchli odziami. Baldwin zaj miasto, ktre Frankowie nazywali Ajla lub Elyn (Ejlat), i zbudowa w nim cytadel. Nastpnie przeprawi si na wysepk Dazirat Firaun (Wyspa Faraona), ktr Frankowie ochrzcili Graye, i wznis tam jeszcze jeden zamek. Obie twierdze krl obsadzi frankijskimi zaogami. Dziki tym twierdzom Frankowie panowali nad szlakami, ktre czyy Damaszek z Arabi i Egiptem. Odtd mogli napada na karawany, a armie muzumaskie z Bliskiego Wschodu nie miay ju atwego dostpu do Egiptu. Po powrocie z wybrzea Morza Czerwonego Baldwin ponownie wyruszy na Tyr, ale poprzesta na szczelnej blokadzie miasta od strony ldu. W tym celu zbudowa zamek w Skandelionie, w miejscu, gdzie szlak nadmorski zaczyna wspina si na przecz, zwan Schodami Tyryjskimi. Sydon odcina ju to miasto od pnocy, a zamek Toron od wschodu. Zamek w Skandelionie zamkn piercie warowni wok Tyru. Sukcesy te skoniy Baldwina do podjcia w 1118 roku ekspedycji jeszcze bardziej miaej. Stacjonujce w Askalonie oddziay fatymidzkie dokonay w ostatnich latach dwch uwieczonych powodzeniem najazdw na terytorium Krlestwa. W 1113 roku, kiedy Baldwin by zajty na pnocy kampani przeciwko Turkom, posuny si a pod mury Jerozolimy, dokonujc po drodze ogromnych spustosze, a w 1115 roku omal nie zaskoczyy Jafy. Baldwin postanowi odpowiedzie inwazj na sam Egipt. W pierwszych dniach marca, po drobiazgowych negocjacjach z szajchami plemion pustynnych, na czele niewielkiego hufca w sile dwustu szesnastu konnych i czterystu piechurw, dobrze zaopatrzonych w prowiant, wyruszy z Hebronu i przez pwysep Synaj dotar do wybrzea Morza rdziemnego w miejscowoci Al-Farama (Peluzjum), pooonej w gbi terytorium egipskiego, w okolicy ujcia peluzyjskiego ramienia Nilu. Podj ju przygotowania do ataku na samo Peluzjum, okazao si jednak, e zdjty panik garnizon uciek z miasta. Potem dotar do Nilu, gdzie jego wojownicy z niemym podziwem patrzyli na sawn rzek. Nad Nilem Baldwin zapad na mierteln chorob. Bliski mierci zawrci do Jerozolimy. Dziki niestrudzonym kampaniom i umiejtnoci korzystania z kadej sprzyjajcej sytuacji krl Baldwin uczyni ze swego dziedzictwa spoiste pastwo, w ktrego granicach znalaza si caa historyczna prowincja palestyska. Z wyjtkiem Tyru i Askalonu w granicach jego pastwa znalaz si obszar od Bejrutu na pnocy po Berszeb na poudniu, z granic wschodni na Jordanie i placwkami wojskowymi na dalekim poudnio-wschodzie, ktre panoway nad szlakami z Arabii. Wszyscy chrzecijanie na frankijskim Wschodzie uznawali go za swego najwyszego wadc, zyska te szacunek muzumanw. Dziki mozolnej pracy Baldwina Krlestwo Jerozolimskie stao si pastwem, ktrego nie mona byo atwo wymaza z mapy. O wewntrznej administracji krlestwa Baldwina zachoway si wiadomoci bardzo skpe. Z grubsza biorc, bya to monarchia feudalna. Ale zarzd wikszoci kraju Baldwin zachowa w swoich rkach, mianujc wicehrabiw, ktrzy speniali funkcje jego zastpcw. Nawet najwiksze lenno krlewskie, ksistwo Galilei, przez wiele lat nie miao seniora. Posiadoci lennych nie uwaano za dziedziczne. Wprawdzie po mierci Hugona z Saint-Omer panowao przekonanie, e dziedzictwo po nim objby jego brat Gerard, gdyby nie jego miertelna choroba, niemniej nie mia praw niezaprzeczalnych. Baldwin osobicie wypracowa jaki oglny zarys ustroju Krlestwa. Rzdzi przy pomocy swego dworu, ktry z biegiem czasu stawa si coraz liczniejszy, a jego wasale mieli wasne dwory. Dziki Baldwinowi Frankowie zawarli z osiadymi w miastach portowych Italczykami ukady, ktre

wprawdzie nie zobowizyway ich do uczestnictwa w kampaniach militarnych, ale nakaday obowizek uycia swej floty do obrony tych miejscowoci. Baldwin nie ukrywa, e Koci musi mu si podporzdkowa. Zyskawszy sobie poparcie Kocioa odwzajemnia si hojnie, nadajc wiele ziem zdobytych na niewiernych. Do pewnego stopnia jego szczodro bya chybiona, poniewa Koci nie mia obowizku dostarcza mu wojownikw. Z drugiej strony jednak oczekiwa od Kocioa pomocy finansowej. Wiele epizodw wskazuje na to, e Baldwin potrafi zdoby sobie przychylno miejscowych chrzecijan. Od owego pamitnego wydarzenia w czasie wit Wielkanocnych w 1101 roku dba o to, by nie urazi ich uczu. W sdach Krlestwa mogli posugiwa si wasnym jzykiem i stosowa do wasnych praw zwyczajowych, a Kocioowi aciskiemu nie wolno byo wtrca si do ich praktyk religijnych. W ostatnich latach swego panowania Baldwin popiera imigracj chrzecijan, zarwno ortodoksw greckich, jak i heretykw, z krajw ssiednich, ktre znajdoway si pod panowaniem muzumanw. Potrzebowa bowiem pracowitych wieniakw, ktrymi mgby zasiedli opuszczone przez muzumanw ziemie Judei. Sprzyja zwizkom maeskim midzy Frankami a autochtonami, dajc przykad swoim wasnym maestwem. Niewielu baronw decydowao si na polubienie miejscowych niewiast, ale niezamoni wojownicy i osadnicy bardzo czsto brali za ony tamtejsze dziewczta. W okresie pniejszym synowie zrodzeni z maestw mieszanych stanowili wikszo wojska frankijskiego. Z nie mniejsz yczliwoci Baldwin odnosi si do muzumanw i ydw, ktrzy stali si jego poddanymi. Pewna cz meczetw i synagog pozostaa nadal miejscami kultu. W sdach muzumanie mogli skada przysig na Koran, a ydzi na Tor, w sprawach spornych nie dyskryminowano innowiercw. Dopuszczano take maestwa midzy chrzecijanami a wyznawcami islamu. W 1114 roku papie Paschalis udzieli patriarsze Arnulfowi surowej admonicji za zwizanie sakramentem maestwa chrzecijanina z pewn dam muzumask. Stanowio to nie pierwszy dowd, e papie Paschalis nie rozumia Wschodu. Jeeli Frankowie chcieli utrzyma si na Bliskim Wschodzie, to nie mogli pozostawa obc mniejszoci, lecz musieli sta si czstk tamtejszego wiata. Kapelan Baldwina, Fulcher z Chartres, z lirycznym uniesieniem pisze w jednym z rozdziaw swej historii, e cudownym zrzdzeniem Opatrznoci ludzie Zachodu przemienili si w ludzi Wschodu. To, e ludzie rnych ras, zachodniej i wschodniej, mogli stopi si w jedn spoeczno, wydawao mu si rzecz wspania, pierwszym krokiem do zjednoczenia narodw. Problem ten nieustannie powraca w cigu caej historii pastw krzyowych. Podczas gdy mdrzy politycy frankijscy, zwizani na stae ze Wschodem, podtrzymywali t odziedziczon po Baldwinie tradycj, przyjmujc miejscowe obyczaje i zabiegajc o przyjazne stosunki i sojusze ze wschodnimi spoecznociami, przybysze z Zachodu zjawiali si naszpikowani szowinizmem, ktry wyrzdzi wiele niepowetowanych szkd. Krl narazi si na niezadowolenie papiea, gdy po zwyciskich kampaniach na wybrzeu syryjskim podporzdkowa sobie tamtejsze miasta, zwaszcza Sydon i Bejrut, ktre w sferze kocielnej od najdawniejszych czasw podlegay patriarsze Antiochii. Poniewa wzgldy sprawnej administracji Krlestwem wymagay przekazania jurysdykcji nad tymi diecezjami patriarsze jerozolimskiemu, Baldwin bez wahania podporzdkowa je Jerozolimie. Patriarcha Antiochii Bernard wystpi do papiea z protestem przeciwko tej niekanonicznej decyzji. W 1110 roku Paschalis

poinformowa Jerozolim, e wobec zmiany sytuacji mona nie uwzgldnia prerogatyw historycznych. Tymczasem w 1112 roku, z typow dla siebie chwiejnoci, zmieni diametralnie swoje stanowisko i popar roszczenia Antiochii. Baldwin nie wdajc si w dyskusj zignorowa ten nowy werdykt papieski. Mimo gniewnej reprymendy Paschalisa patriarchat jerozolimski zachowa zwierzchnictwo nad tymi biskupstwami. W kwestii wasnego maestwa Baldwin popeni natomiast jeden powany bd. Od chwili kiedy ojciec jego ormiaskiej maonki, przeraony okruciestwem swego zicia, ulotni si z przyrzeczonym posagiem, Baldwin zawsze odnosi si do niej bardzo chodno. Lubi miosne przygody, ale zachowywa si dyskretnie i obecno krlowej na dworze hamowaa go w folgowaniu swym zachciankom. Krlowa wszake miaa rwnie opini damy skorej do rozrywek, kryy nawet plotki, e w czasie podry do Jerozolimy na koronacj darzya specjalnymi wzgldami muzumaskich piratw. Nie mieli dzieci, ktre by ich zwizay. Po kilku latach, kiedy z punktu widzenia Baldwina maestwo to nie przynosio mu ju adnych korzyci politycznych, usun j z dworu pod zarzutem cudzostwa i zmusi do wstpienia do klasztoru w. Anny w Jerozolimie, ktry zapewne dla uspokojenia swego sumienia hojnie obdarowa. Krlowa jednak nie czua powoania do ycia zakonnego. Wkrtce na wasne yczenie otrzymaa zgod na przeniesienie si do Konstantynopola, gdzie zamieszkali jej rodzice po wypdzeniu ich z Maraszu przez Frankw. Zrzucia tam habit zakonny i oddaa si rozlicznym uciechom ycia, jakie mona byo znale w tej metropolii. Tymczasem Baldwin rwnie z rozkosz korzysta ze swego kawalerskiego stanu. Ale jak zawsze potrzebowa pienidzy. W grudniu 1112 roku doszy do niego wieci, e najbardziej atrakcyjna wdowa w caej Europie rozglda si za drugim mem. Bya to Adelajda z Salony, hrabina-wdowa Sycylii, ktra zrzeka si rzdw regencyjnych na rzecz swego dorastajcego syna Rogera II. Bya bajecznie bogata, a tytu krlowej bardzo j pociga. Z punktu widzenia Baldwina zwizek z ni by niezwykle korzystny, nie tylko z racji jej ogromnego posagu, ale take dlatego, e cieszya si wielkim mirem u Normanw sycylijskich, ktrych sojusz gwarantowa mu pomoc ich floty morskiej, a jednoczenie stwarza moliwo zneutralizowania wpyww Normanw antiocheskich. Poprosi j wic o rk. Hrabina wyrazia na to zgod, ale postawia warunki. Baldwin by bezdzietny. Dzieci z jego pierwszego maestwa zmary w czasie pierwszej krucjaty, a ze sw ormiask on nie mia potomstwa. Adelajda postawia warunek, e jeeli ich maestwo okae si bezdzietne - a wiek obojga narzeczonych nie rokowa przyjcia na wiat dziecka - to korona jerozolimska przejdzie na jej syna, hrabiego Rogera. Po sporzdzeniu umowy maeskiej hrabina w lecie 1113 roku wyruszya z Sycylii z przepychem tak wielkim, jakiego nie widziano na Morzu rdziemnym od czasu podry Kleopatry nad Kydnos na spotkanie z Markiem Antoniuszem. W swej galerze, ktrej dzib obity by srebrn i zot blach, Adelajda spoczywaa na zotolitym kobiercu. Towarzyszyy jej dwie triery o dziobach nie mniej bogato zdobionych, ze zbrojn eskort na pokadach, w ktrej szczegln uwag zwracali Arabowie ze stray przybocznej jej syna, wojownicy o ciemnych twarzach, odcinajcych si od nieskazitelnie biaych szat. Za nimi podao siedem statkw z caym osobistym mieniem Adelajdy. Flotylla hrabiny zawina do Akki w sierpniu. Krl powita j z najwiksz pomp, na jak sta byo Krlestwo. Baldwin i wszyscy dostojnicy dworscy paradowali w jedwabiach, a ich wierzchowce olnieway purpur

i zotem. Ulice miasta wysane byy drogocennymi dywanami, a z okien i balkonw powieway purpurowe proporce. Miasteczka i wioski pooone wzdu drogi do Jerozolimy wystpiy w penej gali. Cay kraj rozbrzmiewa radoci, nie tyle z powodu przybycia nowej pani, wadczyni ju niemodej, co jej bajecznego majtku, ktry przywioza w swych bagaach. Mimo tak wspaniaego pocztku maestwo to nie byo udane. Baldwin od razu zagarn cay posag krlowej, ktry szybko wyda, po czci na zapacenie wojownikom zalegego odu, po czci na budow fortyfikacji, niemniej jednak ten zastrzyk gotwki przyczyni si do chwilowego oywienia handlu w Krlestwie. Ale wszystkie te blaski do szybko zgasy, a wtedy z ca ostroci wystpiy mankamenty krlewskiego maestwa. Ludzie poboni zaczli przypomina, e pierwsze maestwo Baldwina nie zostao legalnie rozwizane. Oburzali si, e patriarcha Arnulf z tak wielk ochot pobogosawi zwizek, ktry w istocie by bigami, a jego wrogowie natychmiast podnieli wrzaw z powodu tak cikiej obrazy moralnoci. By moe atak ich na Arnulfa nie miaby powaniejszych konsekwencji, gdyby nie powszechne oburzenie, jakie wywoaa wiadomo, e Baldwin zamierza podj decyzj w sprawie sukcesji tronu bez zasigania opinii Rady Krlewskiej. Do Rzymu popyn strumie skarg na Arnulfa. W rok po lubie monarchy przyby do Jerozolimy legat papieski, Berengar biskup Orange. Kiedy doszed do wniosku, e prawdziwe s nie tylko skargi na symoni patriarchy, ale take fakt tolerowania i pobogosawienia przez niego zwizku cudzoonego, zwoa biskupw i opatw z patriarchatu na synod, na ktrym pozbawi Arnulfa godnoci patriarszej. Jednake Arnulf nie podda si atwo. Nie dopuciwszy do nominacji nowego patriarchy, w zimie 1115 roku uda si do Rzymu. Uy tam caej swej swady i osobistego uroku do zjednania sobie papiea i kardynaw, ktrych sympatia do niego jeszcze bardziej wzrosa, gdy ofiarowa im doskonale dobrane podarunki. Papie uleg mu cakowicie i anulowa decyzj legata. Arnulf uczyni jeszcze jedn koncesj: obieca, e wyda krlowi polecenie odprawienia sycylijskiej hrabiny. Uzyskawszy od Arnulfa to przyrzeczenie, papie nie tylko uzna jego depozycj za niewan, ale ofiarowa mu paliusz, co uniemoliwiao kwestionowanie jego praw. W lecie 1116 Arnulf tryumfalnie powrci do Jerozolimy. Ustpstwo przyszo Arnulfowi bardzo atwo, poniewa wiedzia, e Baldwin, ktry wyda ju cay posag krlowej, zacz do wyranie aowa zwizku maeskiego. Rwnie i Adelajdzie, nawykej do komfortowego paacu na Sycylii, nie przypada do gustu pena niewygd rezydencja na terenie wityni Salomona w Jerozolimie. Baldwin wszake waha si, nie chcia bowiem utraci korzyci z sojuszu z Sycyli. Opiera si naleganiom Arnulfa a do marca 1117 roku, kiedy zapad na zdrowiu. W obliczu mierci sucha uwanie spowiednikw, ktrzy powtarzali mu, e umiera w stanie miertelnego grzechu. Powinien natychmiast odprawi Adelajd i wezwa prawowit maonk do swego boku. Nie udao mu si speni ich wszystkich ycze, gdy eks-krlowa nie miaa ochoty opuszcza Konstantynopola, gdzie moga korzysta z mnstwa tak rozkosznych rozrywek. Niemniej Baldwin odzyskawszy zdrowie oznajmi Adelajdzie, e ich maestwo zostao uniewanione. Adelajda, ogoocona z caego majtku, kipic z gniewu, odpyna na Sycyli niemal bez eskorty. Dwr sycylijski nigdy nie wybaczy tak wielkiej zniewagi. Przez wiele lat Jerozolima nie otrzymaa od Sycylii adnej pomocy ani najmniejszego dowodu yczliwoci. W dniu 16 czerwca 1117 roku wystpio w Palestynie zamienie Ksiyca, ktre

powtrzyo si 11 grudnia, a pi nocy pniej niebo palestyskie rozjania zorza polarna, co w tym kraju byo zjawiskiem bardzo rzadkim. Zapowiadao ono wielkie nieszczcia, zwiastowao blisk mier monych tego wiata. I wszystko to sprawdzio si co do joty. W dniu 21 stycznia 1118 zmar w Rzymie papie Paschalis. W dniu 16 kwietnia rozstaa si z yciem na Sycylii gorzko upokorzona eks-krlowa Adelajda. Jej faszywy przyjaciel Arnulf przey j tylko o dwanacie dni. W dniu 5 kwietnia zmar w Iranie sutan Muhammad. Szstego sierpnia zmar w Bagdadzie kalif Al-Mustazhir. W Konstantynopolu, po dugiej i cikiej chorobie, umar w dniu 15 sierpnia najwikszy ze wschodnich wadcw, cesarz Aleksy. Wczesn wiosn powrci z Egiptu powalony malari krl Baldwin. Zniszczony, przemczony organizm monarchy nie zdoa zwalczy choroby. Wojownicy zanieli go do maego fortu pogranicznego Al-Arisz. Tam, ju na ziemi swego Krlestwa, ktre zawdziczao mu przetrwanie, zmar w dniu 2 kwietnia w ramionach biskupa Ar-Ramli. Zwoki krla sprowadzono do Jerozolimy i w Niedziel Palmow, 7 kwietnia, zoono na wieczny odpoczynek w kociele witego Grobu, obok grobowca jego brata Gotfryda. Konduktowi aobnemu towarzyszy wielki pacz zarwno Frankw, jak i miejscowych chrzecijan; nawet Saraceni, ktrzy znaleli si wtedy w Palestynie, egnali go ze wzruszeniem. By to bowiem krl prawdziwie wielki, surowy i bezwzgldny, nie kochany, ale otoczony szacunkiem za energi, dalekowzroczno oraz porzdek i sprawiedliwo, jakie panoway za jego rzdw. Odziedziczy Krlestwo sabe i kruche, ktremu bojowym temperamentem, finezyjn dyplomacj i mdr tolerancj zapewni mocn pozycj wrd monarchii wschodnich.

Rozdzia 6

Rwnowaga na pnocy
I walczy bdzie brat przeciwko bratu, Przyjaciel przeciwko przyjacielowi, miasto przeciwko miastu. - Ksiga Izajasza 19, 2

a kilka lat przed mierci krl Baldwin I zdoby sobie pozycj bezspornego przywdcy Frankw osiadych na Wschodzie. Nie byo to atwe. Baldwin odnis ten sukces dlatego, e nie zmarnowa adnej szansy umocnienia swej wadzy. Od chwili pojmania przez Turkw Baldwina z Le Bourg i Joscelina z Courtenay pod Harranem i przeniesienia si Boemunda na Zachd Tankred nie mia ju w Syrii pnocnej ani jednego frankijskiego rywala, a w dodatku wanie pomidzy muzumanami stworzyy mu moliwo wzicia inicjatywy w swe rce. Imperium selduckie rozpadao si w gruzy nie tyle wskutek presji zewntrznej, co konfliktw midzy tureckimi wadcami. Dziki zwycistwu pod Harranem Dikirmisz, atabeg Mosulu, sta si najpotniejszym wielmo w Syrii pnocnej i Al-Dazirze. Mimo e jego prba kontynuowania ofensywy przeciwko Frankom skoczya si druzgocc klsk, zdoa utrzyma sw mocn pozycj w wiecie muzumaskim. Dawny jego sojusznik, a take i rywal, Sukman Artukida, zmar w 1105 roku w czasie marszu na odsiecz dla oblonego Trypolisu, a midzy jego bratem Ilghazim oraz synem Ibrahimem doszo do zatargu o sukcesj. Wprawdzie Ridwan z Aleppa ywi nadziej, e dziki zwycistwu Ilghaziego, ktry kiedy suy pod jego rozkazami, podporzdkuje sobie Al-Dazir, ale Ilghazi puci w niepami swe dawne obowizki, a Ridwan by tak uwikany w konflikt z Frankami w Antiochii, e nie mia moliwoci wyegzekwowania si swych dawnych praw do senioratu nad tym obszarem. Wielki emir z dynastii daniszmendydzkiej, Malik Ghazi Kumusztakin, zmar w 1106 roku, dokonawszy przed mierci podziau swego pastwa. Siwas i posiadoci anatolijskie otrzyma Ghazi, starszy syn emira, modszemu za, Sunkurowi, dostaa si Melitena i ziemie syryjskie. Modo i brak dowiadczenia Sunkura sprowokoway Kilid Arslana, ktry niedawno zawar pokj z Bizancjum, do zwrcenia oczu na wschd i zaatakowania Meliteny. Zdoby j jesieni 1106 roku. Po tym sukcesie zacz zabiega o uznanie swego samozwaczego tytuu sutana przez wszystkie pastwa muzumaskie, gotw do przyjani z kadym, kto speniby to yczenie. Prymat Dikirmisza nie trwa dugo. Z czasem uwika si on w wanie we wschodnim sutanacie selduckim. Kiedy w 1104 roku sutan Barkijaruk musia podzieli si pastwem ze swoim bratem Muhammadem Tabarem, zwierzchnictwo nad Mosulem dostao si w rce Muhammada. Z pocztku Dikirmisz usiowa zachowa niezaleno, zasaniajc si twierdzeniem, e jego suzerenem jest wycznie Barkijaruk, a nawet stawiajc czoo wojskom Muhammada. Tymczasem w styczniu 1105 roku po mierci Barkijaruka wadz nad caym pastwem odziedziczy

Muhammad. Dikirmisz, nie majc ju adnych argumentw na obron swej niezalenoci, natychmiast podporzdkowa si Muhammadowi, ktry chwilowo odnis si do niego yczliwie i wycofa na wschd, rezygnujc z tryumfalnego wkroczenia do Mosulu. Przypuszczalnie na danie Muhammada Dikirmisz zacz przygotowywa si do kampanii przeciwko Frankom. Utworzy koalicj, w ktrej skad weszli Ridwan z Aleppa i dowdca jego wojsk aspahbad Sabawa, Ilghazi Artukida oraz jego zi, Albu Ibn Arslantasz z Sindaru. Sprzymierzecy wskazali Ridwanowi oraz Ibn Arslantaszowi, e postpi mdrzej i korzystniej atakujc najpierw Dikirmisza, gdy zjedna im to przychylno sutana Muhammada. Zorganizowali wic wypraw przeciwko drugiemu co do wielkoci miastu Dikirmisza, Nisibis, jednake agentom atabega udao si porni Ilghaziego z Ridwanem, ktry na przyjciu pod murami Nisibis porwa Artukid i zaku go w kajdany. Oddziay artukidzkie zaatakoway wwczas Ridwana, zmuszajc go do wycofania si do Aleppa. W konsekwencji Dikirmisz wyszed cao z opresji i z kolei napad na Edess, ale po zwyciskim odparciu wypadu pod dowdztwem Ryszarda z Princypatu powrci do swego kraju, gdzie czekay go nowe kopoty. Tymczasem Kilid Arslan I wkrtce po zajciu Meliteny rwnie podj prb zdobycia Edessy, przekonawszy si jednak, e nie zdoa pokona silnych fortyfikacji miasta, ruszy przeciwko Harranowi, zajmujc t twierdz po kapitulacji garnizonu Dikirmisza. Dla wszystkich stao si jasne, e Selducy rumijscy d do zwikszenia wpyww w wiecie muzumaskim kosztem swych pobratymcw z Persji.7 Sutan Muhammad Tabar, ktry nigdy nie wybaczy Dikirmiszowi aspiracji do niezalenoci, obawia si, e Dikirmisz wejdzie w zmow z Kilid Arslanem I. W zimie 1106 roku zoy go z godnoci atabega Mosulu, oddajc to miasto, cznie ze zwierzchnictwem nad Al-Dazir i Dijar-Bakrem, tureckiemu awanturnikowi, niejakiemu Dawalemu Sakawie. Dawali wyruszy przeciwko Dikirmiszowi, ktry wyszed z Mosulu stawi mu czoo, ale tu za miastem ponis klsk i dosta si do niewoli. Mieszkacy Mosulu, gdzie Dikirmisz cieszy si wielk popularnoci, natychmiast mianowali atabegiem jego modocianego syna, Zankiego, a przyjani mu ssiedzi wezwali na pomoc Kilid Arslana. Dawali uzna za rozsdne wycofa si, zwaszcza e Dikirmisz, ktrego chcia uy jako atutu przetargowego, zmar nagle na jego rkach. Ludno Mosulu wpucia do miasta Kilid Arslana, ktry przyrzek respektowa jej swobody. Dawali, ktry usadowi si w dolinie Eufratu, nawiza pertraktacje z Ridwanem z Aleppa. Uzgodnili oni, e najpierw usun Kilid Arslana I z Mosulu, a nastpnie zorganizuj wypraw przeciwko Antiochii. W czerwcu 1107 roku na czele czterech tysicy wojownikw wyruszyli na Mosul. Cho Kilid Arslan prowadzc dziaania zbrojne daleko od swego kraju dysponowa o wiele mniejszymi siami ni wroga koalicja, to jednak wyszed w pole, stawiajc jej czoo nad rzek Al-Chabur. Na nic nie zdao si jego wielkie mstwo, ponis druzgocc klsk i zgin prbujc przedosta si na drugi brzeg rzeki. mier Kilid Arslana I miaa powane konsekwencje dla caego wiata orientalnego. Odwrcia od Bizancjum niebezpieczestwo agresji, w chwili gdy wiadome byy przygotowania Boemunda do inwazji na Bakany; przeduya ywot
7

Oprcz tzw. Wielkich Seldukw istniay nastpujce dynastie selduckie: syryjska, iracka, kermaska i rumijska (przyp. tum.).

selduckiego sutanatu w Persji o prawie sto lat; stanowia pierwszy znaczny krok na drodze do rozamu midzy Turkami anatolijskimi a ich wschodnimi pobratymcami. Chwilowo za pozbawia Syri muzumask jedynej siy, ktra zdolna bya j zjednoczy. Dawali wkroczy bez przeszkd do Mosulu, gdzie od pocztku rzdzi z tak wielkim okruciestwem, e wkrtce obmierz wszystkim swoim poddanym. Swemu suzerenowi Muhammadowi Tabarowi nie okazywa wikszego szacunku ni Dikirmisz. Po roku Muhammad zdecydowa si go usun i wysa przeciwko niemu oddzia wojska pod dowdztwem mameluka Maududa, ktry przez nastpne dziesi lat mia by czoowym bojownikiem islamu. W czasie tych burzliwych wydarze Baldwin z Le Bourg przebywa w niewoli w Mosulu, a jego kuzyn Joscelin z Courtenay dosta si po mierci Sukmana w rce Ilghaziego, ktry nosi si z zamiarem usunicia z Mardinu swego bratanka, Ibrahima. Ilghazi potrzebowa pienidzy, rozglda si za sprzymierzecami. Wyrazi zgod na uwolnienie Joscelina pod warunkiem otrzymania okupu w wysokoci dwudziestu tysicy dinarw i udzielenia przez Frankw pomocy wojskowej. Mieszkacy Turbesselu natychmiast wyrazili gotowo zapacenia okupu za swego seniora i w 1107 roku Joscelin odzyska wolno. Dziki paktowi z Joscelinem Ilghazi zawadn Mardinem. Natychmiast po wyjciu z niewoli Joscelin podj starania o uwolnienie Baldwina, ktry wraz z caym dobytkiem Dikirmisza znalaz si w rkach Dawalego. Chwila bya po temu szczeglnie odpowiednia, poniewa Dawali, spodziewajc si ataku Maududa na Mosul, potrzebowa pomocy wojskowej. Za uwolnienie Baldwina zada szedziesiciu tysicy dinarw, wypuszczenia z niewoli muzumanw przetrzymywanych w Edessie oraz zawarcia sojuszu wojskowego. W czasie tych negocjacji Dawali, nie majc oparcia w ludnoci Mosulu, musia opuci miasto, ktre oddao si w rce Maududa. Dawali osiad w Al-Dazirze, zabrawszy ze sob Baldwina. Joscelin bez wikszych trudnoci zebra trzydzieci tysicy dinarw. Z kwot t uda si do zamku Kalat Dabar nad Eufratem, gdzie rezydowa Dawali, proponujc, e pozostanie tam jako zakadnik, pki Baldwin nie postara si o reszt pienidzy. w szlachetny gest i rycersko barona frankijskiego wywary na Dawalim wielkie wraenie. Zgodzi si na wypuszczenie Baldwina, zatrzymujc w zamian Joscelina, a w kilka miesicy pniej, po czci z galanterii, po czci majc na oku wasny interes - zaleao mu bowiem ogromnie na utrzymaniu sojuszu z Frankami - zwrci wolno take i Joscelinowi, zawierzajc jego sowu, e otrzyma reszt okupu. Nie zawid si. Od czterech lat Tankred by panem Edessy, ktr w jego imieniu rzdzi jego kuzyn, Ryszard z Princypatu. Tankred nie mia zamiaru oddawa hrabstwa Baldwinowi. Kiedy Baldwin przyby do Edessy, wyrazi wprawdzie gotowo dostarczenia mu brakujcych trzydziestu tysicy dinarw, ale zwrot Edessy uzaleni od zoenia mu przez Baldwina przysigi lennej. Jako wasal krla Jerozolimy Baldwin nie mg si na to zgodzi i z gniewem opuci miasto, udajc si do Turbesselu, gdzie wkrtce zjawi si Joscelin. Obaj baronowie zwrcili si do o pomoc do Dawalego. Tankred od razu wyprawi si przeciwko Turbesselowi, gdzie doszo do niewielkiej potyczki, po ktrej walczce strony zasiady do wsplnej, acz kopotliwej biesiady, aby ponownie przedyskutowa ca spraw. Poniewa nie doszo do porozumienia, Baldwin posawszy Dawalemu w prezencie stu szedziesiciu muzumanw, ktrych uwolni i uzbroi, uda si na pnoc w

poszukiwaniu innych sprzymierzecw. Ryszard zyska sobie w Edessie opini okrutnika i zdziercy, naraajc si szczeglnie Ormianom. Baldwin pody przeto do najwybitniejszego z wadcw ssiednich ksistw ormiaskich, Kogha Wasila z Kajsunu, ktrego presti ostatnio bardzo wzrs, poniewa skoni on katolikosa Kocioa ormiaskiego do oddania si pod jego opiek. Kogh Wasil przyj Baldwina w Rabanie i przyrzek mu pomoc, a jednoczenie Oszin, namiestnik Cylicji z ramienia Cesarstwa Bizantyjskiego, rad z okazji podjcia akcji zbrojnej przeciwko Tankredowi, wysa Baldwinowi trzystu zacinych Pieczyngw. Z tymi nowymi towarzyszami broni Baldwin powrci do Turbesselu. Tankred wszake nie chcia zadziera z caym wiatem ormiaskim, zwaszcza e patriarcha Antiochii Bernard uj si za Baldwinem. Z wielk niechci Tankred odwoa Ryszarda z Princypatu z Edessy, gdzie zjawi si Baldwin, powitany z ogromn radoci. Rozejm trwa krtko. Baldwin dochowa przyjani Dawalemu. Odesa mu wielu jecw muzumaskich, zezwoli na odbudowanie meczetw w Sarudu, miecie cakowicie muzumaskim, pozbawi godnoci i skaza na mier najwyszego urzdnika tego miasta, ktrego z powodu odszczepiestwa od islamu ludno szczeglnie nienawidzia. Sojusz midzy Baldwinem a Dawalim zatrwoy Ridwana z Aleppa. Dawali zagraa jego posiadociom nad Eufratem. Napad wic na konwj, ktry oprcz towarw przewozi take cz okupu za Baldwina, wysan z Turbesselu na dwr Dawalego. We wrzeniu 1108 Dawali zdoby szturmem miasto Balis nad Eufratem, odlege tylko o osiemdziesit kilometrw od Aleppa, i skaza najwybitniejszych stronnikw Ridwana na mier przez ukrzyowanie. Ridwan od razu zwrci si o pomoc do Tankreda. Na pocztku padziernika Baldwin i Joscelin na czele hufca swoich rycerzy - w sumie byo ich kilka setek - doczyli do wojska Dawalego, ktre stao w Manbidu, midzy Aleppem a Eufratem. Oddziay Dawalego skaday si z okoo piciuset Turkw oraz nieco wikszej liczby Beduinw, ktrymi dowodzi Dubajs, syn emira Sadaki z plemienia Banu Mazjad. W sumie cay ten hufiec liczy okoo dwch tysicy ludzi. Ridwan z Aleppa mia zaledwie szeciuset wojownikw, ale Tankred przyprowadzi oddzia w sile ptora tysica ludzi. Bitwa, w ktrej po obu stronach walczyli chrzecijanie i muzumanie, bya bardzo zaarta. Pod naporem oddziau Dawalego Frankowie z Antiochii zaczli ju ustpowa z pola, gdy wtem Beduini spostrzegli wierzchowce, ktre rycerze Baldwina pozostawili w odwodzie, a to stanowio dla nich pokus nie do odparcia. Zdezerterowali wic z pola bitwy, aby skra owe konie. Widzc ich ucieczk Turcy pierzchli w popochu, pozostawiajc Baldwina i Joscelina niemal samych. W tej sytuacji Baldwin i Joscelin z niedobitkami swych rycerzy rwnie ratowali si ucieczk, przy czym jeden i drugi omal nie dostali si do niewoli. Polego pono wtedy prawie dwa tysice chrzecijan. Joscelin wycofa si do Turbesselu, Baldwin do Duluku, na pnoc od Ravendelu, gdzie niezbyt energicznie oblega go Tankred, ktry odstpi od miasta na pierwsz wie o zblianiu si Dawalego. Po pewnym czasie Baldwin i Joscelin dostali si do Edessy. W miecie panowaa panika. Mieszczanie edessescy, z obawy, e Baldwin nie yje i e grozi im powrt znienawidzonego Ryszarda z Princypatu, zwoali wiec w kociele w. Jana, na ktrym Ormianie zwrcili si do biskupa aciskiego o udzia w ukonstytuowaniu rzdu tymczasowego, niezbdnego do czasu wyjanienia sytuacji. Baldwinowi, ktry wrci dwa dni pniej, pachniao to zdrad, uwaa bowiem za pewne, e Ormianie zmierzaj do odzyskania niepodlegoci. Zareagowa szybko i surowo. Wielu Ormian znalazo si w wizieniach, niektrym wyupiono

oczy. Biskup ormiaski ocali wzrok dziki zapaceniu wysokiej grzywny, na ktr zoyli si wierni z jego diecezji. Doszo do masowego wysiedlania ludnoci ormiaskiej. Przebiegu tych wydarze nie znamy, na pewno jednak Baldwin rzeczywicie si przestraszy, skoro tak radykalnie zmieni swj stosunek do Ormian. Mimo swego zwycistwa nad baronami frankijskimi i mimo podjtej kilka miesicy pniej przez Dawalego decyzji pojednania si z sutanem Muhammadem Tabarem, ktry powierzy mu dowdztwo daleko w gbi Persji, Tankred nie prbowa ju usun Baldwina z Edessy. W jesieni 1108 roku zorganizowa ekspedycj przeciwko Szajzarowi, w czasie ktrej godnym podziwu sposobem zaskoczy w jaskini niewielki oddzia nieprzyjacielski i wyci wszystkich w pie, ale przerwa wypraw przekupiony darem w postaci wspaniaego rumaka. Wiosn nastpnego roku da si wcign w konflikt midzy Wilhelmem-Jordanem a Bertrandem z Tuluzy o posiadoci frankijskie w Libanie. Zgoda Tankreda na zoenie mu przez Wilhelma-Jordana hodu lennego spowodowaa natychmiastow ingerencj krla Baldwina jako jedynego suzerena Frankw na Wschodzie. Kiedy krl wezwa Tankreda i innych wodzw frankijskich na arbitra pod murami Trypolisu, Tankred nie omieli si zlekceway krlewskiego wezwania. W obecnoci wszystkich baronw krl nie tylko dokona podziau schedy tuluskiej, ale take zobowiza Tankreda oraz Baldwina z Edessy i Joscelina do pojednania si i prowadzenia wsplnej walki z niewiernymi. Tankred, poddajc si arbitraowi krla Jerozolimy, uzna go tym samym za swego seniora. W zamian krl zaproponowa Tankredowi seniorat nad Wilhelmem-Jordanem, przywrci mu tytu ksicia Galilei, obdarowa wityni w Jerozolimie, a nadto przyrzek, e w przypadku powrotu Boemunda do Antiochii Tankred obejmie ponownie rzdy w lennie galilejskim. Wkrtce jednak przywileje Tankreda doznay znacznego uszczerbku, poniewa po zamordowaniu Wilhelma-Jordana cae dziedzictwo tuluskie dostao si w rce Bertranda, ktry za swego jedynego suzerena uwaa krla Baldwina. Baldwin wszake zachci Tankreda do zaatakowania Dabali, ostatniej posiadoci Ammarydw, ktr zdoby on w lipcu 1109 roku, uzyskujc dziki temu wspln granic z terytorium Bertranda. Pojednanie baronw frankijskich pod przewodem krla Baldwina przyszo w sam por, poniewa na pocztku 1110 roku Maudud, atabeg Mosulu, zorganizowa ekspedycj zbrojn przeciwko Frankom. Wspomagany przez Ilghaziego Artukid i jego oddziay turkmeskie oraz emira Majjafarikinu (Martyropolis), Sukmana I elKutbiego, ktrego powszechnie nazywano szachem Armenii, w kwietniu tego roku wyruszy przeciwko Edessie. Otrzymawszy wiadomoci o koncentracji wojsk tureckich Baldwin z Le Bourg wysa Joscelina do Jerozolimy, proszc krla Baldwina o natychmiastow pomoc i dajc jednoczenie wyraz swemu podejrzeniu, e nieprzyjaciel podj dziaania zbrojne z poduszczenia Tankreda. Przyjaciele Tankreda wystpili z podobnym, cho mniej przekonywajcym oskareniem przeciwko Baldwinowi. Krl, ktry akurat by zajty obleniem Bejrutu, nie ruszy si z miejsca, pki nie zdoby tego miasta. Nastpnie forsownymi marszami uda si na pnoc, omijajc Antiochi, po czci dlatego e zaleao mu na popiechu, po czci z braku zaufania do Tankreda, i pod koniec czerwca stan pod murami Edessy. Na ostatnich etapach przyczyy si do niego oddziay Kogha Wasila i wadcy Birediku, Abu al-Ghariba, gowy ksicego rodu Pahlawuni. Maudud, ktry oblega Edess ju dwa miesice, nie zdoa w adnym miejscu sforsowa jej umocnie. Na widok hufca rycerzy jerozolimskich, z lasem powiewajcych

proporcw i byszczcymi w socu zbrojami, Maudud wycofa si do Harranu, liczc na to, e uda mu si sprowokowa Frankw do pochopnej ofensywy. Uszczliwiony Baldwin z Le Bourg wyszed z twierdzy na powitanie swego kuzyna i suzerena i od razu wyla wszystkie ale na Tankreda. Krl wezwa Tankreda do stawienia si w Edessie ze swoimi oddziaami w celu przyczenia si do koalicji chrzecijaskiej, a jednoczenie wytumaczenia si z postawionych mu zarzutw. Tankred si waha, ale wielka rada ksistwa stana na stanowisku, e ma obowizek okaza krlowi posuszestwo. Po przybyciu do Edessy Tankred z miejsca wystpi ze swoimi oskareniami. Prowincja Osroene, w ktrej ley Edessa - stwierdzi - w cigu caej swej historii podlegaa Antiochii i z tej racji jest on jej prawowitym suzerenem. Krl Baldwin odpowiedzia surowo, e wraz z godnoci krla otrzyma najwysz wadz nad caym chrzecijastwem wschodnim i w jego imieniu wzywa Tankreda do pojednania si z Baldwinem z Le Bourg. Jeeli Tankred nie zastosuje si do tego wezwania i nadal bdzie wchodzi w konszachty z Turkami, to utraci imi ksicia chrzecijaskiego i zostanie potraktowany jako wrg, z ktrym naley walczy bez litoci. Zebrane rycerstwo przyjo sowa krlewskie z wielkim uznaniem i Tankred musia zawrze pokj. Po tym spotkaniu poczone siy frankijskie uday si w pocig za Maududem, ktry rozmylnie si cofa, wcigajc Frankw na wrogie im tereny, poniewa zamierza ich tam oskrzydli, skrcajc nagle na pnoc. Krl Baldwin, ostrzeony w sam por, zatrzyma si i przystpi do oblenia zamku Szinaw, pooonego na pnoco-zachd od Harranu. W tym miejscu wszake siy koalicyjne rozeszy si. Tankred dowiedzia si, e Ridwan z Aleppa przygotowuje napa na Antiochi. Z Palestyny przybyli kurierzy do krla z wiadomoci o zagroeniu Jerozolimy przez Egipcjan. Trzeba byo przerwa kampani w Al-Dazirze. Tankred wycofa si do Samosaty, a Baldwin z Le Bourg za rad krla zrezygnowa z obrony ziem na wschd od Eufratu, byo to ju bowiem bezcelowe. Ze zami w oczach patrzy Baldwin na spustoszenia, jakich dokona tam Maudud, kiedy on sam by oblegany w Edessie. Postanowi wic obsadzi swoimi garnizonami tylko dwie wielkie twierdze, Edess i Sarud, oraz kilka maych zamkw, pozostawiajc obszary graniczne bez adnej osony. Do ludnoci chrzecijaskiej zwrcono si, aby dla wasnego bezpieczestwa przeniosa si na prawy brzeg Eufratu. Wieniacy chrzecijascy, gwnie Ormianie, posuchali tej rady i ruszyli powoli na zachd. Jednake szpiedzy poinformowali Maududa o tych zamierzeniach. Maudud poszed tropem uciekinierw. Kiedy stan nad Eufratem, wodzowie frankijscy ju czekali na drugim brzegu, ale fatalnym zbiegiem okolicznoci dwa ich wielkie promy zatony pod ciarem zbyt wielkiej liczby wojownikw i cywile nie zdyli si przeprawi. Maudud uderzy na bezbronn rzesz, dokonujc masakry, w ktrej zginli prawie wszyscy mczyni, kobiety i dzieci. Eksterminacja wieniakw ormiaskich, wprawdzie niepewnych politycznie, ale zamonych i pracowitych, ktrzy osiedlili si w Osroene jeszcze w czasach przedchrzecijaskich, bya dla tej prowincji ciosem, po ktrym ju nigdy nie zdoaa si cakowicie podnie. Chocia hrabiowie frankijscy mieli rzdzi Edess jeszcze przez kilkadziesit lat, stanowio to dowd, e panowanie Frankw na wschd od rzeki skazane jest nieuchronnie na klsk, a klska ta oznaczaa zagad nieszczsnej ludnoci chrzecijaskiej, ktra podporzdkowaa si ich rzdom. Baldwin z Le Bourg, w napadzie wciekoci, przeprawi si ze swoim hufcem na wschodni brzeg rzeki, aby wzi pomst na Maududzie. Muzumanie mieli jednak

nad nim tak ogromn przewag liczebn, e ponisby druzgocc klsk, gdyby krl Baldwin, z niezbyt chtnym Tankredem, nie przyszed mu na ratunek. Krl Baldwin powrci na poudnie, Tankred natomiast postanowi ukara Ridwana, gdy jego agresj na terytorium antiocheskie poczyta za wiaroomstwo. Zdobywszy szturmem zamek zwany An-Nakira, tu za granic, wyprawi si przeciwko Al-Asaribowi, pooonemu w odlegoci okoo trzydziestu piciu kilometrw od Aleppa. Ridwan nie doczeka si pomocy od swych wspwyznawcw. Prbowa okupi si Tankredowi, ale ksi zada kwoty bardzo wysokiej. Negocjacje w tej materii upady, gdy skarbnik Ridwana uciek do obozu Tankreda z czci kasy swego wadcy. W kocu machiny oblnicze Tankreda obrciy mury obronne Al-Asaribu w perzyn, w grudniu 1110 miasto si poddao. Ridwan wytargowa pokj za cen zrzeczenia si Al-Asaribu i Zardany, pooonej troch dalej na poudnie, oraz zapacenia kwoty dwudziestu tysicy dinarw i oddania dziesiciu swoich najlepszych koni arabskich. Po zawarciu tego ukadu Tankred wyruszy przeciwko Szajzarowi i Hamie. Emir Szajzaru z dynastii Munkizydw wytargowa kilkumiesiczne zawieszenie broni, zapaciwszy Tankredowi cztery tysice dinarw i dodawszy do tego jeszcze jednego konia, ale kiedy na wiosn 1111 rozejm wygas, Tankred powrci pod Szajzar, budujc na pobliskim wzgrzu Tall Ibn Maszar silnie ufortyfikowany zamek, z ktrego wida byo wszystkie drogi prowadzce do miasta. W jaki czas pniej zaj fort Bikisrail, pooony na szlaku z Szajzaru do Laodycei. Emir Himsu zapaci Tankredowi dwa tysice dinarw i za t kwot ksi zostawi go w spokoju. Tankred w znacznym stopniu zawdzicza swe sukcesy dwu czynnikom. Po pierwsze, sprzyja mu fakt, e Bizantyjczycy nie byli gotowi do kontruderzenia. Po mierci Kilid Arslana I w 1107 roku sytuacja w Anatolii staa si pynna. Najstarszy syn Kilid Arslana, Malikszah, dosta si w bitwie nad Al-Chaburem do niewoli i znajdowa si w rkach sutana Muhammada. Wdowa po Kilid Arslanie zaja Meliten i prowincje wschodnie i przeznaczya je dla swego najmodszego syna, Tughrila Arslana. Trzeci syn Kilid Arslana, Masud, rezydowa na dworze Daniszmendydy, a czwarty, Arab, rzdzi, jak si zdaje, w Ikonium. Sutan Muhammad Tabar zapewne z obawy, e Masud lub Tughril zechc sign po cae dziedzictwo po ojcu, przyczyni si jeszcze do zamtu, wypuszczajc na wolno Malikszaha, ktry zawadn Ikonium i bez skrupuw przybra tytu sutana. Kryzys wadzy centralnej Seldukw w Anatolii mia dla Bizantyjczykw rwnie i ujemne strony, poniewa od tej chwili zaczy si mnoy nierozwane najazdy selduckie na ziemie bizantyjskie, jednoczenie jednak umoliwi cesarzowi Aleksemu zajcie wielu przygranicznych fortec. Cesarz nie chcia na razie ryzykowa kampanii ani w Cylicji, ani w Syrii. Z tej przymusowej biernoci cesarza skorzysta nie tylko Tankred, ale take Kogh Wasil, ktry prawdopodobnie z cesarsk aprobat zdoa umocni swoje ksistwo w Antytaurusie, z powodzeniem odpierajc ataki Turkw. Ksita z dynastii Rubenidw z gr Taurus byli bardziej naraeni na najazdy Seldukw, a poniewa ich ekspansj na ziemie Cylicji uniemoliwiy siy zbrojne Tankreda, nie mogli doj do wikszego znaczenia. W konsekwencji Kogh Wasil wyrs na wadc, ktry w wiecie ormiaskim nie mia adnych konkurentw. Jeszcze bardziej pomylne dla Tankreda, a jednoczenie niekorzystne dla kadej akcji zbrojnej muzumanw przeciwko krzyowcom okazao si pojawienie w wiecie islamu nowej sekty dysydenckiej. W ostatnich dziesicioleciach XI stulecia pewien Pers, Hasan Ibn as-Sabbah, zainicjowa i zorganizowa spoeczno religijn,

ktr pniej nazwano haszszaszinami (zaywajcymi haszysz) lub asasynami. Hasan nawrci si na doktryn ismailick, ktrej patronowali Fatymidzi, i sta si adeptem ezoterycznej wiedzy, zwanej batinijja. Nie wiemy, co nowego wnis on do mistycznej, alegorycznej teologii ismailitw. Gwne osignicie Hasana leao w sferze praktycznej. Powoa z czasem do ycia zakon, zwizany absolutnym posuszestwem wobec wielkiego mistrza, ktrym zosta on sam, posugujc si t organizacj do celw politycznych, a mianowicie do zwalczania kalifw abbasydzkich z Bagdadu, uwaanych przez niego za uzurpatorw, a przede wszystkim sutanw selduckich, poniewa tylko im kalifat ten zawdzicza swe istnienie. Gwn broni owego religijnego bractwa byo morderstwo polityczne. Heretyckie sekty islamskie do czsto posugiway si zabjstwem w imi swych wierze religijnych, ale dopiero Hasan zapewni tej metodzie ogromn skuteczno, gdy dziki absolutnej ulegoci swych uczniw i ich gotowoci udania si na jego rozkaz do najdalszych zaktkw i zaryzykowania swego ycia mg dosign kadego swego wroga w wiecie muzumaskim. W 1090 roku Hasan zaoy kwater gwn w Chorasanie, w niedostpnej cytadeli Alamut, Orlim Gniedzie. W 1092 roku dokona pierwszego morderstwa, rozkazujc zabi wielkiego wezyra Nizam al-Mulka, czowieka niezwykych talentw, ktry stanowi podpor dynastii selduckiej w Iranie. Pniejsza legenda wyolbrzymia jeszcze potworno tej zbrodni, gosia bowiem, e Nizam i Hasan, a take poeta Omar Chajjam pobierali wsplnie nauki u uczonego Al-Muwaffaka z Niszapuru i poprzysigli pomaga sobie do koca ycia. Sutanowie selduccy doskonale zdawali sobie spraw z tego, jak niebezpieczni s asasyni, ale wszystkie ich prby likwidacji Alamutu spezy na niczym. Na samym pocztku nastpnego stulecia powstay tajne komrki asasynw w Syrii. Ridwan z Aleppa, ktry wid nieustanne spory ze swoimi selduckimi pobratymcami, a na ktrym doktryna asasynw zrobia, jak si zdaje, wielkie wraenie, wzi ich pod swe opiekucze skrzyda. Przywdc asasynw syryjskich by zotnik rodem z Persji, Abu Tahir as-Saigh, ktry mia ogromny wpyw na Ridwana. Asasyni nie odnosili si do chrzecijan z tak wielk odraz jak do muzumaskich sunnitw, niewykluczone wic, e jednym z gwnych powodw gotowoci Ridwana do wspdziaania z Tankredem bya sympatia dla tej doktryny. W Syrii asasyni pierwszy raz dali zna o sobie w 1103 roku, dokonujc zabjstwa emira Himsu, Danah ad-Dauli. Trzy lata pniej zamordowali emira Apamei, Chalafa Ibn Mulaiba, ale mier tego wadcy przyniosa korzy tylko Frankom antiocheskim. Chocia do tej chwili o politycznych zamierzeniach asasynw daway wyobraenie jedynie zabjstwa niektrych osobistoci, to jednak na muzumaskiej arenie politycznej stali si ju elementem, z ktrym musieli si liczy nawet chrzecijanie. W 1111 roku na danie sutana Muhammada Tabara Maudud z Mosulu rozpocz przygotowania do nastpnej kampanii przeciwko Frankom. Na pocztku tego roku przybya na dwr bagdadzki deputacja obywateli Aleppa, oburzonych herezj swego wadcy i jego sualczoci wobec Tankreda, domagajc si ogoszenia witej wojny, ktra uwolniaby ich od frankijskiego niebezpieczestwa. Kiedy odprawiono ich z kwitkiem, zbywajc pustymi obietnicami, sprowokowali burzliw demonstracj przed meczetem paacowym. W tym samym czasie przybyo do kalifa poselstwo z Konstantynopola. Nie byo w tym nic niezwykego, poniewa Bagdad i Konstantynopol czya wrogo do dynastii selduckiej z Rumu, sdzi jednak mona, e w instrukcji Aleksego dla posw znalazo si rwnie polecenie

przedyskutowania z wadcami muzumaskimi moliwoci wsplnej akcji zbrojnej przeciwko Tankredowi. Wiadomo o tych negocjacjach sprowokowaa demonstrantw do wznoszenia okrzykw, e cesarz chrzecijaski jest lepszym muzumaninem od kalifa. Ten religijny zapa zdenerwowa Al-Mustazhira, zwaszcza e rozruchy uniemoliwiy mu przyjcie z nalenymi honorami maonki, ktra powracaa od swego ojca sutana Muhammada Tabara z Isfahanu. Kalif wysa kurierw do swego tecia, ktry natychmiast poleci Maududowi zorganizowanie nowej armii koalicyjnej, powierzajc jej nominalne dowdztwo swemu modocianemu synowi, Masudowi. Maudud zapewni sobie pomoc Sukmana I z Majjafarikinu, Ajaza syna Ilghaziego, ksit kurdyjskich Ahmadila z Maraghy i Abu al-Hajdy z Irbilu, a take kilku wielmow perskich, ktrym przewodzi Bursuk Ibn Bursuk z Hamadanu. W lipcu zakoczono przygotowania i wojska koalicyjne, przemierzywszy szybko AlDazir, przystpiy do oblenia Turbesselu, twierdzy Joscelina. Na wie o tej akcji zbrojnej emir Szajzaru wysa apel do Maududa o przyjcie mu na ratunek, a Ridwan uzna za wskazane wezwa go do popiechu, poniewa resztkami si stawia opr Tankredowi. Maudud przej si t zmian przekona Ridwana i na sugesti Ahmadila, z ktrym Joscelin nawiza sekretne kontakty, odstpi od oblenia Turbesselu i wyruszy do Aleppa. Apel Ridwana okaza si nieprawdziwy. Na wie o zblianiu si sprzymierzonych wojsk muzumaskich zamkn im przed nosem bramy miejskie i zaaresztowa wielu wybitnych obywateli, zatrzymujc ich jako zakadnikw na wypadek rozruchw w miecie. Wyprowadzony w pole Maudud spustoszy okolice Aleppa, a pniej skierowa si na poudnie, do Szajzaru. W Szajzarze doczy do niego Tughtakin z Damaszku, ktry przyby w nadziei na ewentualn pomoc Maududa w odzyskaniu Trypolisu. Tankred, ktry obozowa pod Szajzarem, wycofa si do Apamei, a jednoczenie wystpi do krla Baldwina o pomoc. Krl postanowi zadouczyni jego probie i wezwa cae rycerstwo z frankijskiego Wschodu do uczestniczenia w wyprawie. Towarzyszyli mu patriarcha Gibelin i gwni wasale krlestwa, Eustachy Garnier z Sydonu i Walter z Hebronu. Po drodze doczy do krla Bertrand z Trypolisu. Z pnocy nadcign Baldwin z Edessy ze swoimi dwoma monymi wasalami, Joscelinem z Turbesselu i Paganem z Sarudu. Tankred cign swoich lennikw z obszarw przylegych do ksistwa antiocheskiego, Gwidona zwanego Capem, seniora Tarsu i Mamistry, Ryszarda z Maraszu, Gwidona z Harencu o przezwisku Buk, Roberta z As-Suwajdijji, Ponsa z Tall Mannas, Marcina z Laodycei, Bonaplusa z Sarmady, Rogera z Habu i Enguerranda z Apamei. Kogh Wasil i Rubenidzi przysali kontyngent wojownikw ormiaskich, a nawet Oszin z Lambronu dostarczy garstk ludzi, ktrych rola polegaa zapewne na szpiegowaniu na rzecz cesarza. Ziemie pnocne zostay wic doszcztnie ogoocone z wojska, na czym najbardziej skorzysta Tughril Arslan z Meliteny, natychmiast bowiem odebra sabej zaodze frankijskiej Albistan z okolic i dokona wypadu w gb Cylicji. W obliczu zjednoczonych si frankijskich, liczcych okoo szesnastu tysicy ludzi, Maudud schroni si w murach Szajzaru, nie dajc si sprowokowa do walnej bitwy. Sytuacja w jego wojsku przedstawiaa si kiepsko. Tughtakin uzaleni sw pomoc od przeniesienia przez Maududa dziaa zbrojnych na poudnie, co ze strategicznego punktu widzenia wizao si z duym ryzykiem. Ksi kurdyjski Bursuk zachorowa i pragn ju tylko wrci do kraju. Sukman I z Majjafarikinu nagle zmar i jego oddziay uday si na pnoc ze zwokami wadcy. W tym momencie Ahmadil co prdzej si ulotni, liczc, e uda mu si uszczkn jaki ksek z dziedzictwa po

Sukmanie. Ajaz Artukida pozosta na miejscu, ale jego ojciec Ilghazi I zaatakowa orszak z aobnymi marami Sukmana w zudnej nadziei, e zagarnie jego skarbiec. Majc codziennie coraz mniej onierzy, Maudud nie mg podj dziaa zaczepnych, a jednoczenie nie chcia spdza zimy w tak znacznej odlegoci od swej bazy. Jesieni wycofa si do Mosulu. Niepowodzenie Maududa wykazao dobitnie, e pki Frankowie s zjednoczeni, muzumanie nie maj szans dokonania skutecznej kontrofensywy. Stanowio to wyczn zasug krla Baldwina, ktry zmusi baronw frankijskich do zachowania jednoci. Chwilowo wic Frankom udao si uratowa swj stan posiadania. Nastpnego lata Maudud dokona zyskownego, lecz militarnie bezuytecznego rajdu w gb terytorium edesseskiego, Tughtakin natomiast skleci sojusz z Ridwanem, co byo z jego strony aktem do wielkodusznym, gdy Ridwan stara si nakoni zaprzyjanionych asasynw do pozbawienia go ycia. W kadym razie niebezpieczestwo muzumaskie zmalao. Frankowie, rzecz oczywista, zaczli swe spory od nowa. Najpierw postanowili zaatakowa Kogha Wasila, poniewa jego stale rosnce w siy pastwo budzio zazdro zarwno Tankreda, jak i Baldwina z Edessy. Tankred dokona najazdu na ziemie Kogha Wasila, zdoby Raban, a do chwili zawarcia pokoju prowadzi przygotowania do oblenia Kajsunu. Potem Baldwin z Edessy zupenie nieoczekiwanie wystpi przeciwko swemu kuzynowi Joscelinowi. W czasie napaci Maududa na Edess w lecie 1112 Joscelin zdemaskowa spisek ormiaski, zmierzajcy do wydania miasta muzumanom, i uratowa Baldwina ostrzegajc go o grocym niebezpieczestwie i biorc udzia w akcji przeciwko zdrajcom. Tymczasem w zimie tego samego roku doszy Baldwina suchy, e Joscelin nosi si z zamiarem zajcia jego miejsca. Lenno Turbessel byo zamone, hrabstwo Edessy natomiast ucierpiao ogromnie z powodu nieustannych najazdw oraz przymusowej emigracji ludnoci. Do Joscelina Ormianie odnosili si z sympati, Baldwina za od pewnego czasu nienawidzili. Poniewa postpowanie Joscelina nie dawao Baldwinowi adnych podstaw do podejrze o nielojalno, mona przypuszcza, e gwn rol w caej tej sprawie odgrywaa zawi. Z kocem roku Joscelin otrzyma wezwanie do stawienia si w Edessie; Baldwin zawiadamia go, e jest chory i chciaby omwi z nim kwesti sukcesji. Kiedy Joscelin, nie podejrzewajc podstpu, zjawi si w Edessie, Baldwin oskary go o niedostateczne dostawy ywnoci do miasta z jego dbr ziemskich i wtrci do wizienia. Joscelin odzyska wolno dopiero po solennym przyrzeczeniu, e zwrci Baldwinowi swoje lenno. Okoo Nowego Roku Joscelin uda si do Jerozolimy, gdzie krl Baldwin odda mu w lenno ksistwo Galilei. W 1112 roku doszo w Syrii pnocnej do wielu innych przemian. W dniu 12 padziernika zmar Kogh Wasil. Wdowa po nim natychmiast posaa Tankredowi bogate dary, w tym take swj diadem dla ksiny Cecylii, zaleao jej bowiem na pomocy Tankreda w uzyskaniu sukcesji dla adoptowanego syna, Wasila Dghy. Tymczasem Tankred take patrzy akomym okiem na sched po Koghu Wasilu. Z wybitnych Frankw zmar na wiosn Ryszard z Princypatu, a w styczniu lub lutym poegna si ze wiatem Bertrand z Trypolisu. Pons, modociany syn i nastpca Bertranda, nie podziela sympatii swego ojca do Bizantyjczykw ani jego nienawici do Tankreda, sdzi nadto mona, e rada przyboczna modego hrabiego w trosce o umocnienie jego pozycji uznaa za konieczne zjednanie mu przychylnoci Tankreda. W rezultacie doszo do pojednania midzy dworem trypolitaskim a antiocheskim, co jeszcze bardziej zwikszyo autorytet Tankreda. Joscelin znajdowa si w nieasce,

hrabia Trypolisu by przyjacielem Tankreda, wielki wadca ormiaski przenis si na tamten wiat, wszystko to wskazywao, e supremacji Tankreda w Syrii pnocnej ju nic nie grozi. Tymczasem jednak, kiedy przygotowywa si do podboju ziem po Koghu Wasilu, nagle zachorowa. Jak zwykle szeptano o otruciu, prawdopodobnie jednak zapad na jak odmian tyfusu. Kiedy Tankred zrozumia, e dni jego s policzone, dziedzicem Antiochii wyznaczy swego siostrzeca Rogera z Salerno, syna Ryszarda z Princypatu, zmuszajc go do zoenia przysigi, e przekae wadz maemu synowi Boemunda, gdyby przyby on kiedy na Wschd. Jednoczenie zwrci si z prob do Ponsa, aby polubi modziutk ksin-wdow Antiochii, Cecyli z Francji. Zmar 12 grudnia 1112 roku w wieku zaledwie trzydziestu szeciu lat. W mgle historii osobowo Tankreda rysuje si do niewyranie. Niezwykle energiczny i zdolny, by bez wtpienia zrcznym dyplomat i wietnym onierzem, a z wiekiem przybywao mu take i rozumu. Ale nigdy nie chodzi w nimbie tak wielkiej sawy jak jego wuj Boemund, nie cieszy si rwnie sympati swego otoczenia, z wyjtkiem schlebiajcego mu bez umiaru biografa Radulfa z Caen. By to czowiek surowy, samolubny i pozbawiony wszelkich skrupuw, w stosunku do Boemunda poprawny, ale mimo to nielojalny, zdradziecki wobec swego towarzysza Baldwina z Edessy. Gdyby nie ingerencja krla Baldwina, czowieka rwnie bezwzgldnego, lecz grujcego nad nim szerokoci horyzontw, partykularyzm Tankreda mg wyrzdzi frankijskiemu Wschodowi ogromne szkody. Jedynym jego celem byo umocnienie i powikszenie ksistwa Antiochii. Tylko dziki Tankredowi fundamenty, ktre pooy Boemund, nie rozsypay si w proch. Duga historia ksit Antiochii to owoc jego energii. Z wyjtkiem krla Baldwina, ktry podobnie jak Tankred by awanturniczym ryzykantem bez grosza przy duszy, aden z baronw uczestniczcych w pierwszej krucjacie nie zrobi wietniejszej kariery. Kiedy jednak skadano go do grobowca w kruchcie katedry w. Piotra, nie towarzyszyy tej ceremonii sceny tak wielkiego alu, aby kronikarze znaleli w nich materia do dugich opisw. Tylko Ormianin Mateusz z Edessy powici mu ciepe sowa i ubolewa nad jego mierci. Objcie przez Rogera godnoci ksicia Antiochii - mimo bowiem bezspornych roszcze sukcesyjnych syna Boemunda przyj on tytu ksicy - pooyo kres dysharmonii midzy Frankami. Roger by onaty z siostr Baldwina z Edessy, Cecyli, a cho notorycznie zdradza sw maonk, to jednak ze szwagrem y w serdecznej przyjani. Siostra Rogera Maria zostaa drug on Joscelina z Courtenay. Pons z Trypolisu, ktry zgodnie z yczeniem Tankreda natychmiast polubi Cecyli z Francji, utrzymywa z nim stosunki bardzo przyjazne. A wszystkich trzech baronw wczya jeszcze wi feudalnej zalenoci od ich wsplnego suzerena, krla Baldwina. Dziki tej rzadko spotykanej u nich solidarnoci, a take wskutek wani od nowa szalejcych wrd muzumanw Frankowie doszli w Syrii pnocnej do szczytu swej potgi. W 1113 roku krl Baldwin przystpi do kampanii przeciwko Tughtakinowi z Damaszku, ktremu udao si wreszcie uzyska pomoc Maududa i Ajaza Artukidy. Sojusznicy muzumascy zwabili krla Jerozolimy w gb terytorium damasceskiego, do As-Sinnabry nad grnym Jordanem, gdzie tym razem zgrzeszy on brakiem ostronoci i dozna dotkliwej klski. Krl wezwa Ponsa i Rogera, ktrzy przybyli z caym swoim rycerstwem i pomogli mu si wydosta z potrzasku. Wojska nieprzyjacielskie posuny si a do okolic Tyberiady, ale Maudud nie chcia

ryzykowa bitwy z ca armi frankijsk. Po kilku tygodniach wahania Maudud i Tughtakin wycofali si do Damaszku. Tam w ostatni pitek wrzenia Maudud wchodzc w towarzystwie swego gospodarza do Wielkiego Meczetu, zosta zasztyletowany przez asasyna. Tughtakin, chcc odci si od tej zbrodni, natychmiast skaza morderc na mier. Opinia publiczna uznaa Tughtakina winnym tej zbrodni, ale usprawiedliwiano go argumentem, e Maudud mia zamiar zaanektowa Damaszek. mier Maududa uwolnia Frankw od niezwykle gronego przeciwnika. Dwa miesice pniej, 10 grudnia 1113 roku, zmar Ridwan z Aleppa. Chodne stosunki Ridwana z muzumaskimi pobratymcami bardzo pomogy Frankom w umocnieniu si w Syrii, jednake islam niewiele zyska na jego mierci. Rzdy w Aleppo obj jego syn Alp Arslan, szesnastoletni chopiec, saby, zdeprawowany i okrutny, ktry by marionetk w rkach swego faworyta, eunucha Lulu. Na wyrane danie sutana Muhammada Tabara nowy rzd odegna si od asasynw, ktrych do tej chwili osania Ridwan. Pose sutana, Ibn Badi, z pochodzenia Pers, wymg na Alp Arslanie nakaz egzekucji Abu Tahira i innych przywdcw sekty, ludno za, ktra od dawna odnosia si do asasynw z odraz, dokonaa masakry czonkw tej organizacji. W obronie wasnej zakon podj nieudan prb zdobycia cytadeli, w ktrej Ridwan doywa swych dni. Jaki czas pniej sekciarze prbowali zaskoczy cytadel w Szajzarze, atakujc j w czasie, kiedy rodzina emira udaa si obejrze chrzecijaskie uroczystoci wielkanocne, ale mieszczanie stanli po stronie swego wadcy. Jedynym sukcesem bractwa byo zdobycie twierdzy Kulajat Nadir, pooonej w okolicy Balisu, w miejscu gdzie droga z Aleppa do Bagdadu zblia si do Eufratu. Gdzie indziej albo zeszli do podziemia, albo uciekli pod opiek Frankw. Mimo wszystko jednak asasyni stanowili nadal potn organizacj, ktra w tym czasie zacza ju interesowa si Libanem. Panowanie Alp Arslana trwao krtko. Zoy przyjacielsk wizyt w Damaszku, gdzie Tughtakin podejmowa go z krlewskimi honorami, ale we wrzeniu 1114 roku eunuch Lulu, ktry nie mg duej cierpie jego wybrykw i miertelnie ba si o swoje ycie, zamordowa go w czasie snu i osadzi na tronie jego szecioletniego brata, Sultanszaha. Przez nastpne kilka lat Lulu i dowdca wojskowy, eks-emir Rafanijji, Szams al-Chawass, trzymali w swych rkach cytadel i dysponowali wojskiem, wadz rzeczywist jednak sprawowali notable miejscy, ktrych yczeniom Lulu nie omiela si sprzeciwia. Nie majc silnego wadcy ani licznej armii, Aleppo byo zdolne najwyej do obrony wasnych murw, a chocia asasynw wypdzono, ssiedzi podejrzewali nowe wadze o tendencje skrajnie szyickie, ktrych motorem mieli by zamieszkali w miecie Persowie. W konsekwencji Lulu musia kontynuowa odziedziczon po Ridwanie polityk ulegej przyjani z Frankami antiocheskimi. Po mierci Maududa sutan Muhammad nada Mosul swemu przedstawicielowi na dworze kalifa, Aksunkurowi al-Bursukiemu, ktry podobnie jak jego poprzednik mia za sob sub zacin w armii tureckiej. Z czasem do jego staych obowizkw weszo dowodzenie akcjami zbrojnymi przeciwko Frankom. W maju 1114 roku poprowadzi na Edess armi w sile pitnastu tysicy onierzy. W wyprawie tej towarzyszy mu syn sutana Masud, a take emir Sindaru Tamirak i Turek Imad adDin Zanki, syn innego Aksunkura, ktry w latach poprzedzajcych pierwsz krucjat by namiestnikiem Aleppa i Hamy. Ilghazi z Mardinu nie zastosowa si do wezwania i odmwi udziau w ekspedycji. Kiedy jednak kampani rozpoczto od marszu na Mardin, Ilghazi przysa kontyngent Turkmenw pod wodz swego syna Ajaza. Mu-

zumanie stali pod Edess pene dwa miesice, ale podczas gdy miasto miao zarwno siln zaog, jak i znaczne zapasy ywnoci, wojsko tureckie wskutek dewastacji okolicznych wsi chodzio godne. Al-Bursuki musia wic odstpi od oblenia i poprzesta na dalszym pustoszeniu okolic Edessy, wnet jednak Ormianie stworzyli mu moliwo ponownego podjcia dziaa zbrojnych. W rok po spisku zorganizowanym przez Ormian w 1112 roku z zamiarem wydania Edessy atabegowi Mosulu doszo do podobnego sprzysienia, gdy Maudud mia ju lada moment wkroczy na ziemie frankijskie, a Baldwin przebywa w Turbesselu, przejmujc lenno Joscelina. Spisek ten zosta w por zdemaskowany, Baldwin ukara ludno ormiask, przesiedlajc j do Samosaty. Udzieliwszy Ormianom tej nauczki pozwoli im powrci do Edessy na pocztku 1114 roku, jednake pewna liczba wygnacw udaa si na terytorium Wasila Dghy, nastpcy Kogha Wasila, ktry ju i tak y w strachu przed zakusami Frankw na swe dziedzictwo. Wsplnie ze swoj przybran matk wystpi z apelem do Al-Bursukiego o uwolnienie ich raz na zawsze od niebezpieczestwa najazdu frankijskiego. W odpowiedzi Al-Bursuki wysa do Kajsunu jednego ze swoich dowdcw, Sunkura zwanego Dugim (Daraz), zlecajc mu przeprowadzenie rozmw z Wasilem Dgh. Dowiedziawszy si o tych ukadach Frankowie zaatakowali Sunkura i Ormian, nie odnoszc jednak adnych sukcesw. Ale zanim muzumanie zdyli wycign korzyci z tego nowego sojuszu, AlBursuki porni si z Ajazem Artukid i wtrci go do wizienia. Wwczas ojciec Ajaza, Ilghazi I, skrzyknwszy swj klan i swoich Turkmenw, wyprawi si przeciwko Al-Bursukiemu, zadajc mu cik klsk i zmuszajc go do odwrotu do Mosulu. I tak jeszcze jedna ofensywa muzumanw skoczya si fiaskiem. Zapacili za to Ormianie. Frankowie zorganizowali ekspedycj karn przeciwko Wasilowi Dgha. Chocia nie udao im si zdoby jego warownej stolicy, Rabanu, Wasil uzna za wskazane zwrci si z propozycj sojuszu do ksicia rubenidzkiego Torosa. Toros, zaprosiwszy Wasila pod pretekstem omwienia maestwa wicego ich domy, wtrci go do wizienia i odprzeda Baldwinowi z Edessy. Wasil odzyska wolno dopiero za cen zrzeczenia si swych posiadoci na rzecz Baldwina. Po podpisaniu tego aktu otrzyma zgod na przeniesienie si do Konstantynopola. Zaanektowawszy w 1116 roku Raban i Kajsun Baldwin postanowi zlikwidowa pozostae ksistwa ormiaskie w dolinie Eufratu. Zacz od usunicia w 1117 roku Abu al-Ghariba, seniora Birediku, ktrego sam osadzi w tym miecie w czasie pierwszej krucjaty. Baldwin nada Biredik swemu kuzynowi Waleranowi z Le Puiset, ktry oeni si z crk Abu al-Ghariba. Nastpnie zaatakowa dawnego przyjaciela krla Baldwina I, a ostatnio jego wroga, Bagrata, ktry by bratem Kohga Wasila. Bagrat wada niewielk domen majc sw siedzib w Choresie, na zachodnim brzegu Eufratu. Z kolei dokona najazdu na posiadoci jeszcze jednego dawnego sprzymierzeca krla Baldwina, ksicia Konstantyna z Gargaru, wtrcajc go do wizienia w Samosacie, gdzie ksi wkrtce zgin w czasie trzsienia ziemi. Ksi rubenidzki, ku swej satysfakcji, pozosta jedynym niezalenym wadc ormiaskim. Z wyjtkiem jednak Rubenidw cay nard ormiaski straci odtd zaufanie do Frankw. Osabienie presji ze wschodu uatwio Baldwinowi z Edessy podbj posiadoci ormiaskich. W roku poprzednim doszo do wielkiej tragedii. W padzierniku 1114 wystpio straszliwe trzsienie ziemi, ktre obrcio w ruin ziemie frankijskie od Antiochii i Mamistry po Marasz i Edess. Roger z Antiochii natychmiast dokona inspekcji swych gwnych twierdz, aby dopilnowa odrestaurowania murw

obronnych, rozeszy si bowiem wieci, e sutan Muhammad Tabar przygotowuje si do nowej akcji zbrojnej. Muhammad Tabar by ostatnim z wielkich sutanw selduckich. Wadca ten, ktry po swoim bracie Barkijaruku przej pastwo chylce si do upadku, zaprowadzi na ziemiach Iraku i Iranu ad i porzdek, stumi rebeli Arabw ze wschodniej pustyni w 1108 roku, a asasynw trzyma w karbach. Kalif Al-Mustazhir, ktry w swym bagdadzkim paacu podzi nieudolne poematy miosne, podporzdkowa mu si bez reszty. Mimo to wszystkie kampanie Muhammada przeciwko Frankom, ktrych za wszelk cen chcia wyprze z Syrii, skoczyy si fiaskiem. Zrozumia w kocu, e chcc osign sukces musi najpierw nauczy posuchu lokalnych wadcw muzumaskich, poniewa ich wzajemne zawici i niesubordynacja stanowiy z reguy gwn przyczyn jego niepowodze. W lutym 1115 roku, zapewniwszy sobie lojalno Mosulu przez powierzenie rzdw tego miasta swemu synowi Masudowi, wyprawi na zachd wielk armi pod dowdztwem namiestnika Hamadanu, Bursuka Ibn Bursuka, ktremu przyda do pomocy Dujusza Bega, byego namiestnika Mosulu, i Tamiraka, emira Sindaru. Wadcy muzumascy w Syrii przestraszyli si nie mniej od Frankw. Jedynymi niezawodnymi wasalami sutana na tym obszarze byli Munkizydzi z Szajzaru oraz Kirchan Ibn Karada, emir Himsu. Na pierwsz wie o ekspedycji armii muzumaskiej Artukida Ilghazi I pospieszy do Damaszku, aby odnowi swj sojusz z Tughtakinem, jednake w drodze powrotnej napad go i wzi do niewoli emir Himsu, ktry z obawy przed napaci Tughtakina puci go wkrtce wolno, ale pod warunkiem, e przyle mu w zamian swego syna Ajaza. Ilghazi wrci do Mardinu i przystpi do mobilizacji swego wojska. Potem ponownie uda si do Tughtakina. Eunuch Lulu, regent Aleppa, ktry najpierw przyrzek pomoc obu stronom, zreflektowa si po pewnym czasie, e zwycistwo sutana nie ley w jego interesie, i przyczy si do Tughtakina i Ilghaziego. Tymczasem Roger z Antiochii dokona koncentracji swoich wojsk i zaj pozycj obok Mostu elaznego, po drugiej stronie Orontesu. W tym momencie, nie wiadomo z czyjej inicjatywy, wszed w ukady z Tughtakinem i jego sprzymierzecami, proponujc, by ich wojska spotkay si z hufcem antiocheskim pod murami Apamei, ktra stanowia doskonae miejsce do obserwowania ruchw armii Bursuka w czasie jej przeprawy przez Eufrat i marszu w kierunku przyjaznego mu Szajzaru. Frankowie stawili si w sile okoo dwch tysicy rycerzy i wojownikw pieszych. Sprzymierzone z nimi wojska muzumaskie liczyy mniej wicej pi tysicy ludzi. Ibn Bursuk na czele swej wielkiej armii przemaszerowa przez Al-Dazir, nie napotykajc nigdzie oporu. Zamierza zaoy sw kwater gwn w Aleppo, ale dowiedziawszy si, e Lulu przeszed na stron nieprzyjaci i e przewodzi im Tughtakin, skrci na poudnie, aby zaatakowa samego Tughtakina. Przy pomocy emira Himsu napad na Ham, miasto wasalne Tughtakina, ktry zgromadzi w nim duo zapasw wojskowych. Ibn Bursuk zaj miasto i ku wciekoci miejscowych muzumanw zupi je doszcztnie, po czym pomaszerowa w kierunku twierdzy frankijskiej Kafartab. Roger mia wielk ochot na akcj dywersyjn, ale Tughtakin przekona go, e byoby to zbyt ryzykowne. Sprzymierzeni wodzowie chrzecijascy i muzumascy zwrcili si wtedy o pomoc do Baldwina z Jerozolimy i Ponsa z Trypolisu, ktrzy natychmiast udali si na pnoc, krl na czele hufca w sile piciuset rycerzy i tysica wojownikw pieszych, hrabia z dwustoma rycerzami i dwoma tysicami piechurw. Do obozu pod Apame wkroczyli przy dwikach fanfar. Ibn

Bursuk, ktry mia swoj baz w Szajzarze, wycofa si przezornie do Al-Daziry. Fortel ten powid si w peni. Baldwin i Pons, uznawszy, e niebezpieczestwo mino, powrcili do swoich krajw, armia sprzymierzona si rozproszya. Wtedy Bursuk nieoczekiwanie zawrci pod Kafartab. Po krtkiej walce zdoby zamek i ofiarowa go Munkizydom. Lulu z Aleppa, bd knujc podstp, bd z tchrzostwa, napisa natychmiast list do Ibn Bursuka, w ktrym pokajawszy si za dawne przewinienia prosi o przysanie oddziau w celu zajcia Aleppa. Bursuk wysa kontyngent Dujusza Bega, osabiajc swoje siy zbrojne. Roger nie rozwiza swego wojska. Czas zbyt nagli, by mg czeka na pomoc krla Baldwina i Ponsa, a nawet Tughtakina. Zwrci si tylko do Baldwina z Edessy o posiki i poprosiwszy patriarch Bernarda o pobogosawienie oddziaw antiocheskich i powierzenie mu czstki Prawdziwego Krzya, opuci w dniu 12 wrzenia 1115 stolic, udajc si w gr Orontesu na poudnie, do Chastel Rouge. W tym samym czasie Bursuk posuwa si na pnoc rwnie tras rwnoleg do rzeki, lecz biegnc dalej w gbi ldu. Obie armie nieprzyjacielskie nic nie wiedziay o swoim pooeniu, gdy wtem do obozu w Chastel Rouge przygalopowa ze zwiadu pewien rycerz, niejaki Teodor Berneville, donoszc, e widzia wojsko Ibn Bursuka, gdy maszerowao przez lasy w kierunku wzgrza Tall Danis, pooonego w okolicy miasteczka Sarmin. Rankiem 14 wrzenia wojsko frankijskie przekrado si przez dzielcy je od owego lasu acuch wzgrz i znienacka uderzyo na maszerujce bez zachowania rodkw ostronoci oddziay Ibn Bursuka. Kolumna zwierzt jucznych sza w ariergardzie, oddziay zbrojne ju si zatrzymyway, aby rozbi namioty na poudniowy postj. Cz emirw z kompaniami swoich onierzy udaa si po ywno do okolicznych gospodarstw wiejskich, inni poszli zaj miejscowo Buzaa. W chwili rozpoczcia bitwy Ibn Bursuk nie mia przy sobie swoich najlepszych dowdcw. Natarcie Frankw zaskoczyo muzumanw kompletnie. Frankowie wypadli spomidzy drzew i w mgnieniu oka zaatakowali na wp gotowy obz. W caym wojsku muzumaskim zapanowa nieopisany zamt. Ibn Bursuk daremnie usiowa zapobiec rozsypce swoich wojownikw. W pewnej chwili wdz muzumaski, ktry omal sam nie dosta si do niewoli, wycofa si z kilkuset jedcami na grzbiet Tall Danisu. Odpar natarcie Frankw, szukajc mierci w walce, wola bowiem zgin, ni narazi si na hab klski. W kocu przekonany przez stra przyboczn, e sytuacja jest beznadziejna, puci si galopem na wschd. Emirowi Sindaru Tamirakowi wiodo si z pocztku lepiej, odrzuci bowiem atak prawego skrzyda Frankw. Kiedy jednak przyby Gwidon Fresnel, senior Harencu, ze wieymi oddziaami, wojownicy sindarscy znaleli si w kotle i tylko jedcom na najbardziej rczych koniach udao si uj z yciem. Pod wieczr niedobitki armii muzumaskiej pdziy w nieadzie w kierunku Al-Daziry. Zwycistwo Frankw pod Tall Danisem pooyo kres prbom odzyskania Syrii przez sutanw selduckich z Persji. Ibn Bursuk zmar kilka miesicy pniej, skompromitowany i okryty wstydem, sutanowi Muhammadowi Tabarowi za mina ochota do ryzykowania jeszcze jednej wyprawy do Syrii. Odtd od wschodu grozio Frankom ju tylko niebezpieczestwo ze strony na wp niezalenych emirw, ktrzy w tym okresie byli skceni i zdeprymowani. Presti Rogera ksicia Antiochii doszed do szczytu. Oddziay ksicia szybko odzyskay Kafartab, ktry Ibn Bursuk odda Munkizydom. Wadcy Aleppa i Damaszku zaniepokoili si powanie. Tughtakin skwapliwie zawar pokj z sutanem Muhammadem, ktry wprawdzie mu przebaczy, ale nie udzieli adnej konkretnej pomocy. Rzdzcy w Aleppo eunuch

Lulu patrzy bezradnie na poczynania Frankw, ktrzy stopniowo coraz bardziej umacniali swe pozycje wok miasta. Lulu stara si nawiza cilejszy sojusz z Tughtakinem, ale ju nikt mu nie ufa - w maju 1117 zamordowali go Turcy z wasnego garnizonu. Miejsce po nim zaj take eunuch, ormiaski renegat Jaruktasz. Od samego pocztku swych rzdw Jaruktasz zabiega o wzgldy Frankw, oddajc Rogerowi twierdz Al-Kubba, pooon na drodze z Aleppa do Damaszku, ktra stanowia szlak pielgrzymi do Mekki, i zrzekajc si na jego rzecz prawa do cigania myta od ptnikw. Koncesje te nie wyszy Jaruktaszowi na dobre. Zabjcy Lulu dziaali z ramienia najmodszego syna Ridwana, Sultanszaha, ktry nie podporzdkowa si Jaruktaszowi. Jaruktasz zwrci si o pomoc do Ilghaziego Artukidy, ale kiedy jego wojska przybyy do Aleppa, eunuch ju nie sprawowa wadzy, a ster rzdw znalaz si w rkach jednego z ministrw Sultanszaha, Damasceczyka Ibn al-Milhiego. Ilghazi wycofa si, pozostawiajc w Aleppo wasnego syna Kizila jako swego osobistego przedstawiciela. Zaj twierdz Balis nad Eufratem ofiarowan mu w zamian za obietnic udzielenia pomocy, gdyby AlBursuki, ktry mia sw siedzib w Ar-Rahbie i ktry roci sobie prawa do Aleppa, powoujc si na nadanie sutana, zdecydowa si wyegzekwowa swe pretensje si. Ibn al-Milhi doszed wszake do konkluzji, e Ilghazi jest sprzymierzecem niepewnym, i odda Aleppo i Kizila emirowi Himsu Kirchanowi, przygotowujc si z pomoc Frankw do odzyskania Balisu. Jednak sojusz Tughtakina z Ilghazim wyszed zwycisko z tej prby. Podczas gdy Tughtakin pomaszerowa na Hims i zmusi Kirchana do zoenia rzdw, Ilghazi odbi Balis i w lecie 1118 roku wkroczy do Aleppa. Rzdy sprawowa ju wtedy czarnoskry eunuch Karada, ktrego Ilghazi wtrci do wizienia razem z usunitym od wadzy Ibn al-Milhim i ksiciem Sultanszahem. W czasie tych dziaa i intryg wszystkie strony po kolei staray si pozyska poparcie Frankw i jakkolwiek Roger nigdy nie zawadn samym Aleppem, to jednak zaanektowa tereny na pnoc od miasta, okupujc miejscowoci Azaz i Buzaa, pierwsz w 1118 roku, a drug na pocztku 1119, i w ten sposb odci Aleppo zarwno od Eufratu, jak i od rodkowego Wschodu. Mniej wicej w tym samym czasie Roger umocni sw poudniow granic, zdobywajc zamek Al-Markab, pooony na wysokim wzgrzu, z ktrego wida byo Bulunjas, a dalej morze. Z kocem 1118 roku zapanowaa wic w pnocnej Syrii rwnowaga si. Frankowie przestali by tam obcym elementem. Wprawdzie nadal byo ich niewielu, ale mieli dobre uzbrojenie, budowali zamki obronne i starali si przystosowa do miejscowego sposobu ycia. Co wicej, chwilowo panowaa midzy nimi zgoda. Najmoniejszym baronem chrzecijaskim w pnocnej Syrii by bezsprzecznie Roger z Antiochii, ale jego prymat nie ku w oczy ani Baldwina z Edessy, ani Ponsa z Trypolisu, poniewa nie tylko nie roci on sobie praw do senioratu nad nimi, ale tak samo jak oni uwaa si za wasala krla Jerozolimy. Wprawdzie wadcy muzumascy mieli nad nimi przewag liczebn, ale panowaa wrd nich niezgoda i zawi. Muzumanw ratowa tylko sojusz Tughtakina z Artukidami. W konsekwencji szale wagi przechyliy si lekko na korzy Frankw. adna sia zewntrzna nie moga tej rwnowagi naruszy. Krl Jerozolimy Baldwin, ktremu nieustannie grozili Fatymidzi, rzadko mg sobie pozwoli na ingerowanie w sprawy pastw chrzecijaskich na pnocy. Po klsce pod Tall Danisem iraski sutan selducki nie podj ju adnej prby odzyskania Syrii. Dwie liczce si w Anatolii potgi - Bizancjum i Selducy rumijscy - byy chwilowo przeciwnikami

rwnorzdnymi. Nawet wrd autochtonicznych chrzecijan zapanowaa rwnowaga si. Wprawdzie ormiascy poddani Antiochii i Edessy byli rozgoryczeni i nielojalni, to jednak jedyne niepodlege pastwo ormiaskie, ksistwo Rubenidw w grach Taurus, chtnie wspdziaao z Frankami. Ksi Leon Rubenida przyprowadzi kontyngent swoich wojownikw na pomoc Rogerowi z Antiochii, gdy oblega on Azaz. W Kociele jakobickim doszo do rozamu. Okoo 1118 roku gowa tego Kocioa, patriarcha Atanazy, ktry rezydowa stale w Antiochii, wda si w spr z jakobickim metropolit Edessy Barsabunim o jakie nie zwrcone mu wite ksigi i oboy go interdyktem. Barsabuni dola oliwy do ognia, odwoujc si do aciskiego patriarchy Antiochii Bernarda, ktry wezwa Atanazego do stawienia si na synodzie w katedrze aciskiej dla omwienia tej sprawy. Wprowadzony w bd przez nieudolnego tumacza Bernard zrozumia, e spr toczy si o osobisty dug metropolity wobec patriarchy, i oskary Atanazego o grzech symonii, poniewa mia on obowizek przebaczy swemu dunikowi. Atanazy wpad w furi dowiedziawszy si o werdykcie, ktrego wanoci nie uznawa i ktrego treci nie rozumia. Zaprotestowa tak grubiasko, e Bernard skaza go na biczowanie. Za rad swego przyjaciela filozofa Abd al-Masiha, ortodoksy greckiego, Atanazy wystpi ze skarg do nieobecnego w tym czasie Rogera. Roger surowo skarci Bernarda za wtrcanie si w nie swoje sprawy i zezwoli Atanazemu na powrt do jego dawnej siedziby, monasteru witego Barsaumy. Klasztor ten lea na ziemiach Artukidw, ktrzy wzili Atanazego pod swoj opiek. Atanazy rzuci kltw na Barsabuniego, a Koci jakobicki w Edessie oboy interdyktem. Wielu jakobitw edesseskich, nie majc moliwoci wypeniania praktyk religijnych w swoich kocioach, przeszo wwczas na obrzdek aciski. Inni okazali posuszestwo patriarsze. Dopiero po wielu latach, po mierci Atanazego, zapanowaa znowu zgoda w tym Kociele. Ortodoksyjne gminy greckie w Edessie odnosiy si do Frankw z antypati, ale w przeciwiestwie do Ormian i jakobitw nigdy nie ulegay pokusie konszachtw z muzumanami. Wzdychay one jedynie do powrotu rzdw bizantyjskich. Jednake Ormianie i jakobici, ktrzy do grekw odnosili si z jednakow pogard, utworzyli przeciwko nim wsplny front, co osabio ich wpywy. Jakkolwiek Frankowie edessescy mieli racj obawiajc si w kadej chwili nowego zagroenia ze rodkowego Wschodu, to najwikszym wrogiem Frankw antiocheskich pozostawao nadal Bizancjum. Cesarz Aleksy nigdy nie wyrzek si swych roszcze do Antiochii. Skania si do uznania aciskiego Krlestwa Jerozolimskiego i okaza ju sw dobr wol, pacc wspaniaomylnie Fatymidom okup za jecw frankijskich, ktrych w 1102 roku Egipcjanie wzili do niewoli pod Ar-Raml, i wysyajc sw flot z pomoc dla Frankw w czasie nieudanego oblenia Akki w 1111 roku. Ze swej strony krl Baldwin zawsze odnosi si do cesarza z kurtuazj i stara si w niczym mu nie uchybi, niemniej jednak nie da si namwi na wywarcie nacisku na Tankreda, by wypeni on postanowienia traktatu znad Devol. Od czasu krucjaty w 1101 roku na stosunkach franko-bizantyjskich zaciya nieufno, a w Konstantynopolu nigdy nie przebaczono interwencji papiea Paschalisa II w obronie Boemunda. Cesarz Aleksy by zbyt wytrawnym dyplomat, by w sprawach polityki dopuci do gosu osobiste animozje. W latach 1111 i 1112 podejmowa kilka razy negocjacje z papieem za porednictwem opata z Monte Cassino. W zamian za obietnic rozwizania podstawowych sprzecznoci midzy Kocioami rzymskim a greckim zdoa skoni kuri rzymsk do zaofiarowania jemu

lub jego synowi korony cesarskiej Zachodu i wystpi nawet z propozycj, e osobicie przybdzie do Rzymu. Paschalis, ktry w tym okresie mia wielkie kopoty z cesarzem Henrykiem V, gotw by zapaci wysok cen za poparcie Cesarstwa Bizantyjskiego, jednake wojna z Turkami i coraz bardziej szwankujce zdrowie uniemoliwiy Aleksemu zrealizowanie tego zamiaru. Negocjacje spezy na niczym. W 1113 roku uda si do Konstantynopola Piotr Chrysolan, arcybiskup Mediolanu, aby przedyskutowa problemy kocielne, ale jego dysputa teologiczna z Eustratiosem, arcybiskupem Nikei, nie przyczynia si do godzenia zadranie midzy obu Kocioami. Prawdopodobnie Aleksy nigdy nie traktowa powanie swych ambitnych projektw italskich. yczliwo papiea bya mu potrzebna jedynie do ukrcenia wygrowanych aspiracji Normanw oraz zdobycia sobie wikszego autorytetu wrd acinnikw na Wschodzie. Jak na razie Bizantyjczycy niewiele mogli zrobi dla odzyskania Antiochii. Traktat cesarza z Boemundem pozosta martw liter. Tankred nie tylko przeszed nad nim do porzdku dziennego, ale jeszcze powikszy swe ksistwo kosztem Cesarstwa Bizantyjskiego. Roger szed drog wytyczon przez Tankreda. Aleksy liczy na to, e hrabiowie Trypolisu bd przedstawicielami jego interesw w Syrii i ulokowa w Trypolisie pewn kwot pienidzy na finansowanie wsplnych akcji bizantyjskich i trypolitaskich. Tymczasem po mierci Bertranda jego syn Pons nawiza cis wspprac z Antiocheczykami. Bizantyjski ambasador penomocny Butumites, ktry reprezentowa Cesarstwo we wszystkich pastwach aciskich, zada zwrotu tych pienidzy, ale aby je odzyska, musia uciec si do groby wstrzymania cypryjskich dostaw ywnoci do Trypolisu. Po namyle Butumites zdecydowa si zwrci otrzymane zoto i kosztownoci, jako osobisty podarunek przyrzeczony Bertrandowi. W rewanu Pons zoy cesarzowi przysig nieszkodzenia, prawdopodobnie w tym samym brzmieniu, w jakim zoy j jego dziadek Rajmund.8 Odzyskane przez Butumitesa pienidze poszy na zakup wierzchowcw dla wojska bizantyjskiego w Damaszku, Edessie i Arabii. Nie ulegao wtpliwoci, e Pons nie da si skusi do wystpienia przeciwko Antiochii, a jednoczenie aktywno Turkw uniemoliwiaa cesarzowi przeprowadzenie w Syrii bezporedniej interwencji zbrojnej. Po mierci Daniszmendydy Malika Ghaziego Kumusztakina w 1106 roku i Seldukidy Kilid Arslana I w 1107 roku nie pojawi si w Anatolii aden wadca turecki wikszego formatu, dziki czemu Aleksy, jeeli nie mia zbyt wielkich kopotw z Normanami, mg stopniowo przywraca Cesarstwu okrgi pooone w zachodniej czci i wzdu poudniowego wybrzea Anatolii. Najwybitniejszym wadc muzumaskim by w tym okresie emir Kapadocji Hasan, ktry dokona najazdu na ziemie bizantyjskie, posuwajc si a do Filadelfii i zmierzajc do zdobycia Smyrny. Od niedawna dowdztwo si ldowych w poudniowo-zachodniej Anatolii sprawowa Eustatios Filokales, ktry otrzyma rozkaz oczyszczenia tej prowincji z Turkw. Chocia mia do dyspozycji do szczupe siy, zaskoczy wojsko Hasana w chwili, gdy podzielio si ono na kilka oddziaw podjazdowych, i po kolei je zniszczy. Hasan pospiesznie si wycofa, co uwolnio wybrzee egejskie od dalszych napaci. W tym samym roku wszake wyszed z niewoli perskiej najstarszy syn Kilid Arslana Malikszah. Zaoy stolic swego pastwa w Ikonium i wkrtce odzyska wikszo nalenego mu dziedzictwa,
8

Przysiga nieszkodzenia zobowizywaa wasala tylko do zaniechania akcji wrogich i szkodliwych dla seniora (przyp. tum.).

gromic Hasana i anektujc jego posiadoci. Pomny na los swego ojca, unika mieszania si do konfliktw na rodkowym Wschodzie, ale gdy tylko poczu si dostatecznie silny, zabra si do odbierania Cesarstwu terytoriw utraconych przez Kilid Arslana w czasie pierwszej krucjaty. Na pocztku 1112 roku rozpocz najazdy na ziemie cesarskie, maszerujc na Filadelfi, gdzie zada mu klsk dowdca bizantyjski Gabras. Malikszah wystpi wtedy o zawarcie rozejmu, ale ju w 1113 roku dokona nastpnej agresji, wysyajc szybki oddzia, ktry przez Bityni dotar do murw Nikei, przy czym w tym samym czasie jeden z jego dowdcw, Muhammad, przedosta si jeszcze dalej na zachd, a do Poimamenonu, gdzie pobi i wzi do niewoli dowdc bizantyjskiego, inny za wdz, Manalugh, napad na Abydos nad Hellespontem, sawne ze swych skadnic celnych. Na domiar oddziay pod osobistym dowdztwem Malikszaha zaatakoway i zdobyy Pergamon. Cesarz wyruszy przeciwko agresorom, ale postanowi z atakiem odczeka do chwili, gdy bd wracali obadowani cikimi upami. Posunwszy si na poudnie przez Doryleum uderzy na Turkw w pobliu miejscowoci Kotyeon. Aleksy odnis cakowite zwycistwo, odzyskujc wszystkie upy i odbijajc jecw. W 1115 roku rozeszy si wieci, e Malikszah gotuje si do nowego najazdu, Aleksy spdzi wic znaczn cz tego roku na patrolowaniu wzgrz bityskich. W nastpnym roku, mimo e ju ciko chory, zdecydowa si przystpi do ofensywy. Pomaszerowa na poudnie w kierunku Ikonium, staczajc bitw z armi tureck w okolicy Filomelionu. Cesarz ponownie odnis zwycistwo, Malikszah musia podpisa ukad pokojowy i zobowiza si, e bdzie respektowa granice Cesarstwa, ktre w tym czasie panowao ju nad caym wybrzeem od Trebizondy po Seleuki Izauryjsk i nad obszarem w gbi ldu na zachd od Ankary, Pustyni Sonej i Filomelionu. Prby odzyskania zachodniej Anatolu przez Malikszaha skoczyy si wic klsk, a w kilka miesicy pniej zosta on zdetronizowany i zamordowany przez swego brata Masuda, ktry dziaa w przymierzu z Daniszmendami. Mimo to jednak Turcy nadal trzymali si mocno w sercu Anatolii, a w konsekwencji Bizancjum nie mogo podj adnej skutecznej akcji w Syrii. Najwiksz korzy z tych wojen odnieli Ormianie z gr Taurus i ksi Antiochii.

KSIGA II

ZENIT
Rozdzia 1

Krl Baldwin II
Gdy wic ujrzycie ohyd spustoszenia, o ktrej mwi prorok Daniel, zalegajc miejsce wite. - Ewangelia w. Mateusza 24,15

aldwin I nie dopeni ostatniego obowizku monarchy, nie pozostawi bowiem adnych rozporzdze co do nastpstwa tronu. Rada Krlewska zebraa si bezzwocznie. Niektrzy panowie feudalni uwaali za rzecz nie podlegajc dyskusji, e korona jerozolimska naley si domowi hrabiw Boulogne. Baldwin I obj tron po swym bracie Gotfrydzie, a pozosta jeszcze trzeci, najstarszy z braci, Eustachy hrabia Boulogne. Wysano wic kurierw za morze z wiadomoci dla hrabiego Boulogne o mierci brata i z prob o objcie nalenego mu dziedzictwa. Eustachy nie mia ochoty opuszcza swego miego kraju i naraa si na pene niebezpieczestw ycie na Wschodzie, ale emisariusze przekonali go, e jest to jego obowizkiem. Kiedy jednak znalaz si w Apulii, zjawili si nastpni kurierzy z wieci, e hrabia si spni. Dziedzictwo Baldwina dostao si w inne rce. Eustachy nie da si namwi na kontynuowanie podry i podjcie walki o swoje prawa. Nie bez ulgi zawrci do Boulogne. W istocie niewielu czonkw Rady sprzyjao oddaniu mu korony. Przebywa daleko, co oznaczao, e bezkrlewie trwaoby kilka miesicy. Najbardziej wpywowym czonkiem Rady by ksi Galilei Joscelin z Courtenay, ktry zada oddania tronu Baldwinowi z Le Bourg, hrabiemu Edessy. Nie omieszka przy tym przypomnie Radzie, e nikt nie moe posdzi go o specjalne sentymenty do Baldwina, poniewa Baldwin faszywie oskary go o zdrad i wypdzi z jego posiadoci w hrabstwie edesseskim. Niemniej jednak Baldwin da dowody wielkich talentw i mstwa, w dodatku za by nie tylko synem brata ciotecznego zmarego krla, ale take ostatnim z wielkich rycerzy pierwszej krucjaty. Joscelin wystpi z t propozycj z wyrachowania, liczy bowiem na to, e Baldwin, zrezygnowawszy z hrabstwa dla Jerozolimy, zrewanuje si swemu krewnemu, ktry tak wielkodusznie przymkn oczy na doznan krzywd, co najmniej nadaniem Edessy. Patriarcha Arnulf popar Joscelina i we dwch przekonali Rad do kandydatury Baldwina. Jakby dla przecicia dalszych dyskusji w dniu pogrzebu monarchy ku powszechnemu zaskoczeniu zjawi si w Jerozolimie Baldwin z Le Bourg. By moe dowiedzia si

o chorobie, ktra powalia krla w ubiegym roku, i uzna to za okazj do udania si z wielkanocn pielgrzymk do miejsc witych. Baldwin spotka si z ciepym przyjciem, Rada Krlestwa jednomylnie proklamowaa go krlem. W Niedziel Wielkanocn, 14 kwietnia 1118 roku, patriarcha Arnulf woy mu na skronie koron krlewsk. Baldwin II by zupenie innym typem czowieka od swego poprzednika. Cho do przystojny, z dug blond brod, nie mia jednak imponujcej prezencji Baldwina I. Bardziej od niego przystpny, z natury wesoy, lubi niewymylne arty, ale jednoczenie by bystry i przebiegy, bardziej skryty, mniej porywczy, lepiej umia panowa nad sob. Wprawdzie potrafi zdoby si na szeroki gest, na og jednak zdradza skonnoci do sknerstwa i nie mia hojnej rki. Mimo e w sprawach kocielnych postpowa arbitralnie, by gboko religijny - od nieustannych modlitw na klczkach mia stwardniay naskrek na kolanach. W przeciwiestwie do Baldwina I w yciu prywatnym prowadzi si nieskazitelnie. Baldwin II ze sw on, Ormiank Morfi, stanowili rzadki na frankijskim Wschodzie przykad absolutnie szczliwego stada maeskiego. Joscelin otrzyma w nagrod hrabstwo Edessy, ktrym mia rzdzi jako wasal krla Baldwina II, tak samo jak Baldwin z Le Bourg za panowania krla Baldwina I. Roger z Antiochii, szwagier monarchy, oraz Pons z Trypolisu take uznali nowego wadc za swego seniora. Wschd frankijski mia wic pozosta zjednoczony pod berem krla Jerozolimy. W dwa tygodnie po koronacji Baldwina II zmar patriarcha Arnulf. By to lojalny i bardzo poyteczny suga pastwa, ale cho cieszy si saw wietnego kaznodziei, by wmieszany w tak wiele skandali, e nie budzi szacunku jako duchowny. Wtpliwe, czy Baldwin przej si jego mierci. Postara si o wyniesienie na stolec patriarszy ksidza z Pikardii, Gormonda z Picquigny, o ktrego przeszoci nic nam nie wiadomo. Wybr ten okaza si trafny, poniewa Gormond, ktry czy zmys praktyczny Arnulfa z prawdziwie witobliw natur, zjedna sobie powszechny szacunek. Nominacja ta, ktra nastpia wkrtce po mierci papiea Paschalisa, przywrcia dobre stosunki midzy Jerozolim a Rzymem. Ju po koronacji dosza Baldwina zowroga wie, e Egipt zawar sojusz z Damaszkiem. Wezyr pastwa fatymidzkiego, Al-Afdal, chcia za wszelk cen ukara krlestwo frankijskie za zuchway najazd Baldwina I na Egipt, Tughtakina za coraz bardziej niepokoi wzrost potgi Frankw. Baldwin od razu wysa do niego swoje poselstwo, ale Tughtakin, pokadajcy ufno w pomocy Egiptu, zada od Frankw cesji wszystkich ziem pooonych po drugiej stronie Jordanu. W cigu lata Egipt dokona nad granic Krlestwa koncentracji silnej armii, ktra zaja pozycj pod Asdudem, a dowdztwo tych wojsk Egipcjanie zaproponowali Tughtakinowi. Wzmocniwszy siy jerozolimskie oddziaami milicji z Antiochii i Trypolisu, Baldwin wyruszy przeciwko wojskom nieprzyjacielskim. Przez trzy miesice obie armie stay naprzeciwko siebie, adna nie odwaya si zrobi pierwszego kroku, poniewa - jak wyrazi si Fulcher z Chartres - wszystkim milsze byo ycie ni mier. W kocu wojownicy z jednej i drugiej strony rozeszli si do domw. Tymczasem odjazd Joscelina do Edessy opni si. Jego obecno bya znacznie bardziej potrzebna w Galilei ni w pnocnym hrabstwie, gdzie, jak si zdaje, rezydowaa jeszcze krlowa Morfia, a rzdy sprawowa Waleran, senior Birediku. Obowizkiem Joscelina, ktry pozosta ksiciem Galilei, bya obrona tego kraju przed napaciami oddziaw damasceskich. W jesieni Joscelin i Baldwin dokonali wsplnie najazdu na Dar w Hauranie, spichlerz emiratu damasceskiego. Przeciwko

hufcowi frankijskiemu wyszed w pole syn Tughtakina Buri, ktry zgrzeszy wszake zbytni zapalczywoci i dozna cikiej poraki. Po tym niepowodzeniu Tughtakin znowu skierowa sw uwag na pnoc. Na wiosn 1119 roku Joscelin dowiedzia si, e w pobliu rzeki Al-Jarmuk w Zajordanii wypasa zwierzta zamone plemi beduiskie. Wyruszy wic natychmiast z dwoma znakomitymi baronami galilejskimi, Gotfrydem i Wilhelmem z Bures, oraz okoo stu dwudziestoma konnymi z zamiarem zupienia koczownikw. Oddzia chrzecijaski podzieli si, aby ich otoczy. Ale cay ten plan spali na panewce. Wdz beduiski zosta w por ostrzeony o grocej mu napaci, a Joscelin straci orientacj w pagrkowatym terenie: Gotfryd i Wilhelm, ktrzy galopem poszli do ataku, wpadli w zasadzk. Gotfryd poleg, wikszo jego druyny dostaa si do niewoli. Joscelin jak niepyszny zawrci do Tyberiady, skd wysa goca do krla Baldwina z wiadomoci o porace. Baldwin przyby na miejsce na czele licznego pocztu i grob zmusi Beduinw do uwolnienia wszystkich jecw i zapaty odszkodowania. Potem Beduini spdzili tam lato, nie niepokojeni wicej przez Frankw. Kiedy krl odpoczywa w Tyberiadzie po tej krtkiej akcji, zjawili si kurierzy z Antiochii, bagajc go o jak najszybsze przybycie z wojskiem na pnoc. Od czasu zwycistwa Rogera z Antiochii pod Tall Danisem nieszczsne miasto Aleppo nie miao ju si stawia czoa frankijskim agresorom. Z niechci oddao si pod protektorat Ilghaziego Artukidy, ale odkd Roger zawadn twierdz Buzaa w 1119 roku, Aleppo zostao osaczone z trzech stron. Utrata tej warowni wyczerpaa cierpliwo Ilghaziego. Do tej chwili zarwno Ilghazi, jak i jego wierny sojusznik, Tughtakin, unikali angaowania do walki z Frankami caych swoich si, poniewa bardziej obawiali si i bardziej nienawidzili sutanw selduckich ze wschodu. Tymczasem w kwietniu 1118 roku zmar sutan Muhammad Tabar, a po jego mierci wszyscy namiestnicy i wszyscy najmniejsi emirowie w caym pastwie dali upust swoim ambicjom. Jego modociany syn i nastpca, Mahmud, podejmowa nieudolne prby narzucenia swej supremacji, ale w kocu w kwietniu 1119 musia odda najwysz wadz swemu stryjowi, krlowi Chorasanu Sandarowi, i reszt swego krtkiego ycia spdzi na ulubionych polowaniach. Sandar, ostatni wadca z tej dynastii, ktry panowa nad caym wschodnim terytorium selduckim, by czowiekiem bez wtpienia energicznym, ale swe zainteresowania koncentrowa wycznie na obszarze wschodnim. Syria nigdy go nie obchodzia. Krewniacy Sandara z sutanatu rumijskiego, uwikani w wanie wewntrzne oraz spory z Daniszmendydami i wojny z Bizancjum, te nie mieli moliwoci ingerowania w sprawy Syrii. Dopiero Ilghaziemu, najbardziej konsekwentnemu z miejscowych wadcw, nadarzya si do tego okazja. Wprawdzie chodzio mu nie tyle o likwidacj pastw frankijskich, co o zawadnicie Aleppem, to jednak w wczesnej sytuacji jedno wizao si z drugim. Wiosn 1119 roku Ilghazi objecha swoje posiadoci, werbujc oddziay Turkmenw i zabiegajc o kontyngenty wojskowe u Kurdw z obszarw pnocnych i plemion arabskich z Pustyni Syryjskiej. Ze wzgldw formalnych zwrci si o pomoc do sutana Mahmuda, ale nie otrzyma adnej odpowiedzi. Jego sprzymierzeniec Tughtakin wyrazi zgod na przysanie oddziaw damasceskich, a Munkizydzi z Szajzaru przyrzekli dokona akcji dywersyjnej na poudniowej granicy terytorium Rogera. Z kocem maja armia Ilghaziego, ktra liczya pono czterdzieci tysicy ludzi, znajdowaa si ju w marszu. Roger przyj te wiadomoci spokojnie, patriarcha Bernard wymg jednak na nim zwrcenie si o pomoc do krla Baldwina

i Ponsa z Trypolisu. Baldwin wysa wiadomo z Tyberiady, e postara si przyby moliwie najszybciej i e przyprowadzi take oddziay trypolitaskie. Chwilowo Roger powinien ograniczy si do defensywy. Baldwin tymczasem dokona koncentracji armii jerozolimskiej i doda jej otuchy zabierajc czstk Prawdziwego Krzya, ktr powierzy opiece Ewremara, arcybiskupa Cezarei. Jednoczenie z najazdem Munkizydw na Apame Ilghazi wysa jednostki turkmeskie na poudnio-zachd, polecajc im poczenie si z oddziaami szajzarskimi i wojskiem, ktre nadejdzie z Damaszku. Tymczasem gwna armia, ktr Ilghazi dowodzi osobicie, wkroczya na terytorium edesseskie, nie podejmujc jednak adnej akcji przeciwko potnie ufortyfikowanej stolicy hrabstwa. W poowie czerwca Ilghazi przeprawi si przez Eufrat w okolicy Balisu, rozoy obz w Kinnasrinie, okoo dwudziestu piciu kilometrw na poudnie od Aleppa, gdzie mia czeka na Tughtakina. Roger okaza si bardziej niecierpliwy. Mimo rad krla Baldwina, mimo solennego ostrzeenia patriarchy Bernarda i mimo wielu bolesnych dowiadcze baronw frankijskich w przeszoci postanowi od razu zmierzy si z nieprzyjacielem. W dniu 20 czerwca 1119 wyprowadzi ca armi antiochesk, w sile siedmiuset jedcw i okoo czterech tysicy pieszych, przez Most elazny i rozbi obz na wprost maego fortu Tall Akibrin, na wschodnim skraju rwniny Sarmada, w miejscu, gdzie silnie sfadowany teren stwarza dogodne warunki do obrony. Mimo e nieprzyjaciel mia nad nim znaczn przewag liczebn, ufa, e zdoa wytrwa tam do przybycia Baldwina. Obozujcy w Kinnasrinie Ilghazi posiada znakomite informacje o ruchach Rogera. Szpiedzy przebrani za kupcw spenetrowali obz frankijski, donoszc mu, e wojsko Rogera jest liczebnie bardzo sabe. Chocia Ilghazi zwleka, chcc doczeka si Tughtakina, emirowie turkmescy domagali si stanowczo natychmiastowej akcji. W dniu 27 czerwca cz wojska artukidzkiego ruszya do szturmu na zamek frankijski Al-Asarib. Roger zdy skierowa tam troch swoich onierzy pod dowdztwem Roberta z Vieux-Ponts, pniej za, zaniepokojony bliskoci nieprzyjaciela, rozkaza pod oson ciemnoci przetransportowa ca kas swego wojska do zamku Artach, pooonego na drodze do Antiochii. Przez ca noc Roger czeka ze cinitym sercem na informacje o ruchach nieprzyjaciela, a jego wojownikw poderwa ze snu jaki lunatyk, ktry biega po obozie krzyczc na cay gos, e czeka ich niechybna klska. O wicie w niedziel 28 czerwca zwiadowcy donieli ksiciu, e nieprzyjaciel otoczy obz ze wszystkich stron. Z poudnia wia suchy, targajcy nerwy chamsin. W obozie pozostao niewiele prowiantu i wody. Roger doszed do wniosku, e ma tylko jedn szans ratunku: przebi si przez piercie wroga. Wojsku towarzyszy arcybiskup Apamei Piotr, dawniej arcypasterz Albary, pierwszy biskup frankijski na Wschodzie. Zwoawszy wojownikw, wygosi do nich kazanie, a potem wszystkich wyspowiada. Rogera wyspowiada w jego namiocie, udzielajc mu absolucji z mnstwa grzechw nieczystoci. Roger owiadczy buczucznie, e czuje si jak przed polowaniem. Najpierw wysa jeszcze jeden oddzia zwiadowczy, ktry wpad w zasadzk. Garstka ludzi, ktrym udao si wrci cao do obozu, poinformowaa go, e nie mona marzy o przebiciu si przez linie nieprzyjacielskie. Roger podzieli wtedy swe wojsko na pi hufcw, jeden pozostawiajc w rezerwie. Potem biskup jeszcze raz udzieli im bogosawiestwa i oddziay frankijskie, w znakomitym ordynku, uderzyy na nieprzyjaciela. Od samego pocztku sytuacja bya beznadziejna. Oddziay frankijskie nie miay

najmniejszej szansy na przebicie si przez hordy turkmeskich kawalerzystw i ucznikw. Pierwsi wpadli w panik lokalnie zwerbowani piechurzy, Syryjczycy i Ormianie, jednak nie mieli gdzie ucieka. Stoczyli si midzy szeregami konnicy, utrudniajc jedcom swobod ruchw. Nagle wiatr zmieni kierunek na pnocny, smagajc twarze Frankw tumanami pyu. Na samym pocztku bitwy niespena setce kawalerzystw udao si przedrze przez zastpy wroga i doczy do Roberta z Vieux-Ponts, ktry zbyt pno powrci z Al-Asaribu, by wzi udzia w batalii. Wszyscy oni umknli do Antiochii. Chwil pniej wymkn si z pola bitwy Renald Mazoir z kilkoma rycerzami; dotarli oni do miasteczka Sarmada, pooonego na rwninie o tej samej nazwie. Z caej armii antiocheskiej tylko oni uszli z yciem. Roger zgin w boju, dzierc swj wielki, wysadzany kamieniami krzy. Polegli wszyscy zgrupowani wok niego rycerze, z wyjtkiem garstki mniej szczliwych, ktrzy wpadli ywcem w rce wroga. W poudnie walki ustay. Miejsce tej bitwy Frankowie nazwali Ager Sanguinis, Krwawym Polem. W odlegym o dwadziecia pi kilometrw Aleppo wierni czekali z niecierpliwoci na nowiny. Okoo poudnia gruchna wie, e islam odnis wspaniae zwycistwo, a w czasie popoudniowej modlitwy zaczli nadciga pierwsi upojeni sukcesem wojownicy. Po rozdzieleniu upw midzy onierzy Ilghazi natychmiast opuci pobojowisko, udajc si do Sarmady, gdzie podda mu si Renald Mazoir. Renald tak zaimponowa Ilghaziemu sw dumn postaw, e ten darowa mu ycie. Pozostaych rycerzy Turcy rozsiekli na miejscu. Jecw frankijskich zakutych w kajdany wleczono przez rwnin za zwyciskimi oddziaami. Podczas gdy Ilghazi pertraktowa z Renaldem, Turkmeni torturowali i zarzynali chrzecijan w okolicznych winnicach, ale Ilghazi nie chcc pozbawia ludnoci Aleppa tak wspaniaej rozrywki, wyda rozkaz zaprzestania masakry. Resztk jecw zapdzono do Aleppa, gdzie Ilghazi wkroczy tryumfalnie o zachodzie soca, i wtedy zamczono ich na mier na ulicach miasta. Kiedy Ilghazi wici w Aleppo swe zwycistwo, do Antiochii dotary zowrogie wieci o klsce. Wszyscy spodziewali si natychmiastowego szturmu Turkmenw, a miasto byo zupenie ogoocone z onierzy. W tej dramatycznej sytuacji dowdztwo wzi w swe rce patriarcha Bernard. W pierwszej chwili najbardziej obawia si zdrady miejscowych chrzecijan, ktrych wasnym postpowaniem tak bardzo zrazi do Frankw. Od razu rozesa ludzi, aby odebra im bro i zakaza wychodzenia z domw o zmroku. Nastpnie rozdzieli ca bro midzy duchownych i kupcw i obsadzi nimi mury miasta. Penili str dzie i noc, a do krla Baldwina pospieszy goniec, aby przynagli go do szybszego marszu. Ilghazi nie wyzyska jednak swego zwycistwa. Do wszystkich monarchw muzumaskich rozesa pismo z zawiadomieniem o swoim tryumfie, a kalif posa mu w nagrod szat honorow i przyzna tytu Gwiazdy Religii (Nadm ad-Din). Na razie pomaszerowa na Artach. Biskup, ktry dowodzi zaog jednej z baszt, skapitulowa w zamian za list elazny do Antiochii, natomiast pewien czowiek imieniem Jzef, prawdopodobnie Ormianin, sprawujcy komend nad cytadel, gdzie przechowywano skarbiec Rogera, wmwi Ilghaziemu, e czuje do muzumanw najgbsz sympati, ale spotkao go wielkie nieszczcie, poniewa jego syn zosta zatrzymany jako zakadnik w Antiochii. Ilghazi, poruszony t opowieci, pozostawi Artach w rkach Jzefa, kontentujc si skierowaniem do miasta jednego z emirw jako swego osobistego przedstawiciela. Z Artachu powrci do Aleppa, gdzie odda si tak hucznym i wesoym zabawom, e odbio si to na jego zdrowiu. Oddziay

turkmeskie, ktre otrzymay rozkaz zupienia przedmie Antiochii i zdobycia portu Saint-Simon, powrciy z meldunkiem, e miasto obsadzone jest siln zaog. Ostatecznie muzumanie nie zebrali owocw zwycistwa na Krwawym Polu. Niemniej Frankowie znajdowali si w sytuacji powanej. Baldwin, za ktrym w niewielkiej odlegoci poda Pons, dowiedzia si o klsce dopiero w Laodycei. Od tej chwili zwikszy tempo marszu, nie zatrzymujc si nawet dla zupienia bezbronnego obozowiska turkmeskiego w pobliu drogi, i bez incydentw w pierwszych dniach sierpnia zjawi si w Antiochii. Ilghazi wysa pewn liczb swoich oddziaw w celu zagrodzenia drogi chrzecijaskim hufcom posikowym, tak e Pons, ktry posuwa si o jeden dzie marszu za krlem, musia odeprze ich atak, ale upora si z tym do szybko. Krla powitaa z radoci jego siostra, owdowiaa ksina Cecylia, radowa si patriarcha i caa ludno, w katedrze w. Piotra odprawiono naboestwo dzikczynne. Baldwin najpierw oczyci przedmiecia z grasujcych tam band nieprzyjacielskich, a potem spotka si z notablami miasta, by omwi sprawy sukcesji po Rogerze. Prawowity ksi Antiochii, Boemund II, ktrego praw Roger nigdy nie podawa w wtpliwo, liczy dopiero dziesi lat i mieszka z matk w Italii. Na Wschodzie nie byo adnego przedstawiciela domu normaskiego, a wszyscy rycerze normascy zginli na Krwawym Polu. Po naradzie podjto decyzj, e do czasu penoletnoci Boemunda wadz nad ksistwem sprawowa bdzie krl Baldwin jako senior frankijskiego Wschodu i e Boemundowi naley zaleci oenek z jedn z krlewskich crek. Nastpnie Baldwin dokona podziau dbr lennych, ktre wakoway po mierci tak wielu rycerzy w ostatniej bitwie. W miar moliwoci wdowy po polegych feudaach od razu wydawano za m za odpowiednio urodzonych rycerzy z hufca Baldwina lub za przybyszw z Zachodu. Jak informuj kroniki, dwie ksine-wdowy, wdowa po Tankredzie, obecnie hrabina Trypolisu, oraz wdowa po Rogerze, take ustanowiy nowych wasali na swych wdowich wociach. Sdzi mona, e jednoczenie krl dokona zmian wrd wasali hrabstwa Edessy, a Joscelinowi, ktry przyby z nim razem z Palestyny, udzieli formalnej inwestytury lenna edesseskiego. Po zorganizowaniu administracji kraju krl boso poprowadzi procesj do katedry w. Piotra, po czym na czele wojska w sile siedmiuset konnych i kilku tysicy pieszych wyruszy przeciwko muzumanom. Tymczasem do Ilghaziego doczy Tughtakin. W dniu 11 sierpnia 1119 wodzowie muzumascy przystpili do zdobywania fortec frankijskich na wschd od Orontesu, zaczynajc od Al-Asaribu, ktrego szczupa zaoga od razu zgodzia si na kapitulacj w zamian za glejt bezpieczestwa do Antiochii. Nastpnego dnia obaj emirowie udali si do Zardany, ktrej senior, Robert Trdowaty, przebywa wanie w stolicy ksistwa. Zaoga Zardany rwnie zoya bro pod warunkiem darowania jej ycia, ale zaledwie wojownicy chrzecijascy znaleli si za bramami miasta, Turkmeni wycili ich w pie. Baldwin wyruszy na ratunek Al-Asaribu, jednak zaraz za elaznym Mostem spotka garnizon tej twierdzy. Skierowa si wtedy na poudnie, gdzie dowiedzia si o obleniu Zardany. Przypuszczajc, e muzumanie wyrusz w kierunku poudniowym z zamiarem likwidacji fortec wok Maarrat an-Numanu i Apamei, zwikszy tempo marszu i w dniu 13 sierpnia stan obozem w Tall Danisie, w tym samym miejscu, gdzie w 1115 roku Roger odnis zwycistwo. Wczesnym rankiem nastpnego dnia dotara do niego wiadomo o upadku Zardany, uzna wic za wskazane cofn si troch w stron Antiochii. Tymczasem nadcign Ilghazi, ktry liczy na to, e uda mu si zaskoczy Frankw w czasie nocnego odpoczynku w

wiosce Hab. Baldwin wszake czuwa. Wyspowiada si zawczasu, biskup wygosi pomienn egzort do wojownikw i pobogosawi ich Prawdziwym Krzyem hufiec frankijski by gotowy do boju. Doszo do chaotycznej bitwy. Obie strony pretendoway do zwycistwa, w rzeczywistoci jednak Frankom powiodo si lepiej. Tughtakin odrzuci prawe skrzydo frankijskie pod wodz Ponsa, ale Trypolitaczycy nie zamali szyku. Stojcy obok Ponsa Robert Trdowaty, ktry gorco pragn odzyska Zardan, przebi si przez oddzia z Himsu, ale skoczyo si na tym, e wpad w zasadzk i dosta si do niewoli. Jednake centrum i lewe skrzydo Frankw dotrzymao pola muzumanom, a w krytycznym momencie Baldwin posa do ataku oddziay cakiem jeszcze wiee. Wielu Turkmenw rzucio si do ucieczki, jednake gwne siy Ilghaziego opuciy pole bitwy w dobrym ordynku. Ilghazi i Tughtakin wycofali si do Aleppa prowadzc dug kolumn jecw, dziki czemu mogli caemu wiatu muzumaskiemu obwieci swoje zwycistwo. Jeszcze raz mieszkacy Aleppa zostali uraczeni widokiem masowej rzezi chrzecijan, jednak Ilghazi, ktry w pewnej chwili przerwa masakr, by wyprbowa nowego konia, zacz si martwi, e z kad ofiar traci cz okupu. Robert Trdowaty zapytany, ile gotw jest za siebie zapaci, zaproponowa dziesi sztuk zota. Ilghazi si spodziewa, e odesawszy Roberta Tughtakinowi wytarguje wysz cen. Tymczasem Tughtakin nie zaspokoi jeszcze swej dzy krwi. Chocia Robert by jego starym znajomym - pozna go bowiem w 1115 roku - wasnorcznie ci mu gow, ku wielkiemu rozgoryczeniu Ilghaziego, ktry nie mia pienidzy na wypat odu. Zbiegowie z hufca Ponsa rozpucili w Antiochii wieci o klsce, ale niebawem przyby do ksiny Cecylii goniec, ktry na dowd sukcesu wojsk chrzecijaskich wrczy jej piercie krla. Baldwin, ktry nawet nie prbowa ciga muzumanw skierowa si na poudnie, do Maarrat an-Numanu oraz do Rusy, ktre zajli Munkizydzi z Szajzaru. Najpierw ich stamtd wypdzi, pniej jednak zawar z Szajzarem ukad, zwalniajcy emirat od pacenia corocznego trybutu, ktrego domaga si Roger. Z wyjtkiem Birediku, Al-Asaribu i Zardany krl odebra muzumanom wszystkie zdobyte przez nich forty. Potem Baldwin powrci do Antiochii, skd wysa do Jerozolimy wity Krzy, ktry powinien si tam znajdowa w czasie uroczystoci Podniesienia Krzya witego w dniu 14 wrzenia. Krl spdzi w Antiochii ca jesie, zajmujc si sprawami administracyjnymi, ktrych nie doprowadzi do koca przed bitw. W grudniu uda si w drog powrotn do Jerozolimy, powierzajc patriarsze Bernardowi administrowanie Antiochi w jego imieniu i osadzajc Joscelina w Edessie. Do stolicy zabra on i mae crki. W czasie obchodw Boego Narodzenia w Betlejem Morfia zostaa koronowana na krlow. Ilghazi nie odway si na ponown ofensyw przeciwko Frankom. Jego wojsko topniao. Oddziaom turkmeskim zaleao w gruncie rzeczy tylko na upach. Po bitwie pod Tall Danisem pogryy si w bezczynnoci i nudzie, od dawna nie otrzymyway odu. Turkmeni zaczli wic rozchodzi si do domw, a w lad za nimi poszli arabscy wodzowie z Al-Daziry. Ilghazi nie mg temu przeszkodzi, ponownie bowiem zachorowa i przez dwa tygodnie ycie jego wisiao na wosku. Kiedy doszed do si, z armii nie zostao ju ladu. Wrci z Aleppa do Mardinu, a Tughtakin pomaszerowa do Damaszku. Tak oto wielka kampania artukidzka spalia na panewce. Muzumanom nie przyniosa adnych konkretnych korzyci, z wyjtkiem zdobycia kilku stranic

nadgranicznych i zmniejszenia presji Frankw na Aleppo. Niemniej jednak islam odnis ogromny sukces moralny. Poraka pod Tall Danisem bya drobnym niepowodzeniem w porwnaniu z druzgocc klsk chrzecijan na Krwawym Polu. Gdyby Ilghazi by wodzem bardziej utalentowanym i dziaa szybciej, Antiochia bez wtpienia staaby si jego upem. W kadym jednak razie masakra rycerstwa normaskiego z jego wodzem na czele dodaa emirom Al-Daziry i Mezopotamii odwagi do ponowienia napaci na ziemie Frankw, zwaszcza odkd wyzwolili si od uciliwej kurateli swego nominalnego suzerena selduckiego z Persji. Niebawem mia si pojawi przywdca znacznie wikszego formatu od Ilghaziego. Frankowie szczeglnie dotkliwie odczuli straty w ludziach. Nieatwo byo zastpi rycerzy, a jeszcze trudniej piechurw polegych na Krwawym Polu. Niemniej Frankowie wycignli nauczk, e chcc utrzyma si na Wschodzie, musz ze sob wspdziaa i zachowa jedno. Antiochi uratowaa od zguby tylko szybka interwencja krla Baldwina, a potrzeby chwili znalazy wyraz w skwapliwym uznaniu go przez wszystkich Frankw nie tylko za nominalnego, lecz i rzeczywistego suzerena. Cika klska przyczynia si do zespolenia frankijskich organizmw pastwowych w Syrii. Po powrocie do Jerozolimy Baldwin zaj si wewntrznymi sprawami Krlestwa. Wilhelm z Bures otrzyma inwestytur ksistwa Galilei, ktre pozostao w rkach jego rodziny. W styczniu 1124 roku krl zwoa w Nabulusie narad wasali krlewskich i duchowiestwa, na ktrej w trosce o dobro moralne obywateli pastwa zastanawiano si, jak si zdaje, nad sposobami przeciwdziaania skonnoci osadnikw do ulegania wpywom Wschodu, zwaszcza powszechnej tam lekkoci obyczajw i marazmowi. Jednoczenie Baldwin dba o materialny dobrobyt swych poddanych. Z inicjatywy Baldwina I osiedlao si w Jerozolimie coraz wicej acinnikw, a w konsekwencji obok wojownikw i duchowiestwa zacza szybko rosn za jego rzdw warstwa mieszczaska. W stolicy mieszczanom aciskim przyznano cakowit swobod przywozu i wywozu towarw, a jednoczenie w trosce o dobre zaopatrzenie w ywno chrzecijanie autochtoniczni, a nawet kupcy arabscy, otrzymali zezwolenie na dostarczanie do Jerozolimy warzyw i zboa bez adnych opat celnych. Najbardziej doniosym wydarzeniem wewntrznym w tym okresie byo zaoenie zakonw rycerskich. W 1070 roku grupa pobonych obywateli miasta Amalfi ufundowaa w Jerozolimie hospicjum ze szpitalem dla ubogich pielgrzymw. wczesny namiestnik egipski miasta udzieli konsulowi amalfijskiemu zezwolenia na wybr odpowiedniego miejsca, a na patrona zakadu wybrano w. Jana Jamunika, miosiernego patriarch Aleksandrii z VII stulecia. Personel tego hospicjum stanowili gwnie amalfijczycy, ktrzy skadali obowizujce luby zakonne i podlegali mistrzowi, a ten z kolei pozostawa pod wadz przeoonych palestyskiego domu benedyktynw. W chwili zdobycia Jerozolimy przez krzyowcw godno mistrza sprawowa niejaki Gerard, prawdopodobnie rodem z Amalfi. Na jaki czas przed obleniem Jerozolimy muzumaski namiestnik usun z miasta wszystkich chrzecijan, nie wyczajc Gerarda, ktry zna doskonale kraj, tote mg udzieli krzyowcom cennych wskazwek. Gerard skoni wadze modego Krlestwa do zapisw i nada na rzecz Szpitala. Wkrtce wielu pielgrzymw wstpio na sub do bractwa, ktre po jakim czasie uniezalenio si od benedyktynw i zostao podniesione do rangi odrbnej organizacji zakonnej, noszcej nazw zakonu szpitalnikw i podlegej tylko papieowi. Nowy zakon otrzyma dalsze nadania dbr ziemskich, a wikszo dostojnikw duchownych Krlestwa zobowizaa si do

pacenia mu dziesiciny ze swoich dochodw. Gerard zmar okoo 1118 roku. Jego nastpca, Francuz Rajmund z Le Puy, mia plany bardziej dalekosine. Doszed do wniosku, e zadaniem zakonu nie moe by tylko oprowadzanie pielgrzymw po miejscach witych i podejmowanie ich w Ziemi witej, ale take walka orna o bezpieczestwo szlakw wiodcych do Palestyny. Wprawdzie do zakonu nadal naleeli bracia, ktrzy nie mieli adnych obowizkw militarnych, to jednak odtd gwne jego zadanie polegao na utrzymywaniu staej organizacji rycerzy zwizanych lubami ubstwa, czystoci i posuszestwa, a jednoczenie bez reszty oddanych walce z niewiernymi. Mniej wicej w tym czasie, jakby dla podkrelenia swego znaczenia, zakon szpitalnikw na miejsce dotychczasowego patrona Jana Jamunika wprowadzi bez rozgosu w. Jana Ewangelist. Godem rycerzy szpitalnikw by biay krzy naszyty na paszcz narzucany na zbroj. Przeobraeniu temu przyszo w sukurs jednoczesne pojawienie si bractwa rycerzy-templariuszy. Projekt zakonu speniajcego funkcje zarwno religijne, jak i rycerskie zrodzi si, jak si zdaje, w gowie pewnego rycerza z Szampanii, Hugona z Payens, ktremu w 1118 roku krl Baldwin I udzieli zezwolenia na ulokowanie si z grup towarzyszy w skrzydle paacu krlewskiego, dawnym meczecie Al-Aksa, na terenie staroytnej wityni Salomona. Podobnie jak szpitalnicy, templariusze z pocztku rwnie stosowali si do reguy benedyktyskiej, jednak niemal od razu przeksztacili si w autonomiczny zakon, ktry skada si z trzech klas: rycerzy (fratres milites), rekrutujcych si wycznie z czonkw rodw rycerskich, serwientw (fratres servientes armigeri), ktrzy speniali rol giermkw i suebnych, oraz duchownych (fratres capellani), bdcych kapelanami i speniajcych funkcje o charakterze niewojskowym. Godem zakonu by czerwony krzy, ktry rycerze nosili na biaym paszczu, a serwienci na czarnym. Rycerze skadali lubowanie, ktre zobowizywao ich do ochrony przed bandytami szlaku z wybrzea do Jerozolimy, ale wkrtce zaczli bra czynny udzia we wszystkich kampaniach zbrojnych Krlestwa Jerozolimskiego. Hugon uda si na duszy czas do Europy, gdzie zaj si werbunkiem ochotnikw do zakonu. Krl Baldwin udzieli zakonom rycerskim penego poparcia. Zostay wyjte spod wadzy krlewskiej, podlegay jedynie papieowi. Nawet nadania wielkich woci, ktrych nie szczdzi im krl i jego wasale, nie zobowizyway rycerzy-zakonnikw do walki w szeregach armii krlewskiej, ale dopiero w nastpnym pokoleniu zakony stay si tak bogate, e mogy przeciwstawia si woli monarchy. Chwilowo istnienie zakonw rycerskich odpowiadao najywotniejszym interesom Krlestwa, zapewniao mu bowiem regularne oddziay wyszkolonych wojownikw, a co najwaniejsze, oddziay gotowe na kade zawoanie. W lennach wieckich naga mier seniora, zwaszcza gdy dziedzictwo dbr przechodzio na kobiet lub dziecko, prowadzia czsto do rozkadu ich organizacji wojskowej, co naraao suzerena na gorczkowe i mudne wysiki w celu rozwizania tego problemu. Krl nieczsto mia moliwo szybkiego zastpienia utraconych lennikw przybyszami z Zachodu. Tymczasem zakony rycerskie, wietnie zorganizowane, opromienione coraz wiksz saw wojenn i cieszce si coraz wikszym mirem w chrzecijastwie zachodnim, dostarczay Krlestwu penych powicenia bojownikw, ktrzy szli raz obran drog, nie zbaczajc z niej ani dla osobistych ambicji, ani dla osobistych korzyci. W 1120 roku Baldwin ponownie uda si do Antiochii. Namiestnik Al-Asaribu Bulak, ktry sprawowa rzdy w tym miecie w imieniu Ilghaziego, przystpi do najazdu na terytorium antiocheskie, a jednoczenie Ilghazi pomaszerowa na Edess.

Wprawdzie obie te napaci odparto, ale Ilghazi zapuci si prawie pod mury Antiochii. Zdenerwowany patriarcha Bernard wysa kuriera z wezwaniem do krla, ktry w czerwcu wyruszy z Jerozolimy na pnoc, znowu zabierajc w drog Prawdziwy Krzy, ku wielkiemu strapieniu Kocioa jerozolimskiego, gdy ogromnie si tam obawiano wystawiania tej drogocennej relikwii na niebezpieczestwa wojny. Aby czuwa nad wit relikwi, patriarcha Gormond wybra si z wojskiem do Antiochii. Kiedy Baldwin przyby do ksistwa, okazao si, e Ilghazi, ktrego wojsko zostao zdziesitkowane masowymi dezercjami Turkmenw, wycofa si spod Antiochii, ale muzumanie tak si przestraszyli, e wezwali Tughtakina do Aleppa. Doszo do kampanii zbrojnej, w czasie ktrej przeciwnicy raz posuwali si naprzd, to znw cofali, a w kocu muzumanie zmczyli si t wojaczk. Tughtakin uda si w drog powrotn do Damaszku, a Ilghazi zawar rozejm z Baldwinem. Midzy strefami ich wpyww wytyczono bardzo dokadne granice, ktre w jednym miejscu przecinay na dwoje myn, w innym za przepoawiay zamek, tak e w kocu za zgod obu stron budowle te zburzono. Fortyfikacje Zardany, ktra znalaza si w enklawie muzumaskiej, zostay rozebrane. Na pocztku wiosny nastpnego roku Baldwin powrci do Jerozolimy, mogc si poszczyci bezkrwawym moralnym zwycistwem. Obecno krla w Palestynie bya konieczna, poniewa Tughtakin, sdzc, e Baldwin ma zwizane rce w ksistwie Antiochii, dokona napaci na Galile, zapuszczajc si daleko w gb jej terytorium. W odwecie Baldwin w lipcu 1121 przekroczy Jordan i spustoszy Al-Daulan, zajmujc i obracajc w perzyn rwnie fort, ktry Tughtakin zbudowa w Daraszu. W tym samym czasie Joscelin dokona rabunkowego najazdu na posiadoci Ilghaziego w Al-Dazirze, zdobywajc znaczne upy. W lecie 1121 roku na arenie politycznej Wschodu pojawi si nowy czynnik. Na dalekiej pnocy, na pogrzu kaukaskim, krlowie gruziscy z dynastii Bagratydw podporzdkowali sobie spoecznoci chrzecijaskie, ktre do tej chwili nie ulegy dominacji muzumanw, a krl Dawid II przesun poudniow granic swego pastwa a za dolin Araksesu (dzi Aras), gdzie popad w konflikt z ksiciem selduckim, Tughrilem, namiestnikiem Arranu. Po przegranej bitwie z wojskami Dawida Tughril zwrci si do Ilghaziego o podjcie wsplnymi siami wojny witej przeciwko zuchwaemu chrzecijaninowi. Kampania ta okazaa si dla muzumanw katastrofalna. W sierpniu 1121 roku Gruzini niemal doszcztnie roznieli poczone wojska Tughrila i Ilghaziego, ktry w czasie ucieczki do Mardinu ledwo uszed z yciem. Dawid przenis wtedy sw stolic do pradawnej siedziby wadcw gruziskich, Tyflisu, a w 1124 roku zdoby pnocn Armeni z jej gwnym miastem Ani, staroytnym gniazdem swego rodu. Odtd cay wiat muzumaski dra z niepokoju, zdajc sobie spraw, e Gruzja dziki swemu znakomitemu pooeniu strategicznemu stanowi dla islamu powane niebezpieczestwo, ktre wcale si nie zmniejszyo po mierci Dawida II w 1125 roku. Nastpcy tego krla odznaczali si nie mniejsz energi. Waleczno, z jak nieustannie nkali Turkw na pnocnej flance, przynosia Frankom wielkie korzyci, cho, jak si zdaje, pastwa te nie utrzymyway bezporednich kontaktw. Gruzini, tradycj i religi zwizani z Bizancjum, nie ywili sympatii do Frankw, a chodne traktowanie ich religijnych fundacji w Jerozolimie wywoywao niezadowolenie tego dumnego narodu. Niemniej gorzka lekcja udzielona przez Gruzinw Ilghaziemu stworzya chrzecijanom szans, ktrej Baldwin nie przeoczy. Syn Ilghaziego, Sulajman, niedawno mianowany namiestnikiem Aleppa, skwapliwie skorzysta z klski swego

ojca ogaszajc si wadc niezalenym, a poniewa nie mia si stawi czoa najazdowi, ktrego Baldwin natychmiast dokona na jego posiadoci, zawar z Frankami pokj, odstpujc im Zardan i Al-Asarib, jedyne owoce zwycistwa Ilghaziego. Ilghazi pospieszy wymierzy kar swojemu nielojalnemu synowi, niemniej z rozsdku zdecydowa si zatwierdzi traktat pokojowy z Baldwinem, ktry powrci do Jerozolimy zadowolony z osigni minionego roku. Na pocztku 1122 roku Pons hrabia Trypolisu nieoczekiwanie odmwi posuszestwa lennego krlowi. Co skonio go do tej samowoli, nie wiemy. Trudno nawet si domyli, od kogo spodziewa si tak silnego poparcia, by mie nadziej na utrzymanie swej niezalenoci. Baldwin wpad w gniew i nie zwlekajc wezwa swoich wasali, aby pomogli mu ukara buntownika. Wojsko krlewskie wyruszyo z Akki, Pons za na widok zbliajcych si hufcw upokorzy si i uzyska przebaczenie monarchy. Nastpio to w sam por, poniewa Ilghazi, podjudzony przez swego bratanka Balika, dawnego ksicia Sarudu, a od pewnego czasu wadcy Charpurtu, znowu podj dziaania wojenne. Kiedy wieci o tym dotary do Baldwina, nie chcia wierzy swoim uszom. Mia traktat pokojowy z Ilghazim i uwaa, e czowiek honoru - kronikarz arabski uywa w tym miejscu sowa szajch - dotrzymuje sowa. Ilghazi wszake nie by czowiekiem honoru, w dodatku za uzyska od Tughtakina obietnic pomocy. Przystpi do oblenia Zardany, ktr Frankowie zdyli ju odbudowa, i do chwili nadejcia wojsk Baldwina zdoby cz fortyfikacji miasta. Ponownie doszo do wojny bez bitwy, Baldwin bowiem nie da si nabra na dobrze znany fortel turecki, ktry polega na pozorowaniu ucieczki. I tym razem Turcy pierwsi znuyli si nieustannymi marszami do przodu i do tyu i rozeszli si do domw. Baldwin odesa z ulg Krzy do Jerozolimy i uda si do Antiochii. Zanim wity Krzy znalaz si w stolicy, krl otrzyma z Edessy bardzo niepomylne wiadomoci. W dniu 13 wrzenia 1122 hrabia Joscelin i Waleran z Birediku, ktrzy na czele niewielkiego hufca konnego zapucili si a pod Sarud, znaleli si nagle oko w oko z wojskiem Balika. Poszli do szary na nieprzyjaciela, ale lun gwatowny deszcz, ktry zamieni rwnin w grzskie boto. Konie zaczy lizga si i potyka, a w konsekwencji lekkozbrojni Turkmeni bez trudnoci otoczyli Frankw. Joscelin, Waleran i ich szedziesiciu towarzyszy dostao si do tureckiej niewoli. Balik od razu zaproponowa Joscelinowi, e zwrci wszystkim wolno w zamian za oddanie mu Edessy. Poniewa Joscelin kategorycznie odrzuci te warunki, jecw odstawiono do zamku Balika w Charpurcie. Uwizienie Joscelina nie spowodowao wikszego osabienia pastw frankijskich. Dowodzi tego fakt, e w cigu nastpnego miesica rycerze edessescy dokonali udanych wypadw w gb obszarw muzumaskich. Niemniej jednak by to cios dla prestiu Frankw, a na domiar Baldwin musia wzi na swoje barki take i rzdy w Edessie. Szczliwym trafem w listopadzie zmar w Majjafarikinie Ilghazi, a dziedzictwo artukidzkie podzielili midzy siebie jego synowie i bratankowie. Starszy syn Ilghaziego, Sulajman, wzi Majjafarikin, modszemu, Timurtaszowi, dosta si Mardin. Bratanek zmarego wadcy, Badr ad-Daula Sulajman, obj Aleppo, Balik za przesun sw granic na pnoc, jednoczenie anektujc na poudniu Harran. Nieco wczeniej muzumanie znowu zajli Al-Asarib, jednak ju w kwietniu nastpnego roku Baldwin, korzystajc z panujcego zamtu, zmusi sabego wadc Aleppa do wyrzeczenia si tego miasta raz na zawsze. Po odzyskaniu Birediku krl uda si do Edessy, aby rozstrzygn kwesti administracji hrabstwa. Powierzy j

Gotfrydowi Mnichowi, seniorowi Maraszu, po czym na czele maego hufca wyruszy na pnoco-wschd, aby dokona zwiadu obszaru, gdzie Turcy wizili Joscelina. W dniu 18 kwietnia 1123 stan obozem w pobliu Gargaru nad Eufratem. Kiedy rankiem wyszed na polowanie z sokoem, Balik, ktrego nie spodziewano si w tej okolicy, nagle uderzy na jego obz. Wikszo oddziau krlewskiego Turcy pooyli trupem na miejscu, krl dosta si do niewoli. Potraktowano go z nalenymi honorami, odstawiajc pod eskort do twierdzy Charpurt, gdzie wiziono Joscelina. Tak oto Baldwin i Joscelin jeszcze raz znaleli si razem w niewoli. Sytuacja przedstawiaa si jednak znacznie powaniej ni w 1104 roku, poniewa Baldwin by krlem, gwnym filarem frankijskiego gmachu. Fakt, e gmach ten nie rozsypa si w gruzy, stanowi wiadectwo zdolnoci administracyjnych Baldwina. Gotfryd Mnich nie wypuci z rk wadzy w Edessie. Kiedy do Antiochii dotary wieci o nieszczciu krla, patriarcha Bernard znowu wzi na siebie odpowiedzialno za rzdy w ksistwie. W Jerozolimie w pierwszej chwili rozeszy si pogoski, e krl zgin. Patriarcha Gormond zwoa do Akki Rad Krlestwa. W czasie narady baronowie ju wiedzieli, e krl dosta si do niewoli. Rada powierzya Eustachemu Garnierowi, seniorowi Cezarei i Sydonu, obowizki konetabla i bajlifa, ktre mia on sprawowa do czasu odzyskania przez krla wolnoci. We wszystkich trzech krajach, ktre znajdoway si pod wadz Frankw, administracja funkcjonowaa normalnie. Emir Balik zdoby sobie ogromny presti, ktrym posuy si wszake nie do zadania Frankom miertelnego ciosu, lecz do zdobycia Aleppa. Okazao si to jednak zadaniem znacznie trudniejszym, ni sobie wyobraa, poniewa akurat w Aleppo nie cieszy si popularnoci. Do czerwca wszake zdoa opanowa to miasto, po czym dokona najazdu na pooone dalej na poudnie obszary frankijskie, jednake zdobywszy w sierpniu Albar, otrzyma z Charpurtu wiadomoci tak alarmujce, e znowu zawrci na pnoc. Ormianie zawsze darzyli Joscelina wielk sympati. Podobnie jak Baldwin I i Baldwin II, wkrtce po przybyciu na Wschd oeni si on z Ormiank, siostr Torosa Rubenidy, ktra w przeciwiestwie do dwch krlowych Jerozolimy nie naleaa do Kocioa greckiego, lecz do autokefalicznego Kocioa ormiaskiego, co jednao jej szczegln yczliwo rodakw. Jakkolwiek ju nie ya, a Joscelin oeni si powtrnie, to jednak nadal czyy go z Ormianami stosunki bardzo bliskie, zwaszcza e nigdy nie odnosi si do nich z tak wielk surowoci jak jego poprzednik krl Baldwin II. Zamek Charpurt lea na terenie zamieszkanym przez ludno ormiask i jeden z wieniakw podj si przemycenia od Joscelina wiadomoci do jego ormiaskich przyjaci. Pidziesiciu oddanych mu Ormian, w najrozmaitszych przebraniach, po czci mnichw, po czci kupcw, wpuszczono do Charpurtu, uwierzywszy im, e s mieszkacami okolicy, ktrzy przyszli przedoy namiestnikowi swe skargi. Dostawszy si do twierdzy, wycignli bro ukryt pod ubraniami i obezwadnili zaog. Baldwin i Joscelin w jednej chwili stali si panami zamku. Po krtkiej naradzie postanowiono, e Joscelin opuci twierdz przed nadejciem wojska artukidzkiego, Baldwin natomiast bdzie stara si j utrzyma. Joscelin wymkn si z zamku z trzema Ormianami. Kiedy przelizgn si przez gromadzce si w okolicy oddziay tureckie, wysa do krla jednego ze swoich ludzi z wiadomoci, e wszystko poszo gadko. Trasa Joscelina prowadzia przez kraj wrogi, kry si wic w cigu dnia, posuwajc si naprzd tylko nocami. W kocu zbiegowie dotarli do Eufratu. Joscelin nie umia pywa, ale mia przy sobie dwa bukaki, w

ktrych trzyma wod. Nadmuchawszy je posuy si nimi jak pcherzami, a jego dwaj towarzysze, ktrzy byli znakomitymi pywakami, przecignli go pod oson nocy na drugi brzeg rzeki. Nastpnego dnia spotka ich pewien wieniak, ktry rozpozna hrabiego i powita go ze szczer radoci, poniewa Joscelin wspomg go kiedy jamun. Przy pomocy owego wieniaka i jego rodziny Joscelin przekrad si do Turbesselu, gdzie pokaza si tylko swojej onie i dworzanom. Potem nie zwlekajc ani chwili pogalopowa do Antiochii, aby zmobilizowa wojsko na odsiecz dla krla. Ale w Antiochii wojska byo niewiele, a patriarcha Bernard ywi najgorsze obawy. Za jego rad Joscelin pogna co tchu do Jerozolimy. W Jerozolimie pierwsze kroki skierowa do kaplicy Mki Paskiej, gdzie zoy na otarzu jako wotum swoje kajdany. Nastpnie zwoa Rad Krlestwa i przedstawi sytuacj. Przy wydatnej pomocy patriarchy Gormonda i konetabla Eustachego postawiono na nogi hufiec, ktry z Prawdziwym Krzyem na czele forsownymi marszami uda si pod wodz Joscelina do Turbesselu. Kiedy rycerze dotarli do twierdzy, okazao si, e jest ju za pno. Na pierwsz wie o zamachu w Charpurcie Balik przerzuci swe wojska z poudnia z szybkoci, ktra wywoaa zdumienie wspczesnych. Stanwszy pod murami zamku zwrci si do Baldwina o kapitulacj, proponujc mu w zamian glejt bezpieczestwa na drog powrotn do kraju. Baldwin odmwi, czy to nie wierzc sowu emira, czy to nie chcc opuci towarzyszy. Zamek wszake okaza si atwiejszy do zdobycia, ni Baldwin sdzi. Saperzy Balika z atwoci dokonali podkopu pod mury obronne i wojsko artukidzkie wdaro si do fortecy. Tym razem Balik zemci si bez litoci. W zamku znajdowa si jego harem, ktrego tajemnica zostaa pogwacona. Wszystkich obrocw zamku, Frankw i Ormian, wszystkie kobiety, ktre im pomagay - w haremie znajdoway si prawdopodobnie branki ormiaskie - ukarano mierci, strcajc z murw obronnych. Balik oszczdzi tylko krla, jego siostrzeca i Walerana. Przeniesiono ich do trudniej dostpnego zamku w Harranie. Joscelin nie mg ryzykowa akcji zbrojnej przeciwko Harranowi. Dokonawszy udanego wypadu na czele hufca jerozolimskiego w okolice Aleppa, odesa go do stolicy i uda si do Turbesselu. Balik take nie mia moliwoci wyzyskania sytuacji. Zastpca emira w Aleppo zemci si na Frankach, zamieniajc kocioy na meczety, co wprawdzie wywoao wzburzenie lokalnych chrzecijan, ale w najmniejszym stopniu nie zaszkodzio acinnikom. Balik uda si wic osobicie do Aleppa, aby zorganizowa now kampani przeciwko niewiernym. Tymczasem na pocztku 1124 roku namiestnik Manbidu Hasan zbuntowa si przeciwko Balikowi. Uwizi go wprawdzie Timurtasz Artukida, do ktrego Balik zwrci si o stumienie rebelii, ale brat buntownika, Isa, utrzyma si w cytadeli i wezwa Joscelina na pomoc. Balik wyszed wojsku Joscelina naprzeciw, wygrywajc bitw, w czasie ktrej poleg Gotfryd Mnich. Nastpnie emir uda si do Manbidu, chcc jak najszybciej zaprowadzi tam porzdek, wzywano go bowiem pilnie do Tyru. W dniu 6 maja jaka zabkana strzaa z cytadeli pooya kres jego yciu. Konajc wyszepta, e jego mier to zabjczy cios dla islamu. Mia racj, poniewa by najmdrzejszym i najenergiczniejszym ze wszystkich wodzw tureckich, z ktrymi przyszo walczy krzyowcom. Ju wkrtce po jego zgonie wielka dynastia Artukidw zesza z politycznej areny Wschodu. W Krlestwie Jerozolimskim nieobecno krla Baldwina nie spowodowaa adnych zaburze. Niemniej skusia Egipcjan do ponownej inwazji na Palestyn W

maju 1123 silna armia egipska wyruszya z Askalonu w kierunku Jafy. Eustachy Garnier natychmiast zebra wojsko i wyszed stawi jej czoo. Wzi ze sob Prawdziwy Krzy, a w Jerozolimie ludno odbywaa boso procesje do kociow. Owe pobone rodki ostronoci okazay si zbdne, poniewa w dniu 15 maja Egipcjanie, spotkawszy Frankw pod Ibelinem, mimo swej ogromnej przewagi liczebnej, zrejterowali jak niepyszni, pozostawiajc cay swj obz. By to ostatni czyn Eustachego Garniera, ktry zmar 15 maja. Zgodnie ze zwyczajami Krlestwa wdowa po Eustachym, bogata krewniaczka patriarchy Arnulfa, Emma, bezzwocznie wysza za m za Hugona z Le Puiset, hrabiego Jafy, poniewa nie chciaa dopuci do bezrzdu w swoich wociach. Obowizki konetabla Rada Krlestwa powierzya Wilhelmowi z Bures, ksiciu Galilei. W 1119 roku, wkrtce po klsce na Krwawym Polu, Baldwin skierowa pismo do Republiki Weneckiej z prob o udzielenie Krlestwu pomocy. Jakkolwiek na ldzie Egipcjanie nie byli zbyt groni, to jednak na wodach palestyskich flota egipska nadal panowaa niepodzielnie. W zamian krl oferowa Wenecjanom przywileje handlowe. A poniewa papie take popar ten apel, doa Domenico Michiel zdecydowa si speni yczenie krla. Przygotowania do wyprawy trway blisko trzy lata. W dniu 8 sierpnia 1122 roku wypyna z Wenecji flota w sile stu kilkudziesiciu wielkich okrtw wojennych, ktre oprcz znacznej liczby ludzi i koni transportoway take materiay oblnicze. Wenecjanie nie poeglowali prosto do Palestyny. Republika Wenecka powania si niedawno z Bizancjum, poniewa cesarz Jan Komnen podj prb ograniczenia jej przywilejw handlowych. Po drodze na Wschd Wenecjanie zatrzymali si, by zaatakowa bizantyjsk wysp Korfu. Okoo szeciu miesicy, przez ca zim 1122-23, doa bez powodzenia oblega miasto Korfu. Pod koniec kwietnia przypyn statek z Palestyny z wiadomoci o nieszczciu, ktre spotkao krla Baldwina. Doa niechtnie odstpi od oblenia i poeglowa na Wschd, ograniczajc si ju tylko do atakowania spotkanych po drodze statkw bizantyjskich. Z kocem maja armada wenecka zawina do portu w Akce, gdzie doa dowiedzia si, e flota egipska patroluje wody pod Askalonem. Popyn tam natychmiast i aby sprowokowa Egipcjan do bitwy, wysa przodem okrty lekkozbrojne. Egipcjanie wpadli w puapk. Kiedy wypynli na morze pewni atwego zwycistwa, znaleli si midzy dwiema eskadrami weneckimi, ktre miay nad nimi znaczn przewag. Egipcjanie stracili niemal wszystkie okrty. Cz ich zatona, cz dostaa si w rce Wenecjan, ktrzy w drodze powrotnej do Akki przypiecztowali swoje zwycistwo, zdobywajc dziesi egipskich statkw handlowych z bogatym adunkiem towarw. Obecno Wenecjan stwarzaa Krlestwu Jerozolimskiemu szanse tak wyjtkowe, e nie wolno byo ich zmarnowa. Debatowano wic, czy flot wyzyska do zdobycia Askalonu, czy Tyru, ktre stanowiy dwa ostatnie przyczki muzumaskie na wybrzeu. Feudaowie z Judei opowiadali si za Askalonem, panowie z Galilei za Tyrem. Wenecjanie przesdzili spraw wybierajc Tyr. By to nie tylko najlepszy port na caym wybrzeu, ale w tym okresie spenia rol jedynego portu, ktrym eksportowano nadwyki rolne z emiratu damasceskiego. Stanowi znacznie waniejszy orodek handlowy od Askalonu, ktry mia red na otwartym morzu, a w dodatku ubogie zaplecze. Wenecjanie dali jednak wysokiej ceny. Negocjacje wloky si przez ca jesie. W czasie wit Boego Narodzenia 1123 roku przywdcw weneckich podejmowano w Jerozolimie z wystawn gocinnoci, uczestniczyli w uroczystociach witecznych w Betlejem. Na pocztku nastpnego

roku strony zawary w Akce traktat, ktry z ramienia Republiki Weneckiej podpisali jej penomocnicy, a w imieniu uwizionego krla patriarcha Gormond, konetabl Wilhelm i kanclerz Pagan. Krlestwo Jerozolimskie przyznao Wenecjanom we wszystkich miastach na terenie pastwa po jednej ulicy, a nadto koci, anie i piekarni oraz zwolniono ich od wszelkich zwyczajowych powinnoci. Otrzymali take prawo stosowania wasnych miar i wag we wszystkich transakcjach. Zwolniono ich ze wszystkich obowizujcych w Krlestwie podatkw i opat celnych. Zagwarantowano im take dodatkowe domy w Akce oraz trzeci cz Tyru i Askalonu, jeeli te miasta zostan zdobyte przy ich pomocy. Przedstawiciele Krlestwa zobowizali si take do pacenia im rocznie trzystu bizantw saraceskich, ktre mieli otrzymywa wprost z dochodw krlewskich w Akce. Wenecjanie zobowizali si w zamian do przestrzegania zwyczaju wpacania do skarbu krlewskiego trzeciej czci opat pobranych za przewz pielgrzymw. Jednoczenie zadali wstawienia do traktatu klauzuli, e Krlestwo nie obniy bez ich zgody stawek celnych pobieranych od osb innej narodowoci. Patriarcha Gormond poprzysig na Bibli, e krl Baldwin po odzyskaniu wolnoci zatwierdzi podpisany traktat. Dwa lata pniej krl potwierdzi t umow, odmawiajc wszelako uznania klauzuli o kontroli przez Wenecjan stawek celnych, poniewa prowadzia ona do cakowitego podporzdkowania handlu Krlestwa interesom weneckim. Po podpisaniu tego traktatu wojsko frankijskie wyruszyo wybrzeem w kierunku Tyru, flota wenecka za poeglowaa rwnolegle do brzegu. Oblenie Tyru rozpoczo si w dniu 15 lutego 1124 roku. Miasto Tyr naleao nadal do kalifatu fatymidzkiego. W 1112 roku mieszkacy Tyru, oburzeni na Egipt za znikom pomoc w czasie oblenia w roku poprzednim, zezwolili Tughtakinowi na przysanie do miasta swego namiestnika. Tughtakin wyznaczy na to stanowisko jednego ze swych najzdolniejszych dowdcw, emira Masuda. Jednoczenie jednak Tyr nadal uwaa si za miasto podlegajce Egiptowi i w meczetach odmawiano jak dawniej modlitwy za kalifa fatymidzkiego, do ktrego od czasu do czasu zwracano si o przysanie z pomoc floty morskiej. Owa dwuwadza dziaaa bez zgrzytw przez dziesi lat, gwnie dlatego, e wezyrowi Al-Afdalowr zaleao na dobrych stosunkach z Tughtakinem, ktrego yczliwo bya mu potrzebna w walkach z Frankami. Tymczasem w grudniu 1121 Al-Afdal zosta zasztyletowany na ulicy w Kairze przez pewnego asasyna. Wwczas kalif AlAmir, ktry nareszcie mg postpowa wedle swej woli, postanowi odzyska pen wadz nad Tyrem. W 1122 roku skierowa do Tyru flotyll egipsk, pod pretekstem troski o bezpieczestwo tego miasta. Admira egipski zaproponowa Masudowi inspekcj eskadry i gdy namiestnik znalaz si na pokadzie jednego z okrtw, porwa go i odstawi do Kairu. Potraktowano go tam dobrze i z wszelkimi honorami odesano Tughtakinowi, ktry zgodzi si nie wystpowa czynnie przeciwko restauracji wadzy Fatymidw w Tyrze. Na wie o marszu Frankw na Tyr kalif AlAmir owiadczy, e po zniszczeniu floty egipskiej nie ma adnej moliwoci uratowania tego miasta, i formalnie przekaza fortyfikacje miejskie Tughtakinowi, ktry natychmiast wprowadzi do twierdzy siedmiuset wojownikw tureckich i zaopatrzy miasto w prowiant na czas oblenia. Miasto Tyr czy z ldem tylko wski przesmyk, ktry zbudowa Aleksander Wielki, fortyfikacje byy w dobrym stanie. Miao ono jednak sab stron: wod pitn sprowadzano z ldu akweduktem, poniewa na pwyspie nie byo ani jednej studni. Ju nastpnego dnia po przybyciu pod miasto Frankowie odcili dopyw wody.

Poniewa jednak po deszczach zimowych cysterny miejskie byy pene, miastu przez jaki czas nie grozi brak wody. Frankowie rozoyli si obozem wrd ogrodw i sadw u nasady przesmyku, ktry prowadzi do miasta. Wenecjanie wycignli swe okrty na brzeg, ale na morzu czuwaa dzie i noc co najmniej jedna galera, ktra miaa za zadanie nie dopuci adnego statku do portu. Dowdztwo naczelne wojsk ldowych spoczywao w rkach patriarchy Gormonda, ktry, jak si zdaje, cieszy si wikszym autorytetem ni konetabl Wilhelm. Przybywszy do obozu hrabia Trypolisu chtnie podporzdkowa si we wszystkim rozkazom patriarchy, na co zapewne nie potrafiby si zdoby, gdyby chodzio o Wilhelma z Bures. Oblenie trwao ca wiosn i pocztek lata. Frankowie bez ustanku bombardowali mury miasta z ustawionych na przesmyku machin, ktre skonstruowali z materiaw dostarczonych przez Wenecjan. Zaoga bya dobrze wyposaona w machiny do miotania kamieni i raenia ogniem greckim. Walczya wspaniale, ale bya zbyt szczupa, by ryzykowa wypady zbrojne za mury miejskie. W obawie, e gd i pragnienie oraz niedostatek wojownikw zmusz miasto do kapitulacji, wysyano z twierdzy niezliczonych gocw, ktrzy przekradali si do Tughtakina i Egipcjan z rozpaczliwymi wezwaniami o pomoc. Oddziay egipskie przeprowadziy akcj dywersyjn przeciwko Jerozolimie, docierajc a do peryferii witego miasta. Kiedy jednak na potnych murach obronnych ukazay si gromady mieszkacw, kupcw, skrybw i duchownych, dowdca egipski nie odway si wyda rozkazu do szturmu. W jaki czas pniej inny oddzia egipski opanowa miasteczko Petite Mahomerie, pooone w niewielkiej odlegoci na pnocny zachd od Jerozolimy, i wyci w pie ca ludno. Te odosobnione akcje zbrojne nie mogy wszake uratowa Tyru. Tughtakin wykaza jeszcze mniej inicjatywy. Na pocztku oblenia oddziay damasceskie zajy pozycj w Banijasie, w pobliu rde Jordanu, gdzie Tughtakin postanowi czeka na wiadomoci o przybyciu floty egipskiej, aby zsynchronizowa z ni atak na obz frankijski. Ale ani jeden okrt egipski nie zjawi si u wybrzea, kalif nie mia bowiem adnej moliwoci wystawienia floty wojennej. Frankowie obawiali si jednoczesnego ataku wojsk ldowych i floty morskiej. Eskadra wenecka przez kilka tygodni patrolowaa wody na wysokoci Schodw Tyryjskich, czyhajc na okrty egipskie, a patriarcha Gormond wysa Ponsa i Wilhelma z Bures na czele znacznego hufca przeciwko Tughtakinowi. Kiedy Frankowie podeszli pod Banijas, Tughtakin nie zaryzykowa bitwy i zawrci do Damaszku. Jedyn nadziej oblonego miasta pozosta Balik Artukida, opromieniony saw pojmania krla Baldwina. Balik rzeczywicie zamierza przyj z odsiecz oblonemu Tyrowi, ale w maju zgin w Manbidu. Z kocem czerwca sytuacja w miecie staa si tragiczna. ywno i woda znajdoway si na wyczerpaniu, znaczna cz zaogi polega. Uprzedzono wic Tughtakina, e miasto musi si podda. Emir wysa do obozu frankijskiego swoich emisariuszy, proponujc kapitulacj Tyru na normalnych warunkach, to znaczy, e mieszkacom, ktrzy zechc opuci miasto, Frankowie zagwarantuj bezpieczn ewakuacj z caym mieniem ruchomym, ci za, ktrzy pozostan na miejscu, zachowaj swe prawa obywatelskie. Dowdcy frankijscy i weneccy zaakceptowali ofert emira damasceskiego, ale proci wojownicy i marynarze z oburzeniem przyjli zakaz grabiey i zagrozili buntem. W dniu 7 lipca 1124 otworzono bramy, oddziay frankijskie zajy miasto. Nad gwn bram wcignito chorgiew Trypolisu i doy weneckiego. Dowdcy zwyciskich wojsk dotrzymali sowa. Nie dopuszczono do aktw grabiey, duga kolumna muzumanw przemaszerowaa

spokojnie przez obz krzyowcw. Ostatnie nadmorskie miasto muzumaskie na pnoc od Askalonu znalazo si w rkach chrzecijan. Pene radoci wojsko powrcio do Jerozolimy, a Wenecjanie poeglowali do swego rodzinnego miasta, wykroiwszy nalen im czstk Krlestwa Jerozolimskiego. Te dobre wieci dotary do krla Baldwina w Szajzarze. Po mierci Balika monarcha jerozolimski dosta si w rce syna Ilghaziego, Timurtasza, ktry chcia si pozby uciliwej odpowiedzialnoci za pilnowanie tak cennego jeca, a nade wszystko mia ochot na zainkasowanie wysokiego okupu. Zwrci si wic do emira, aby rozpocz w tej sprawie negocjacje z Frankami. Krlowa Morfia, ktra udaa si na pnoc, aby by jak najbliej ma, oraz hrabia Joscelin uzgodnili z emirem warunki uwolnienia Baldwina. Krl musia zapaci Timurtaszowi osiemdziesit tysicy dinarw i zrzec si na rzecz Aleppa, gdzie Timurtasz obj wadz po mierci Balika, kilku wanych miast - Al-Asaribu, Zardany i Kafartabu, a take Al-Dazru - ponadto za zobowiza si do okazania pomocy w zlikwidowaniu wodza beduiskiego, Dubajsa Ibn Sadaki, ktry ulokowa si w Al-Dazirze. Timurtasz zada zaliczki w wysokoci dwudziestu tysicy dinarw, zapata reszty okupu miaa by porczona zakadnikami. Jako zakadnikw domaga si najmodszego dziecka krla, czteroletniej ksiniczki Jowity, jedenastoletniego syna i dziedzica Joscelina oraz dziesiciu innych modziecw szlachetnego rodu. Emir Szajzaru Abu al-Asakir Sultan na dowd swych uczciwych zamiarw wysa do Aleppa kilku czonkw swojej rodziny. Z kocem czerwca 1124 Baldwin opuci Harran, na swoim wasnym rumaku bojowym, ktrego zwrci mu Timurtasz dodajc wiele kosztownych prezentw. Krl uda si do Szajzaru, gdzie emir Sultan, ktry zachowa Baldwina we wdzicznej pamici za umorzenie przed piciu laty trybutu nalenego Antiochii od emiratu szajzarskiego, zgotowa mu wspaniae przyjcie. W Szajzarze Baldwin spotka si ze, swoj crk i innymi zakadnikami. Po ich przybyciu wadze muzumaskie zezwoliy Baldwinowi uda si do Antiochii, gdzie zjawi si pod koniec sierpnia. Odzyskawszy wolno Baldwin bez wahania zama porczone swoim sowem warunki wypuszczenia go z niewoli. Patriarcha Bernard przypomnia mu surowo, e jest on tylko seniorem i regentem Antiochii, tote nie ma prawa zrzeka si ani skrawka terytorium nalecego do modocianego Boemunda II. Argumenty Bernarda atwo trafiy do przekonania Baldwina, ktry wystosowa do Timurtasza pismo pene usprawiedliwie, e musi si zastosowa do polece patriarchy. Timurtasz, bardziej zainteresowany pienidzmi ni zdobyczami terytorialnymi, z obawy przed utrat reszty nalenego mu okupu przymkn oczy na zamanie krlewskiego sowa. Stwierdziwszy, e Timurtasz jest nastawiony tak ugodowo, Baldwin nie dotrzyma rwnie klauzuli, ktra zobowizywaa go do udzielenia pomocy przeciwko emirowi beduiskiemu Dubajsowi. Posun si nawet tak daleko, e przyj poselstwo tego emira w celu uzgodnienia wsplnej akcji zbrojnej przeciwko Aleppu. W efekcie krl zawar z Dubajsem przymierze i w padzierniku hufce antiocheskie i edesseskie doczyy do oddziaw arabskich emira, ktre stay ju pod murami Aleppa. Do arabsko-frankijskiej koalicji doczyy oddziay pod wodz pretendenta do tronu Aleppa, Sultanszaha, ktremu niedawno udao si uciec z niewoli Artukidw, a take jego kuzyna, Tughrila Arslana, brata sutana rumijskiego. Tughril Arslan, ktrego Daniszmendydzi niedawno wypdzili z Meliteny, rozglda si obecnie za sprzymierzecami. Timurtasz nie mia zamiaru broni Aleppa. W Majjafarikinie dogorywa jego brat i

bardziej zaleao mu na zapewnieniu sobie sukcesji po nim. Nie ruszy si wic z Mardinu, zachcajc notabli Aleppa, by bronili si tak dugo, jak zdoaj. Obrocy trzymali si dzielnie przez trzy miesice, a w kocu ich emisariusze, potraktowani brutalnie przez Timurtasza, ktry, nie chcia ju wicej wysuchiwa prb o pomoc, udali si do Mosulu, gdzie zainteresowali losem Aleppa atabega mosulskiego, Aksunkura al-Bursukiego, tego samego, ktry dowodzi wojskiem sutaskim w czasie kampanii przeciwko Frankom w 1114 roku. Al-Bursuki, ktry z caego serca nienawidzi Artukidw, wysa do Aleppa swych dowdcw z zadaniem obsadzenia cytadeli, a pniej, nie baczc na chorob, uda si na czele swych wojsk na miejsce, pobogosawiony przez sutana. Kiedy znalaz si w okolicy Aleppa, wyda rozkaz emirowi Himsu Kirchanowi oraz Tughtakinowi z Damaszku, aby doczyli do jego armii. Obaj przysali mu posiki. W obliczu tak potnej armii nieprzyjacielskiej koalicja franko-beduiska rozpada si. Dubajs wycofa si ze swoim plemieniem na wschd, a Baldwin schroni si w twierdzy Al-Asarib. Z kocem kwietnia Al-Bursuki wkroczy do Aleppa, poniecha jednak pocigu za Frankami. Krl Baldwin uda si wic przez Antiochi do Jerozolimy, dokd przyby w kwietniu 1125 roku, po dwch latach nieobecnoci. W stolicy Krlestwa Baldwin zabawi niedugo, Al-Bursuki by bowiem przeciwnikiem znacznie groniejszym od Artukidw. Odkd zosta on panem Mosulu i Aleppa i pozyska sobie poparcie sutana, mia realne szanse zjednoczenia caej Syrii pnocnej pod swoj wadz. Zarwno Tughtakin, jak i emir Himsu uznali go za swego suzerena. W marcu Al-Bursuki odwiedzi Szajzar, gdzie emir Sultan, zawsze skory do przyjani z monymi osobistociami, przekaza mu frankijskich zakadnikw, krlewn Jowit oraz maego syna Joscelina z towarzyszcymi im osobami. W maju, na czele koalicyjnych si muzumaskich, Al-Bursuki zdoby frankijsk stranic Kafartab i przystpi do oblenia Zardany. Baldwin bezzwocznie uda si na pnoc, prowadzc z odsiecz dla Zardany hufce z Antiochii, Trypolisu i Edessy w sile tysica stu konnych i dwch tysicy pieszych. Dowdcy muzumascy posunli si wwczas pod Azaz, gdzie pod koniec maja doszo do jednej z najkrwawszych bitew w historii wypraw krzyowych. Zawierzywszy swej przewadze liczebnej muzumanie dyli do walki wrcz, ale lepiej uzbrojeni i fizycznie silniejsi od nich Frankowie rycho wzili nad nimi gr, zadajc im cik klsk. Baldwin zdoby upy tak bogate, e wystarczyy mu na zapacenie osiemdziesiciu tysicy dinarw okupu za zakadnikw, kady bowiem rycerz frankijski odda cz swej zdobyczy, aby wyzwoli crk krla. Mimo e pienidze naleay si Timurtaszowi, zabra je Al-Bursuki, po czym natychmiast odesa krlowi zakadnikw. Pewn kwot pienidzy wysano do Szajzaru na wykupienie przebywajcych tam jecw i zakadnikw. Powracajc z niewoli grup Frankw zaatakowa emir Himsu, jednake oddziay Munkizydw pospieszyy im na ratunek i odesay na terytorium chrzecijaskie. Po tej bitwie zawarto rozejm. Muzumanie zatrzymali Kafartab, ktry ofiarowali emirowi Himsu, ale poza tym nie doszo do adnych zmian terytorialnych. AlBursuki pozostawi swoj zaog w Aleppo i powrci do Mosulu. Przez osiemnacie miesicy w Syrii pnocnej panowa pokj. Baldwin uda si do Palestyny, dokonujc w jesieni 1125 roku napaci na terytorium damasceskie oraz zbrojnej demonstracji przeciwko Askalonowi. W styczniu nastpnego roku, zdecydowawszy si na zakrojon na du skal kampani przeciwko emiratowi damasceskiemu, wkroczy do Hauranu. Tughtakin wyruszy

stawi mu czoo. Do starcia obu wojsk doszo pod Tall asz-Szakhabem, okoo trzydziestu kilometrw na poudnie od Damaszku. Z pocztku muzumanie wzili gr nad chrzecijanami, turkmeski regiment Tughtakina wdar si nawet do obozu krlewskiego, ale ostateczne zwycistwo przypado Baldwinowi. Wprawdzie krl puci si w pocig za nieprzyjacielem, ale ponis ju tak cikie straty, e w poowie drogi do Damaszku zdecydowa si przerwa kampani i z bogatymi upami zawrci do Jerozolimy. W marcu 1126 Pons z Trypolisu zaatakowa Rafanijj, twierdz tureck, ktra panowaa nad drog wiodc z doliny Orontesu do Al-Bukaji. Od 1105 roku, gdy zdoby j ponownie Tughtakin, warownia ta bya sol w oku chrzecijan. Namiestnik Rafanijji wezwa na pomoc Tughtakina i Al-Bursukiego, Pons za zwrci si o posiki do krla Baldwina. Wodzowie frankijscy stanli pod murami twierdzy, gdy muzumanie nie byli jeszcze przygotowani do wymarszu na jej odsiecz. Po osiemnastu dniach oblenia Rafanijja skapitulowaa. Zdobycie tej twierdzy byo powanym sukcesem Frankw, poniewa staa ona na stray bezpieczestwa zarwno hrabstwa Trypolisu, jak i szlaku komunikacyjnego midzy Jerozolim a Antiochi. Tymczasem Egipcjanie odbudowali sw flot. W jesieni 1126 wyruszya ona z Aleksandrii z rozkazem spustoszenia wybrzea znajdujcego si w rkach chrzecijan. Na wie o tej akcji Al-Bursuki zdecydowa si na jednoczesn ofensyw na pnocy i przystpi do oblenia Al-Asaribu. Baldwin, ktry susznie oceni, e inwazja Turkw jest groniejsza, natychmiast pospieszy do Antiochii. I rzeczywicie Egipcjanie, dokonawszy drogo opaconego wypadu na przedmiecia Bejrutu, przekonali si, e miasta nadmorskie s obsadzone silnymi zaogami, i zawrcili do delty Nilu. Tymczasem na pnocy Baldwin, do ktrego doczy Joscelin, zmusi muzumanw do odstpienia od Al-Asaribu. aden z przeciwnikw nie chcia zaryzykowa bitwy i niebawem odnowiono rozejm. Al-Bursuki, powierzywszy godno namiestnika Aleppa synowi, Izz ad-Dinowi Masudowi, uda si do Mosulu. W dniu powrotu do swej stolicy, 26 listopada 1126, zosta zasztyletowany przez jakiego asasyna. Po mierci Al-Bursukiego zapanowa wrd muzumanw wielki zamt, ktry pogbi si jeszcze bardziej, kiedy w kilka miesicy pniej zmar, prawdopodobnie otruty, jego syn Masud, skcony ju wtedy z Tughtakinem. Od tej chwili Aleppo przechodzio z rk do rk, wadz bowiem sprawowa tam najpierw wyznaczony przez Masuda niejaki Tuman, potem przysany przez sutana mameluk Kutlugh, po ktrym rzdy przej zrazu emir artukidzki Badr ad-Daula Sulajman. w kocu za syn Ridwana, Ibrahim Seldukida. Mniej wicej w tym czasie Baldwin z ulg pozby si regencji w ksistwie Antiochii. Na Wschd przyby bowiem osiemnastoletni ju Boemund II, aby obj dziedzictwo po ojcu. Pozostawiwszy posiadoci w Italii swemu kuzynowi Rogerowi II sycylijskiemu, we wrzeniu 1126 roku odpyn z Otranto na czele flotylli w sile dwudziestu czterech okrtw, zabierajc w drog znaczn liczb wojownikw i koni. Na pocztku padziernika Boemund zawin do portu Saint-Simon i uda si prosto do Antiochii, gdzie krl Baldwin przyj go z najwysz kurtuazj. Modzieniec zrobi znakomite wraenie. Odziedziczy po ojcu imponujc prezencj, by wysoki, jasnowosy i przystojny, a po matce, crce krla francuskiego Filipa I, maniery rasowego arystokraty. Krl Baldwin z najwysz skrupulatnoci przekaza mu ksistwo antiocheskie ze wszystkimi zalenymi posiadociami. Pose emira

Szajzaru nie mg si oprze zdumieniu widzc, e od tej chwili krl paci ksiciu gotwk za owies, potrzebny dla koni wojska jerozolimskiego. Krlowi towarzyszya w Antiochii modsza crka Alicja (Alix), ktra zgodnie z dawno uoonym planem natychmiast polubia modego ksicia. Boemund rozpocz swe rzdy byskotliwie, atakiem na Kafartab, ktry odebra emirowi Himsu. Dowiadujemy si take z kronik, e w jaki czas pniej wsawi si mstwem w potyczkach z oddziaami szajzarskimi. Krl Baldwin powrci na poudnie uspokojony, e po mierci Al-Bursukiego i objciu rzdw w Antiochii przez modego Boemunda bdzie mg nareszcie zaj si sprawami swego Krlestwa. Cay 1127 rok spdzi tak spokojnie, e z wyjtkiem wzmianki o krtkiej kampanii, ktr przeprowadzi w sierpniu na obszarze pooonym na wschd od Morza Martwego, kroniki nie zawieraj adnych informacji o jego poczynaniach. Na pocztku 1128 roku zmar jego niezawodny przyjaciel, patriarcha Gormond. Nastpc Gormonda zosta duchowny, take rodem z Francji, Stefan z La Fert, opat klasztoru Saint-Jean-en-Valle w Chartres, czowiek szlachetnego rodu, krewny Baldwina. Jeeli Baldwin spodziewa si, e wizy pokrewiestwa przyczyni si do dobrej wsppracy z patriarch, to spotkao go rozczarowanie. Nowo kreowany patriarcha natychmiast wystpi o realizacj porozumienia, ktre Gotfryd zawar z patriarch Daimbertem. Zada Jafy jako autonomicznego dominium patriarchatu, przypominajc krlowi jednoczenie, e po zdobyciu Askalonu winien odda mu pen wadz nad Jerozolim. Baldwin odmwi spenienia tych da, ale w istocie rzeczy nie wiedzia, jak sobie z nimi poradzi. W cigu 1129 roku stosunki midzy dworem krlewskim a patriarchatem pogarszay si coraz bardziej, a do otwartego konfliktu nie doszo tylko dlatego, e na pocztku 1130 roku Stefan po krtkiej chorobie poegna si z yciem. Przyjaciele patriarchy nie ukrywali podejrze, e zosta on otruty. Kiedy krl przyszed do konajcego patriarchy i zapyta, jak si czuje, mia on pono odpowiedzie z gorycz: Sire, czuj si tak, jak sobie yczysz. Bez wtpienia mier Stefana bya Baldwinowi na rk. Krl postara si o to, aby stolec patriarszy dosta si przeorowi kocioa witego Grobu, Wilhelmowi z Messines, czowiekowi niepowszedniej pobonoci i dobroci, cho niezbyt mdremu i bez wyksztacenia. Nie mia on adnych ambicji politycznych i z ochot spenia wszystkie yczenia krla. W konsekwencji zyska sobie powszechn mio. Z kolei krl zaj si kwesti wielkiej wagi, mianowicie nastpstwem tronu. Z maestwa z Morfi nie mia synw, krlowa wydaa na wiat tylko crki, a byo ich cztery: Melisanda, Alicja, Hodierna i Jowita. Alicja miaa ju tytu ksiny Antiochii, Hodierna i Jowita byy jeszcze maymi dziewczynkami. Dziedzictwo po Baldwinie miaa obj Melisanda wsplnie z maonkiem odpowiedniej rangi. W 1128 roku, po zasigniciu opinii Rady Krlestwa, Baldwin wysa do Francji Wilhelma z Bures i Gwidona Brisebarre seniora Bejrutu z prob do krla francuskiego Ludwika VI, aby spord feudaw francuskich wybra czowieka godnego tak wielkiego dostojestwa. Ludwik zaleci hrabiego Andegawenii Fulka V. Fulko, mczyzna liczcy wtedy ju okoo czterdziestki, by synem Fulka IV le Rchin i Bertrady z Monfortu, sawnej z bigamicznego zwizku z krlem Francji Filipem. Fulko by gow znakomitego rodu, ktry w cigu ostatnich dwch stuleci posiad najbogatsze i najwiksze latytundia we Francji, a on sam mieczem, maestwem i intrygami znacznie je powikszy. Wanie w roku 1128 odnis wielki sukces rodzinny, doprowadzajc do maestwa

swego syna i dziedzica, Gotfryda, z cesarzow-wdow Matyld,9 crk krla Anglii Henryka I, ktra po mierci swego rodzestwa zostaa dziedziczk tronu Anglii i Normandii. Fulko, ktry by ju wdowcem, postanowi odda woci rodowe swemu synowi i reszt ycia spdzi w subie Krzya. Krl Baldwin mia okazj pozna go osobicie, poniewa w 1120 roku odby on pielgrzymk do Jerozolimy. Kandydata tak znakomitego rodu, cieszcego si poparciem zarwno krla Francji, jak i papiea Honoriusza II, krl zaakceptowa chtnie, zwaszcza e zaleao mu na tym, aby jego postanowienia w sprawie sukcesji jerozolimskiej spotkay si take z uznaniem baronw Krlestwa. Mona byo uzna za pewne, e nikt nie omieli si zakwestionowa roszcze do tronu tak monego pana i wietnego rycerza, ktry legitymowa si bdzie maestwem z najstarsz crk krla. Fulko opuci Francj, razem z Wilhelmem z Bures i Gwidonem Brisebarre, wczesn wiosn 1129. Na ld zeszli w maju w Akce, skd udali si do Jerozolimy. Po niespena miesicu Fulko i Melisanda zawarli zwizek maeski, czemu towarzyszyy wspaniae festyny i ogromna rado. w ukad maeski spotka si z powszechnym uznaniem, moe tylko z jednym wyjtkiem. Ksiniczce Melisandzie nie przypad do gustu niski, ylasty, rudowosy mczyzna, ktrego narzucono jej ze wzgldu na polityczne korzyci Krlestwa. Majc u swego boku Fulka, Baldwin zdecydowa si w 1129 roku przystpi do urzeczywistnienia wielkiego celu swego panowania - podboju emiratu damasceskiego. 12 lutego 1128 roku zmar Tughtakin z Damaszku. Przez dugie lata by absolutnym wadc tego miasta i cieszy si najwikszym szacunkiem ze wszystkich osobistoci muzumaskich w pnocnej Syrii. Kilka lat przed jego mierci przywdca asasynw, Bahram z Astarabadu, uciek z Persji do Aleppa, gdzie stan na czele tajnego ruchu ismailickiego w pnocnej Syrii. Mimo poparcia udzielonego mu przez Ilghaziego ludno odnosia si do tej sekty z tak nienawici, e po jakim czasie Bahram musia wynie si z Aleppa. Uzbrojony w rekomendacj Ilghaziego uda si do Damaszku, gdzie Tughtakin przyj go askawie. Bahram osiad w stolicy, gromadzc wok siebie coraz liczniejszy zastp zwolennikw, w dodatku za zyskujc sobie przychylno wezyra damasceskiego AlMazdaghaniego. Sekta rosa w siy ku niezadowoleniu sunnickiej ludnoci miasta. W tej sytuacji Bahram zwrci si do Al-Mazdaghaniego o opiek. W listopadzie 1126 Tughtakin na wniosek wezyra przekaza asasynom twierdz przygraniczn Banijas, ktrej nieustannie zagraali Frankowie, liczc na to, e energia sekty znajdzie tam poyteczne ujcie. Bahram przebudowa fortyfikacje warowni i zebra w niej wszystkich czonkw bractwa. Niebawem jednak zaczli oni tak terroryzowa okolice, e Tughtakin, cho oficjalnie pozosta protektorem sekty, powzi zamiar pooenia kresu jej dziaalnoci, ale poegna si ze wiatem, nie doczekawszy si odpowiedniej ku temu okazji. Kilka miesicy pniej Bahram zgin w potyczce stoczonej w pobliu Baalbeku z plemieniem beduiskim, ktrego szajch zosta zamordowany z jego rozkazu. Miejsce jego zaj take Pers, niejaki Ismai1. Po mierci Tughtakina atabegiem Damaszku zosta jego syn, Tad al-Muluk Buri. Buri postanowi pozby si asasynw. Pierwszym krokiem atabega we wrzeniu 1129 byo niespodziewane zamordowanie protektora asasynw, wezyra AlMazdaghaniego, podczas narady w Pawilonie Ranym w Damaszku. Jednoczenie z inspiracji Buriego doszo w miecie do rozruchw, w czasie ktrych umiercono
9

Matylda bya wdow po cesarzu Henryku V (przyp. tum.).

wszystkich schwytanych asasynw. Ismail, ktry przebywa wtedy w Banijasie, przestraszy si. Chcc uratowa sw sekt od zagady, rozpocz negocjacje z Frankami. Krl Baldwin tylko czeka na tak okazj. Na wie o mierci Tughtakina wysa do Europy Hugona z Payens, wielkiego mistrza templariuszy, z zadaniem rekrutacji ochotnikw do wojska jerozolimskiego pod hasem zdobycia Damaszku. Po przybyciu emisariuszy asasynw oddziay frankijskie obsadziy twierdz Banijas i przesiedliy Ismaila z ca sekt na terytorium chrzecijaskie. W swej nowej siedzibie Ismail zachorowa na dyzenteri i po kilku miesicach zmar, co spowodowao rozproszenie si czonkw sekty. Na pocztku listopada Baldwin uda si do Banijasu na czele caej armii jerozolimskiej, w ktrej szeregach znalazo si ju wielu przybyszw z Zachodu. Nie napotkawszy powaniejszego oporu krl dotar do Mostu Drewnianego, pooonego w odlegoci okoo dziesiciu kilometrw na poudnio-zachd od Damaszku, i rozoy si tam obozem. Buri na czele swych oddziaw zaj pozycj naprzeciw armii chrzecijaskiej, zagradzajc jej drog do miasta. Przez kilka dni obie armie stay w miejscu. Baldwin wyzyska t przerw wysyajc oddziay zoone gwnie z przybyszw z Zachodu pod dowdztwem Wilhelma z Bures z zadaniem dostarczenia do obozu ywnoci i materiaw, ktre chcia zgromadzi przed przystpieniem do okrenia miasta. Jednake Wilhelm nie potrafi utrzyma dyscypliny wrd swoich onierzy, ktrych bardziej interesowao zdobywanie upw ni systematyczne gromadzenie zaopatrzenia dla wojska. Buri dowiedzia si o rozprzeniu w tych oddziaach. Pod koniec listopada, wczesnym rankiem, konnica turkmeska uderzya na Wilhelma w odlegoci ponad trzydziestu kilometrw od obozu frankijskiego. Z caego oddziau ocala tylko Wilhelm i czterdziestu wojownikw frankijskich, ktrzy wrcili do krla z t niepomyln wiadomoci. Baldwin postanowi uderzy na nieprzyjaciela w chwili, gdy we wrogim obozie fetowano jeszcze zwycistwo, i wyda rozkaz do natychmiastowego wymarszu. W tym momencie luny z nieba potoki deszczu. W mgnieniu oka caa rwnina przemienia si w bagno, gbokie rzeki przeciy wszystkie drogi. Ze cinitym sercem Baldwin musia poniecha oblenia Damaszku. Oddziay frankijskie w zwartym ordynku wycofay si do Banijasu, skd pomaszeroway do Palestyny, i tam krl je rozwiza. Wydarzenia na pnocnych rubieach dopeniy kielicha goryczy. Baldwin ywi nadziej, e Boemund II i Joscelin skorzystaj z chaosu panujcego w Aleppo i zdobd nareszcie to wielkie miasto muzumaskie. Ale cho zarwno jeden, jak i drugi dokonali w jesieni 1127 roku udanych najazdw na posiadoci Aleppa, to jednak za nic nie chcieli podj si tej akcji wsplnymi siami. Wynikao to ze zwyczajnej zawici. Zgodnie z postanowieniami rozejmu z Al-Bursukim Joscelin zaj okrgi, ktre przez jaki czas naleay do Antiochii. Co gorsza, siostra Rogera, Maria, ktra zostaa drug on Joscelina, otrzymaa od swego brata obietnic, e miasto Azaz stanowi bdzie cz jej lubnego posagu. Boemund zakwestionowa to rozporzdzenie twierdzc, e Roger by tylko regentem i nie mia prawa dysponowa posiadociami antiocheskimi. Odegna si wic od tej umowy. Joscelin na czele oddziaw, w ktrych znaleli si najemnicy tureccy, dokona najazdu na przygraniczne wioski ksistwa Antiochii. Mimo e patriarcha Bernard oboy cae hrabstwo Edessy interdyktem, Joscelin nie wycofa swych wojsk. Dowiedziawszy si o tych waniach, krl Baldwin zawrza gniewem. Na pocztku 1128 roku

bezzwocznie pospieszy na pnoc i zmusi obu baronw do pojednania. Szczliwym zrzdzeniem losu Joscelin, ktry by bardziej wojowniczy, zapad ciko na zdrowiu i uzna sw chorob za kar Bo. Zgodzi si nie tylko zwrci Boemundowi wszystkie upy, ale oficjalnie zrzek si roszcze do Azazu. Ale pojednanie to przyszo poniewczasie. Podobnie jak w roku nastpnym, kiedy los zmusi Baldwina do odwrotu spod Damaszku, chrzecijanie i tym razem utracili wspania szans, ktra ju nigdy si nie miaa powtrzy. Na Bliskim Wschodzie pojawi si bowiem nowy, znacznie groniejszy bojownik islamu. W ostatnich miesicach 1126 roku kalif abbasydzki Al-Mustarszid, ktry w 1118 roku zaj miejsce sympatycznego wierszoklety Al-Mustazhira, zdecydowa si wyzyska wanie w rodzinie sutanw selduckich i wyzwoli si spod ich wadzy. wczesny sutan Mahmud, wadca pastwa, w ktrego granicach lea Bagdad, musia przerwa polowanie i zaj si wyekspediowaniem tam swego wojska. Komend nad tymi oddziaami powierzy jednemu z wyszych dowdcw, Imad adDinowi Zankiemu. Zanki, ktry by synem Aksunkura, namiestnika Aleppa w latach poprzedzajcych wyprawy krzyowe, okry si ju saw w walkach z Frankami. Po krtkiej kampanii rozgromi on wojska kalifa pod Wasitem i zmusi go do podporzdkowania si sutanowi. Dziki swemu taktownemu postpowaniu po tym zwycistwie zyska sobie wielk przychylno kalifa Al-Mustarszida. Kiedy wic po mierci Al-Bursukiego powstaa kwestia nominacji nowego atabega Mosulu, Mahmud, ktry zrazu zamierza mianowa na to stanowisko wodza beduiskiego Dubajsa, zgodzi si z opini kalifa, e Zanki jest znacznie odpowiedniejszym kandydatem do tej godnoci. Sutan powierzy namiestnictwo Mosulu swemu modocianemu synowi, Alp Arslanowi, przydajc mu jako atabega Zankiego. Miesice zimowe 1127 roku Zanki spdzi w Mosulu, zajmujc si organizacj administracji. Na wiosn 1128 roku pomaszerowa na Aleppo, domagajc si oddania mu miasta z tytuu dziedzictwa po Al-Bursukim. Mieszkacy Aleppa, udrczeni trwajc od duszego czasu anarchi, przyjli go z otwartymi rkami. W dniu 28 czerwca Zanki uroczycie wkroczy do miasta. Zanki uzna za swj obowizek poderwa islam do walki z Frankami. Do akcji zbrojnej przeciwko chrzecijanom postanowi przygotowa si z najwiksz starannoci. Zawar przeto dwuletni rozejm z Joscelinem, a tymczasem umacnia sw pozycj w Syrii. Emirowie Szajzaru i Himsu bezzwocznie uznali go za swego suzerena. Zanki nie obawia si wadcy Szajzaru. Emira Himsu natomiast namwi do udziau we wsplnej kampanii przeciwko Hamie, stanowicej posiado damascesk, obiecujc mu oddanie tego miasta. Zdobywszy Ham Zanki nie wypuci jej z rk i na domiar uwizi Kirchana z Himsu, jednake Himsu nie udao mu si opanowa. Buri z Damaszku, ktry akurat by uwikany w wojn z Krlestwem Jerozolimskim, musia poprzesta na werbalnych protestach. Do koca 1130 roku Zanki sta si absolutnym panem Syrii a po Hims na poudniu. W tym samym roku spotkao Frankw wielkie nieszczcie. Boemund II nosi si z ambitnymi planami przywrcenia ksistwu Antiochii wszystkich ziem, ktrymi wadao ono w przeszoci. W Cylicji Antiochia utracia sw dawn pozycj. W rkach Frankw nadal znajdoway si Tars i Adana, ktre Stanowiy, jak si zdaje, doywocie wdowy po Rogerze, Cecylii, siostry krla Baldwina, take w Mamistrze stacjonowaa zaoga frankijska. Pooony wszake dalej w gbi ldu Anazarbos zaanektowa ksi ormiaski Toros Rubenida, ktry zaoy stolic swego pastwa w pobliskim miecie Sis. Toros zmar w 1129 roku, a w kilka miesicy pniej

przenis si na tamten wiat take jego syn Konstantyn, obaj w wyniku intryg paacowych. Tron ksicy obj po nich brat Torosa, Leon I. Boemund uzna te wydarzenia za okazj do odzyskania Anazarbos. W lutym 1130 roku, na czele niewielkiego hufca, pomaszerowa w gr rzeki Dajhan, zmierzajc w kierunku tego miasta. Przestraszony ksi Leon wezwa na pomoc emira Ghaziego Daniszmendyd, ktrego posiadoci sigay w tym czasie po gry Taurus. Boemund nic nie wiedzia o przymierzu Ormian z Turkami. Kiedy posuwa si w gr rzeki, nie spotykajc si z powaniejszym oporem oddziaw ormiaskich, Turcy daniszmendzcy uderzyli znienacka na jego hufiec, dokonujc straszliwej rzezi. Mwiono pniej, e gdyby rozpoznali ksicia, oszczdziliby mu ycie, poniewa uzyskaliby za niego wielki okup. Stao si jednak inaczej, gow Boemunda zaniesiono emirowi daniszmendydzkiemu, ktry po zabalsamowaniu wysa j w darze kalifowi. Tylko dziki interwencji Cesarstwa Bizantyjskiego Turcy nie zdoali zebra owocw tego zwycistwa, a Anazarbos pozosta w rkach Ormian. mier Boemunda bya jednak dla Antiochii prawdziw katastrof. Boemund obj rzdy w ksistwie jako prawowity spadkobierca. Wzgldy emocjonalne przemawiay za oddaniem Antiochii jego dziedzicowi. Tymczasem z maestwa z Alicj doczeka si on tylko jednego dziecka, crki Konstancji. Nie baczc na to, e wyznaczenie regenta naleao do prerogatyw krla jako seniora Antiochii, Alicja od razu wzia rzdy regencyjne w swe rce. Bya to kobieta dna wadzy. Wkrtce po Antiochii rozesza si pogoska, e zamierza rzdzi ksistwem nie jako regentka, lecz jako suwerenna wadczyni. Powiadano, e Alicja albo zamknie Konstancj w klasztorze, albo wyda j za m za czowieka niskiego stanu. Wyrodna matka wzbudzia powszechn niech w ksistwie, wielu bowiem rycerzy uwaao, e w czasach tak trudnych regentem powinien zosta czowiek dowiadczony w rzemiole wojennym. Na wie, e krl znajduje si w drodze do Antiochii, Alicja czujc, e wadza wymyka jej si z rk, powzia desperack decyzj. Wysaa do Aleppa swego emisariusza, ktry w darze dla Zankiego prowadzi rumaka we wspaniaym czapraku i mia owiadczy atabegowi, e Alicja zoy mu hod lenny, jeeli zagwarantuje on jej utrzymanie si w Antiochii. Dowiedziawszy si o mierci Boemunda krl uda si na pnoc w towarzystwie swego zicia Fulka, aby zapewni opiek dziedziczce ksistwa Antiochii i mianowa regenta. W okolicy miasta wojownicy krlewscy pojmali posa Alicji do Zankiego. Krl rozkaza powiesi go na miejscu. Kiedy Baldwin stan pod murami Antiochii, okazao si, e crka zamkna mu przed nosem bramy miejskie. Baldwin wezwa na pomoc Joscelina i rozoy si obozem pod murami miasta. Tymczasem Alicja, szafujc hojnie pienidzmi z ksicego skarbca, zdoaa uzyska chwilowe poparcie onierzy i ludnoci. Niewykluczone rwnie, e miejscowi chrzecijanie, pomni jej ormiaskiej krwi po matce, odnosili si do niej z sympati. Rycerstwo frankijskie wszake nie zdradzao chci wystpowania w obronie interesw niewiasty przeciwko swemu suzerenowi. Po kilku dniach rycerz normaski Wilhelm z Aversy oraz mnich Piotr Latyn otworzyli Bram Ksic Joscelinowi, a Bram w. Piotra Fulkowi. Nastpnego dnia krl wkroczy do Antiochii. Alicja zabarykadowaa si w jednej z baszt, ktr opucia dopiero wtedy, gdy delegacja notabli miejskich zapewnia j solennie, e nie spadnie jej wos z gowy. Doszo do przykrej rozmowy krla z crk, ktra z przeraeniem i wstydem pada przed nim na kolana. Krl chcia unikn skandalu, a jednoczenie crka go wzruszya. Baldwin przebaczy Alicji, ale odebra jej rzdy regencyjne, skazujc na wygnanie do Laodycei i Dabali, ktre Boemund II

nada jej w doywocie. Baldwin wzi rzdy regencyjne w swoje rce i wszystkich feudaw antiocheskich zmusi do zoenia cznej przysigi wiernoci sobie i swojej wnuczce. Powierzywszy opiek nad Antiochi i ma ksiniczk hrabiemu Joscelinowi, w lecie 1130 roku Baldwin wyruszy w drog powrotn do Jerozolimy. Bya to ostatnia podr Baldwina. Dugie lata niezmordowanej dziaalnoci, w ktrej jedyne przerwy stanowiy dwa okresy cikiej niewoli, wyczerpay jego siy. W 1131 roku jego zdrowie coraz bardziej zaczo szwankowa. W sierpniu ju nie ulegao wtpliwoci, e nadszed kres jego ycia. Zgodnie z wol monarchy przeniesiono go do rezydencji patriarchy, przylegajcej do kocioa witego Grobu, pragn bowiem by jak najbliej kaplicy Mki Paskiej. Tu przed mierci zawezwa do swego oa najznakomitszych panw Krlestwa, crk Melisand i jej ma Fulka, przyniesiono take jego jednorocznego wnuczka, ktry rwnie mia na imi Baldwin. Udzieliwszy Fulkowi i Melisandzie bogosawiestwa, zwrci si do wszystkich obecnych o uznanie ich za swoich suzerenw. Nastpnie przyodziano go w habit zakonny na znak, e przyjty zosta do grona kanonikw kocioa witego Grobu. W chwil po zakoczeniu tej ceremonii Baldwin zmar - w pitek, 21 sierpnia 1131 roku. Pochowano go w kociele witego Grobu, oddajc hod aob nalen wielkiemu monarsze. Brat cioteczny i stary druh Baldwina Joscelin wkrtce take poegna si z yciem. Mniej wicej w tym czasie kiedy Baldwin doywa swych dni, Joscelin wyprawi si na pnoco-wschd od Aleppa, gdzie przystpi do oblenia niewielkiego zamku. Podczas obchodu linii bojowych Joscelin wskutek obsunicia si gruntu wpad do podkopu, ktry wyobili jego onierze, i odnis bardzo cikie obraenia. Kiedy trzyma si przy yciu resztkami si, nadeszy wiadomoci, e emir Ghazi Daniszmendyda wyruszy na Kajsun, wielk twierdz, gdzie Joscelin ulokowa niedawno jakobickiego patriarch Antiochii. Dowiedziawszy si, e Kajsun znajduje si w cikiej sytuacji, Joscelin wyda swemu synowi rozkaz pospieszenia miastu z odsiecz. Mody Joscelin wszake nie posucha ojca twierdzc, e hufiec edesseski jest zbyt saby, aby poradzi sobie z Turkami. Wwczas stary hrabia podnis si z oa i powid swych wojownikw przeciwko nieprzyjacielowi, niesiony na czele kolumny na noszach. Wiadomo o zblianiu si hufca chrzecijaskiego pod wodz Joscelina zaskoczya Ghaziego, ktry by absolutnie pewny, e hrabia ju nie yje. Zaniepokojony, odstpi od oblenia Kajsunu. Kiedy goniec przygalopowa z t wiadomoci, Joscelin rozkaza pooy nosze na ziemi, aby podzikowa Bogu. Ale wysiek i napicie nerwowe zmogy jego siy - skona na poboczu drogi. Ze mierci Baldwina i Joscelina zeszo z widowni pionierskie pokolenie krzyowcw. W nadchodzcych latach konflikty midzy krzyowcami zmieni cakowicie swj charakter, z jednej bowiem strony znajd si w tej drugiej generacji ludzie tacy jak Joscelin II, ksina Alicja lub dynastia hrabiw Trypolisu, ktrzy chtnie przyjmowali obyczaje Wschodu, pragnc jedynie utrzyma swj stan posiadania, z drugiej za dojd do gosu przybysze z Zachodu, agresywni, wyobcowani, nietolerancyjni, jak Fulko, jak Rajmund z Poitiers lub nieszczsny Renald z Chtillon.

Rozdzia 2

Drugie pokolenie
Zrodzili synw nieprawych. - Ksiga Ozeasza 5, 7

dniu 14 wrzenia 1131 roku, w trzy tygodnie po zoeniu Baldwina II do grobowca w kociele witego Grobu, odbya si w tej samej wityni koronacja krla Fulka i krlowej Melisandy. Wstpieniu na tron pary krlewskiej towarzyszyy wspaniae i radosne uroczystoci. Podczas gdy feudaowie Krlestwa Jerozolimskiego bez szemrania uznali Fulka za swego monarch, baronowie frankijscy z pastw pnocnych z wyran niechci myleli o podporzdkowaniu si jego wadzy senioralnej. Baldwin I i Baldwin II sprawowali wadz suzerenn zarwno dziki swej sile zbrojnej, jak i sile swej osobowoci. Istotnie, sytuacja prawna nie bya jasna. Co si tyczy Edessy, to Joscelin I, podobnie jak przed nim Baldwin II, zoy hod swemu poprzednikowi, gdy ten zosta krlem Jerozolimy, i osobicie przekaza mu w lenno hrabstwo edesseskie. Czy z tego wynikao, e dziedzice Joscelina rwnie byli wasalami Baldwina II? Bertrand hrabia Trypolisu uzna Baldwina I za swego seniora gwnie z obawy przed zaborczymi zakusami Tankreda, ale jego syn Pons podj prb uniezalenienia si od Baldwina II, ktra skoczya si fiaskiem, poniewa nie dysponowa dostatecznie silnym wojskiem, aby stawi czoo krlowi. Boemund I uwaa si za udzielnego ksicia Antiochii, a Tankred, chocia by tylko regentem, nie ksiciem, uznawa si za wasala krla nie z tytuu rzdw w Antiochii, lecz wycznie jako ksi Galilei. Jakkolwiek Roger i Boemund II zoyli Baldwinowi II hod lenny, to jednak mona im byo postawi zarzut, e popenili bd. Sytuacj komplikoway jeszcze prawnie uzasadnione roszczenia cesarza bizantyjskiego do zwierzchnictwa nad Antiochi i Edess, wynikajce z ukadw zawartych w Konstantynopolu midzy baronami a cesarzem w czasie pierwszej krucjaty, a do senioratu nad Trypolisem z przysigi lennej, ktr zoy basileusowi hrabia Bertrand. Wstpienie Fulka na tron jerozolimski wskrzesio wszystkie te kwestie. Na czele opozycji przeciwko senioratowi nowo obranego krla stana jego szwagierka Alicja. Nawet swemu ojcu, krlowi Baldwinowi, podporzdkowaa si z najwysz niechci. Wystpia wic teraz z daniem oddania jej rzdw regencyjnych w imieniu crki, dziedziczki Antiochii. Gdyby udao si udowodni, e krl Baldwin nie mia w istocie tytuu do senioratu nad Antiochi, roszczenie Alicji miaoby do silne podstawy, poniewa zarwno w Bizancjum, jak i Europie zachodniej matki bardzo czsto sprawoway regencj w imieniu swych nieletnich dzieci. mier Joscelina I zaledwie w miesic po zgonie Baldwina stworzya Alicji wymarzon okazj, poniewa hrabia by prawnym opiekunem ksiniczki Konstancji, a feudaowie antiochescy sprzeciwiali si powierzeniu opieki nad dzieckiem jego synowi Joscelinowi II. Rozgoryczony tym hrabia Edessy poszed na lep pochlebstw Alicji. Bez wtpienia i on take nie chcia zosta wasalem Fulka. Pons z Trypolisu

rwnie zaoferowa Alicji swoje poparcie. Maonka Ponsa Cecylia otrzymaa od swego pierwszego ma, Tankreda, Chastel Rouge i Arzaghan w doywocie, dziki czemu Pons zosta jednym z najpotniejszych feudaw ksistwa antiocheskiego. Zdawa sobie doskonale spraw, e wyzwolenie si Antiochii spod zwierzchnictwa Jerozolimy uatwi usamodzielnienie si take hrabstwa Trypolisu. Alicja zdya ju skaptowa sobie potnych feudaw z poudniowych rubiey ksistwa, braci Wilhelma i Garentona z Zardany, panw Sahjunu, wielkiej twierdzy, ktr zbudowali Bizantyjczycy w grach na wschd od Laodycei. Miaa ju take zwolennikw w samej Antiochii. Wikszo jednak feudaw antiocheskich obawiaa si rzdw niewiasty. Dowiedziawszy si o knowaniach Alicji, wysali kuriera do Jerozolimy, wzywajc krla Fulka do pospiesznego przybycia do Antiochii. Fulko na czele silnego hufca natychmiast wyruszy z Jerozolimy. Nie mg sobie pozwoli na zignorowanie wyzwania. Kiedy stan na granicy hrabstwa Trypolisu, Pons odmwi wojskom krlewskim prawa przemarszu przez swoje ziemie. Hrabina Cecylia bya siostr przyrodni Fulka, ale krl daremnie powoywa si na obowizki wynikajce z tak bliskiego pokrewiestwa. Wojsko jerozolimskie musiao wic uda si w dalsz drog morzem z Bejrutu do portu Saint-Simon. Natychmiast po wyldowaniu na terytorium Antiochii krl pomaszerowa na poudnie i pod Chastel Rouge rozgromi sprzymierzone oddziay rebelianckie. Mia jednak za mao wojska, aby przykadnie ukara swych wrogw. Pons wyrazi ubolewanie i to wystarczyo do pojednania. Alicja nie poniosa adnych konsekwencji i pozostaa nadal w swych wdowich dobrach w Laodycei. Krl przebaczy zarwno Wilhelmowi i Garentonowi z Sahjunu, jak i Joscelinowi, ktry nie bra udziau w bitwie. Wydaje si jednak wtpliwe, czy Fulko uzyska przysig lenn od Ponsa lub od Joscelina, nie udao mu si rwnie zlikwidowa stronnictwa Alicji. Kilka miesicy pniej, kiedy Wilhelm z Sahjunu poleg w potyczce z niewielkim oddziaem muzumaskim, ktry wyprawi si przeciwko Zardanie, Joscelin natychmiast oeni si z wdow po tym rycerzu, Beatrycze. Wydaje si, e owa dama wniosa mu w wianie Zardan, ktr pierwszy m zapisa jej w doywocie. Chwilowo jednak zapanowa spokj. Rzdy regencyjne w Antiochii wzi w swoje rce krl Fulko, powierzajc administracj ksistwa konetablowi antiocheskiemu, Renaldowi Mazoir, seniorowi Al-Markabu. Potem powrci do Jerozolimy, gdzie sta si jednym z aktorw ponurego dramatu na dworze jerozolimskim. Do grona jego najznakomitszych wasali nalea urodziwy modzieniec, Hugon z Le Puiset, senior Jafy. Ojciec owego rycerza, Hugon I z Le Puiset w Orleanii, brat cioteczny Baldwina II, by przywdc rebelii baronw przeciwko krlowi Francji Ludwikowi VI, ktry w 1118 roku obrci zamek w Le Puiset w perzyn i odebra Hugonowi lenno. Bracia Hugona, Gildoin, opat klasztoru Sainte-Marie Josaphat, oraz Waleran, senior Birediku, ju od dawna przebywali na Wschodzie, a po wstpieniu na tron Baldwina postanowi uda si tam rwnie Hugon wraz ze sw maonk Mabill. Zabrali ze sob swego maego syna Hugona. W drodze przez Apuli chopiec zachorowa, rodzice pozostawili go wic na dworze Boemunda II, ktry by bratem ciotecznym Mabilli. Kiedy przybyli do Palestyny, Baldwin odda Hugonowi I w lenno Jaf. Hugon wkrtce zmar, Mabilla za oraz dobra lenne dostay si rycerzowi waloskiemu, Albertowi z Namur. Mabilla i Albert rwnie szybko przenieli si na tamten wiat, a wwczas Hugon II, liczcy ju szesnacie lat, odpyn z Apulii, by obj swoje dziedzictwo. Baldwin przyj go yczliwie i odda mu ziemie lenne po rodzicach, skaniajc go do zamieszkania na dworze krlewskim,

gdzie najwicej czasu spdza Hugon w towarzystwie swej modej kuzynki, ksiniczki Melisandy. Okoo 1121 roku Hugon polubi Emm, krewniaczk patriarchy Arnulfa i wdow po Eustachym Garnierze, kobiet ju niemod, ale dziedziczk wielkich dbr ziemskich. Emma uwielbiaa swego postawnego, urodziwego ma, jednake jej synowie, bliniacy Eustachy II senior Sydonu i Walter dziedzic Cezarei, nie znosili niewiele od nich starszego ojczyma. Tymczasem Melisand wydano za m za Fulka, ktry zawsze by jej obojtny, mimo e darzy j gorc mioci. Po wstpieniu na tron Melisanda nadal utrzymywaa bardzo bliskie stosunki z Hugonem. Na dworze zaczy si plotki, w Fulku zrodzia si zazdro. Hugon mia wielu wrogw, wrd ktrych prym wiedli jego pasierbowie. Podsycali oni podejrzenia krla, a w kocu Hugon, w samoobronie, pozyska sobie licznych stronnikw, ktrym przewodzi Roman z Le Puy, senior Zajordanii. Wkrtce cae rycerstwo Krlestwa podzielio si na stronnikw krla i sympatykw hrabiego Jafy, ktry, jak wszyscy wiedzieli, cieszy si specjalnymi wzgldami krlowej. W lecie 1132 napicie doszo do zenitu. Pewnego dnia, kiedy w paacu Fulka zebrali si wszyscy najwiksi panowie Krlestwa, podnis si z miejsca Walter Garnier i bez ogrdek oskary swego ojczyma o spisek na ycie krla, wzywajc go, by oczyci si z zarzutu z mieczem w rku. Hugon zaprzeczy oskareniu i przyj wyzwanie. Dat pojedynku wyznaczy Sd Najwyszy, po czym Hugon uda si do Jafy, a Walter do Cezarei, aby przygotowa si do prby. W oznaczonym dniu Walter stawi si w szrankach, na Hugona natomiast czekano na prno. By moe krlowa, przestraszona tak nieoczekiwanym obrotem sprawy, wybagaa u niego t absencj, a moe uczynia to Emma, obawiajc si mierci albo swego ma, albo swego syna, niewykluczone rwnie, e sam Hugon, majc nieczyste sumienie, przestraszy si pomsty Boej. Do na tym, e tchrzostwo Hugona uznano za dowd popenienia przez niego zbrodni stanu. Sympatycy modego hrabiego nie mogli duej udziela mu swego poparcia. Rada Krlewska wydaa zaocznie werdykt stwierdzajcy jego win. Hugon przerazi si i zbieg do Askalonu, oddajc si pod opiek garnizonu egipskiego. Egipcjanie odstawili go do Jafy pod eskort oddziau, ktry zacz stamtd pustoszy rwnin Saron. Najmoniejszy wasal hrabiego, Balian, senior Ibelinu i konetabl Jafy, wystpi przeciwko Hugonowi, a kiedy z Jerozolimy nadcigny hufce krlewskie, Jafa skapitulowaa nie silc si na opr. Nawet Egipcjanie opucili Hugona jako bezuytecznego sprzymierzeca. Hugon musia ukorzy si przed krlem. Nie wymierzono mu kary zbyt surowej. Krlowa bya jego przyjacik, a patriarcha Wilhelm z Messines opowiedzia si za wyrozumiaoci. Krlowi take zaleao na zatuszowaniu tej przykrej sprawy, poniewa Krlestwo znalazo si na progu wojny domowej. W dniu 11 grudnia, kiedy wojsko krlewskie maszerowao przeciwko Jafie, atabeg Damaszku zaskakujcym atakiem odzyska dla islamu twierdz Banijas. Hugona skazano na trzy lata banicji, zezwalajc mu po upywie tego okresu na powrt do swych woci bez adnej dodatkowej kary. Hugon, ktry czeka na statek do Europy, na pocztku roku przyby do Jerozolimy, aby poegna si ze swoimi przyjacimi. Pewnego wieczoru, gdy zabawia si gr w koci przed jakim warsztatem na ulicy Kunierzy, podkrad si do niego z tyu pewien rycerz z Bretanii i zada mu sztyletem dwa cikie ciosy w gow i korpus. Zabrano go w stanie bardzo cikim. Podejrzenia od razu pady na krla, Fulko wszake zareagowa szybko i mdrze. Rycerza bretoskiego postawiono natychmiast przed Sdem Najwyszym. Zoy zeznanie, e dziaa wycznie z wasnej

inicjatywy, w nadziei pozyskania sobie aski krla. Sd skaza go na mier przez wiartowanie. Egzekucja odbya si publicznie. Po obciciu skazacowi rk i ng rozkazano mu powtrzy zoone przed sdem zeznanie. Krl ocali swoje dobre imi. Krlowa natomiast nie bya usatysfakcjonowana. Do wrogw Hugona paaa tak zoci, e przez kilka miesicy yli oni w nieustannym strachu przed skrytobjcz mierci, a ich przywdca Raourt z Nabulusu nie odway si pokazywa na ulicy bez zbrojnej eskorty. Pono sam krl Fulko obawia si o swoje ycie. Ale jedynym pragnieniem Fulka byo pozyskanie wzgldw swej maonki. Ustpowa jej we wszystkim, a Melisanda, zawiedziona w mioci, znalaza niebawem pociech w korzystaniu ze swej wielkiej wadzy. Wprawdzie Hugon wyszed z zamachu na ycie obronn rk, ale wkrtce poegna si ze wiatem. Uda si na dwr swego krewniaka krla Rogera II sycylijskiego, ktry odda mu w lenno seniori Gargano, gdzie niebawem zmar. Nie ulega wtpliwoci, e Fulko z uczuciem ulgi zaj si ponownie pnocnymi pastwami chrzecijaskimi. Frankowie znaleli si tam w sytuacji znacznie trudniejszej ni za czasw Baldwina II. Antiochia nie miaa bowiem ksicia z prawdziwego zdarzenia. Joscelin II nie posiada energii ani zmysu politycznego swego ojca. Bya to posta antypatyczna. Niski, przysadzisty, ciemnowosy, ciemnoskry, mia twarz zeszpecon osp, z ogromnym nosem i wyupiastymi oczami. Jakkolwiek potrafi si zdoby na wspaniaomylne gesty, by czowiekiem z natury leniwym, zmysowym i rozpustnym, ktry nie nadawa si do rzdzenia tak eksponowan placwk chrzecijastwa frankijskiego. Brak energicznego przywdcy by dla Frankw w tym okresie szczeglnie grony, poniewa muzumanie uzyskali obecnie w Zankim czowieka, ktry mia wszelkie dane do zjednoczenia si islamu. Zanki wszake stara si zyska na czasie. Uwikany bez reszty w wydarzenia rozgrywajce si w Iraku, nie mg wyzyska sytuacji panujcej w pastwach frankijskich. W 1131 roku zmar sutan Mahmud Ibn Muhammad, pozostawiajc Irak i Persj poudniow swemu synowi Dawudowi. Tymczasem Sandar, najwybitniejszy przedstawiciel rodu Seldukw, zdecydowa, e dziedzictwo to powinno przypa bratu Mahmuda Tughrilowi II, wadcy Kazwinu. Dwch pozostaych braci Mahmuda, Masud z Farsu i Seldukszah z Azerbejdanu, take wystpio z roszczeniami. Dawud rycho si wycofa, nie mia bowiem poparcia ani kalifa Al-Mustarszida, ani swoich poddanych. Chwilowo Bagdad zgodzi si na Tughrila, wycznie dziki presji Sandara, ktry jednoczenie zmusi Masuda do rezygnacji z dochodzenia swoich praw. Niebawem jednak Sandar przesta interesowa si kwesti irack, a wtedy Seldukszah wkroczy do Bagdadu, gdzie pozyska sobie przychylno kalifa. Masud zaapelowa o pomoc do Zankiego. Zanki wyruszy na Bagdad, jednake w pobliu Takritu kalif i Seldukszah zadali mu dotkliw klsk. Gdyby namiestnik Takritu, Kurd z pochodzenia, Nadm ad-Din Ajjub, nie pomg mu w przeprawieniu si przez Tygrys, Zanki albo dostaby si do niewoli, albo zgin. Klska Zankiego natchna kalifa tak wielkim optymizmem, e zacz marzy o przywrceniu swej dynastii dawnej wietnoci. Nawet Sandar zaniepokoi si tym obrotem rzeczy. W czerwcu 1123 Zanki, dziaajc w jego imieniu, ponownie zaatakowa Bagdad, tym razem w przymierzu z niepewnym wodzem beduiskim Dubajsem. Doszo do bitwy, w ktrej Zanki pocztkowo wzi gr, ale w krytycznym momencie kalif wkroczy osobicie do boju, zadajc Dubajsowi cik klsk, po czym, upojony zwycistwem, natar na Zankiego, zmuszajc go do odwrotu do Mosulu. Wiosn nastpnego roku Al-Mustarszid na

czele licznej armii stan pod murami mosulskiego grodu. Zdawao si, e Abbasydzi odzyskaj dawn potg, selducki sutan Iraku sta si bez maa klientem kalifa. Zanki jednak wymkn si z Mosulu i zacz bezlitonie nka obz kalifa, nie dopuszczajc do dostaw zaopatrzenia. Po trzech miesicach kalif wyda rozkaz odwrotu. Odrodzenie potgi Abbasydw zostao zahamowane. W cigu nastpnego roku ksi selducki Masud usun stopniowo ze sceny pozostaych pretendentw do sutanatu irackiego. Kalif daremnie prbowa sparaliowa plany Masuda. W czerwcu 1135 Masud rozbi armi kalifa pod Daimardem, Al-Mustarszid dosta si do niewoli. Zesano go do Azerbejdanu, gdzie ponis mier z rki asasynw, prawdopodobnie za cichym przyzwoleniem Masuda. Syn Al-Mustarszida, dziedzic kalifatu, Ar-Raszid, zwrci si o pomoc do pretendenta selduckiego Dawuda i do Zankiego, ale jego apele pozostay bez echa. W odwecie Masud wymg na kadich bagdadzkich zoenie Raszida z godnoci kalifa. Jego nastpca, Al-Muktafi, szafujc hojnie obietnicami, skoni Zankiego do odcicia si od Raszida i Dawuda. Uhonorowany nowymi tytuami, otrzymanymi zarwno od Al-Muktafiego, jak i od Masuda, Zanki mg nareszcie skoncentrowa uwag na obszarach na zachd od Iraku. W czasie gdy Zanki by zaabsorbowany w Iraku, sprawami Syrii zajmowa si w jego imieniu wojskowy dostojnik z Damaszku Sawar, ktremu powierzy on stanowisko namiestnika Aleppa. Wprawdzie Zanki nie mg sobie pozwoli na wysanie mu znaczniejszych posikw, jednake dziki jego staraniom zacigny si na sub u Sawara liczne grupy rozbjniczych Turkmenw, co umoliwio mu podjcie na wiosn 1133 przygotowa do inwazji na ksistwo Antiochii. Przeraeni Antiocheczycy wezwali na ratunek krla Fulka. Zdajcego z wojskiem na pnoc krla spotkaa w Sydonie hrabina Trypolisu, powiadamiajc go, e jej m, ktrego Turkmeni wcignli w zasadzk w grach Al-Ansarijja, zdoa uciec i schroni si w zamku Montferrand na skraju doliny Orontesu. Na nalegania hrabiny krl Fulko uda si prosto do Montferrand, Turkmeni za na wie o zblianiu si oddziaw jerozolimskich odstpili od oblenia zamku. Od tej chwili zapanoway midzy Fulkiem a Ponsem stosunki bardzo ciepe. Wkrtce po tym wydarzeniu syn i dziedzic Ponsa Rajmund poj za on Hodiern, siostr krlowej, a jego crka Agnieszka wysza za m za konetabla krlewskiego w Antiochii, Renalda Mazoir z AlMarkabu. Po uratowaniu hrabiego Trypolisu z opresji Fulko wyruszy do Antiochii. W stolicy ksistwa dowiedzia si, e Sawar dokona udanego najazdu na nalece do Edessy miasto Turbessel i e grupuje swe wojska z zamiarem zaatakowania samej Antiochii. Odczekawszy przezornie kilka dni krl wyruszy w kierunku obozu muzumaskiego pod Kinnasrinem i w ciemnociach nocy uderzy znienacka na obz nieprzyjaciela. Wprawdzie Fulko zmusi Sawara do odwrotu i porzucenia namiotw, jednak zwycistwo nie byo przekonywajce. Po stoczeniu bitwy doszo do serii potyczek, w czasie ktrych muzumanie rozbili w puch kilka oddziaw frankijskich. Mimo to Fulko odby tryumfalny wjazd do Antiochii, a do Palestyny powrci w lecie 1133. Zaledwie krl opuci ksistwo Antiochii, Sawar znowu zacz nka posiadoci chrzecijaskie zbrojnymi najazdami. Jeli pomin owe muzumaskie napaci przygraniczne, rok 1134 min na og spokojnie. W roku nastpnym seria kolejnych przewrotw nadwerya siy wiata muzumaskiego. W Egipcie kalif fatymidzki Al-Hafiz postanowi ograniczy wadz wezyratu, powierzajc t godno swemu synowi Al-Hasanowi. Modzieniec ten

okaza si jednak zdegenerowanym okrutnikiem. Kiedy skaza na mier przez cicie czterdziestu emirw, doszo w kraju do powstania. Kalif uratowa ycie tylko dlatego, e otru swego syna i wyda jego zwoki rebeliantom. Po Al-Hasanie wezyrem zosta Ormianin Wahram (Bahram), ktrego bardziej obchodzio nabijanie kabzy swych przyjaci i chrzecijaskich wspwyznawcw ni prowadzenie dziaa zbrojnych przeciwko Frankom. Damaszek by rwnie bezsilny. Po mierci syna Tughtakina Buriego w 1132 roku godno atabega przesza na jego syna Ismaila. Ismail rozpocz rzdy w sposb byskotliwy, odbierajc Frankom Banijas, a swoim muzumaskim rywalom Baalbek i Ham, po jakim czasie jednak okaza si tyranem, ktry poddanych traktowa okrutnie i gnbi podatkami. Doprowadzio to do zamachu na jego ycie, ktry pomci masowymi egzekucjami, posuwajc si nawet do zamurowania ywcem swego brata, Sawinda. Z kolei postanowi pozby si zaufanego doradcy swego ojca, Jusufa Ibn Firuza. Ale cho jego matka, ksinawdowa Zumurrud, zniosa mier swego syna Sawinda spokojnie, to nie moga przyj obojtnie mierci Jusufa, ktry by jej kochankiem. Pragnc go uratowa, uknua spisek przeciwko swemu synowi. Izmail poj, e nawet w swoim paacu nie moe czu si bezpieczny. W trwodze o swoje ycie napisa do Zankiego, starego wroga swego ojca, e gotw jest zosta jego wasalem w zamian za pomoc w utrzymaniu si przy wadzy. W przypadku odmowy odda Damaszek w rce Frankw. Poniewa kalif abbasydzki Al-Mustarszid nadal by grony, Zanki niechtnie myla o opuszczeniu Mosulu. Nie mg jednak zignorowa wezwania Ismaila. Dotaro do niego za pno. W dniu 7 lutego 1135 Zanki przeprawi si przez Eufrat, a tymczasem sze dni wczeniej Zumurrud doprowadzia do zabjstwa Ismaila i powierzenia godnoci atabega swemu modszemu synowi, Szihab ad-Dinowi Mahmudowi. Kiedy do nowego atabega przybyo poselstwo Zankiego z daniem podporzdkowania si jego wadzy, atabeg udzieli w uprzejmej formie odpowiedzi odmownej, co spotkao si z poparciem caej ludnoci. Zanki posun si jednak pod Damaszek, przyjmujc po drodze kapitulacj Hamy, ale stolic emiratu zasta w penym pogotowiu obronnym. Prba zdobycia miasta szturmem nie przyniosa sukcesu. Tymczasem w obozie Zankiego zacz dawa si we znaki brak ywnoci, cz jego oddziaw zdezerterowaa. W tym krytycznym momencie przybyo do niego poselstwo od kalifa AlMustarszida, ktry w sowach penych kurtuazji prosi go, eby uszanowa niezaleno Damaszku. Zanki skwapliwie zastosowa si do proby kalifa, mg bowiem bez dyshonoru wycofa si z emiratu. Zanki i Mahmud zawarli pokj, ktry atabeg Mosulu przypiecztowa oficjaln wizyt w Damaszku. Mahmud wszake nie ufa na tyle Zankiemu, by ryzykowa rewizytowanie go w Mosulu, i w zastpstwie wysa tam swojego brata. Wydarzenia te, ktre zbiegy si z osabieniem Egiptu, stworzyy wyborn okazj zarwno do odzyskania twierdzy Banijas, jak i podjcia przeciwko muzumanom dziaa ofensywnych. Fulkowi szansa ta wymkna si z rk. Zanki, wypltawszy si szczliwie z awantury damasceskiej, uy tych samych oddziaw do najazdu na terytorium antiocheskie. Podczas gdy jego zastpca Sawar zagrozi twierdzy Turbessel, Ajn Tabowi i Azazowi, nie dopuszczajc do poczenia si wojsk antiocheskich i edesseskich, Zanki ruszy jak burza na przygraniczne fortece frankijskie, Kafartab, Al-Maarr, Zardan i Al-Asarib, zdobywajc je wszystkie po kolei. Na szczcie dla Frankw musia szybko powrci do Mosulu, niemniej jednak graniczny system obronny chrzecijan przesta istnie.

Te wielkie niepowodzenia zmusiy Fulka do ponownego udania si na pnoc. Wprawdzie by nadal nominalnym regentem Antiochii, jednak faktyczn wadz w ksistwie sprawowa czcigodny patriarcha Bernard. Bernard zmar na pocztku lata 1135 roku. By to zdolny m stanu, energiczny, stanowczy i odwany, cho surowy dla rycerstwa frankijskiego i nietolerancyjny wobec miejscowej ludnoci chrzecijaskiej. Po jego zgonie ludno obwoaa patriarch aciskiego biskupa Mamistry Radulfa z Domfront, ktry wstpi na tron arcypasterski, nie czekajc na kanoniczn elekcj. Radulf by ulepiony z cakiem innej gliny. Przystojny, mimo nieznacznego zeza, lubujcy si w pompie, hojny i gadki w obejciu, miernie wyksztacony, cieszy si saw wietnego oratora, ale za t ujmujc powierzchownoci kry si czowiek asy na zaszczyty, poerany ambicj i szczwany. Radulf, ktry od samego pocztku postawi sobie za cel uniezalenienie si od krla i krlewskich wasali, nawiza negocjacje z ksin-wdow Alicj, nadal rezydujc w Laodycei. Alicja dostrzega w tym swoj szans i zwrcia si o pomoc do siostry, krlowej Melisandy. W sierpniu Fulko zoy krtk wizyt w Antiochii. Nie czu si na tyle silny, aby zaoponowa przeciwko nieformalnemu wyborowi Radulfa, a ju tym bardziej nie potrafi niczego odmwi swojej maonce. Alicja powrcia do Antiochii. Wprawdzie Fulko nadal pozosta regentem ksistwa, to jednak odtd faktyczna wadza znalaza si w rkach ksinej-wdowy i patriarchy, ktrzy zwizali si kopotliwym dla obojga przymierzem. Niebawem Radulf porni si z miejscowym duchowiestwem i Alicja zostaa niepodzieln pani miasta. Sytuacja ksinej bya wszake bardzo niepewna. Fundamentem jej wadzy byo poparcie autochtonicznej ludnoci chrzecijaskiej. Ju jej konszachty z Zankim wykazay dobitnie, e do Frankw nie czuje adnych sentymentw. Tym razem obmylia plan znacznie mdrzejszy. Z kocem 1135 roku wysaa do Konstantynopola posa, oferujc rk swej crki, ksiniczki Konstancji, modszemu synowi cesarza, Manuelowi. Chocia krok ten, jak gosili zdjci witym oburzeniem krzyowcy, mg by rzeczywicie tylko wyskokiem ambicji, to jednak w istocie stanowi najpewniejszy sposb uratowania Syrii pnocnej dla chrzecijastwa. Ludno grecka bya w Antiochii bardzo liczna. Pod przewodem Zankiego niebezpieczestwo muzumaskie wzroso do tego stopnia, e Cesarstwo Bizantyjskie byo jedynym mocarstwem, ktre miao realne moliwoci oparcia si presji islamu. Pastwo wasalne, rzdzone pod suzerenn wadz cesarza najpierw przez ksin Alicj, pkrwi Ormiank, a pniej przez ksicia bizantyjskiego i ksiniczk frankijsk, mogo w sposb istotny przyczyni si do scementowania Grekw i Frankw w obronie chrzecijastwa. Tymczasem rycerstwo frankijskie zawrzao gniewem, a patriarcha Radulf nie posiada si z oburzenia, e jego miejsce zajmie znienawidzony duchowny grecki. Mona sdzi, e w czasie wizyty krla Fulka w Antiochii tamtejsi baronowie zasignli jego opinii w sprawie wyboru odpowiedniego maonka dla ksiniczki Konstancji. W obecnej sytuacji wysano do niego potajemnie goca z zawiadomieniem, e wyboru kandydata trzeba dokona bez chwili zwoki. Rozwaywszy kandydatury wszystkich znanych mu baronw francuskich Fulko zdecydowa si na modszego syna Wilhelma IX ksicia Akwitanii, Rajmunda z Poitiers, bawicego w tym czasie na dworze krla angielskiego Henryka I. Crka Henryka wysza niedawno za m za syna Fulka, Gotfryda. Wyekspediowano przeto do Anglii rycerza z zakonu szpitalnikw Gerarda Jebarre, ktremu polecono sprowadzi Rajmunda do Syrii. Przygotowania te otoczono cis tajemnic. Chodzio o to, aby o niczym nie dowiedziaa si Alicja, a

dla wszelkiej ostronoci nie zdradzono si ani sowem take krlowej. Niebezpieczestwo grozio rwnie ze strony Rogera sycylijskiego, ktry nigdy nie wybaczy Krlestwu Jerozolimskiemu obraliwego potraktowania jego matki Adelajdy; ponadto nie ulegao wtpliwoci, e ze wzgldu na swoje aspiracje do hegemonii w wiecie rdziemnomorskim nie dopuci do odpynicia na Wschd kandydata do rki najmoniejszej tam dziedziczki. Gerard dotar szczliwie na dwr angielski, Rajmund wyrazi Zgod na maestwo z Konstancj. Ale mimo wielkiej tajemnicy, ktra okrywaa misj Gerarda, Roger sycylijski zosta o niej szczegowo poinformowany, gdy Normanowie angielscy utrzymywali z Normanami sycylijskimi cise kontakty. Roger postanowi si zatrzyma Rajmunda, ktry do Syrii mg dosta si tylko statkiem odpywajcym z poudniowej Italii. Rajmund musia podzieli swj orszak na kilka grup i odbywa podr raz w przebraniu ptnika, to znw sugi jakiego kupca. Ostatecznie jednak udao mu si przekra przez blokad i w kwietniu 1136 zjawi si w Antiochii. Przybycia Rajmunda nie mona byo ukry przed Alicj. Uda si wic on od razu do patriarchy. Radulf obieca mu pomc, ale postawi swoje warunki, Rajmund winien zoy mu hod oraz sucha go we wszystkim. Kiedy Rajmund wyrazi na to zgod, Radulf uda si na audiencj do ksinej Alicji, oznajmiajc jej, e w Antiochii zjawi si znakomity cudzoziemiec, ktry zamierza prosi j o rk. Bajeczka ta miaa wszelkie pozory prawdy. Rajmund liczy bowiem trzydzieci siedem lat, Alicja nie miaa jeszcze trzydziestki, a Konstancja bya dziewicioletni dziewczynk. Kiedy Alicja oczekiwaa w paacu na wizyt swego przyszego narzeczonego, Konstancj porwano i zaniesiono do katedry, gdzie patriarcha na poczekaniu zwiza j wzem maeskim z Rajmundem. Alicja przegraa z kretesem. Odkd dziedziczka Antiochii miaa prawowitego ma, wszystkie roszczenia ksinej-wdowy automatycznie wygasy. Powrcia wic do Laodycei, gdzie w strapieniu spdzia reszt swego krtkiego ycia. Rajmund by mczyzn w kwiecie wieku. Urodziwy, obdarzony niepospolit si fizyczn, niezbyt wyksztacony, namitny hazardzista, impetyczny, ale przy tym indolentny, cieszy si saw walecznego rycerza i czowieka nieposzlakowanej obyczajnoci. Wkrtce zyska wielk popularno, ku zaniepokojeniu patriarchy, ktry nadal mia kopoty z duchowiestwem i ktry, cho traktowany z nalenym szacunkiem, by w gruncie rzeczy zwyczajnym figurantem. Panowie feudalni udzielili Rajmundowi zdecydowanego poparcia, sytuacja bowiem przedstawiaa si tak krytycznie, e nie mieli innego wyboru. Ksistwo staczao si w przepa. Do zaamania si systemu obronnego doszo nie tylko na wschodnich granicach. Na poudniu, w grach Al-Ansarijja, pewien turkmeski wataka odebra w 1131 roku Renaldowi Mazoir zamek Bikisrail, a na pocztku 1136 roku z trudem udaremniono mu zdobycie Balatunusu. Bikisrail udao si Frankom do szybko odzyska. Jednak pooony dalej na poudnie zamek Al-Kadmus, ktry Frankowie zdobyli w 1129 roku, ju po dwch latach dosta si ponownie w rce muzumaskie. Odzyska go emir miasta Al-Kahf, Sajf ad-Din Ibn Amrun, ktry w 1132 roku sprzeda go przywdcy asasynw Abu al-Fathowi. W 1135 roku asasyni odkupili Al-Kahf od synw Sajf ad-Dina, a w zimie 1136 odebrali Frankom Al-Charib. Z Cylicji nie zostao Frankom ani skrawka. W 1131 roku, wkrtce po mierci Boemunda II, ksi Leon Rubenida, ktry dziki przymierzu z emirem daniszmendydzkim nie obawia si ataku ze wschodu, wkroczy z gr na rwnin, zdobywajc za jednym zamachem trzy miasta - Mamistr, Tars i Adan. Kilka lat wczeniej jego brat i poprzednik na

tronie ksicym, Toros, zmusi niewielkie garnizony bizantyjskie do ewakuowania si z miast Sis i Anazarbos, pooonych dalej w gbi ldu. W 1135 roku Leon odebra Baldwinowi, seniorowi Maraszu, miasto Sarwantikar, ktre leao na stokach gr Amanos. Jednake Ormianie nie panowali nad sytuacj w Cylicji. Kraj ten by azylem dla bandytw, a na wodach przybrzenych grasowali bezkarnie piraci. Hrabstwo Edessy znajdowao si w nie lepszej sytuacji. W ostatnich latach Timurtasz Artukida zaanektowa spory obszar na jego wschodnim pograniczu. Na pnocy ormiaski ksi Gargaru Micha, nie mogc duej opiera si agresywnym akcjom Turkw, odstpi swe posiadoci hrabiemu Joscelinowi, ktry pochopnie odda je Bazylemu, bratu katolikosa ormiaskiego, osobistemu wrogowi Michaa. Midzy ksitami ormiaskimi doszo do wojny domowej. Joscelin musia wasn zaog obsadzi Gargar, nie sta go byo jednak na obron obszarw wiejskich, ktre raz pustoszyli Ormianie, raz Turcy. W 1136 roku Sawar dokona najazdu na okolice Turbesselu, a w kwietniu 1136, mniej wicej w tym czasie, kiedy Rajmund z Poitiers przyby na Wschd, jeden z podlegych Sawarowi dowdcw, Afszin, najpierw przebi si przez terytorium antiocheskie a pod Laodyce, pustoszc i puszczajc z dymem wsie i osiedla, pniej za skrci na pnoc i przez Marasz dotar do Kajsunu. Najpotniejszy wasal hrabiego Edessy Baldwin, senior Maraszu i Kajsunu, by zbyt saby, by broni swych posiadoci. Za swj pierwszy cel Rajmund z Poitiers postawi sobie odzyskanie Cylicji. Chcc stawi czoo zaborczym zakusom Zankiego, musia wpierw mie pewno, e ksistwo nie otrzyma ciosu w plecy. Za zgod krla Fulka Rajmund wyprawi si wsplnie z Baldwinem z Maraszu przeciw Rubenidom. Nie wszyscy baronowie wzili udzia w tej wyprawie. Joscelin z Edessy, ktry by wasalem Fulka i seniorem Baldwina, ale jednoczenie siostrzecem ksicia Leona, opowiedzia si w tym konflikcie po stronie swego wuja. Krl jerozolimski nie mia ju tak wielkiego autorytetu, aby zmusi baronw do wsplnego dziaania. Z pomoc Joscelina Leon odpar agresj hufcw antiocheskich. Upojony sukcesem, przysta na spotkanie z Baldwinem, ktry pojma go zdradziecko i odesa do wizienia w Antiochii. W czasie nieobecnoci Leona doszo do zatargu midzy jego trzema synami. Bracia wzili do niewoli i olepili najstarszego, Konstantyna, ale na razie nie przynioso to Frankom adnego poytku. Emir daniszmendydzki Muhammad II Ibn Ghazi dokona bowiem najazdu na Cylicj i zniszczywszy zbiory wkroczy na ziemie Baldwina, ktre spustoszy a po Kajsun. Zamany tymi klskami Leon wykupi si z niewoli, zobowizujc si do odstpienia Rajmundowi miast cylicyjskich, ale powrciwszy do kraju puci t obietnic w niepami. Doszo ponownie do chaotycznej wojny, zakoczonej w 1137 roku rozejmem, zawartym z inicjatywy Joscelina, ktry zapewne nie zdoaby nakoni walczcych stron do tego ukadu, gdyby nie przeraziy ich wieci z pnocy, wieci wskazujce, e ksina Alicja miaa wicej rozumu, ni przypuszczano. Krl Fulko nie mg udzieli zaprzyjanionemu z nim Rajmundowi adnej konkretnej pomocy, Krlestwo Jerozolimskie znalazo si bowiem w bezporednim niebezpieczestwie. Decydujcy wpyw na rzdy modego atabega Damaszku Mahmuda wywiera do tej chwili kochanek jego matki Jusuf, czowiek usposobiony pokojowo. Tymczasem pewnego wiosennego wieczora 1136 roku, kiedy atabeg przechadza si po majdanie w towarzystwie Jusufa i jednego ze swych mameluckich dowdcw wojskowych, Bazawasza, mameluk ten zada Jusufowi znienacka miertelny cios sztyletem i zbieg do swego oddziau w Baalbeku. Z miasta tego

wysa do Mahmuda ultimatum z daniem mianowania go pierwszym ministrem oraz grob, e w przeciwnym razie wyruszy na Damaszek i pozbawi Mahmuda godnoci atabega. Mahmud speni jego yczenie. Od tej chwili Damasceczycy zajli wobec Frankw postaw zdecydowanie agresywn. Ju na pocztku nastpnego roku dokonali najazdu na hrabstwo Trypolisu. Chrzecijanie libascy, ktrzy nie poczuwali si do lojalnoci wobec Frankw, przeprowadzili ich potajemnie przez przecze Libanu na rwnin nadmorsk. Hrabia Pons zosta kompletnie zaskoczony. Na czele swych szczupych si wyszed stawi czoo nieprzyjacielowi, ale ponis druzgocc klsk. Pons zdoa umkn w gry, jednake pewien wieniak chrzecijaski wyda hrabiego muzumanom, ktrzy zabili go na miejscu. Pojmanego w czasie bitwy biskupa Trypolisu Gerarda Damasceczycy nie rozpoznali i wymienili z Frankami jak pospolitego jeca. Bazawasz zdoby kilka fortw przygranicznych, ale nie odway si na zaatakowanie stolicy hrabstwa. Po jakim czasie wycofa si z bogatymi upami do Damaszku. Pons wada hrabstwem Trypolisu ponad dwadziecia pi lat. By to utalentowany administrator, lecz nieudolny polityk, optany pragnieniem uniezalenienia si od krla jerozolimskiego, cho w rzeczywistoci by na to zbyt saby. Syn Ponsa, Rajmund II, odznacza si temperamentem bardziej gwatownym. Liczy dwadziecia dwa lata i niedawno poj za on siostr krlowej Melisandy, Hodiern, do ktrej pon zazdrosn mioci. Rozpocz rzdy od pomszczenia mierci swego ojca, nie na damasceskich mamelukach, gdy na to nie mia si, lecz na nielojalnych chrzecijanach libaskich. Dokona najazdu na osiedla podejrzane o udzielenie wrogowi pomocy, mordujc wszystkich wieniakw i uprowadzajc kobiety i dzieci, ktre sprzeda w Trypolisie w niewol. Bezwzgldno modego hrabiego wywoaa wprawdzie panik wrd Libaczykw, ale nie wpyna dodatnio na ich uczucia wobec Frankw. Zaborcze poczynania Bazawasza wywoay niezadowolenie Zankiego. Pki mia na swej flance niezalene i tak agresywne pastwo muzumaskie, obawia si podejmowa dziaania przeciwko Frankom. Z kocem czerwca wyprawi si przeto na Hims, ktrym z ramienia atabega Damaszku rzdzi podeszy wiekiem mameluk Unur. Po dwch tygodniach obozowania pod murami miasta doszy Zankiego suchy o zblianiu si wojsk trypolitaskich. Trudno rzec, jakie plany mia wtedy hrabia Rajmund, do na tym, e Zanki odstpi od oblenia Himsu i ruszy przeciwko Frankom. Poniewa Rajmund zacz si cofa, Zanki posuwa si w trop za nim i obieg wielki zamek Montferrand, pooony na stokach gr Al-Ansarijja i panujcy nad dostpem do rwniny AlBukaja. Tymczasem Rajmund wysa kurierw do Jerozolimy, wzywajc krla Fulka na pomoc. Jakkolwiek Fulko otrzyma wanie pilne wezwanie z Antiochii, to jednak nie mg zlekceway niebezpieczestwa, w jakim znalazo si hrabstwo Trypolisu. Na czele najsilniejszej armii, jak zdoa zmobilizowa, doczy do oddziaw Rajmunda, po czym obaj forsownymi marszami udali si okrn drog u stp gr Al-Ansarijja do Montferrand. Droga okazaa si niezwykle uciliwa i ju po pierwszych etapach hufce chrzecijaskie znalazy si w opakanym stanie Na wie o zblianiu si wojsk nieprzyjacielskich Zanki si cofn, ale otrzymawszy meldunek, e s kompletnie wyczerpane, zawrci i osaczy je w chwili, gdy w pobliu zamku zeszy ze wzgrz. miertelnie zmczeni Frankowie zostali cakowicie zaskoczeni. Walczyli mnie, bitwa wszake nie trwaa dugo. Wikszo chrzecijan polega.

Niedobitki, a wrd nich take hrabia Trypolisu, dostay si do niewoli, tylko krl Fulko z niewielk stra przyboczn zdoa umkn do twierdzy. Zanim Zanki cign wojsko, by otoczy Montferrand szczelnym piercieniem, krl wysa gocw do patriarchy Jerozolimy, hrabiego Edessy i ksicia Antiochii z wezwaniem o natychmiastowy ratunek. Wszyscy trzej, nie baczc na trudn sytuacj, wyruszyli mu z pomoc, gdy pojmanie krla i wszystkich jego rycerzy grozio upadkiem Krlestwa Jerozolimskiego. Patriarcha Wilhelm zebra resztki milicji z caej Palestyny i na czele tego oddziau, ze witym Krzyem w pierwszym szeregu, uda si do Trypolisu. Joscelin z Edessy, nie zwaajc na wasne kopoty, rwnie wyruszy na poudnie; po drodze doczy do niego Rajmund antiocheski, mimo i wiedzia, e nie powinien opuszcza swej stolicy. Na szczcie dla Palestyny jej ssiedzi nie zdradzali w tym momencie agresywnych zamiarw. Egipt by sparaliowany rewolucj paacow, ormiaskiego wezyra Wahrama usun bowiem zaarty wrg chrzecijan, Ridwan Ibn Walachszi, ktry chwilowo by bez reszty zaabsorbowany mordowaniem sympatykw swego poprzednika i sporami z kalifem. Zaoga Askalonu dokonaa napaci na Lydd, ale nie zdobya si na nic wicej. Znacznie groniejszy by mameluk Bazawasz z Damaszku. Zaledwie patriarcha znalaz si poza granicami Palestyny, Bazawasz spustoszy cay kraj a po bezbronne miasto Nabulus, gdzie rozkaza ci wszystkich mieszkacw. Jednake z obawy przed konsekwencjami, jakie mogoby pocign dla Damaszku zbyt przekonywajce zwycistwo Zankiego, nie chcia za bardzo osabia Frankw. Z kocem lipca frankijskie oddziay posikowe zgromadziy si na rwninie AlBukaja. Tymczasem w Montferrand krl wpada w coraz wiksz desperacj. Nie docieray do niego adne wiadomoci. Zapasy ywnoci si wyczerpyway, a dziesi potnych katapult Zankiego bombardowao dzie i noc mury zamku. W kocu Fulko zdecydowa si wysa herolda do Zankiego z zapytaniem, na jakich warunkach zgodzi si przyj kapitulacj. Ku nieopisanej radoci i niedowierzaniu Fulka Zanki zada jedynie oddania mu zamku. Krl, z ca stra przyboczn, bdzie mg bezpiecznie opuci Montferrand. Co wicej, wszyscy znamienici rycerze frankijscy, nie wyczajc hrabiego Trypolisu, ktry dosta si do niewoli w czasie ostatniej bitwy, odzyskaj wolno. Bez adnego okupu. Krl zgodzi si od razu. Zanki dotrzyma sowa. Fulka z orszakiem przybocznych rycerzy zaprowadzono do Zankiego, ktry potraktowa ich z najwyszym szacunkiem i ofiarowa krlowi wspania szat. Po doczeniu reszty jecw wszyscy Frankowie udali si spokojnie w drog powrotn. Na rwninie Al-Bukaja spotkali idce im z odsiecz wojsko frankijskie, ktre znajdowao si znacznie bliej Montferrand, ni sdzili. Niektrzy rycerze wyrzekali ze zoci, e gdyby wytrzymali troch duej, uniknliby kapitulacji, ludzie rozumni wszake byli wielce radzi z uratowania si tak maym kosztem z cikiej opresji. Wspaniaomylno Zankiego nigdy nie przestaa budzi zdumienia historykw. Jednake Zanki podj decyzj cakowicie wiadomie. Oddanie mu Montferrand wcale nie byo nisk cen. Opanowanie tego zamku przez muzumanw pooyo kres penetracji Frankw w dolin grnego Orontesu. W dodatku dziki znakomitemu pooeniu tej warowni Zanki mg mie na oku Ham i podlege Damaszkowi miasto Hims. Zajcie zamku bez walki Zanki uwaa za sukces, poniewa nie chcia ryzykowa bitwy z posikowymi wojskami frankijskimi w miejscu pooonym nad sam granic pastwa damasceskiego, ktrego wadcy czyhali na kade jego potknicie. Co wicej, podobnie jak jego frankijscy wrogowie, Zanki rwnie

zaniepokoi si wieciami napywajcymi z pnocy.

Rozdzia 3

Roszczenia cesarza
Niech zud wiedziony nie ufa, bo zuda bdzie jego zapat. - Ksiga Hioba 15, 31

owiny, ktre zmusiy Frankw i Ormian do szybkiego zawarcia rozejmu i ktre tak skonsternoway Rajmunda, e si waha, czy opuci Antiochi, a Zankiego skoniy do nadzwyczaj askawego obejcia si ze swoimi wrogami, byy istotnie rewelacyjne: gruchna wiadomo o wkroczeniu do Cylicji potnej armii pod osobistym dowdztwem cesarza Jana Komnena. Od pamitnych dni pierwszej krucjaty, kiedy Aleksy sprawi krzyowcom tak wielki zawd, nie przychodzc im z pomoc w czasie walk o Antiochi, wschodni politycy frankijscy z szydercz pogard ignorowali Cesarstwo Bizantyjskie. Mimo e najazd Boemunda na zachodni prowincj Cesarstwa skoczy si sromotn klsk, Aleksy nie zdoa wyegzekwowa respektowania przez Frankw zawartego z nim traktatu. Frankowie antiochescy doskonale wiedzieli, e boryka si on z kopotami znacznie powaniejszymi. A kopoty te trway blisko trzydzieci lat. Na wszystkich rubieach imperium nieustannie sroyy si wojny. W latach 1114 i 1121 hordy Poowcw wdary si do Cesarstwa nad dolnym Dunajem. Nad rodkowym Dunajem napite od lat stosunki z Wgrami doprowadziy w 1128 roku do wybuchu wojny - Wgrzy dokonali najazdu na Pwysep Bakaski, dotarli a do Sofii, cesarz zmusi jednak agresorw do odwrotu i zada im klsk na ich wasnej ziemi. Woskie miasta morskie nkay Cesarstwo systematycznymi napaciami, chcc wymusi od Bizancjum przywileje handlowe. W 1111 roku Piza doprowadzia do zawarcia traktatu na korzystnych dla siebie warunkach, a Wenecja po czterech latach wojny, spowodowanej odmow cesarza Jana odnowienia koncesji udzielonej Wenecjanom przez jego ojca, odzyskaa w 1126 roku wszystkie swoje dawne przywileje. Normanowie z poudniowej Italii, ktrych klska Boemunda pod Dyrrachium solidnie przestraszya, stali si znowu groni, w 1127 roku bowiem Roger II sycylijski zaanektowa Apuli. Roger II, ktry w 1130 roku obwoa si krlem, podobnie jak wszyscy czonkowie rodziny dysza nienawici do Cesarstwa, mimo e chtnie wzorowa si na bizantyjskich metodach rzdzenia i patronowa w swym kraju bizantyjskim artystom. Mia wszake ambicje tak ogromne, e znalezienie przeciwko niemu sprzymierzeca byo do atwe. Roger dy nie tylko do supremacji nad Itali, ale jako jedyny potomek panujcego domu Hautevillew roci sobie prawa do Antiochii, a take do Jerozolimy, do ktrej tytu opiera na traktacie zawartym midzy jego matk Adelajd a Baldwinem I. W Azji Mniejszej wiecznie wrzao. W czasie pierwszej krucjaty oraz w latach pniejszych Aleksy ugruntowa wadz Cesarstwa nad zachodni czci Pwyspu oraz jego pnocnym i poudniowym wybrzeem, i gdyby jedynymi wrogami Cesarstwa byli emirowie tureccy, bez wtpienia zdoaby zapewni bezpieczestwo

swym azjatyckim posiadociom. Tymczasem jednak gromady Turkmenw nadal przenikay w gb terytorium bizantyjskiego, gdzie nomadowie ci mnoyli si z rwn szybkoci jak stada ich zwierzt, a w kocu masy tych przybyszw, zncone agodniejszym klimatem i lepszymi pastwiskami, zaczy migrowa do dolin nadmorskich. Inwazja nomadw doprowadzia do ruiny osiadych rolnikw chrzecijaskich. Nie ulega kwestii, e im sabsi byli wadcy tureccy, tym trudniejsi do utrzymania w karbach i groniejsi dla Cesarstwa stawali si poddani im koczownicy. W 1118 roku, w ktrym zmar cesarz Aleksy, Anatolia turecka znajdowaa si w rkach dwch wadcw: sutana selduckiego Masuda, ktry ze swej stolicy w Ikonium rzdzi poudniowym obszarem wewntrznym Pwyspu od rzeki Sangarios po gry Taurus, oraz emira Ghaziego II Daniszmendydy, sprawujcego wadz nad terenami od rzeki Halys po Eufrat. Obaj ci wadcy zaanektowali wszystkie mniejsze emiraty, z wyjtkiem emiratu Meliteny, gdzie w imieniu modszego brata Masuda, Tughrila, rzdy regencyjne sprawowaa jego matka wsplnie ze swym drugim mem Balikiem Artukid. Mimo zwycistwa Bizantyjczykw pod Filomelionem w 1115 roku i pniejszej prby wytyczenia granicy, Turcy w cigu nastpnych lat odzyskali Laodyce we Frygii i dostali si do doliny Meandru, przecinajc take czno z Attali. Jednoczenie Daniszmendydzi parli na zachd, wdzierajc si do Paflagonii. Cesarz Aleksy zamierza podj kampani w celu przywrcenia prowincji anatolijskiej dawnych granic, ale miertelna choroba pooya kres jego planom. Po wstpieniu na tron cesarza Jana zapanowa w Bizancjum nowy duch. Jan, nazwany przez swoich poddanych Kaloioannos, Janem Piknym, by jedn z tych niepospolitych postaci, o ktrej aden ze wspczesnych mu autorw, z jednym wyjtkiem, nie napisa zego sowa. w jedyny wyjtek stanowia jego rodzona siostra. Anna Komnena bya pierworodn crk Aleksego. W wieku dziecicym zarczono j z modym wspcesarzem Konstantynem Dukasem, ktremu Aleksy przyrzek nastpstwo tronu. Konstantyn wszake umar modo, wkrtce po przyjciu na wiat syna Aleksego, i od tej chwili Anna z uporem dya do naprawienia niesprawiedliwego wyroku Opatrznoci, starajc si nakoni ojca, za aprobat matki, do zapisania tronu cesarskiego swemu mowi, cezarowi Niceforowi Bryenniosowi. Nawet gdy cesarz lea na ou mierci, pielgnowany z najwyszym oddaniem przez sw on i crk, obie damy nie przestaway zadrcza chorego, by wydziedziczy Jana. Jednak Aleksy ju powzi decyzj, e tron cesarski obejmie po nim syn. Kiedy dopuszczono Jana do ojca na poegnaln rozmow, konajcy cesarz dyskretnie wrczy mu piercie z cesarsk pieczci, po czym Jan bez chwili zwoki pospieszy postawi swoje strae w bramach paacu. Szybko dziaania opacia si Janowi. Wojsko i senat natychmiast aklamoway go cesarzem-autokratorem, a patriarcha usankcjonowa te aklamacje koronujc go od razu w kociele Boej Mdroci. Jan przechytrzy sw siostr Ann i cesarzow-matk. Lka si jednak, e ich stronnicy dokonaj zamachu na jego ycie. Odmwi nawet udziau w pogrzebie ojca, nie bez racji bowiem spodziewa si, e morderstwa zamierzano dokona w czasie uroczystoci aobnych. Kilka dni pniej, kiedy Jan uda si na wypoczynek do spokojnego paacu podmiejskiego w Filopationie, Anna zorganizowaa spisek na ycie swego brata. Ale spisek ten mia jedn bardzo sab stron. Annie chodzio o osadzenie na tronie Nicefora Bryenniosa, ktry nie mia ochoty na koron cesarsk. Niewykluczone nawet, e to on sam ostrzeg cesarza przed grocym mu niebezpieczestwem. Jan wymierzy spiskowcom kary bardzo agodne. Cesarzowa-

matka Irena, ktra zapewne nic nie wiedziaa o knowaniach crki, usuna si mimo to do klasztoru. Gwni stronnicy Anny zostali ukarani konfiskat majtkw, wielu z nich jednak otrzymao je pniej z powrotem. Anna, ktrej cesarz na jaki czas odebra apanae, ya odtd w zupenej izolacji od wiata. Niceforowi cesarz nie wymierzy adnej kary. Zarwno on, jak i jego ona Anna powicili si pracy historycznej, znajdujc w tym powoaniu mniej uciliwym od rzdzenia pastwem pociech po utracie korony. Janowi ju nic nie grozio. Nie skoczy jeszcze trzydziestu lat, by niski, chudy, mia ciemne wosy i oczy oraz uderzajco ciemn cer. Przejawia niemal ascetyczne skonnoci i w przeciwiestwie do wikszoci swych krewnych nie przepada ani za literatur, ani za dysputami teologicznymi. Nade wszystko by onierzem, lepiej czu si na biwaku ni w paacu. Nie zbywao mu jednak ani na talentach administracyjnych, ani na poczuciu sprawiedliwoci; cho surowy wobec samego siebie, mia szczodr rk dla przyjaci i ubogich, a gdy wymagay tego okolicznoci, wystpowa z ceremonialnym przepychem. Do rodziny odnosi si z wielkim afektem i pobaliwoci, dochowywa wiernoci swej onie, ksiniczce wgierskiej Pirisce, ktr przechrzczono na Iren, ale cho dzielia ona upodobania swego maonka do surowego trybu ycia i rwnie syna z dobroczynnoci, nigdy nie miaa na niego adnego wpywu. Jedynym naprawd bliskim przyjacielem Jana by wielki domestikos Axuch, Turek z pochodzenia, ktry dosta si do niewoli po zdobyciu Nikei w 1097 roku i od chopicych lat wychowywa si w paacu cesarskim. Jan traktowa obowizki cesarza z najwiksz powag. Ojciec pozostawi mu siln flot, armi ldow, ktra stanowia wprawdzie zlepek najrozmaitszych narodowoci, ale bya dobrze zorganizowana i dobrze uzbrojona, a w dodatku skarbiec na tyle dostatni, e umoliwia mu prowadzenie polityki agresywnej. Zdecydowany by nie tylko zachowa integralno terytorium Cesarstwa, ale przywrci mu dawne granice oraz wyegzekwowa roszczenia cesarskie w Syrii pnocnej. Pierwsz kampani przeciwko Turkom Jan rozpocz na wiosn 1119 roku. Przemaszerowa przez Frygi i odebra Laodyce. Cho pilne sprawy zmusiy go do powrotu do Konstantynopola, ju po miesicu by znowu w polu, zdobywajc Sozopol frygijski i przywracajc czno z Attali. Sam dowodzi na zachodzie dziaaniami zbrojnymi przeciwko Seldukom, ale zainicjowa jednoczenie uderzenie na Daniszmendydw na wschodzie. Ksi Trebizondy Konstantyn Gabras, skorzystawszy z zatargu midzy emirem Ghazim a jego ziciem Ibn Manghu, podrzdnym emirem tureckim rezydujcym w Taranaghi w Armenii, wystpi zbrojnie przeciwko Daniszmendydzie, udzielajc pomocy jego przeciwnikowi. Ghazi, wspomagany przez sprzymierzonego z nim Tughrila z Meliteny, rozgromi i wzi do niewoli Gabrasa, ktry za odzyskanie wolnoci musia zapaci mu trzydzieci tysicy dinarw okupu. Szczliwym zrzdzeniem losu spr midzy Ghazim a Tughrilem uniemoliwi Turkom wyzyskanie tego zwycistwa. Przez kilka nastpnych lat Jana nie byo sta na podejmowanie w Anatolii adnej akcji zbrojnej. W latach tych doszo do niepokojcego wzrostu znaczenia Daniszmendydw. W 1124 roku, po mierci w walkach w Al-Dazirze Balika Artukidy, ojczyma Tughrila z Meliteny, emir Ghazi zaanektowa Meliten ku wielkiemu zadowoleniu tamtejszej ludnoci chrzecijaskiej, ktra rzdy Ghaziego uwaaa za agodne i sprawiedliwe. Nastpnie Ghazi uderzy na poudnie, odbierajc Bizantyjczykom Ankar, Gangr i Kastamonu i opierajc granice swego pastwa o

Morze Czarne. W konsekwencji tych podbojw Konstantynopol utraci czno ldow z Trebizond, co natychmiast wyzyska Konstantyn Gabras ogaszajc si wadc niezalenym. W 1129 roku, po mierci ksicia Torosa Rubenidy, Ghazi skoncentrowa sw uwag na obszarach poudniowych i w roku nastpnym, sprzymierzywszy si z Ormianami, stoczy z Frankami nad rzek Dajhan zwycisk bitw, w czasie ktrej poleg Boemund II z Antiochii. Mimo swych pretensji do Antiochii Jan na pewno nie chcia dopuci, by owo miasto dostao si w rce silnego wadcy muzumaskiego. Dziki natychmiastowej inwazji wojsk bizantyjskich na Paflagoni Ghazi nie zebra owocw zwycistwa. Na szczcie Selducy anatolijscy byli w tych latach sparaliowani waniami rodzinnymi. W 1125 roku sutan Masud zosta usunity przez swego brata Araba. Masud zbieg do Konstantynopola, gdzie cesarz podejmowa go z wielkimi honorami. W jaki czas pniej Masud uda si do swego tecia Ghaziego Daniszmendydy i dziki jego pomocy po czteroletnich walkach odzyska tron. Z kolei Arab schroni si w Konstantynopolu i tam zakoczy ycie. W latach od 1130 do 1135 Jan co roku prowadzi kampanie przeciwko Daniszmendydom. Dwukrotnie musia przerwa te dziaania z powodu intryg swego brata sebastokratora Izaaka, ktry w 1130 roku uciek z dworu cesarskiego i przez nastpne dziewi lat spiskowa raz z jednym, raz z drugim ksiciem ormiaskim lub tureckim. W 1134 roku za oderwa Jana od zaj wojennych nagy zgon cesarzowej. Do wrzenia 1134 roku, kiedy mier emira Ghaziego odmienia sytuacj na lepsze, cesarz odzyska wszystkie utracone przez Bizancjum obszary, z wyjtkiem Gangry, ktr zdoby dopiero na wiosn nastpnego roku. Syn i nastpca Ghaziego Muhammad mia rce tak zwizane sprawami rodzinnymi, e przesta by grony, a Masud, gdy zabrako mu pomocy Daniszmendydw, doszed z cesarzem do porozumienia. Napdziwszy Turkom anatolijskim strachu Jan mg realnie myle o interwencji zbrojnej w Syrii. Wpierw wszake musia zapewni bezpieczestwo zachodnim granicom imperium. W 1135 roku przybyo na dwr cesarza zachodniego Lotara poselstwo bizantyjskie. W imieniu Jana ambasadorzy zaoferowali Lotarowi powane subsydia finansowe, pod warunkiem e zaatakuje Rogera sycylijskiego. Negocjacje cigny si kilka miesicy. W kocu Lotar zgodzi si rozpocz na wiosn 1137 roku kroki wojenne przeciwko Rogerowi. W 1128 roku wojska bizantyjskie rozgromiy Wgrw, w rok pniej dokonay uwieczonej powodzeniem kampanii przeciwko Serbom, zmuszajc ich do ulegoci. Granice nad dolnym Dunajem byy wic bezpieczne. Pizaczycy, z ktrymi Bizancjum zawaro traktat w 1126 roku, zerwali sojusz z Normanami, a stosunki Cesarstwa z Wenecj i Genu ukaday si w tym okresie pomylnie. Wiosn 1137 roku armia cesarska pod wodz Jana i jego synw, dokonawszy koncentracji w Attalii, wyruszya w kierunku Cylicji. Flank wojsk bizantyjskich ubezpieczaa flota wojenna. Wie o zblianiu si armii cesarskiej zaskoczya zarwno Ormian, jak i Frankw. Leon Rubenida, ktry wada wtedy wschodni rwnin cylicyjsk, prbowa powstrzyma marsz Bizantyjczykw, wyruszajc w pole i zdobywajc bizantyjsk twierdz graniczn Seleuki, ale zosta z niej wyparty. Cesarz posuwa si szybko naprzd, przez Mersin, Tars, Adan i Mamistr, ktre podday mu si bez najmniejszego oporu. Ksi ormiaski liczy na to, e ofensywa bizantyjska zaamie si na potnie ufortyfikowanym Anazarbosie. Zaoga bronia si trzydzieci siedem dni, machiny bizantyjskie skruszyy jednak mury obronne i miasto

musiao skapitulowa. Leon schroni si w wysokim Taurusie, a cesarz uzna, e nie warto go tam ciga. Uporawszy si z kilkoma okolicznymi zamkami ormiaskimi, cesarz poprowadzi swe hufce przez Issos i Aleksandrett, a pniej przez Wrota Syryjskie na rwnin antiochesk. W dniu 29 sierpnia Jan stan pod murami miasta, rozkadajc si obozem na pnocnym brzegu Orontesu. Ksicia Antiochii nie byo wtedy w miecie. Rajmund z Poitiers uda si z odsiecz dla oblonego w Montferrand krla Fulka, a w eskapadzie tej towarzyszy mu Joscelin z Edessy. Na rwninie Al-Bukaja baronowie spotkali Fulka, ktrego Zanki puci wolno. Pocztkowo krl zamierza uda si do Antiochii i osobicie broni jej przed Bizantyjczykami, ale po ostatnich przejciach zdecydowa si na powrt do Jerozolimy. Rajmund forsownymi marszami dosta si pod Antiochi, gdzie stwierdzi, e cesarz przystpi ju do oblenia, ale nie zdy jeszcze otoczy miasta. Udao mu si przemkn ze sw gwardi przyboczn przez Bram elazn, pooon tu koo cytadeli. Przez kilka dni machiny bizantyjskie bombardoway fortyfikacje miasta. Rajmund nie tylko nie mg liczy na adn pomoc, ale w dodatku nie by pewny nastrojw ludnoci. Nawet wielu baronw zaczo dostrzega, e pokrzyowane przez nich plany Alicji nie byy pozbawione rozsdku. Wkrtce Rajmund wysa do cesarza emisariusza z propozycj, e uzna go za swego seniora w zamian za pozostawienie mu ksistwa z tytuem wikariusza cesarskiego. W odpowiedzi Jan zada bezwarunkowej kapitulacji. Rajmund oznajmi wtedy, e musi wpierw skonsultowa si w tej sprawie z krlem Fulkiem. Do Jerozolimy pogalopowali gocy z listami od ksicia. Fulko obla go zimn wod. Wszyscy wiemy - pisa - i od dawna pouczali nas starsi wiekiem, e Antiochia wchodzia w skad Cesarstwa Konstantynopolitaskiego do chwili, kiedy zabrali j cesarzowi Turcy, ktrzy dzieryli j przez czternacie lat, i e dania cesarza tyczce si ukadw zawartych przez naszych przodkw s zgodne z prawem. Czy mamy wic zaprzecza prawdzie i przeciwstawia si sprawiedliwoci? Skoro krl, ktrego uznawa za swego seniora, udzieli takiej odpowiedzi, Rajmund nie mg duej stawia oporu. Z rozmw cesarza z posami antiocheskimi wynikao, e skonny jest do ustpstw. Rajmund mia uda si do obozu cesarskiego i zoy Janowi nieograniczon przysig wiernoci, uznajc si za jego wasala i gwarantujc mu dostp do miasta. Co wicej, cesarz postawi warunek, e w przypadku zdobycia Aleppa przez Bizantyjczykw z pomoc Frankw, Rajmund zwrci Cesarstwu Antiochi, kontentujc si ksistwem, w ktrego skad wejd Aleppo, Szajzar, Hama i Hims. Ksi zaakceptowa te warunki. Poszed do obozu bizantyjskiego, uklk przed cesarzem i zoy mu hod lenny. Jan zrezygnowa z wkroczenia do miasta, na cytadeli wszake wcignito sztandar cesarski. Negocjacje te wykazay, e Frankowie mieli nieczyste sumienie wobec cesarza. To prawda, e odpowied Fulka moga by podyktowana doranymi potrzebami chwili. Krl doskonale zdawa sobie spraw, e Zanki jest potnym wrogiem krlestwa frankijskiego, nie chcia wic zapewne obraa jedynego mocarstwa chrzecijaskiego, ktre byo zdolne odwrci niebezpieczestwo muzumaskie. Nie mona rwnie wykluczy nacisku krlowej Melisandy, ktra pragna uzasadni suszno postpowania swej siostry Alicji i upokorzy czowieka, ktry j oszuka. Wydaje si jednak, e werdykt Fulka opiera si na przemylanej opinii krlewskich prawnikw. Mimo propagandy Boemunda wielu uczciwych krzyowcw uwaao, e ukad zawarty midzy Aleksym a ich ojcami w Konstantynopolu jest nadal

obowizujcy. Ich zdaniem Antiochia powinna bya powrci do Cesarstwa, a Boemund i Tankred przez sam fakt zamania przysigi utracili wszelkie roszczenia do ksistwa. By to punkt widzenia tak skrajnie cesarski, e nawet sam cesarz nie posuwa si tak daleko. Polityka Cesarstwa bya zawsze realistyczna. Konstantynopol od dawna uwaa usunicie Frankw z Antiochii bez przyznania im odpowiedniej rekompensaty za niewykonalne, a take za nierozsdne. Bizancjum zawsze dyo do takiego ukadu na swoich granicach, aby mie za ssiadw pastwa wasalne, ktrych orientacja polityczna zaleaaby cakowicie od Cesarstwa, a ktre chroniyby je zarazem przed bezporedni agresj wrogw. Z tych wzgldw cesarz nie opiera swych roszcze na ukadach zawartych w Konstantynopolu, lecz na traktacie, ktry Boemund zaprzysig nad rzek Devol. dajc bezwarunkowego poddania Antiochii Jan potraktowa Rajmunda jak zbuntowanego wasala, nie zamierza jednak likwidowa na tym obszarze ksistwa lennego. Za rzecz najwaniejsz uwaa zobowizanie ksicia antiocheskiego do wspdziaania z Cesarstwem w kampaniach przeciwko muzumanom. Poniewa w tym roku byo ju za pno na kontynuowanie operacji zbrojnych, cesarz Jan, wyegzekwowawszy swe roszczenia, zawrci do Cylicji, aby dokoczy podboju tego kraju. Ksita rubenidzcy uciekli w wysoki Taurus. Trzech synw Leona, Mleh, Stefan i olepiony Konstantyn, schronio si w Edessie, u swego kuzyna Joscelina. Rodzinny zamek Rubenidw, Wahka, trzyma si przez kilka tygodni, broniony przez mnego dowdc garnizonu ormiaskiego Konstantyna, ktry zmierzy si w pojedynku z oficerem puku macedoskiego Eustratiosem, wywoujc podziw caej armii cesarskiej. Wkrtce po upadku tego zamku Leon i jego dwaj synowie, Ruben i Torps, zostali wzici do niewoli. Odstawiono ich do wizienia w Konstantynopolu, gdzie Rubena skazano niebawem na mier, Leon i Toros natomiast zyskali yczliwo cesarza, ktry pozwoli im zamieszka pod dozorem na dworze cesarskim. Leon zmar tam po czterech latach. Toros po jakim czasie zbieg i powrci do Cylicji. Tymczasem Jan, zakoczywszy podbj tej prowincji, uda si na lee zimowe na rwnin cylicyjsk, gdzie zjawi si Baldwin z Maraszu, aby zoy mu hod i prosi o obron swych posiadoci przed Turkami. W tym samym czasie cesarz wysa poselstwo do Zankiego, aby wyrobi w nim przekonanie, e Bizantyjczycy nie zamierzaj podj adnych agresywnych krokw. W lutym nastpnego roku, z polecenia cesarza, wadze antiocheskie zaaresztoway nagle wszystkich kupcw i podrnych z Aleppa i okolicznych miast muzumaskich, aby za ich porednictwem nie przenikay na zewntrz adne wiadomoci o przygotowaniach wojskowych, ktrych byli wiadkami. Pod koniec marca armia cesarska pomaszerowaa do Antiochii, gdzie doczyy do niej hufce ksicia Rajmunda i hrabiego Edessy oraz kontyngent templariuszy. W dniu 1 kwietnia wojska sprzymierzone wkroczyy na terytorium nieprzyjaciela i zajy AlBalat. W dniu 3 kwietnia pojawiy si pod Buzaa, ktra pod dowdztwem ony komendanta bronia si pi dni. Cay nastpny tydzie Bizantyjczycy powicili na oczyszczanie okolicy z wojownikw muzumaskich, ktrych wikszo ukrya si w grotach w Al-Babie, skd wykurzono ich dymem. O najedzie chrzecijaskim Zanki dowiedzia si od zwiadowcw pod Ham, gdzie sta ze swoimi oddziaami, starajc si zmusi zaog damascesk do opuszczenia miasta. Nie zwlekajc wyekspediowa oddzia wojownikw pod wodz Sawara w celu wzmocnienia garnizonu w Aleppo. Jan liczy na to, e uda mu si zdoby Aleppo przez zaskoczenie, tymczasem jednak, kiedy w dniu 20 kwietnia stan pod murami,

zorientowa si ju po pierwszym szturmie, e miasto jest doskonale przygotowane do obrony. Zrezygnowa wic ze mudnego oblenia i skrci na poudnie. W dniu 22 kwietnia zaj Al-Asarib, trzy dni pniej Maarrat an-Numan, a 27 kwietnia Kafartab. W dniu 28 kwietnia armia cesarska znalaza si przed bramami Szajzaru. Szajzarem wada wtedy emir z rodu Munkizydw Abu al-Asakir Sutan, ktry do tej chwili z powodzeniem broni niezalenoci miasta przeciwko zakusom Zankiego. By moe wic Jan przypuszcza, e Zanki pozostanie obojtny na los Szajzaru. Zdobycie tej twierdzy umoliwioby chrzecijanom panowanie nad dolin rodkowego Orontesu, a co za tym idzie, zahamowaoby dalsz penetracj Zankiego w gb Syrii. Bizantyjczycy zabrali si do oblenia z wielk energi. Szybko zajli cz dolnego miasta, cesarz podcign wielkie katapulty i przystpi do bombardowania grnego miasta, pooonego na urwistym stoku nad samym Orontesem. rda latyskie i muzumaskie zgodnie podkrelaj mstwo i energi cesarza oraz wielk skuteczno bombardowania. Cesarz zdawa si by wszdzie, widoczny z daleka w swym zocistym hemie, raz dogldajc machin oblniczych, to znw dodajc ducha oddziaom szturmowym lub pocieszajc rannych. Bratanek emira, Usama, z przeraeniem patrzy na straszliwe zniszczenia, jakie wyrzdzay greckie katapulty. Jeden pocisk burzy cay dom, a elazny prt, na ktrym powiewa sztandar emira, rozupany na dwoje spad z oskotem na ulic, zabijajc na miejscu jakiego przechodnia. O ile jednak sam cesarz i saperzy bizantyjscy nie pozwalali sobie na chwile wytchnienia, to Frankowie trzymali si na uboczu. Rajmund obawia si, e w przypadku zdobycia Szajzaru bdzie musia opuci wygodn Antiochi i przenie si na pierwsz lini chrzecijaskiego przedmurza, Joscelinowi za, ktry serdecznie go nie znosi, nie umiechaa si perspektywa panowania Rajmunda w Szajzarze, a by moe w przyszoci take i w Aleppo. Podszepty Joscelina zachcay gnunego z natury Rajmunda do bezczynnoci i podsycay jego nieufno do Bizantyjczykw. Obaj baronowie aciscy, zamiast bra udzia w walkach, spdzali cae dni w swych namiotach na grze w koci. Jeeli nawet pod wpywem wymwek cesarza zabierali si do dziaania, nie wkadali w to serca i wprdce wycofywali si z pola. Tymczasem Zanki odstpi od oblenia Hamy i ruszy w kierunku Szajzaru. Emisariusze Zankiego udali si pospiesznie do Bagdadu, gdzie sutan w pierwszej chwili odmwi swej pomocy, ale przestraszony rozruchami ludnoci, ktra domagaa si gono wojny witej przeciwko niewiernym, zgodzi si w kocu na wysanie si zbrojnych. Ksi Dawud Artukida obieca wystawi armi w sile pidziesiciu tysicy Turkmenw z Al-Daziry. Zanki wysa take pismo do emira daniszmendydzkiego z prob o podjcie akcji dywersyjnej w Anatolii. Ponadto wiedzia dobrze o nieporozumieniach midzy Bizantyjczykami a Frankami. Agenci tureccy, ktrzy dziaali w armii chrzecijaskiej, podsycali niech Frankw do cesarza. Mimo swej wielkiej energii Jan przegra, a o jego klsce przesdzio pooenie Szajzaru na potnym urwisku, mstwo obrocw i marazm Frankw. Niektrzy sprzymierzecy doradzali cesarzowi, aby wyda bitw Zankiemu, mia bowiem nad nim przewag liczebn. Cesarz nie chcia jednak zostawi machin oblniczych bez osony zbrojnej, straci rwnie zaufanie do Frankw. Ryzyko byo zbyt due. Kiedy Janowi udao si zdoby cae dolne miasto, emir Szajzaru okoo 20 maja wysa posw do cesarza oferujc mu wielkie i wspaniae prezenty, wrd ktrych znajdoway si jego najlepsze konie i szaty jedwabne, a take dwa najwiksze skarby, st inkrustowany kosztownymi kamieniami i wysadzany rubinami krzy cesarza

Romana Diogenesa, zdobyty przez Turkw przed szedziesiciu siedmiu laty w bitwie pod Mantzikertem. Zgodzi si ponadto uzna cesarza za swego suzerena i paci mu roczny trybut. Jan, rozgoryczony na swych aciskich sprzymierzecw, zaakceptowa te warunki i w dniu 21 maja odstpi od oblenia Szajzaru. Kiedy wielka armia cesarska wycofywaa si do Antiochii, Zanki posun si pod Szajzar, jednak nie odway si na podjcie powaniejszej akcji, ograniczajc si do kilku niewielkich potyczek. Kiedy wojska chrzecijaskie znalazy si w okolicy Antiochii, cesarz zada ceremonialnego wjazdu do miasta. Jan jecha konno, ksi Antiochii i hrabia Edessy szli przy jego strzemionach jako cesarscy giermkowie. Patriarcha w asycie caego duchowiestwa powita go w bramie miasta i przez ulice udekorowane flagami poprowadzi na uroczyst msz, a potem do paacu, ktry mia stanowi cesarsk rezydencj. Nastpnie Jan wezwa Rajmunda i przypomniawszy, e ksi nie wywiza si ostatnio z obowizkw wasala, zada wpuszczenia oddziaw bizantyjskich do miasta i oddania cytadeli. Od tej chwili - wyjani - plany kampanii przeciwko muzumanom bd opracowywane w Antiochii, a cytadela jest mu potrzebna do przechowania skarbca i uzbrojenia. Frankowie si przerazili. Rajmund poprosi o troch czasu na rozwaenie tego dania, Joscelin natomiast wymkn si w tym momencie z paacu. Znalazszy si na ulicy powiedzia swoim wojownikom, aby wrd ludnoci aciskiej pucili wiadomo, e cesarz da natychmiastowego wysiedlenia wszystkich acinnikw, i by podburzyli j do zaatakowania ludnoci greckiej. Kiedy wybuchy rozruchy, Joscelin wbieg do paacu krzyczc do Jana, e z naraeniem wasnego ycia przychodzi go ostrzec przed grocym niebezpieczestwem. Na ulicach rzeczywicie panowa tumult, mordowano cakowicie zaskoczonych Grekw. Na Wschodzie nigdy nie wiadomo, czym skocz si zamieszki. Jan nie chcia naraa Grekw na cierpienia, a jednoczenie obawia si, e zostanie odcity w paacu tylko ze stra przyboczn, bez moliwoci wezwania swego wojska, ktre obozowao po drugiej stronie Orontesu. Co wicej, cesarz dowiedzia si, e dyplomatyczna zrczno Zankiego doprowadzia do inwazji Seldukw anatolijskich na Cylicj i napadu na Adan. Jakkolwiek cesarz od razu pozna si na oszustwie Joscelina, to jednak przed ostatecznym zerwaniem z Frankami musia mie absolutn pewno, e liniom komunikacyjnym z Cesarstwem nie grozi adne niebezpieczestwo. Wezwa wic Rajmunda i Joscelina i oznajmi krtko, e na razie da od nich tylko odnowienia przysigi lennej i e wane powody zmuszaj go do powrotu do Konstantynopola. Nastpnie uda si do obozu swego wojska, baronowie za natychmiast umierzyli rozruchy. Nadal byli jednak wielce podenerwowani i ogromnie im zaleao na odzyskaniu przychylnoci cesarza. Rajmund wystpi nawet z propozycj, by cesarz pozostawi swych urzdnikw w Antiochii, przewidujc susznie, e Jan nie przyjmie tak nieszczerej oferty. Po tej rozmowie cesarz poegna si z Rajmundem i Joscelinem, ale cho na pozr okazywali sobie przyja, w istocie nie mieli do siebie ani odrobiny zaufania. Cesarz poprowadzi armi do Cylicji. Rzecz znamienna, e w czasie rozmw w sprawie Antiochii Jan nie poruszy ani razu kwestii Kocioa. Traktat znad Devol przewidywa, e zwierzchnictwo Kocioa antiocheskiego powrci do greckiej linii patriarchw. Nie ulega adnej wtpliwoci, e hierarchia Kocioa aciskiego obawiaa si nacisku cesarza na wykonanie tej klauzuli traktatu, poniewa w marcu 1138, niemal na pewno z inicjatywy Antiochii, papie Innocenty II zakaza czonkom Kocioa aciskiego suby w szeregach armii

bizantyjskiej, gdyby podja ona jakkolwiek wrog akcj przeciwko latyskim wadzom ksistwa antiocheskiego. Jan wszake chcia unikn konfliktw religijnych, pki jego pozycja strategiczna i polityczna nie bya jeszcze do silnie ugruntowana. Gdyby cesarz usun Rajmunda z Antiochii, oddajc mu w zamian inne ksistwo, przywrcenie patriarchatu greckiego w tym miecie nie ulegaoby wtpliwoci. Chwilowo Jan uzna publicznie obecno Kocioa aciskiego w Syrii, przyzwalajc, by w czasie uroczystego wjazdu do miasta patriarcha Radulf z Domfront powita go w bramie grodzkiej i odprowadzi na msz w katedrze. Wysawszy cz swego wojska przeciwko Masudowi Seldukowi z zadaniem ukarania go za napa na Cylicj, Jan niespiesznymi marszami uda si w drog powrotn do Konstantynopola. Masud wystpi z prob o zawarcie pokoju i zapaci odszkodowanie. W latach 1139 i 1140 cesarz boryka si z emirem Muhammadem Daniszmendyd, wrogiem znacznie groniejszym od Seldukw. W 1139 roku Muhammad nie tylko napad na grn Cylicj i zaj zamek Wahka, ale posun si na zachd a po rzek Sangarios. Dziki przymierzu z Konstantynem Gabrasem, zbuntowanym ksiciem Trebizondy, nie grozio mu adne niebezpieczestwo z pnocy. W lecie 1139 roku Jan zmusi oddziay daniszmendzkie do wycofania si z Bitynii i Paflagonii, w jesieni za pomaszerowa wzdu wybrzea Morza Czarnego na wschd. Po ukorzeniu si Konstantyna Gabrasa armia bizantyjska skrcia w gb ldu, przystpujc do oblenia twierdzy daniszmendzkiej Niksar. Byo to przedsiwzicie nad wyraz skomplikowane. W fortecy tej, z natury trudno dostpnej, stacjonowaa silna zaoga, w dzikim grzystym kraju zapewnienie bezpieczestwa drogom komunikacyjnym wizao si z ogromnymi trudnociami. Jan by przygnbiony dotkliwymi stratami armii bizantyjskiej, bola take nad postpkiem swojego bratanka Jana, syna Izaaka Komnena, ktry zdezerterowa do nieprzyjaciela, przeszed na islam i polubi crk Masuda. Sutanowie osmascy pniej twierdzili, e pochodz w prostej linii od Izaaka. W jesieni 1140 roku cesarz Jan przerwa kampani i zawrci z wojskiem do Konstantynopola, zamierzajc wznowi dziaania zbrojne w roku nastpnym. Tymczasem w rok pniej zmar Muhammad Ibn Ghazi i na jaki czas spory midzy jego dziedzicami sparalioway pastwo Daniszmendw. Jan mg wic zaj si planami bardziej dalekosinymi i ponownie powici uwag kwestii syryjskiej. Niedugo cieszono si w Syrii zdobyczami, ktre Jan wywojowa w czasie kampanii przeciwko muzumanom w 1137 roku. Ju w maju 1137 Zanki odebra Frankom Kafartab, w jesieni pady Maarrat an-Numan, Buzaa i Al-Asarib. Przez nastpne cztery lata, gdy Zanki by pochonity prb podboju emiratu damasceskiego, nieudolni Frankowie pnocni nie potrafili wyzyska jego trudnoci. Co roku Rajmund i Sawar z Aleppa pldrowali wzajemnie swoje ziemie, ani razu nie doszo wszake do powanej konfrontacji. Hrabstwo Edessy yo we wzgldnym spokoju dziki waniom midzy ssiadujcymi z nim ksitami muzumaskimi, ktre jeszcze bardziej wzmogy si po mierci Muhammada Daniszmendydy. Cesarz Jan, ktry bacznie obserwowa to wszystko z Konstantynopola, doszed do konkluzji, e Frankowie z Syrii pnocnej nie zasuguj na miano prawdziwych bojownikw chrzecijastwa. Przyczyn tej pozornej beztroski Rajmunda by po czci brak ludzi, po czci za konflikt z patriarch Radulfem. Rajmund ani przez moment nie mia zamiaru dotrzyma zoonej patriarsze przysigi absolutnego posuszestwa, a arogancja Radulfa doprowadzia go do pasji. Ksi znalaz sobie sojusznikw w kapitule

katedralnej, na ktrej czele stali archidiakon Lambert i kanonik Arnulf z Kalabrii. Z inicjatywy Rajmunda duchowni ci udali si z kocem 1137 roku do Rzymu, aby zoy tam skarg na niekanoniczn elekcj Radulfa. W czasie podry przez posiadoci Rogera II sycylijskiego Arnulf, z urodzenia poddany tego krla, podburzy go przeciwko Radulfowi wskazujc, e tron Antiochii, na ktry Roger spoglda zazdrosnym okiem, zawdzicza Rajmund Radulfowi. Po jakim czasie Radulf zosta wezwany do Rzymu, by oczyci si z zarzutw. Kiedy zjawi si w poudniowej Italii, Roger wtrci go do wizienia, ale patriarcha tak go oczarowa i z tak wielk elokwencj przedstawi argumenty na swoj obron, e krl wzi jego stron. Radulf uda si w drog do Rzymu, gdzie jego urok osobisty ponownie zatryumfowa. Papie zwrci mu paliusz, ktry Radulf zoy na otarzu w. Piotra. W czasie podry powrotnej przez poudniow Itali by przez Rogera podejmowany z honorami nalenymi znakomitemu gociowi. Duchowiestwo antiocheskie natomiast, z aprobat Rajmunda, nie zgotowao mu kurtuazyjnego powitania w bramie miasta, jak wymaga tego starodawny obyczaj wobec patriarchy. Radulf udajc potuln, skrzywdzon ofiar usun si do klasztoru w okolicy portu SaintSimon, ktry opuci dopiero wtedy, gdy Joscelin z Edessy, zawsze skory do postawienia Rajmunda w kopotliwej sytuacji, zaprosi go do zoenia ceremonialnej wizyty w swej stolicy, gdzie przyjto go jako duchownego seniora hrabstwa. Rajmund doszed do wniosku, e z dwojga zego lepiej go mie pod rk w Antiochii. Tym razem powracajcego patriarch powitano z wszystkimi moliwymi honorami. Tymczasem na skutek zabiegw Rajmunda wznowiono w Rzymie dochodzenie w sprawie kanonicznoci wyboru Radulfa. Wiosn 1139 roku zosta wydelegowany do Antiochii arcybiskup Lyonu Piotr w celu zbadania tej kwestii na miejscu. Arcybiskup, ktry by ju czowiekiem sdziwym, rozpocz swoj misj od pielgrzymki do miejsc witych, po czym uda si na pnoc, ale zmar po przybyciu do Akki. mier Piotra tak dalece zdeprymowaa wrogw Radulfa, e nawet Arnulf z Kalabrii chcia si przed nim ukorzy. Radulf jednak czu si tak pewny siebie, e nie przyj przeprosin Arnulfa, ktry rozsierdzony uda si ponownie do Rzymu, skaniajc papiea do wysania drugiego legata, Alberyka biskupa Ostii. Legat przyby do Antiochii w listopadzie 1139 i od razu zwoa synod, w ktrym uczestniczyli wszyscy dostojnicy aciscy z Bliskiego Wschodu, nie wyczajc patriarchy Jerozolimy. Synod wyranie sympatyzowa z ksiciem i buntujcym si duchowiestwem. W tej sytuacji Radulf odmwi udziau w sesjach synodu w katedrze w. Piotra, a jego jedynego stronnika, arcybiskupa Apamei Serlona, wykluczono z obrad, kiedy zacz broni patriarchy. Gdy Radulf trzykrotnie odmwi wyjanie w kwestii postawionych mu zarzutw, synod zoy go z godnoci patriarchy. Na jego miejsce wybrano Emeryka z Limoges, prepozyta kapituy, czowieka prostackiego, energicznego i niemal niepimiennego, ktry zawdzicza swj pierwszy awans Radulfowi, ale przewidujco zaprzyjani si z ksiciem. Po werdykcie synodu Rajmund wtrci byego patriarch do wizienia. W jaki czas pniej Radulf zbieg i uda si do Rzymu, gdzie znowu pozyska sobie wzgldy papiea i kardynaw. Ale nic mu to nie pomogo, zmar bowiem w 1142 roku, jak powszechnie mwiono, otruty. Wprawdzie dziki tej sprawie Rajmund pozyska sobie lojalno Kocioa antiocheskiego, jednak brutalne potraktowanie patriarchy wywaro ze wraenie nawet na tych duchownych, ktrzy odnosili si do Radulfa z najwiksz antypati.

Na wiosn 1142 roku cesarz Jan zakoczy przygotowania do ponownej wyprawy do Syrii. Podobnie jak w 1136 roku zagwarantowa bezpieczestwo zachodnich granic pastwa, zawierajc sojusz z monarch niemieckim przeciwko Rogerowi sycylijskiemu. Na dwr Konrada III, nastpcy Lotara, przybyo poselstwo cesarskie, aby dokona niezbdnych uzgodnie i przypiecztowa przyja wadcw maestwem midzy czonkami obu domw panujcych. Ambasadorzy cesarscy powrcili do Konstantynopola w 1142 roku, przywoc Bert z Sulzbach, szwagierk Konrada, ktra pod imieniem Ireny miaa zosta on najmodszego syna cesarza, Manuela. Bizancjum zapewnio sobie take przychylno italskich miast morskich. Na wiosn 1142 roku Jan wraz z synami poprowadzi armi bizantyjsk przez Anatoli do Attalii, zmusi do odwrotu Turkw selduckich i poddanych im Turkmenw, ktrzy jeszcze raz prbowali przebi si do Frygii, a take umocni graniczny system obronny. W czasie pobytu w Attalii cesarz przey wielk tragedi. Po krtkiej chorobie zmar tam jego najstarszy syn, Aleksy, ktry mia obj po nim sukcesj. Do odprowadzenia zwok Aleksego do Konstantynopola cesarz wyznaczy swych dwch modszych synw, Andronika i Izaaka, zrzdzeniem losu wszake w czasie podry morskiej zmar rwnie Andronik. Mimo tych wielkich strapie cesarz poszed dalej na wschd, rozgaszajc po drodze, e udaje si do grnej Cylicji z zamiarem odzyskania fortec, ktre zajli Daniszmendzi, zaleao mu bowiem na tym, aby nie wzbudzi podejrzliwoci Frankw. Wojsko bizantyjskie forsownymi etapami przemaszerowao przez Cylicj i przeprawiwszy si przez acuch grski Giaur Dagh w wysokim Amanosie pojawio si w poowie wrzenia pod Turbesselem, drugim po Edessie najwaniejszym miastem w hrabstwie Joscelina. Zaskoczony Joscelin pospieszy zoy hod cesarzowi, ofiarowujc mu swoj crk Izabel jako zakadniczk. Nastpnie Jan pomaszerowa w kierunku Antiochii, w dniu 25 wrzenia przyby do Baghrasu, wielkiego zamku templariuszy, ktry panowa nad drog z Cylicji do Antiochii. Stamtd wysa swych przedstawicieli do Rajmunda, dajc zwrotu caego miasta i ponawiajc propozycj, e nada mu w zamian ksistwo na ziemiach, ktre Rajmund zdobdzie w przyszoci na muzumanach. Rajmund si przestraszy. Nie ulegao adnej wtpliwoci, e cesarz tym razem by zdecydowany wyegzekwowa swe dania si, a jak si wydaje, autochtoniczna ludno chrzecijaska gotowaa si do udzielenia pomocy Bizantyjczykom. Frankowie grali na zwok. Rajmund odpowiedzia, e nie moe podj adnej decyzji bez zasignicia opinii swych wasali, jak wic wida, uy argumentu prawnego diametralnie odmiennego od racji, ktrymi posuy si w 1131 roku. Do Antiochii zwoano na narad wasali ksicia, ktrzy prawdopodobnie z podszeptu patriarchy ogosili, e Rajmund wada ksistwem Antiochii tylko jako maonek prawowitej dziedziczki, nie ma przeto prawa do rozporzdzania terytorium antiocheskim, i e nawet ksi i ksina, dziaajc wsplnie, nie mog legalnie wyzby si lub wymieni ksistwa bez uprzedniej zgody swych wasali, a gdyby prbowali to uczyni, zostan zoeni z tronu. Biskup Dabali, ktry przyszed do Jana z odpowiedzi uchwalon na naradzie, uzasadni odmow spenienia da cesarskich argumentem, e ostateczny gos w tej sprawie naley do papiea, niemniej jednak zaproponowa cesarzowi uroczysty wjazd do Antiochii. Po tej odpowiedzi, ktra przekrelaa wszystkie poprzednie zobowizania Rajmunda, cesarz mia do wyboru tylko wojn. Ale zbliaa si zima i na podjcie dziaa zbrojnych byo ju za pno. Spustoszywszy majtki Frankw w okolicy miasta Jan wycofa si do Cylicji,

postanawiajc odzyska zamki obsadzone przez Daniszmendw i spdzi tam miesice zimowe. Z Cylicji cesarz wysa posw do Jerozolimy, powiadamiajc krla, e chciaby odwiedzi miejsca wite i omwi z nim podjcie wsplnej akcji zbrojnej przeciwko muzumanom. Fulko znalaz si w kopocie. Nie chcia dopuci do wkroczenia wielkiej armii cesarskiej do Palestyny, w dodatku za zdawa sobie spraw, e za pomoc bizantyjsk bdzie musia zapaci uznaniem cesarza za swego suzerena. Do cesarza uda si wic biskup Betlejem Anzelm w towarzystwie Roarda, kasztelana jerozolimskiego, oraz opata wityni, Gotfryda, doskonaego grecysty, aby mu wytumaczy, e Palestyna jest krajem ubogim, ktry nie zdoa wyywi wielkiej armii bizantyjskiej. Gdyby wszake cesarz zechcia przyby do Jerozolimy z niewielk eskort, krl przyjmie go z niewysowion radoci. Cesarz postanowi nie upiera si na razie przy spenianiu swych da. W marcu 1143 roku, w czasie przygotowa do rozprawy z Antiochi, cesarz pozwoli sobie na krtki wypoczynek i uda si na polowanie na dziki w gry Taurus. Pewnego dnia zosta przypadkowo postrzelony strza z uku. Pocztkowo nie zwraca na to uwagi, wkrtce jednak rana zacza ropie i wywizao si zakaenie krwi. Cesarz oczekiwa mierci z absolutnym spokojem. Do ostatnich godzin zajmowa si kwesti nastpstwa tronu, nie zaniedbujc niczego, by rzdy kraju bez adnych wstrzsw przeszy w rce jego dziedzica. Dwch najstarszych synw Jana nie yo. Izaak, ktry przebywa w Konstantynopolu, by modziecem niezrwnowaonym. Jan postanowi przekaza tron najmodszemu i najbardziej utalentowanemu synowi, Manuelowi, i przekona swego serdecznego przyjaciela, wielkiego domestikosa Axucha, by udzieli mu poparcia. Drcymi rkami woy koron cesarsk na skronie Manuela i wezwa dowdcw wojskowych do aklamowania go cesarzem. Wyspowiadawszy si pewnemu witobliwemu mnichowi z Pamfilii, Jan zmar w dniu 8 kwietnia. mier Jana uratowaa frankijsk Antiochi. Axuch pospieszy do Konstantynopola, by zawiadomi o zgonie cesarza oraz zaj paac i przeciwstawi si ewentualnym prbom zawadnicia tronem przez drugiego syna cesarza, Izaaka, Manuel za stanwszy na czele armii zawrci przez Anatoli w kierunku Bosforu. Pki nie by pewny, e stolica Cesarstwa dostanie si w jego rce, nie mg ryzykowa na Wschodzie adnych dziaa zbrojnych. Plany cesarza Jana odoono, ale nie na dugo.

Rozdzia 4

Upadek Edessy
Dziedzictwo w pocztku pospiesznie zagarnite na kocu jest bez bogosawiestwa. - Ksiga Przysw 20, 21

a wie o mierci cesarza Frankowie wschodni odetchnli z ulg, lecz z tego ukontentowania nie dostrzegli, e z daleko wiksz ulg odetchn ich najwikszy wrg Zanki. Przez dwa lata, poczwszy od 1141 roku, Zanki znajdowa si w opaach, borykajc si z sutanem Masudem, ktry ponownie chcia zmusi go do uznania swej wadzy. Zanki unikn inwazji armii sutana na terytorium mosulskie, dokonujc w ostatniej chwili aktu uznania Masuda za suzerena i posyajc mu jednoczenie w darze pewn kwot pienidzy oraz swego syna jako zakadnika. Gdyby Bizantyjczycy w tym okresie podbili Syri, Zanki musiaby zrezygnowa ze swych planw ekspansji na zachd. Realizacj tych zamysw utrudnia mu take sojusz midzy krlem jerozolimskim a atabegiem Damaszku, zawarty ze strachu przed jego inwazj. Po zerwaniu przymierza franko-bizantyjskiego w 1138 roku Zanki znowu skupi uwag na podboju emiratu damasceskiego. Od oblenia Himsu musia dwa razy odstpi, pierwszy raz wskutek marszu wojsk frankijskich na odsiecz dla Montferrand, potem za z powodu oblenia Szajzaru przez Bizantyjczykw. Powrciwszy w 1138 roku pod Hims na czele silnych oddziaw wysa do Damaszku poselstwo z daniem oddania mu za on matki atabega, ksiny Zumurrud, z jednoczesnym przyznaniem jej Himsu w doywocie. Damasceczycy nie mogli mu wtedy odmwi. W czerwcu 1138 ksina-wdowa polubia Zankiego, a jego wojsko od razu wkroczyo do Himsu. Dla okazania swej dobrej woli Zanki odda w lenno Montferrand i kilka okolicznych zamkw namiestnikowi Himsu, leciwemu ju mamelukowi Unurowi. Na szczcie dla damasceskiej dynastii Burydw Unur nie zamieszka w Montferrand, lecz przenis si do Damaszku. W nocy 22 czerwca 1139 roku zgin bowiem tragicznie mody atabeg, Szihab ad-Din Mahmud, zamordowany w czasie snu przez swoich trzech ulubionych paziw. Jeeli Zanki, ktrego podejrzewano o wspudzia w zabjstwie, liczy na to, e po zlikwidowaniu Szihab ad-Dina rzdy w Damaszku dostan si w jego rce, to spotkao go rozczarowanie. Unur bez namysu przej wadz nad emiratem. Zabjcw kaza ukrzyowa, a do objcia tronu damasceskiego wezwa przyrodniego brata zamordowanego atabega, Damal adDina Muhammada, namiestnika Baalbeku. Muhammad zrewanowa si Unurowi, oddajc mu swoj matk za on oraz Baalbek. Unur jednak pozosta w Damaszku, obejmujc stanowisko pierwszego ministra. Nie odpowiadao to Zankiemu, ktrego podjudzaa ona Zumurrud oraz brat Muhammada, Bahram Szah, osobisty wrg Unura. Pod koniec lata 1139 Zanki obieg Baalbek, wprowadzajc do akcji znaczne oddziay oraz czternacie machin oblniczych. W dniu 10 padziernika miasto

skapitulowao, a 21 padziernika poddaa si take zaoga cytadeli, zbudowanej ze szcztkw wityni Baala, otrzymawszy wpierw zaprzysion na Koran gwarancj Zankiego, e nikomu nie spadnie wos z gowy. Zanki zama t przysig. Wszystkich onierzy rozkaza ci, kobiety sprzeda w niewol. Ta okrutna masakra, ktra miaa zastraszy Damasceczykw, wzmoga tylko ich opr i doprowadzia do uznania Zankiego za wroga wykluczonego ze wsplnoty wyznawcw prawdziwe] wiary. Ostatnie dni 1139 roku Zanki spdzi w obozie w okolicy Damaszku. W zamian za Damaszek zaoferowa atabegowi Muhammadowi Baalbek lub Hims i gdyby nie sprzeciw Unura, modociany ksi wyraziby na to zgod. Otrzymawszy odpowied odmown Zanki przystpi do oblenia miasta. W tej krytycznej chwili, 29 marca 1140, zmar atabeg Muhammad. Damaszek pozosta wierny Burydom i Unur bez trudnoci wynis na tron jego nieletniego syna, Mudir ad-Dina Abaka. Jednoczenie doszed do wniosku, e zarwno z religijnego, jak i politycznego punktu widzenia, ma pene prawo zwrci si do chrzecijan o pomoc w walce z wrogiem tak perfidnym jak Zanki. Do Jerozolimy udao si poselstwo damasceskie pod przewodnictwem ksicia Usamy z dynastii Munkizydw. Krl Fulko stara si wyzyska kopoty Damasceczykw do ugruntowania swej wadzy w Zajordanii. W lecie 1139 odwiedzi Jerozolim hrabia Flandrii Teodoryk (Thierry) z Alzacji, ktrego ona Sybilla bya crk Fulka z pierwszego maestwa. Z pomoc hrabiego krl dokona najazdu na Gilead i nie bez trudnoci zdoby ma fortec w pobliu Adlunu, mordujc ca jej zaog. Wyprawa ta przyniosa jednak minimalne korzyci, tote kiedy Unur zaproponowa Fulkowi dwadziecia tysicy bizantw miesicznie i zwrot twierdzy Banijas za wypdzenie Zankiego z emiratu damasceskiego, nie trzeba byo dugo namawia krla do zmiany frontu. Idea tego aliansu nie bya nowa. Ju na pocztku 1138 roku uda si do Jerozolimy Usama, aby w imieniu Unura przedyskutowa moliwo zawarcia sojuszu. Ale cho na dworze frankijskim przyjto go z honorami, propozycja Damaszku spotkaa si z odmow. Obecnie jednak w stolicy Krlestwa lepiej rozumiano, e rosnca potga Zankiego stanowi wielkie niebezpieczestwo. Kiedy Fulko zwoa Rad Krlestwa dla rozwaenia tej oferty, zdecydowana wikszo opowiedziaa si za jej przyjciem. Po przysaniu do Jerozolimy zakadnikw damasceskich wojsko frankijskie wyruszyo w kwietniu do Galilei. Fulko, ktry posuwa si z wielk ostronoci, zatrzyma si w okolicy Tyberiady, wysyajc przodem zwiadowcw. Zanki wyszed mu naprzeciw, zajmujc pozycj na przeciwlegym brzegu jeziora Genezaret, skd obserwowa ruchy wojsk krlewskich, ale stwierdziwszy, e stoj w miejscu, zawrci i przystpi ponownie do oblenia Damaszku W tym momencie Fulko ruszy w kierunku pnocnym. Zanki przelk si, e moe dosta si w kleszcze wojsk frankijskich i damasceskich. Odstpi wic od Damaszku i kiedy z pocztkiem czerwca wojska Fulka i Unura spotkay si w miejscu pooonym troch na wschd od jeziora Al-Hula, znajdowa si ju w Baalbeku. Pod koniec miesica cz oddziaw Zankiego zawrcia, dokonujc wypadu a pod mury Damaszku, gwne jego siy natomiast wycofay si bez szwanku do Aleppa. Dziki sojuszowi z Frankami Damaszek zachowa niepodlego bez adnej bitwy. Unur dotrzyma warunkw umowy. Od kilku miesicy oddziay damasceskie prowadziy do lamazarnie oblenie Banijasu. Skorzystawszy z przerwy w obleniu dowdca pozostawionego tam przez Zankiego garnizonu, Ibrahim Ibn Turghut, najecha tereny nadmorskie w okolicy Tyru. Zaskoczy go tam Rajmund z Antiochii, ktry zmierza

na poudnie z pomoc dla Fulka w kampanii damasceskiej. Frankowie rozbili oddzia muzumaski, Ibrahim poleg. Kiedy wic pod Banijasem stan Unur, a pniej take Fulko i Rajmund, ktrym dodaa energii obecno przebywajcego na Wschodzie z wizytacj legata papieskiego, Alberyka z Beauvais, obrocy twierdzy rycho zdecydowali si zoy bro. Unur przydzieli im w zamian ziemie w okolicy Damaszku. Banijas odda Frankom, ktrzy namiestnikiem tego grodu mianowali Rajniera z Brus, a na stolec biskupi wprowadzili Adama, archidiakona Akki. Sojusz midzy Fulkiem a Unurem zosta wkrtce przypiecztowany oficjaln wizyt Unura na dworze krlewskim w Akce, ktr zoy w towarzystwie Usamy. Zgotowano im tam serdeczne i pene atencji przyjcie, po czym odwiedzili Hajf i Jerozolim, powrcili do Damaszku przez Nabulus i Tyberiad. Podr przebiega w atmosferze penej kurtuazji, mimo to jednak Usamie nie wszystko si podobao. Fulko da dowd swych uczciwych intencji, gdy gocie poskaryli mu si na Rajniera z Brus za napaci, ktrych dokonywa on z Banijasu, rabujc Damasceczykom stada zwierzt. Krl nie tylko surowo zakaza Rajnierowi upieskich wypraw, ale poleci mu wynagrodzi poszkodowanym poniesione straty. Okoo 1140 roku krl Fulko mia powody do zadowolenia ze swoich rzdw. W pnocnej Syrii pozycja krla nie bya ju tak mocna jak jego poprzednika, nie cieszy si tam ani tak wielkim prestiem, ani tak znaczn wadz. Mona wtpi, czy Joscelin z Edessy uwaa go za swego suzerena. Ale za to w swoim wasnym dominium Fulko czu si pewnie. Ze swoich dowiadcze wycign lekcj, e Frankowie, chcc utrzyma si na tym obszarze, musz zdoby si na wiksz ustpliwo wobec muzumanw i y w przyjani z najmniej niebezpiecznymi pastwami muzumaskimi. Co waniejsze, o susznoci tej linii politycznej przekona baronw Krlestwa. Jednoczenie stara si wszelkimi sposobami wzmocni system obrony pastwa. Na granicy poudniowej zbudowano z jego polecenia trzy wielkie zamki, ktre miay jej strzec przed najazdami Egipcjan z Askalonu. W Ibelinie, pooonym okoo pitnastu kilometrw na poudnio-zachd od Lyddy, w miejscu dobrze nawodnionym, ktre panowao nad zbiegiem drg z Askalonu do Jafy i do Ar-Ramli, uy gruzw po staroytnym miecie rzymskim Jamnia do budowy wspaniaej fortecy, powierzajc j Balianowi Staremu, bratu wicehrabiego Chartres. Balian, ktry do tej chwili posiada woci jako lennik seniorw Jafy, zyska sobie ask krla, udzielajc mu poparcia przeciwko Hugonowi z Le Puiset. Przyznanie mu kasztelami Ibelinu rwnao si podniesieniu go do godnoci wasala krlewskiego. Oeni si z Helwiz, dziedziczk Ar-Ramli. Balian by protoplast najbardziej znanego na frankijskim Wschodzie rodu arystokratycznego. Bezporedniej drogi z Askalonu do Jerozolimy, ktra biega na poudnie od Ibelinu, strzeg zamek Blanchegarde, usytuowany na wzgrzu, zwanym przez Arabw At-Tall as-Safija, Byszczcym Wzgrzem. Arnulf, ktremu powierzono piecz nad tym zamkiem, sta si jednym z najbogatszych i najpotniejszych baronw Krlestwa. Trzeci zamek wzniesiono w miejscowoci Beth Gibelin, ktr krzyowcy bdnie utosamiali z biblijn Berszeb. Twierdza ta panowaa nad drog z Askalonu do Hebronu, a obowizek utrzymania jej w dobrym stanie naoono na templariuszy. Piercie tych fortyfikacji nie by na tyle szczelny, by udaremni napady z Askalonu. W 1141 roku Egipcjanie sforsowali w system obronny i zadali klsk niewielkim siom krzyowcw na rwninie Saron. Twierdze te chroniy jednak Jerozolim od powaniejszego ataku z poudnia, ponadto za stanowiy

orodki administracji. Jednoczenie Fulko zaj si energicznie umocnieniem hegemonii Frankw nad obszarem na wschd i poudnie od Morza Martwego. Seniorat Montrealu, ktrego orodkiem by zamek zbudowany w oazie na wzgrzach idumejskich, stwarza Frankom pewne moliwoci kontrolowania ruchu na szlakach karawanowych z Egiptu do Arabii, mimo to jednak karawany muzumaskie nadal wdroway tymi drogami cakiem swobodnie, a bandy rabusiw dokonyway z pustyni najazdw na terytorium Judei. W chwili wstpienia Fulka na tron jerozolimski seniorem Montrealu i Zajordanii by Roman z Le Puy, ktremu Baldwin I nada te ziemie w lenno okoo 1115 roku. Roman opowiedzia si jednak za Hugonem z Le Puiset i znalaz si w konflikcie z krlem, ktry okoo 1132 roku wywaszczy i wydziedziczy jego syna, nadajc to lenno Paganowi Czenikowi, jednemu z wysokich urzdnikw dworskich. Pagan, ktry by dobrym administratorem, stara si zaprowadzi porzdek na podlegym jego wadzy ogromnym obszarze. Wydaje si, e udao mu si utrzyma spokj na terenach pooonych na poudnie od Morza Martwego, mimo to jednak w 1139 roku, gdy Fulko by zajty dziaaniami zbrojnymi w Gileadzie, banda muzumaska, przeprawiwszy si przez Jordan w okolicy ujcia tej rzeki do Morza Martwego, wtargna do Judei, gdzie rozbia doszcztnie kompani templariuszy pozorujc swoim zwyczajem ucieczk. Chcc zapewne mie na oku zarwno pnocny, jak i poudniowy kraniec Morza Martwego, Pagan przenis sw siedzib z pooonego w Idumei Montrealu do Moabu. W 1142 roku, za przyzwoleniem krla, zbudowa w Moabie na wzgrzu zwanym przez kronikarza Petra Deserti, Skaa Pustyni, potn warowni, ktra przesza do historii pod nazw Keraku Moabskiego. Twierdza ta bya znakomicie usytuowana, nie tylko bowiem panowaa nad gwnymi szlakami z Egiptu i Arabii zachodniej do Syrii, ale w dodatku leaa blisko brodw na dolnym Jordanie. Ju Baldwin I zaoy stranic w Elynie, czyli Ajli, na wybrzeu Zatoki Akabaskiej. Zarwno w tamtej placwce, jak i w forcie w Dolinie Mojesza10, w pobliu staroytnej Petry, Pagan osadzi znacznie silniejsze garnizony wojskowe. Dziki tym zamkom, a take twierdzom Montreal i Kerak, senior Oultrejourdain panowa niepodzielnie nad Idume i Moabem, syncymi z obfitych plonw zb i panwi solnych na wybrzeu Morza Martwego. Mimo to liczba osadnikw frankijskich zawsze bya na tym obszarze znikoma, a plemiona beduiskie nadal wiody koczownicze ycie na jaowych terenach, ograniczajc si do pacenia Frankom nieregularnych trybutw. Za panowania Fulka warunki bezpieczestwa publicznego w Krlestwie ulegy poprawie. Na pocztku jego rzdw droga midzy Jaf a Jerozolim nadal bya niebezpieczna, bandyci napastowali ptnikw, a nierzadko powodowali przerwy w dostawach ywnoci dla stolicy. W 1133 roku, kiedy krl przebywa na pnocy, patriarcha Wilhelm zorganizowa wypraw przeciwko bandom zbjeckim, a take zbudowa zamek, nazwany Chastel Ernaut, w pobliu Bajt Nuby, gdzie droga z Lyddy zaczyna si wspina na pogrze. Dziki budowie tego zamku wadze uzyskay moliwo skuteczniejszego patrolowania drogi; po ufortyfikowaniu granicy z Egiptem napaci na osoby podrujce z Jafy do stolicy stay si rzadkoci. O rzdach Fulka w latach pniejszych zachoway si wiadomoci bardzo skpe. Od chwili stumienia buntu Hugona z Le Puiset i zaspokojenia dzy zemsty przez krlow baronowie suyli monarchii z absolutn lojalnoci. Fulko konsekwentnie
10

Wadi Musa (przyp. tum.).

dy do utrzymania dobrych stosunkw z Kocioem. Patriarcha Wilhelm z Messines, ktry go koronowa i mia przey jego mier, darzy monarch wiern i pen szacunku przyjani. Z upywem lat Melisanda powicia si dzieom pobonym, cho stwierdzi wypada, e najwiksza fundacja krlowej zawdziczaa swe istnienie chci pomnoenia chway jej rodu. Do swoich sistr Melisanda odnosia si zawsze z afektem. Alicja zostaa ksin Antiochii, Hodierna bya w tym okresie hrabin Trypolisu, ale dla najmodszej Jowity, ktra w dziecistwie spdzia rok u muzumanw jako zakadniczka, znalezienie odpowiedniego maonka okazao si trudne. Jowita przywdziaa habit zakonny i zostaa mniszk w klasztorze w. Anny w Jerozolimie. W 1143 roku krlowa nabya od kapituy kocioa witego Grobu, w zamian za dobra w pobliu Hebronu, wie Betani, gdzie zbudowaa klasztor ku czci w. azarza i jego sistr, Marty i Marii, ktremu nadaa Jerycho ze wszystkimi sadami i okolicznymi gospodarstwami i ktry w trosce o bezpieczestwo wyposaya w wie obronn. Dla zamaskowania prawdziwych motyww swej dobroczynnoci pierwsz ksieni zakonu mianowaa nieposzlakowan, ale sdziw, w istocie stojc ju nad grobem mniszk, ktra po kilku miesicach przeniosa si na tamten wiat. Jak naleao si spodziewa, zakon wybra wtedy na ksieni dwudziestoczteroletni Jowit. Jowita, ktra bya jednoczenie ksiniczk krwi i ksieni najbogatszego klasztoru w Palestynie, zajmowaa w Krlestwie do koca swego dugiego ycia pozycj wybitn i bardzo szanowan. Bya to najkosztowniejsza ze wszystkich dobroczynnych fundacji krlowej Melisandy, nie mona jednak zapomina, e skonia ona krla Fulka do nadania kocioowi witego Grobu wielu woci, a w latach swego wdowiestwa nadal szczodr rk fundowaa domy zakonne. Zasug krlowej bya rwnie poprawa stosunkw z Kocioami jakobickim i ormiaskim. Przed zdobyciem Jerozolimy przez krzyowcw jakobici gromadnie uciekli do Egiptu. Zanim jednak powrcili do Palestyny, dobra ziemskie Kocioa jakobickiego oddano w lenno pewnemu rycerzowi frankijskiemu, Gauffierowi. W 1103 roku Gauffier dosta si do niewoli egipskiej i jakobici odzyskali swe dawne posiadoci. Tymczasem w 1137 roku Gauffier, ktrego dawno ju uznano za zmarego, powrci z Egiptu i upomnia si o swj majtek. Dziki interwencji krlowej jakobici zatrzymali sporo woci, zapaciwszy Gauffierowi trzysta bizantw odszkodowania. W 1140 roku katolikos ormiaski uczestniczy w synodzie Kocioa aciskiego, ktry odby si w Palestynie. Melisanda dokonaa take zapisw na rzecz greckiego opactwa w. Sabasa. Fulko kontynuowa polityk handlow swoich poprzednikw. Z wielk skrupulatnoci honorowa zobowizania wobec miast italskich, ktre w tym okresie cakowicie zdominoway eksport Krlestwa. Nie chcia jednak nikomu przyzna monopolu i z tych wzgldw zawar w 1136 roku z kupcami marsylskimi umow, w ktrej zobowiza si paci czterysta bizantw rocznie z dochodw krlewskich w Jafie na utrzymanie ich domw handlowych w tym miecie. W jesieni 1143 dwr krlewski, korzystajc z przerwy w dziaaniach zbrojnych, ktra nastpia po odwrocie Zankiego spod Damaszku, przenis si na jaki czas do Akki. W dniu 7 listopada krlowa zapragna uda si na wycieczk w okolice miasta. W pewnej chwili orszak sposzy zajca, za ktrym krl puci si galopem w pocig. Nagle ko Fulka potkn si tak nieszczliwie, e pky poprgi i masywne siodo spadajc uderzyo krla w gow. Nieprzytomnego, ciko poranionego Fulka zaniesiono do Akki. Po trzech dniach krl zmar. By dobrym wadc Krlestwa

Jerozolimskiego, jednake nie zapisa si ani jako wielki krl, ani jako przywdca Frankw na Wschodzie. Krlowa Melisanda szlochaa w gos, ku wzruszeniu caego dworu, niemniej jednak mimo aoby od razu zadbaa o wzicie wadzy w swe rce. Z dzieci zrodzonych z maestwa z Fulkiem przeyo dwch synw, trzynastoletni Baldwin i siedmioletni Amalryk. Poniewa Fulko dziery bero Krlestwa tylko jako m Melisandy, jej prawo do dziedziczenia tronu nie podlegao adnej kwestii. Jednake sprawowanie rzdw przez krlow jako samodzieln wadczyni nie miecio si w gowach baronw. Melisanda wyznaczya wic na wspwadc swego syna Baldwina, biorc ster administracji w swoje rce. Postpowanie Melisandy uwaano za cakowicie zgodne z prawami Krlestwa, co potwierdzia rada baronw zezwalajc, aby w dniu Boego Narodzenia patriarcha Wilhelm woy im obojgu korony krlewskie na skronie. Melisanda bya kobiet rozumn, ktra w czasach spokojniejszych okazaaby si zapewne znakomit wadczyni. Na swego doradc wybraa brata ciotecznego, konetabla Manassesa z Hierges, syna seniora waloskiego, z jego maestwa z siostr Baldwina II, Hodiern z Rethel. Manasses od modzieczych lat suy na dworze swego wuja, gdzie dziki zdolnociom i koligacjom z domem panujcym pi si coraz bardziej w gr. Wkrtce po zgonie krla Fulka i rychej mierci Baliana Starego z Ibelinu Manasses polubi wdow po nim, Helwiz, dziedziczk Ar-Ramli, ktra z tytuu praw wasnych i swoich synw zarzdzaa ca rwnin filistysk. Z czasem baronowie zaczli krzywym okiem patrze na ogromn wadz Manassesa, poniewa zarwno krlowa, jak i jej brat cioteczny mieli skonnoci do rzdw autokratycznych. Na razie Melisanda nie spotykaa si z adn opozycj. Objcie wadzy krlewskiej przez Melisand miao take ujemn stron. Ju za panowania Fulka seniorat krla jerozolimskiego nad pastwami krzyowymi stawa si coraz bardziej fikcyjny, mona wic byo si spodziewa, e baronowie pnocni tym bardziej nie zechc respektowa praw suzerennych niewiasty i maoletniego chopca. Kiedy dochodzio do zatargw midzy ksiciem Antiochii a hrabi Edessy, krl jerozolimski o tak silnej pozycji jak Baldwin II wyprawia si na pnoc i zmusza ich do polubownego zaatwienia kwestii spornych. W taki sposb nie moga zareagowa ani krlowa, ani krl-chopiec, a nikt inny w Krlestwie nie mia nad tymi pastwami adnej wadzy. Po mierci cesarza Jana i niepowodzeniu Zankiego pod Damaszkiem Rajmund z Antiochii odzyska dawn pewno siebie. Od razu wystpi do cesarza Manuela z daniem zwrotu Cylicji, a otrzymawszy odmow wkroczy zbrojnie do tej prowincji. Nie mogc w pierwszych miesicach swego panowania opuci Konstantynopola, Manuel wysa bezzwocznie ldowe i morskie siy zbrojne - pierwsze pod dowdztwem braci Kontostefanosw i konwertyty tureckiego Bursuka, drugie pod komend admiraa Demetriosa Branasa ktre nie tylko wypary Rajmunda z Cylicji, ale cigay jego oddziay a pod same mury Antiochii. Kilka miesicy wczeniej Rajmund zaj cz terytorium aleppiskiego, zapuszczajc si do miejscowoci Buzaa, jednoczenie za Joscelin ruszy w kierunku Eufratu, gdzie mia spotka si z ksiciem. Tymczasem Joscelin zupenie nieoczekiwanie zawar rozejm z Sawarem, namiestnikiem Aleppa, co pogrzebao plany Rajmunda. Stosunki midzy Rajmundem a Joscelinem stale si pogarszay. Wydaje si, e mniej wicej od 1140 roku Joscelin musia uznawa Rajmunda za swego seniora, zawsze jednak odnosili si do siebie chodno. Rajmund mia za ze Joscelinowi, e wzi w obron patriarch, a dowiedziawszy si o rozejmie z Sawarem omal nie zerwa z nim stosunkw.

Zanki bacznie obserwowa te spory. mier cesarza uwolnia go od najgroniejszego potencjalnego wroga. Mia pewno, e Damasceczycy nie wystpi przeciwko niemu zbrojnie bez pomocy Frankw i e Krlestwo Jerozolimskie nie podejmie w tym okresie adnych ryzykownych przedsiwzi. Nie mg wic zmarnowa tak znakomitej okazji. Jesieni 1144 zaatakowa Kara Arslana, emira Dijar Bakru z dynastii Artukidw, ktry niedawno zawar sojusz z Joscelinem. Zgodnie z warunkami tego przymierza Joscelin wymaszerowa z Edessy na czele niemal caej armii w kierunku Eufratu, zmierzajc, jak wszystko wskazywao, do odcicia Zankiego od Aleppa. O ruchach wojsk Joscelina Zanki mia dokadne informacje od swoich obserwatorw w Harranie. Wyekspediowa wic natychmiast oddzia pod dowdztwem Al-Ghisjaniego z Hamy, liczc na to, e uda mu si zaskoczy Edess. Al-Ghisjani wszake straci orientacj w ciemnociach deszczowej listopadowej nocy i dotar pod mury Edessy dopiero 28 listopada, jednoczenie z gwnymi siami Zankiego. Edesseczycy otrzymali ju wtedy ostrzeenie o grocym miastu niebezpieczestwie i zdyli obsadzi mury obronne. Oblenie Edessy trwao cztery miesice. Joscelin zabra z miasta najlepszych onierzy. Dowdztwo obrony powierzono arcybiskupowi aciskiemu Hugonowi. Biskup ormiaski Jan oraz biskup jakobicki Bazyli stanli lojalnie u jego boku. Zanki nie mg wic ju mie adnej nadziei na skuszenie chrzecijan autochtonicznych do wypowiedzenia posuszestwa Frankom. Biskup jakobicki Bazyli stara si przeforsowa zawarcie rozejmu, ale spotkao si to z opozycj wikszoci mieszkacw. Jednake obrocw, cho walczyli z wielkim mstwem, bya tylko garstka. Joscelin schroni si w Turbesselu. Historyk Wilhelm z Tyru nie zostawi na nim suchej nitki, zarzucajc mu, e z gnunoci i tchrzostwa nie przyszed miastu na ratunek. Joscelin wszake mia za mao wojska, by ryzykowa wydanie bitwy Zankiemu. Wierzy, e dziki potnym fortyfikacjom Edessa zdoa si przez duszy czas utrzyma. Zajwszy pozycj w Turbesselu mg udaremni Zankiemu cignicie posikw z Aleppa, bez wtpienia liczy na pomoc swych frankijskich ssiadw. Natychmiast wysa gocw do Antiochii i Jerozolimy. Krlowa Melisanda zwoaa Rad Krlestwa, uzyskujc upowanienie do wystawienia armii, ktr wyekspediowaa pod dowdztwem konetabla Manassesa, Filipa z Nabulusu i Elinanda z Bures, ksicia Galilei. Rajmund z Antiochii natomiast nie ruszy si z miejsca. Wszystkie apele Joscelina, ktry mia prawo wymaga od niego pomocy jako od swego seniora, pozostay bez echa. Bez Rajmunda Joscelin nie odway si zaatakowa Zankiego. Czeka wic w Turbesselu na przybycie wojsk krlowej. Zjawiy si one za pno. Do oddziaw Zankiego cignli tumnie Kurdowie oraz Turkmeni znad grnego Tygrysu, dysponowa on dobrymi machinami oblniczymi. Duchowni i kupcy, ktrzy stanowili trzon si obronnych miasta, nie znali si na rzemiole wojennym. Przeciwuderzenia i kontrpodkopy Edesseczykw koczyy si niepowodzeniem. Rozeszy si pogoski, e arcybiskup Hugon ukry zgromadzony przez siebie skarbiec, nie baczc na dotkliwy brak pienidzy na obron miasta. W wigili Boego Narodzenia zawali si mur obok Bramy Godzin i przez ten wyoni muzumanie wdarli si do miasta. Zdjci panik mieszkacy zaczli ucieka w stron cytadeli, ale zastali bramy zamknite z rozkazu arcybiskupa, ktry pozosta w miecie, daremnie prbujc zaprowadzi porzdek. W straszliwym zamieszaniu tysice ludzi stratowano na mier, tysice zamordowali cigajcy ich zajadle wojownicy Zankiego, zgin take arcybiskup. W kocu wjecha do miasta Zanki i wyda rozkaz zaprzestania masakry. Autochtonom chrzecijaskim

muzumanie darowali ycie, wszystkich Frankw natomiast spdzono w jedno miejsce i wymordowano, a niewiasty frankijskie sprzedano w niewol. Dwa dni pniej podda si Zankiemu duchowny jakobicki Barsauma, ktry obj komend nad obron cytadeli. Pozbywszy si Frankw Zanki potraktowa zdobyte miasta askawie. Namiestnikiem Edessy mianowa Alego Kuduka z Irbilu, ale chrzecijanom autochtonicznym, Ormianom, jakobitom, a nawet grekom, przyzna pewn autonomi. Podczas gdy wszystkie kocioy aciskie zburzono, witynie tych gmin pozostay nietknite, zachcano je nawet do sprowadzania swych wspwyznawcw do wyludnionego miasta. Specjalne wzgldy zdobywcw zyska sobie biskup Bazyli, gwnie dlatego, e na pytanie, czy mona mu ufa, odparowa dumnie, i swym postpowaniem wobec Frankw da dostateczny dowd swej lojalnoci. Ormianie natomiast, ktrzy do dynastii Courtenayw zawsze odnosili si z sympati, podporzdkowali si nowemu reimowi z niezbyt wielk chci. Z Edessy Zanki wyruszy przeciwko Sarudowi, drugiej co do wielkoci twierdzy frankijskiej na wschd od Eufratu, i zdoby ten grd w styczniu. Nastpnie posun si pod Biredik, miasto, ktre panowao nad gwnym brodem na rzece. Garnizon frankijski stawi mu zacity opr. Joscelin znajdowa si bardzo blisko, nadcigaa take armia krlowej. W tym momencie doszy Zankiego pogoski o niepokojach w Mosulu. Odstpi wic od oblenia Birediku i szybkimi marszami uda si na wschd. Formalnie biorc, nadal by tylko atabegiem Mosulu, sprawujcym wadz w imieniu modego ksicia selduckiego Alp Arslana, syna Masuda. W Mosulu Zanki dowiedzia si, e Alp Arslan, chcc skupi ca wadz w swoich rkach, zamordowa zastpc atabega, Szakara. Alp Arslan wybra moment nieodpowiedni, poniewa jako zdobywca stolicy pastwa chrzecijaskiego Zanki zyska sobie ogromny autorytet w wiecie muzumaskim. Alp Arslan straci tron, a jego doradcy zapacili gow, kalif za wysa do Zankiego poselstwo z bogatymi darami i nada mu tytu krla i zdobywcy. Wiadomoci o upadku Edessy odbiy si szerokim echem na caym wiecie. W muzumanach obudziy nowe nadzieje. Zlikwidowali pastwo chrzecijaskie, ktre doskwierao im jak cier, Frankw zepchnli na wybrzee Morza rdziemnego. Drogi z Mosulu do Aleppa uwolnili od nieprzyjaciela, co wicej, wyrwali klin, ktry chrzecijanie wbili midzy Turkw iraskich i Turkw anatolijskich. Zanki dobrze zasuy na tytu krlewski. Frankom nowiny te przyniosy zgryzot i lk, chrzecijastwem zachodnim wstrzsny do gbi. Pierwszy raz uwiadomiono tam sobie, e na Wschodzie dzieje si bardzo le. Wieci te zapocztkoway masowy ruch, ktry przystpi do propagowania nowej krucjaty. Krucjata ta rzeczywicie bya potrzebna, poniewa wschodni baronowie frankijscy, mimo miertelnego niebezpieczestwa, nadal nie zdradzali chci do wspdziaania. Joscelin dy do odbudowy swojego pastwa na ziemiach, ktre pozostay mu na wschd od Eufratu, ze stolic w Turbesselu. A cho wszystko wskazywao, e Zanki wkrtce go zaatakuje, nie potrafi przebaczy Rajmundowi odmowy udzielenia mu pomocy. Zerwa z nim otwarcie i odtd nie uznawa za swego suzerena. Rajmund rwnie nie kwapi si do pojednania z Joscelinem. Zdawa sobie jednak spraw z niebezpieczestwa izolacji. W 1145 roku, po odparciu napaci Turkmenw, postanowi uda si do Konstantynopola i prosi cesarza o pomoc. Manuel wszake, dowiedziawszy si o przybyciu ksicia, odmwi udzielenia mu audiencji. Dopiero gdy Rajmund na klczkach ukorzy si przed grobowcem cesarza Jana, Manuel

zgodzi si na posuchanie. Przyj go askawie, obsypujc prezentami i przyrzekajc subsydia w gotwce. Nie obiecywa jednak natychmiastowej pomocy wojskowej, poniewa Bizantyjczycy znajdowali si w przededniu wojny z Turkami. Wprawdzie rozmowa skoczya si na nie zobowizujcej wymianie pogldw na temat ekspedycji w nie okrelonej bliej przyszoci, niemniej jednak wizyta w Konstantynopolu, cho upokarzajca dla Rajmunda i skrytykowana mocno przez baronw antiocheskich, przyniosa jeden poyteczny rezultat. Nie usza uwagi Zankiego, ktry pod jej wraeniem Zdecydowa si odoy ofensyw przeciwko Frankom i ponownie zaj si Damaszkiem. W maju 1146 Zanki zaoy sw kwater gwn w Aleppo, aby przygotowa si do kampanii syryjskiej. Po drodze wstpi do Edessy, gdzie dowiedzia si o podjtej przez Ormian prbie obalenia jego rzdw i przywrcenia wadzy Joscelinowi. Chocia Ali Kuduk z atwoci zdawi ten spisek, Zanki wyda rozkaz stracenia przywdcw i wysiedlenia z miasta czci ludnoci ormiaskiej. W miejsce Ormian sprowadzi trzysta rodzin ydowskich, wiadomo byo bowiem powszechnie, e ydzi trzymaj stron muzumanw przeciwko chrzecijanom. W lecie Zanki poprowadzi sw armi na poudnie do Kalat Dabaru, pooonego na drodze wiodcej znad Eufratu prosto do Damaszku, poniewa arabski emir tego niewielkiego miasta nie chcia uzna go za suzerena. W czasie oblenia miasta, wieczorem 14 wrzenia 1146, Zanki wda si w sprzeczk z pewnym eunuchem frankijskiego pochodzenia, ktrego przyapa na piciu wina z kielicha przeznaczonego tylko do jego osobistego uytku. Rozwcieczony nagan eunuch odczeka, a Zanki zanie, i wtedy go zamordowa. Wiadomo o nagej mierci Zankiego wywoaa rado wszystkich jego wrogw, liczyli bowiem na to, e spory dynastyczne, do ktrych z reguy dochodzio po zgonie kadego wadcy muzumaskiego, doprowadz do rozkadu jego potnego krlestwa. Zwoki Zankiego leay jeszcze nie pochowane i opuszczone, gdy najstarszy z jego synw, Sajf ad-Din Ghazi, w towarzystwie wezyra Damal ad-Dina z Isfahanu, uda si co tchu do Mosulu, aby wzi wadz nad miastem w swoje rce, drugi za, Nur ad-Din, zsunwszy z palca zmarego piercie pastwowy nie mniej spiesznie pody do Aleppa, gdzie zosta proklamowany wadc przez kurdyjskiego dowdc Szirkuha, ktrego brat Nadm ad-Din Ajjub ocali ycie Zankiemu po klsce zadanej mu przez kalifa w 1132 roku. Podzia pastwa sta si sygnaem do inwazji dla jego wrogw Na poudniu oddziay Unura z Damaszku ponownie zajy Baalbek i zmusiy namiestnika Himsu oraz namiestnika Hamy, Al-Ghisjaniego, do uznania zwierzchnictwa Damaszku. Na wschodzie Selduk Alp Arslan podj jeszcze jedn prb objcia wadzy, ktra i tym razem zakoczya si niepowodzeniem, ale za to Artukidzi z Dijar Bakru odbili utracone miasta. Na obszarze centralnym Rajmund dokona wypadu zbrojnego a pod mury Aleppa, a Joscelin planowa odzyskanie Edessy. Agenci Joscelina nawizali kontakt z edesseskimi Ormianami i pozyskali dla jego sprawy tamtejszych jakobitw. Wkrtce Joscelin wyruszy w pole na czele szczupego hufca, do ktrego przyczy si Baldwin, senior Maraszu i Kajsunu. Rajmund ponownie odmwi swej pomocy, tym razem nie bez racji, plan tej akcji bowiem by z gruntu bdny. Joscelin liczy na zaskoczenie Edessy, tymczasem muzumanie zostali w por ostrzeeni. Pod murami Edessy zjawi si 27 padziernika i wprawdzie dziki pomocy miejscowej ludnoci zdoa wtargn do miasta, ale garnizon cytadeli znajdowa si w penym pogotowiu. Joscelin mia za mao wojska, by odway si na szturm potnych fortyfikacji. Tkwi wic w miecie, bijc si z

mylami, co dalej pocz. Tymczasem do Aleppa dotarli gocy z wiadomociami dla Nur ad-Dina. Chocia akurat w tym momencie jego oddziay prowadziy kontrnatarcie przeciwko Rajmundowi operujc ju na terytorium antiocheskim, wyda im natychmiast rozkaz odwrotu i zada pomocy od najbliszych namiestnikw muzumaskich. W dniu 2 listopada stan pod Edess. Joscelin znalaz si midzy oddziaami Nur ad-Dina a zaog cytadeli. Zrozumia, e moe go uratowa tylko natychmiastowa ewakuacja z miasta. W nocy wymkn si szczliwie z Edessy z ca swoj druyn i znaczn liczb chrzecijan autochtonicznych, kierujc si w stron Eufratu. Nur ad-Din szed za nim krok w krok. Nastpnego dnia rozgorzaa bitwa. Frankowie trzymali si mnie, nie ustpujc muzumanom pola, pki Joscelin pochopnie nie wyda rozkazu kontrnatarcia. Kiedy Turcy odparli ten atak, nagle ogarna Frankw nieopisana panika. Baldwin z Maraszu poleg na polu bitwy. Joscelin, ranny w szyj, zdoa uciec ze sw stra przyboczn i schroni si w Samosacie, gdzie dotar take biskup jakobicki Bazyli. Biskupa ormiaskiego Jana, ktry dosta si do niewoli, Turcy odstawili do Aleppa. Z pozostawionych przez Frankw na asce losu chrzecijan muzumanie wycili w pie mczyzn, a kobiety i dzieci pognali w niewol. Caa ludno chrzecijaska musiaa opuci Edess. To wielkie miasto, ktre z dum uwaao si za kolebk najstarszej na wiecie gminy chrzecijaskiej, opustoszao i do dzi nie podwigno si z ruiny. Epizod ten unaoczni wrogom Zankiego, jak niewiele zyskali na jego mierci. Co wicej, synowie Zankiego, cho nie paali do siebie braterskimi uczuciami, wykazali tyle rozsdku, e odoyli spory na bok. Sajf ad-Din Ghazi, ktry mia nieustanne kopoty z Artukidami, zainicjowa spotkanie ze swoim bratem, doprowadzajc do polubownego usankcjonowania podziau dziedzictwa. Sajf ad-Din wzi ziemie w Iraku, a Nur ad-Din posiadoci syryjskie. Mniej wicej w tym czasie Frankowie z Jerozolimy popenili kardynalne gupstwo, ktre w sposb istotny przyczynio si do wzmocnienia pozycji Nur ad-Dina. Na pocztku 1147 roku jeden z wysokich urzdnikw Unura, Altuntasz, namiestnik Busry i Salchadu w Hauranie, Ormianin, ktry przyj islam, ogosi sw niezaleno od Damaszku i zjawi si w Jerozolimie z prob o udzielenie mu poparcia. W zamian za oddanie mu senioratu nad Hauranem godzi si przekaza Frankom Busr i Salchad. Krlowa Melisanda postpia susznie zwoujc Rad Krlestwa dla przedyskutowania tej kwestii. Rada stana w obliczu decyzji bardzo powanej, udzielenie bowiem pomocy Altuntaszowi rwnao si zerwaniu przymierza z Damaszkiem. Z drugiej strony propozycja ta bya nader pontna. Ludno Hauranu skadaa si gwnie z chrzecijan obrzdku greckiego, melkitw. Przychylno tych chrzecijan uatwiaa kolonizacj Hauranu, co musiaoby doprowadzi do kompletnego uzalenienia si Damaszku od Frankw. Baronowie wahali si. Wprawdzie wydali rozkaz koncentracji wojsk w Tyberiadzie, ale jednoczenie wysali poselstwo do Unura z sugesti przywrcenia wadzy Altuntaszowi. Unur wpad w gniew, ale z obawy przed Nur ad-Dinem nie chcia doprowadzi do zerwania stosunkw z Frankami. W odpowiedzi przypomnia krlowej, e wedug obowizujcego j prawa feudalnego aden wadca nie powinien udziela pomocy wasalowi, ktry zbuntowa si przeciwko suzerenowi zaprzyjanionego pastwa, a jednoczenie zaoferowa pokrycie wszystkich poniesionych przez Krlestwo wydatkw na planowan ekspedycj. Melisanda wysaa wtedy do Damaszku rycerza, niejakiego Bernarda Vachera, ktry owiadczy, e krlowa wielce ubolewa,

ale ju zobowizaa si do udzielenia poparcia Altuntaszowi i odstawienia go pod oson swego wojska do Busry, niemniej solennie obiecuje, i odbdzie si to bez adnej szkody dla posiadoci damasceskich. Bernard wkrtce powrci do Jerozolimy, przekonany przez Unura, e propozycja ta jest niemdra i z gruntu bdna. Bernard zdoa wytumaczy krlowi Baldwinowi, e Unur ma racj, i kiedy Rada ponownie zaja si t spraw, projekt ekspedycji upad. W szeregach armii znaleli si jednak demagodzy, ktrych rezygnacja z zyskownej operacji przeciwko niewiernym doprowadzia do tak wielkiej pasji, e ogosili Vachera zdrajc, domagajc si kategorycznie wojny. Krl i baronowie przestraszyli si i ulegli. W maju 1147 armia frankijska pod wodz krla przeprawia si przez Jordan i wkroczya do Al-Daulanu. Nie by to jednak marsz tak tryumfalny, jak wyobraali sobie wojownicy frankijscy. Unur mia najdokadniejsze informacje. Oddziay lekkiej jazdy turkmeskiej, sprzymierzywszy si z miejscowymi Arabami, nkay nieustannie hufce frankijskie, gdy posuway si one mozolnie dolin Jarmuku w kierunku miasta Dara. Unur ju wczeniej wysa do Aleppa poselstwo z prob o pomoc. Apel Damaszku o ratunek wprawi Nur ad-Dina w eufori. Zawarto sojusz. Porozumienie to przewidywao, e Nur ad-Din polubi crk Unura i przyjdzie mu bezzwocznie z pomoc. Co prawda, Nur ad-Din zagwarantowa sobie zwrot Hamy, ale zobowiza si do respektowania niezawisoci Damaszku. Z kocem maja Frankowie dotarli do Dary, majc ju za sob ponad poow drogi dzielcej Busr od granicy. Tymczasem Unur z najwikszym popiechem uda si do Salchadu, pooonego troch dalej na wschd. Poniewa garnizon Altuntasza w tym miecie wystpi z prob o rozejm, Unur nie zwlekajc pody na wschd, aby spotka si z Nur ad-Dinem, ktry forsownymi marszami zda z Aleppa. Poczywszy swe siy, pomaszerowali na Busr, ktr ona Altuntasza od razu poddaa. Wieci o kapitulacji dotary do Frankw wieczorem tego dnia, kiedy, zmczeni i wycieczeni pragnieniem, ujrzeli na horyzoncie Busr Wojsko byo tak wyczerpane, e o ataku na muzumanw nie mogo by mowy. Pozosta im tylko odwrt. Droga powrotna okazaa si jeszcze cisza. Zabrako prowiantu. Turcy zniszczyli wiele studni. Nieprzyjaciel szed za Frankami krok w krok, zabijajc kadego marudera. Modociany krl da dowd wielkiego heroizmu, odrzucajc propozycj opuszczenia wojska i ratowania si ucieczk pod oson wyborowej stray przybocznej. Dziki jego przykadowi wojsko zachowao znakomit dyscyplin. W kocu baronowie zdecydowali si zawrze pokj z Unurem i wysali do niego znajcego jzyk arabski emisariusza, prawdopodobnie Bernarda Vachera, ale emisariusz ten zosta zabity po drodze. Kiedy jednak hufiec frankijski dotar do Ar-Rahubu, na skraju Dabal Adlunu, zjawi si goniec Unura z propozycj dostarczenia Frankom ywnoci. Majc na karku Nur ad-Dina, Unur nie chcia dopuci do cakowitej zagady wojsk frankijskich. Krl wyniole odrzuci t ofert, ale wtedy ju wszyscy zauwayli tajemniczego, nikomu nie znanego jedca na biaym koniu, z czerwon chorgwi w rku, ktry przeprowadzi wojsko bezpiecznie do Gadary. Frankowie stoczyli tam ostatni potyczk i przeprawiwszy si przez Jordan wycofali do Palestyny. Ekspedycja ta bya kosztowna i z gruntu chybiona. Wykazaa, e Frankowie s dobrymi wojownikami, ale jako politycy i stratedzy popeniaj fatalne gupstwa. Tylko jeden czowiek wyszed na tej kampanii dobrze, a by nim Nur ad-Din. To prawda, e Unur odzyska Hauran. Kiedy w Damaszku zjawi si Altuntasz, liczcy na przebaczenie, olepiono go i wtrcono do wizienia, a wszyscy yczliwi mu ludzie znaleli si w nieasce. Mimo to Unur bardzo jasno zdawa sobie spraw z siy Nur

ad-Dina. Przyszo rysowaa mu si w ciemnych kolorach, gorco pragn odnowienia sojuszu z Frankami. Nur ad-Din dotrzyma warunkw traktatu z Unurem. Powrci na pnoc i przystpi znowu do systematycznego ograbiania ksistwa antiocheskiego z posiadoci na wschd od Orontesu. Z kocem 1147 roku Artach, Kafarlasa, Basarfut i Al-Balat znajdoway si ju w jego rkach. Tak oto najgroniejszym wrogiem chrzecijan sta si Nur ad-Din. Mia teraz dwadziecia dziewi lat i jak na swj wiek by bardzo rozumny. Nawet przeciwnicy Nur ad-Dina wyraali si w sowach penych uznania o jego poczuciu sprawiedliwoci, miosierdziu i szczerej pobonoci. By moe ustpowa swemu ojcu talentami wojskowymi, ale by od niego mniej okrutny i mniej perfidny, lepiej zna si na ludziach. Dobra sobie ministrw i dowdcw zdolnych i oddanych. Nie rozporzdza tak wielkimi rodkami materialnymi jak ojciec, Zanki bowiem mia do dyspozycji ogromne zasoby grnego Iraku, ktry znalaz si obecnie w rkach Sajf ad-Dina. Sajf ad-Din odziedziczy jednak po ojcu take kopoty z Artukidami i kalifem oraz sutanatem selduckim, dziki czemu Nur ad-Din mg ca sw uwag skoncentrowa na zachodzie. Co wicej, synowie Zankiego pozostali wierni ukadowi rodzinnemu. W kadej potrzebie Sajf ad-Din przychodzi Nur ad-Dinowi z pomoc, nie zamierzajc przy tej sposobnoci zaanektowa choby skrawka jego dziedzictwa. Trzeci brat, Nasr ad-Din, rzdzi Harranem jako wasal Nur ad-Dina, a najmodszy, Kutb ad-Din, wychowywa si na dworze najstarszego brata w Mosulu. Nur ad-Din, ktremu dziki zwizkom rodzinnym i przymierzu z Unurem nie grozio adne niebezpieczestwo ze strony muzumaskich wspwyznawcw, nadawa si idealnie na wodza kontrofensywy islamu. Aby utrzyma si na Wschodzie, chrzecijanie musieli zmobilizowa przeciwko niemu wszystkie swoje siy.

KSIGA III

DRUGA WYPRAWA KRZYOWA

Rozdzia 1

Spotkanie krlw
Wsta wic i dziaaj, a Jahwe niech bdzie z tob!. - I Ksiga Kronik 22, 16

iedy dowiedziano si w Jerozolimie o upadku Edessy, krlowa Melisanda natychmiast porozumiaa si z Antiochi w sprawie wysania do Rzymu poselstwa, ktre miao zawiadomi papiea o tym nieszczciu i domaga si nowej krucjaty. Na ambasadora wybrano Hugona, biskupa Dabali, ktry swym zdecydowanym wystpieniem przeciwko daniom cesarza Jana zdoby sobie wielki rozgos wrd chrzecijan aciskich. Mimo pilnoci swej misji biskup Dabali zjawi si w kurii papieskiej dopiero w jesieni 1145. Papie Eugeniusz III przebywa wtedy w Viterbo, poniewa Rzym znajdowa si w rkach komuny wrogiej wieckim rzdom papiea. Na dworze papieskim bawi wwczas kronikarz niemiecki Otton z Freising, ktry pozostawi nam wierny opis chwili przekazywania papieowi tych wstrzsajcych wiadomoci, cho nawiasem mwic, on sam za najbardziej godne uwagi uwaa informacje biskupa o potnym wadcy chrzecijaskim zamieszkaym w kraju na wschd od Persji i prowadzcym mierteln walk z niewiernymi. Mia on na imi Jan i by nestorianinem. Podbi ju stolic Persji, Ekbatan, pniej wszake uda do si krainy niegw i lodu, gdzie straci tak duo ludzi, e musia zawrci do swego kraju. Tak oto legendarny ksidz Jan pierwszy raz wkroczy na karty historii. Papie Eugeniusz nie podziela opinii kronikarza, e ksidz Jan ocali chrzecijastwo od zguby. Wiadomoci zaniepokoiy go powanie. Mniej wicej w tym samym czasie zjawia si u niego delegacja biskupw ormiaskich z Cylicji, zabiegajc usilnie o poparcie papiestwa przeciwko Bizancjum. Papie nie mg sobie pozwoli na zlekcewaenie swoich obowizkw wobec chrzecijan wschodnich. W czasie gdy biskup Hugon odwiedza dwr francuski i dwr niemiecki, aby poinformowa je o wydarzeniach w Ziemi witej, papie zdecydowa si ogosi krucjat. Papiestwo nie miao jednak adnych moliwoci kierowania tym ruchem, jak usiowa to czyni papie Urban. Od wstpienia w lutym 1145 na tron w. Piotra Eugeniuszowi nie udao si nawet dosta do Rzymu. Podr za Alpy nie wchodzia w rachub. Na szczcie czyy go dobre stosunki z dwoma najpotniejszymi

wadcami w zachodniej Europie. Konrad z Hohenstaufen, krl Niemiec, zawdzicza tron poparciu Kocioa, koronowa go legat papieski. Z Ludwikiem VII, pobonym krlem Francji, papie mia stosunki jeszcze serdeczniejsze. Wprawdzie za modu Ludwik popenia pewne bdy, ulegajc wpywom swej ony, Eleonory z Akwitanii, to jednak pniej okaza skruch i we wszystkich sprawach trzyma si wskaza swych doradcw duchownych, zwaszcza wielkiego opata z Clairvaux, witego Bernarda. Papie postanowi zwrci si o pomoc dla Wschodu do krla Ludwika. Pomocy Konrada potrzebowa w Italii, aby zmusi mieszkacw Rzymu do posuchu i pooy tam niebezpiecznym aspiracjom Rogera II sycylijskiego. Nie chcia wic obarcza Konrada innymi obowizkami. W dodatku Ludwik by wadc kraju, skd pochodzia wikszo baronw i feudaw wschodnich, co predestynowao go na wodza wyprawy, ktra miaa przyj im z pomoc. W dniu 1 grudnia 1145 roku papie ogosi bull adresowan do krla Francji oraz wszystkich baronw i wiernych w krlestwie Francji, wzywajc ich do udania si na ratunek chrzecijastwa wschodniego i obiecujc im bezpieczestwo ich dbr doczesnych oraz zupene odpuszczenie grzechw. Wie o upadku Edessy przeja Zachd zgroz. Zainteresowanie i entuzjazm, jakie wywoaa pierwsza krucjata, stopniowo wygasy. Zdobycie Jerozolimy rozpalio wyobrani ludzi, nic wic dziwnego, e wkrtce po tym wydarzeniu, w odpowiedzi na apele ze Wschodu, wyruszyy tam z ochot znaczne posiki, czego przykadem byy krucjaty w 1101 roku. Mimo e krucjaty te skoczyy si katastrof, pastwa frankijskie na Wschodzie nie tylko zdoay przetrwa, ale skonsolidoway si i umocniy. Wprawdzie posiki nadal pyny, jednak byy to strumyczki coraz wtlejsze. Jak dawniej cigny do Ziemi witej rzesze pielgrzymw, z ktrych cz pozostawaa tam duej, biorc w miesicach letnich udzia w kampaniach zbrojnych. Znajdowali si wrd nich wadcy, jak Sigurd krl Norwegii, ale take gromady ludzi prostego stanu, jak Anglicy, Flamandowie i Duczycy, ktrzy przybyli do Palestyny w 1106 roku. Italskie miasta morskie wysyay od czasu do czasu swe flotylle, aby pomc krzyowcom w zdobyciu jakiego portu, czyniy to jednak gwnie dla korzyci handlowych, ktre przycigay tam take stale rosnc liczb kupcw z Italii. Jednake od czasu mierci Baldwina I zbrojne kompanie ptnicze przybyway do Palestyny bardzo rzadko. W ostatnim okresie zjawia si tam tylko jedna znaczniejsza druyna, ktr dowodzi Teodoryk, hrabia Flandrii, zi krla Fulka. Nie przestawali cign tam ludzie z zamiarem osiedlenia si na stae, po czci modsi synowie rodw rycerskich, jak Balian z Chartres, zaoyciel monego rodu Ibelinw, a take i baronowie, jak Hugon z Le Puiset lub Manasses z Hierges, ktrzy liczyli na to, e zwizki krwi z domem panujcym uatwi im karier. Element mniej przypadkowy, a zarazem bardziej cenny stanowili rycerze, ktrzy pragnli wstpi do potnych zakonw rycerskich, szpitalnikw i templariuszy. Zakony te stopniowo zaczy spenia rol staej armii Krlestwa, a liczne nadania dbr ziemskich, ktrych dokonywaa na ich rzecz Korona i jej wasale, wskazuj, jak wysoko je ceniono. Mimo to jednak od chwili rozwizania wojsk pierwszej krucjaty Frankowie wschodni nigdy ju nie dysponowali armi na tyle siln, by mogli si odway na wielk ofensyw przeciwko niewiernym. Trzeba przeto byo tak wielkiego wstrzsu jak upadek Edessy, by Zachd znowu poderwa si do dziaania. Z perspektywy Europy Zachodniej pastwa krzyowe w Syrii stanowiy do tej chwili tylko lew flank wielkiego frontu rdziemnomorskiego przeciwko islamowi. Praw flank bya Hiszpania, gdzie

rycerstwo chrzecijaskie miao jeszcze wiele do zrobienia. W drugiej i trzeciej dekadzie tego stulecia tryumfalny pochd Krzya w Hiszpanii zosta zahamowany przez spory midzy Urrak, krlow Kastylii, a jej mem, krlem Alfonsem I aragoskim. Jednak ju Alfons VII, syn i dziedzic Urraki, zrodzony z jej pierwszego maestwa z hrabi Burgundii, zdoa wskrzesi dawn wietno Kastylii. W 1132 roku, w sze lat po wstpieniu na tron, rozpocz zwyciskie kampanie przeciwko muzumanom i stan w 1147 roku pod bramami Kordoby, ktra uznaa go za swego suzerena. W 1134 roku przyj tytu cesarza na znak, e jest wadc caego Pwyspu i e wobec adnego czowieka nie ma obowizkw wasalnych. Tymczasem pod koniec swego panowania Alfons I, ktremu po mierci Urraki odpady kopoty z Kastyli, podj, ze zmiennym szczciem, dziaania zbrojne w Murcji, a w pasie nadmorskim Rajmund-Berengar III hrabia Barcelony poszerzy swe woci na poudnie. Alfons I zmar w 1134 roku. Przez nastpne trzy lata rzdzi w sposb katastrofalny brat Alfonsa, eks-mnich Ramiro, ale gdy w 1137 roku jego dwuletni crk, krlow Petronel, wydano za m za Rajmunda-Berengara IV, Katalonia i Aragon poczyy si w jedno pastwo, ktre dysponujc siln flot morsk dokoczyo rekonkwisty pnocno-wschodniej Hiszpanii. W 1145 roku sytuacja na arenie hiszpaskiej przedstawiaa si wic bardzo pomylnie, ale ju zbierao si na burz. Almorawidzi, ktrzy przez ostatnie p wieku wadali muzumask Hiszpani, znajdowali si ju w sytuacji beznadziejnej. W Afryce miejsce tej dynastii zajli Almohadzi, sekta ascetycznych reformatorw, ktrych teologia i wana w ich naukach koncepcja klasy adeptw ywo przypominaj doktryny gnostyckie. Sekt t zaoy berberyjski prorok Ibn Tumart, a z jeszcze wiksz agresywnoci poprowadzi do sukcesw jego nastpca Abd al-Mumin. W 1145 roku Abd al-Mumin rozgromi w pobliu miasta Tilimsan (Tlemsen) armi wadcy almorawidzkiego, Taszfina Ibn-Alego, ktry klsk t przypaci yciem. W 1146 roku Al-Mumin zakoczy podbj Maroka i gotowa si do przeprawy do Hiszpanii. Zaabsorbowane wasnymi sprawami chrzecijaskie rycerstwo hiszpaskie nie reagowao wic na apele ze Wschodu. Z drugiej strony, po ustabilizowaniu si krlestw hiszpaskich Pwysep Iberyjski nie dawa rycerzom i baronom francuskim tak szerokiego pola dziaania jak w stuleciu poprzednim. Centrum frontu walki z islamem zajmowa Roger II sycylijski. Roger zjednoczy pod swoim berem wszystkie posiadoci normaskie w Italii i przyj w 1130 roku tytu krla. Zdawa sobie doskonale spraw ze strategicznego znaczenia swego krlestwa, ktre ju z samej racji pooenia geograficznego miao idealne warunki do hegemonii w basenie Morza rdziemnego. Aby hegemonia ta bya absolutna, Roger musia zdoby przyczek na wybrzeu afrykaskim, na wprost Sycylii. Spory i rywalizacje dynastii muzumaskich w pnocnej Afryce, spotgowane zmierzchem potgi Almorawidw w Maroku i nieudolnymi rzdami Fatymidw w Tunezji, w poczeniu z zalenoci miast afrykaskich od importu zboa z Sycylii, stworzyy Rogerowi szans urzeczywistnienia tego celu. Jednake pierwsze jego kampanie, od 1123 do 1128 roku, nie przyniosy mu adnych konkretnych rezultatw z wyjtkiem zdobycia Malty. W 1134 roku, udzieliwszy w sam por-pomocy Al-Hasanowi, wadcy miasta Al-Mahdijja, Roger skoni go do podporzdkowania si swej wadzy senioralnej, a w roku nastpnym zaj wysp Darba pooon w Maej Syrcie. Uwieczone sukcesem napaci na muzumaskie statki zaostrzyy jego apetyt, z kolei wic przystpi do atakowania miast na wybrzeu Afryki. W czerwcu 1143 oddziay Rogera zajy Trypolis, musiay si jednak wycofa. Dokadnie trzy lata pniej, w

chwili, gdy na skutek rewolucji wewntrznej godno namiestnika Trypolisu mia obj ksi almorawidzki, Roger ponownie zaj to miasto. Tym razem nie da si usun z Trypolisu, ktry sta si zalkiem kolonii normaskiej w Afryce. Wszystko to przemawiao za udziaem krla Rogera w krucjacie. A jednak wzbudza nieufno. Nigdy nie wypenia obowizkw wobec papiestwa, rzadko okazywa mu szacunek. Wyzywajcym aktem swej koronacji zrazi sobie innych wadcw europejskich, co wity Bernard skomentowa w sowach skierowanych do Lotara niemieckiego: Ktokolwiek czyni si krlem Sycylii, ten dopuszcza si napaci na cesarza. A dezaprobata witego Bernarda oznaczaa dezaprobat francuskiej opinii publicznej. Z jeszcze wiksz antypati odnosili si do Rogera baronowie wschodni, nie ukrywa on bowiem, e nigdy nie przebaczy Krlestwu Jerozolimskiemu haniebnego obejcia si z jego matk, Adelajd, ani zlekcewaenia jego roszcze do sukcesji, ktra zostaa mu zagwarantowana w jej kontrakcie lubnym; na domiar, jako jedyny przedstawiciel mskiej linii rodu swego brata stryjecznego Boemunda, uwaa si za wycznego dziedzica Antiochii. Z tych wzgldw udzia Rogera w krucjacie uznano za niepodany, liczono jednak na to, e w swoim sektorze bdzie nadal walczy z islamem. Decyzja papiea o powierzeniu organizacji wyprawy krlowi Francji Ludwikowi bya wic atwa do zrozumienia, krl za przyj wezwanie papiea ze szczerym entuzjazmem. Zanim Ludwik otrzyma bull papiesk, ktra nadesza wkrtce po wizycie biskupa Dabali z wiadomociami ze Wschodu, wezwa wasali koronnych do stawienia si w Bourges w wita Boego Narodzenia. Na zjedzie tym oznajmi, e postanowi wzi krzy, i zwrci si do feudaw o pjcie za jego przykadem. Spotkao go gorzkie rozczarowanie. Feudaowie wieccy odnieli si do apelu krlewskiego chodno. Najwybitniejszy ze starszych mw stanu w krlestwie, Suger, opat klasztoru Saint-Denis, wypowiedzia si przeciwko tak dugiej nieobecnoci Ludwika W krlestwie. Jedynie biskup Langres popar swego suzerena. Zmroony obojtnoci swych wasali Ludwik postanowi odroczy o trzy miesice ogoszenie wezwania do krucjaty i zwoa jeszcze jedno zebranie feudaw, tym razem w Vzelay w sam Wielkanoc. Tymczasem napisa do papiea, e jego najgortszym pragnieniem jest stan na czele krucjaty, i wezwa do siebie jedynego czowieka, ktry cieszy si wikszym od niego autorytetem w krlestwie francuskim, Bernarda z Clairvaux. wity Bernard znajdowa si wtedy u szczytu sawy. Z perspektywy stuleci nieatwo jest zrozumie i oceni przemone oddziaywanie jego osobowoci na tych wszystkich, ktrzy si z nim zetknli. W sowach pisanych, ktre przetrway do naszych czasw, ogie jego elokwencji tli si ju tylko wtym pomykiem. Jako teolog i polemista wydaje si nam sztywny, a take troch prostacki i bez serca. Niemniej jednak od owego dnia w 1115 roku, kiedy w wieku dwudziestu piciu lat zosta opatem w Clairvaux, a do mierci blisko czterdzieci lat pniej by dominujc postaci w religijnym i politycznym yciu Europy Zachodniej. To on nada rozmach zakonowi cystersw. To on, niemal samotnie, ocali papiestwo od pogrenia si w schizmie Anakleta11. arliwo i szczera pasja jego kaza, w poczeniu z odwag, energi i nieskaziteln moralnoci, zapewniay zwycistwo kadej sprawie, ktrej zechcia by adwokatem,
Anaklet II wybrany na papiea w 1130 r. jednoczenie z Innocentym II, poparty przez Rogera II sycylijskiego, usunity z Rzymu w 1133 na skutek interwencji cesarza Lotara III, podjte pod wpywem witego Bernarda (przyp. B. Zientary).
11

oparli mu si tylko rozgoryczeni heretycy katarscy w Langwedocji Od wielu lat interesowa si losami chrzecijastwa wschodniego, a w 1128 roku suy rad przy opracowaniu reguy zakonu templariuszy. Kiedy wic papie i krl zwrcili si do niego o pomoc w propagowaniu krucjaty, zgodzi si na to z radoci. Zjazd odby si w Vzelay w dniu 31 marca 1146. Wie, e wity Bernard wygosi kazanie, cigna przybyszw z caej Francji. Podobnie jak przed p wiekiem w Clermont, zebraa si tak wielka rzesza ludzi, e nie pomiecia si w katedrze. wity Bernard przemawia z mwnicy, ktr zbudowano na boniu w okolicy miasteczka. Tre kazania si nie zachowaa. Wiemy tylko tyle, ze odczyta bull papiesk z wezwaniem do krucjaty i przyrzeczeniem absolucji dla jej uczestnikw, a potem uy caego swego niepospolitego talentu retorycznego, by przekona obecnych o pilnoci apelu papiea Wkrtce wszyscy suchacze ulegli przemonej sile jego sw. Ludzie zaczli zewszd woa o krzye - Krzye, dajcie nam krzye!. Rycho zabrako materiau, ktry przygotowano na szycie krzyy, wity Bernard odda wic do pocicia swj paszcz. Zapada ju zmierzch, a Bernard i jego pomocnicy nadal kroili krzye, nie mogc nady, gdy coraz wicej wiernych skadao luby krucjatowe. Krl Ludwik by pierwszym, ktry wzi krzy, a wasale, rozgorczkowani pragnieniem pjcia za jego przykadem, zapomnieli o swej niedawnej oziboci. Znalaz si wrd nich jego brat Robert hrabia Dreux i tak znakomici panowie, jak Alfons-Jordan hrabia Tuluzy, ktry urodzi si na Wschodzie, Wilhelm hrabia Nevers, ktrego ojciec dowodzi jedn z niefortunnych wypraw w 1101 roku, dziedzic hrabstwa Szampanii Henryk, Teodoryk z Flandrii, onaty z pasierbic krlowej Melisandy, ktry ju walczy na Wschodzie, wuj krla Amadeusz z Sabaudii, Archibald hrabia Burbonii, biskupi Langres, Arras i Lisieux oraz wielu nobilw pomniejszej rangi. Jeszcze wikszy odzew wywoa apel wrd ludzi prostego stanu. wity Bernard nie przesadza, piszc kilka dni pniej do papiea: Rozkazae, posuchaem, a moc wadzy Tego, kto wyda mi ten rozkaz, posuszestwo moje przynioso owoce. Otworzyem usta, przemwiem, i od razu krzyowcy pomnoyli si w nieskoczono. Wioski i miasteczka opustoszay. Na siedem niewiast nie znajdziesz nigdzie wicej ni jednego mczyzn. Wszdzie wida li tylko wdowy, ktrych mowie s jeszcze wrd ywych. Zachcony powodzeniem wity Bernard odby podr po Burgundii, Lotaryngii i Flandrii, wszdzie goszc wezwanie do krucjaty. W czasie pobytu we Flandrii dotara do niego proba arcybiskupa Kolonii o jak najszybsze przybycie do Nadrenii. Podobnie jak w czasach pierwszej krucjaty, ludno podniecona wieci o ruchu krucjatowym wyadowaa swj entuzjazm najpierw na ydach. We Francji opat Cluny, Piotr Czcigodny, ubolewa z emfaz, e ydzi nie pac adnej kontrybucji, ktra przyczyniaby si do ratowania chrzecijastwa. W Niemczech wrogo do ydw wystpia w postaci znacznie ostrzejszej. Pewien fanatyczny mnich z zakonu cystersw imieniem Rudolf zacz podjudza do pogromw w caej Nadrenii, doprowadzajc do krwawych masakr w Kolonii, Moguncji, Wormacji, Spirze i Strasburgu. Arcybiskupi Kolonii i Moguncji robili wszystko, co byo w ich mocy, by ratowa ofiary ekscesw, a w kocu arcybiskup Kolonii wezwa Bernarda, aby jako przeoony okiezna owego cystersa. Bernard pospiesznie opuci Flandri i nakaza Rudolfowi powrci do swego domu klasztornego. Po uspokojeniu zamieszek Bernard zatrzyma si w Niemczech, zawitaa mu bowiem myl, e Niemcy rwnie powinni wzi udzia w krucjacie.

Do tej chwili Niemcy nie odgrywali w ruchu krucjatowym znaczniejszej roli. Swj chrzecijaski zapa wyadowywali w przymusowym nawracaniu pogaskich Sowian, osiadych na ich wschodnich granicach. Od pocztku tego stulecia Niemcy skoncentrowali sw dziaalno misyjn i kolonizacyjn na terenach zamieszkanych przez ludno sowiask na Pomorzu i w Brandenburgii12, a feudaowie niemieccy uwaali szerzenie chrzecijastwa na tym obszarze za zadanie waniejsze od wojny z islamem, ktrego niebezpieczestwo byo z ich punktu widzenia odlege i czysto teoretyczne. Z tych wzgldw dziaalno kaznodziejska witego Bernarda nie znalaza w Niemczech odzewu. Rwnie i krl niemiecki, Konrad Hohenstauf, mimo swej wielkiej admiracji dla witego opata nie zdradza wikszej ochoty do wstpienia na wskazan przez niego drog. To prawda, e mia interesy w basenie rdziemnomorskim, ale wycznie w Italii, poniewa w zamian za wymarzon koron cesarsk zobowiza si okaza pomoc papieowi przeciwko ludnoci Rzymu i Rogerowi sycylijskiemu. W dodatku nadal nie czu si pewny w samych Niemczech. Mimo zwycistwa pod Weinsbergiem w 1140 roku cigle boryka si z wrogim stronnictwem Welfw, a machinacje jego przyrodnich braci i sistr, Babenbergw austriackich, przysparzay mu nieustannych kopotw na wschodnim pograniczu. Kiedy w jesieni 1146 wity Bernard, rozesawszy wpierw listy do biskupw niemieckich z wezwaniem o przyjcie mu z pomoc, spotka si z krlem we Frankfurcie nad Menem, Konrad nadal zwleka z decyzj i gdyby biskupi nie wystpili do Bernarda z prob o kontynuowanie dziaalnoci kaznodziejskiej, opat zawrciby zapewne do Clairvaux. Uda si teraz na poudnie Niemiec, aby gosi ide wyprawy krzyowej we Fryburgu, w Szafuzie, Bazylei i Konstancji. Kazania Bernarda spotkay si z natychmiastowym odzewem, mimo e musia posugiwa si tumaczem. Proci ludzie toczyli si po krzye. Owego roku panowa w Niemczech nieurodzaj, sroy si gd. Gd bywa rdem mistycznych egzaltacji, mona rwnie przypuszcza, e wielu suchaczy Bernarda, podobnie jak pielgrzymi w czasach pierwszej krucjaty, ywio przekonanie, i wystarczy dosta si na Wschd, by pawi si w bogactwach Nowego Jeruzalem. Krl Konrad zgodzi si na drugie spotkanie ze witym Bernardem w czasie wit Boego Narodzenia w Spirze, gdzie mia si odby zjazd koronny. Kazanie Bernarda w pierwszy dzie Boego Narodzenia, w ktrym jeszcze raz wezwa krla do wzicia krzya, nie zdoao poruszy Konrada. Dwa dni pniej Bernard wygosi kazanie dla dworu. Przemawia jakby by samym Chrystusem, zgani ostro krla, przypominajc mu dobrodziejstwa, ktrymi tak szczodrze obsypay go niebiosa. Czowiecze - woa - czegom dla ciebie nie uczyni, co powinienem by uczyni? Konrad, gboko wzruszony, obieca solennie speni yczenie witobliwego opata. wity Bernard opuci Niemcy zadowolony z dokonanego tam dziea. Podrowa przez wschodni Francj, nadzorujc po drodze przygotowania do krucjaty i piszc listy do klasztorw cysterskich w caej Europie, w ktrych nakazywa propagowanie ruchu krucjatowego. W marcu jeszcze raz uda si do Niemiec, aby wzi udzia w synodzie we Frankfurcie, na ktrym zapada decyzja zorganizowania krucjaty przeciwko pogaskim Sowianom, osiadym na wschd od
W rzeczywistoci tylko w Holsztynie; nawet dziaalno misyjno-kolonizacyjna w pniejszej Meklemburgii przypada na okres po drugiej krucjacie. Pomorze, jak wiadomo, zostao schrystianizowane po podboju przez ksicia polskiego Bolesawa Krzywoustego dziki dziaalnoci misyjnej w. Ottona z Bambergi w latach 1124-1127 (przyp. B. Zientary).
12

aby. Obecnoci sw chcia Niemcom pokaza, e chocia jest rzecznikiem krucjaty orientalnej, to jednak nie zamierza namawia ich do zaniedbywania obowizkw chrzecijaskich na obszarach ociennych. Owa krucjata niemiecka, mimo e papie pozwoli jej uczestnikom nosi krzye, skoczya si kompletnym niepowodzeniem, ktre opnio nawrcenie Sowian na chrzecijastwo. Z Frankfurtu Bernard pospiesznie powrci do Clairvaux, oczekiwa tam bowiem wizyty papiea. Papie Eugeniusz spdzi wita Boego Narodzenia 1146 roku w Rzymie, ale nie mogc poradzi sobie z ludnoci rzymsk, niebawem ponownie przenis si do Viterbo, Rzym za znalaz si pod wpywem antyklerykalnego dziaacza, Arnolda z Brescii. Eugeniusz zdawa sobie spraw, e bez pomocy krla Konrada nie zdoa podporzdkowa sobie witego Miasta. Na razie postanowi wyprawi si za Alpy, by zobaczy si z krlem Ludwikiem i osobicie dopilnowa przygotowa do krucjaty. Papie opuci Viterbo w styczniu 1147, a w dniu 22 marca znalaz si w Lyonie. Po drodze dowiedzia si o energicznej akcji witego Bernarda. Wiadomoci te przyj do kwano. Poczucie realizmu podpowiadao mu, e krucjata powinna by czysto francuska, pod wieck komend krla Ludwika, bez podzielonego dowdztwa, ktre nieomal doprowadzio do klski pierwszej wyprawy krzyowej. Tymczasem Bernard uczyni z ruchu krucjatowego spraw midzynarodow, a wiadomo byo przecie, e w praktyce osobiste ambicje monarchw wezm gr nad t pikn ide. Poza tym papie nie chcia pozbywa si krla Konrada, ktrego pomoc bya mu tak potrzebna w Italii. Wiadomo o udziale Niemcw w krucjacie przyj wic bardzo chodno. Nie mg jednak wystpi przeciwko temu otwarcie. W czasie dalszej podry po Francji papie spotka si na samym pocztku kwietnia z krlem Ludwikiem w Dijon, a 6 kwietnia stan w Clairvaux. Do Clairvaux przybyo do niego poselstwo od Konrada z prob o spotkanie w dniu 18 kwietnia w Strasburgu, jednak papie ju wczeniej obieca spdzi wita Wielkanocne w opactwie Saint-Denis i nie chcia zmienia swoich planw. Konrad kontynuowa wic przygotowania do wyprawy na Wschd, rezygnujc z osobistego bogosawiestwa arcypasterza. Tymczasem Eugeniusz odby wiele rozmw z opatem Sugerem, ktry w czasie nieobecnoci Ludwika we Francji mia sprawowa rzdy regencyjne. Zwoa rwnie synod do Parya, aby potpi nauki Gilberta de la Pore13, potem za, 11 czerwca, rozmawia ponownie z Ludwikiem, tym razem w Saint-Denis. Nastpnie, w trakcie ostatnich przygotowa Ludwika do wyprawy, papie bez popiechu uda si w drog do Italii. Podczas gdy krlowie Francji i Niemiec przygotowywali si do krucjaty, ukadajc dug marszrut ldow, kazania wsppracownikw witego Bernarda natchny kompani ludzi znacznie skromniejszego stanu, zoon gwnie z Anglikw, garstki Flamandw i Fryzyjczykw, myl zorganizowania wyprawy do Palestyny drog morsk. Flotylla tych miakw odpyna z Anglii pod koniec wiosny 1147 roku, w czerwcu wszake za pogoda zmusia j do schronienia si w ujciu rzeki Douro, na wybrzeu portugalskim Przybyli tam do nich wysannicy Alfonsa-Henryka hrabiego Portugalii. Alfons-Henryk, ktry od niedawna sta si udzielnym wadc swego kraju, prowadzi w tym czasie rozmowy z papiestwem w sprawie przyznania mu korony krlewskiej, uzasadniajc swe roszczenie zwyciskimi kampaniami przeciwko muzumanom. Korzystajc z trudnej sytuacji Almorawidw odnis on w 1139 roku
13

Biskup Poitiers, teolog scholastyczny, pod silnym wpywem Arystotelesa (przy. tum.).

walne zwycistwo pod Ourique, a w marcu 1147 dotar do Tagu, zdobywajc Santarem. Obecnie zamierza zaatakowa lokaln stolic muzumask Lizbon i do realizacji swego planu potrzebowa pomocy floty morskiej. Krzyowcy zjawili si w sam por. Gwny przedstawiciel hrabiego, biskup Oporto, wskaza im, e jeeli chc walczy za Krzy, to nie musz odbywa dugiej podry do Palestyny. Niewierni znajduj si o krok, mog wic bardzo szybko zdoby sobie nie tylko zasugi duchowe, ale take bogate woci. Flamandowie i Fryzyjczycy bez namysu przystali na t propozycj, waha si natomiast oddzia angielski. Anglicy argumentowali z uporem, e lubowali uda si do Jerozolimy, i dopiero ich dowdca, Henryk Glanville konetabl Suffolku, ktrego biskup sobie pozyska, z wielkim trudem zdoa ich przekona do pozostania na miejscu. Natychmiast po uzgodnieniu warunkw pomocy flotylla poeglowaa do ujcia Tagu, gdzie spotkaa si z wojskiem portugalskim. Wkrtce przystpiono do oblenia Lizbony. Muzumanie bronili miasta z wielkim mstwem. Dopiero w padzierniku, po czterech miesicach walk, zaoga zgodzia si podda, uzyskawszy wpierw gwarancj, e chrzecijanie uszanuj ycie i dobytek mieszkacw. Krzyowcy bez zmruenia oka zamali te warunki, urzdzajc fanatyczn rze, w ktrej Anglicy, wielce dumni ze swej bogobojnoci, mieli udzia do skromny Po zakoczeniu dziaa zbrojnych pewna liczba krzyowcw udaa si w dalsz drog na Wschd, wikszo jednak osiedlia si w dobrach Korony portugalskiej. Epizod ten, cho sta si zalkiem dugotrwaego przymierza midzy Angli a Portugali oraz fundamentem krzewienia chrzecijastwa w krajach zamorskich, nie przynis niemal adnego poytku chrzecijanom na Wschodzie, dla ktrych bezpieczestwa pomoc floty morskiej byaby rzeczywicie bezcenna. Podczas gdy krzyowcy z krajw pnocnych mitryli czas w Portugalii, krlowie Francji i Niemiec posuwali si drog ldow na Wschd. Krl Roger sycylijski zaoferowa po kolei obu monarchom przetransportowanie ich z caym wojskiem drog morsk. Konrad, ktry od dawna by wrogiem Rogera, nie mg, rzecz prosta, przyj tej propozycji, a Ludwik take si wymwi. Papie nie yczy sobie wsppracy z Rogerem, ponadto za mona wtpi, czy krlestwo Sycylii dysponowao flot wystarczajc do przewiezienia wszystkich wojownikw krzyowych. Ludwik nie chcia zreszt, majc ze sob tylko poow armii, zda si na ask i nieask czowieka znanego z dwulicowoci, w dodatku zaciekego wroga stryja krlowej Francji14. Podr ldem bya i bezpieczniejsza, i tasza. Krl Konrad zamierza opuci Niemcy na Wielkanoc 1147 roku. W grudniu przyj w Spirze poselstwo bizantyjskie, ktremu oznajmi, e lada moment wyruszy na Wschd. W istocie uda si w drog dopiero pod koniec maja. W ostatnich dniach tego miesica opuci Ratyzbon i wkroczy na Wgry. Armia Konrada bya jak na wczesne czasy gigantyczna. Zdjci zdumieniem kronikarze szacowali jej liczebno na milion wojownikw, a z pewnym prawdopodobiestwem mona przyj, e uwzgldniajc zarwno zbrojnych, jak i pielgrzymw, rzesza ta liczya blisko dwadziecia tysicy ludzi. Konradowi towarzyszyo dwch jego wasali, ksi czeski Wadysaw i polski Bolesaw IV15. Wrd dostojnikw niemieckich pierwsze miejsce
14 15

Chodzi o Rajmunda z Poitiers, ksicia Antiochii (przyp. tum.). Bolesaw IV (Kdzierzawy) nie wzi udziau w krucjacie. Uczestniczcym w niej (wedug Cinnamusa) ksiciem polskim by moe wygnaniec Wadysaw II, a najprawdopodobniej jego syn Bolesaw Wysoki, pniejszy ksi wrocawski (przy. B. Zientary).

zajmowa ksi Szwabii Fryderyk, bratanek i dziedzic Konrada. W wyprawie bra take udzia hufiec lotaryski pod komend Henryka biskupa Metzu i Stefana biskupa Toul. Wojsko to byo bardzo niesforne. Monowadcy niemieccy paali wzajemn zawici, a Niemcy, Sowianie i frankoscy Lotaryczycy wiedli nieustanne spory. Konrad by czowiekiem zbyt sabej rki, by utrzyma ich w ryzach. Liczy ju wtedy z gr pidziesitk, zdrowie mu nie dopisywao, z usposobienia by mikki i zmienny. Zacz wic coraz wicej wadzy przekazywa swemu kipicemu energi, lecz niedowiadczonemu bratankowi Fryderykowi. W cigu czerwca armia niemiecka maszerowaa przez ziemie wgierskie. Mody krl Geza zachowywa si yczliwie, nie doszo do adnych incydentw. W czasie przemarszu wojsk krlewskich przez Wgry zjawio si poselstwo bizantyjskie pod przewodnictwem Demetriusza Makrembolitesa i Wocha Aleksandra z Graviny, stawiajc Konradowi pytanie, czy przybywa jako wrg, czy jako przyjaciel, i dajc od niego zoenia przysigi, e nie popeni adnego uczynku, ktry mgby przynie szkod pomylnoci i interesom cesarza. Wersja przysigi, ktra zobowizywaa do poniechania czynw szkodliwych, zostaa trafnie wybrana, poniewa w niektrych krajach zachodnich wasale skadali swemu suzerenowi przysig z reguy tylko w tym brzmieniu, i tak wanie przysig zoy Aleksemu w czasie pierwszej krucjaty Rajmund z Tuluzy. Bya ona tak sformuowana, e odmowa Konrada oznaczaaby przyznanie si do wrogich intencji wobec cesarza. Konrad zoy dan przysig, a ambasadorzy bizantyjscy zapewnili go, e w czasie przemarszu przez ziemie cesarskie otrzyma wszelk niezbdn pomoc. Okoo 20 lipca Konrad przekroczy w Braniczewie granic Cesarstwa. Przy przeprawie przez Dunaj przyszy Niemcom z pomoc statki bizantyjskie W Niszu zgosi si do krla namiestnik prowincji bugarskiej, Micha Branas, i dostarczy oddziaom prowiant, ktry specjalnie zmagazynowano przed ich przybyciem. W Sofii, gdzie Konrad stan kilka dni pniej, powita go oficjalnie w imieniu cesarza Micha Paleolog, namiestnik Tessaloniki, kuzyn Manuela. Do tej chwili wszystko szo gadko. Konrad napisa do swych przyjaci w Niemczech, e pod kadym wzgldem jest zadowolony. Po opuszczeniu Sofii wszake wojownicy niemieccy zaczli pldrowa okolice wiejskie, nie pacc chopom za rekwirowane rzeczy, a nawet mordujc tych, ktrzy odwayli si broni swego dobytku. Kiedy zwrcono si do Konrada ze skargami, przyzna otwarcie, e tak rozwydrzonej haastry nie potrafi utrzyma w karbach. W Filipopolis doszo do jeszcze wikszych ekscesw. Zrabowano znaczn ilo ywnoci, w dodatku wybuchy zamieszki, gdy Niemcy oskaryli o czary jakiego kuglarza, ktry spodziewajc si zarobi od onierzy troch grosza zademonstrowa im swoje sztuczki. Niemcy pucili z dymem przedmiecia, nie odwayli si jednak zaatakowa solidnych murw miejskich. Arcybiskup Micha Italikos wystpi do Konrada z protestem tak energicznym, e zawstydzony krl zdecydowa si ukara prowodyrw. W tej sytuacji Manuel wysa oddziay cesarskie z rozkazem eskortowania krzyowcw i dopilnowania, by nie zbaczali z gwnego traktu. Pogorszyo to tylko sytuacj, gdy Bizantyjczycy i Niemcy raz po raz wdawali si w bjki. Do najniebezpieczniejszego konfliktu doszo w okolicy Adrianopola, gdy z zemsty za obrabowanie i zamordowanie przez bizantyjskich bandytw pewnego dostojnika niemieckiego, ktry z powodu choroby zosta w tyle za armi, Fryderyk szwabski spali doszcztnie tamtejszy klasztor, nie zostawiajc nikogo przy yciu. Biorc za to odwet Bizantyjczycy zaczli mordowa pijanych maruderw, a w wojsku niemieckim pijastwo byo nagminne. Po

przywrceniu spokoju przez dowdc bizantyjskiego Prosucha i podjciu przez armi marszu zjawili si posowie Manuela, ktry by ju powanie zaniepokojony biegiem wydarze, i zadali od Konrada, by uda si prosto do Sestos nad Hellespontem i przeprawi si stamtd do Azji. Jeeli Niemcy pomaszeruj do Konstantynopola, cesarz uzna to za akt nieprzyjazny. Konrad odmwi spenienia tego dania. Jak si wydaje, Manuel z pocztku zamierza powstrzyma Niemcw si, ale w ostatniej chwili odwoa rozkazy, ktre ju wyda Prosuchowi. Z wyrokw Opatrznoci Niemcy ponieli wkrtce kar. Kiedy obozowali w Czeravas na rwninie trackiej, zalaa ich namioty naga fala powodziowa, wielu wojownikw utono, ponieli te cikie straty materialne. Jedynie hufiec Fryderyka, ktry biwakowa na wzniesieniu, wyszed z tej katastrofy bez szwanku. Mimo wszystko do chwili dotarcia armii niemieckiej do Konstantynopola, okoo 10 wrzenia, nie doszo ju do adnego powanego incydentu. Hufce francuskie z krlem Ludwikiem na czele posuway si za Niemcami w odlegoci mniej wicej miesica marszu. Krl wyruszy w drog z opactwa SaintDenis w dniu 8 lipca, rozkazujc swoim wasalom przyby kilka dni pniej do Metzu. Jak si zdaje, wojsko Ludwika byo nieco sabsze od armii Konrada. Stawili si wszyscy feudaowie, ktrzy razem z Ludwikiem wzili krzye w Vzelay, kady bowiem chcia dopeni lubw krucjatowych. Krlowi towarzyszya jego maonka Eleonora z Akwitanii, najmoniejsza dziedziczka we Francji, bratanica ksicia Antiochii. Na wypraw uday si ze swoimi mami hrabiny Flandrii i Tuluzy oraz wiele innych dam. Do armii doczy wielki mistrz templariuszy, Ewerard z Barre, na czele oddziau ochotnikw zwerbowanych do zakonu. Krl liczy wtedy dwadziecia sze lat. Zawdzicza sw saw bardziej pobonoci ni sile charakteru. Pozostawa pod wielkim wpywem zarwno swej ony, jak i brata. Nie mia adnego dowiadczenia w dowodzeniu armi, grzeszy brakiem decyzji. Na og biorc, wojsko francuskie byo bardziej zdyscyplinowane i mniej skonne do rozbojw ni Niemcy, ale mimo to w czasie przeprawy przez Ren w Wormacji doszo do zamieszek. Kiedy do krla doczyy wszystkie hufce, armia wyruszya w drog przez Bawari. W Ratyzbonie, gdzie Francuzi stanli w dniu 29 czerwca, czekao na Ludwika poselstwo bizantyjskie. Ambasadorami cesarza byli Demetriusz Makrembolites, ktry na Wgrzech ju wybada intencje Konrada, oraz niejaki Mauros. Zadali od krla gwarancji, e w czasie przemarszu przez ziemie bizantyjskie zachowywa si bdzie jak przyjaciel cesarza i e przekae mu wszystkie dawne posiadoci bizantyjskie, ktre zdobdzie w czasie wyprawy. Jak mona sdzi, nie dali od Ludwika przysigi nieszkodzenia, poniewa zdawali sobie spraw, e krl francuski od razu zorientuje si w konsekwencjach takiego przyrzeczenia. Ludwik oznajmi oficjalnie, e przybywa jako przyjaciel, ale uchyli si od jakichkolwiek obietnic w materii swych przyszych podbojw, gdy danie to uzna za zbyt oglnikowe, a tym samym niebezpieczne. Z Ratyzbony Francuzi skierowali si na Wgry, ktre bez adnych incydentw przemierzyli w cigu pitnastu dni, docierajc do granicy Cesarstwa pod koniec sierpnia. W Braniczewie przeprawili si przez Dunaj i poszli gwnym traktem przez Bakany. Mieli pewne kopoty z zaprowiantowaniem, poniewa Niemcy ogoocili okolice z ywnoci, a ludno, ktrej ekscesy wojsk niemieckich day si tak bolenie we znaki, patrzya na krzyowcw podejrzliwie i nie kwapia si do okazania im pomocy. Na domiar, handlarze korzystali z kadej sposobnoci do oszukiwania Francuzw na miarach i

wagach, nie dajc im, oczywicie, niczego bez zapaty z gry. Jednake urzdnicy bizantyjscy okazywali im yczliwo, a dowdcy francuscy nie popuszczali swym ludziom cugli. A do przybycia armii francuskiej pod Konstantynopol nie doszo do powaniejszych niepokojw, mimo to jednak Francuzi z coraz wiksz antypati spogldali zarwno na Bizantyjczykw, jak i na Niemcw. W Adrianopolu wadze bizantyjskie staray si nakoni Ludwika, podobnie jak przed nim Konrada, by omin stolic i przeprawi si przez Hellespont do Azji, ale krl francuski rwnie opar si temu daniu. Tymczasem pewna liczba Francuzw, ktrych zdenerwowao zbyt powolne tempo marszu, wysforowaa si do przodu, doczajc do hufcw niemieckich. Niemcy odnieli si do nich wrogo, odmawiajc przyznania racji ywnociowych. Oddziay lotaryskie, ktre ju od dawna yy le z Niemcami, wziy stron Francuzw i podburzyy ich przeciwko krzyowcom niemieckim. Tote zanim krl francuski zjawi si w Konstantynopolu, stosunki midzy krzyowcami obu nacji byy pene nieufnoci i wzajemnych pretensji, a jednoczenie zarwno Niemcy, jak i Francuzi z jednak niechci odnosili si do Bizancjum. Nie wryo to krucjacie powodzenia.

Rozdzia 2

Niezgoda wrd chrzecijan

eby nie byo wrd was przypadkiem sporw, zazdroci, gniewu, niewaciwego wspzawodnictwa, obmw, szemrania, wynoszenia si, ktni. - Drugi list do Koryntian 12, 20

iedy do Konstantynopola nadeszy pierwsze wieci o wyprawie krzyowej, cesarz Manuel by pochonity sprawami anatolijskimi. Mimo kampanii jego ojca i dziada sytuacja w azjatyckich prowincjach imperium stale si pogarszaa. Wolne od plagi najazdw tureckich byy tylko okrgi nadmorskie. W gbi pwyspu wojska tureckie niemal co roku dokonyway rabunkowych napaci na ziemie cesarskie, operujc z dala od wielkich fortec i wymykajc si oddziaom bizantyjskim. Mieszkacy terenw przygranicznych opucili osiedla, chronic si w miastach i na wybrzeu. Manuel postawi sobie za cel wytyczenie cisej granicy, strzeonej gsto rozlokowanymi fortami. Dyplomacj i mieczem stara si doprowadzi do ustalenia takiej linii demarkacyjnej. W 1141 roku zmar Muhammad Ibn Ghazi, emir z dynastii Daniszmendydw. Rzdzi on najpotniejszym pastwem muzumaskim w Azji Mniejszej, jednake zaraz po zgonie Muhammada doszo do wojen domowych midzy jego synami i brami. Do koca 1142 roku emirat rozpad si na trzy pastewka. Syn zmarego emira, Zu an-Nun, wzi Cezare Mazak, jego brat Jakub Arslan zawadn Sebaste (Siwas), a drugi brat, Ajn ad-Daula, Meliten. Sutan selducki z Ikonium, Masud, uzna podzia emiratu daniszmendydzkiego za dobr okazj do narzucenia Turkom anatolijskim swej hegemonii. Dokona najazdu na ziemie Daniszmendw i podporzdkowa sobie obszary a po Eufrat. Przestraszeni agresj sutana bracia, Jakub Arslan i Ajn ad-Daula, zawarli sojusz z Bizancjum, stajc si na podstawie traktatu zawartego prawdopodobnie w 1143 roku w jakim stopniu wasalami Cesarstwa. Manuel skoncentrowa wtedy sw uwag na Masudzie, ktrego lotne oddziay dotary a do Maladiny, pooonej na drodze z Nikei do Doryleum. Cesarz zmusi je do odwrotu, ale zaraz zawrci do Konstantynopola, zarwno z powodu swej niedyspozycji, jak i miertelnej choroby ukochanej siostry Marii, ktra daa mu dowd swej lojalnoci, gdy w momencie obejmowania przez niego tronu jej m, cezar Jan Roger, Norman z pochodzenia, uknu spisek, zmierzajcy do przywaszczenia sobie korony cesarskiej. W 1145 roku Masud ponownie dokona najazdu na Cesarstwo, zdobywajc ma twierdz Prakana w Izaurii, ktrej utrata bya niebezpieczna dla linii komunikacyjnych midzy Bizancjum a Syri, a po jakim czasie spldrowa dolin Meandru, docierajc a do morza. Manuel uzna, e nadesza pora do miaego zaatakowania Masuda i marszu na Ikonium. Cesarz niedawno si oeni i ludzie mwili, e chcia si pochwali przed swoj on Niemk wietnoci rycerstwa bizantyjskiego. W lecie 1146 Manuel wysa do sutana formalne owiadczenie o wypowiedzeniu wojny i w rycerskim stylu wyruszy

przez Doryleum do Filomelionu. Oddziay tureckie prboway go po drodze zatrzyma, ale Manuel odpar ich natarcie. Masud wycofa si do swej stolicy, ale cho wzmocni tam garnizon, trzyma si otwartego terenu, wysyajc wezwania na wschd o posiki. Armia bizantyjska przez kilka miesicy obozowaa pod Ikonium, ktrego obron dowodzia ona sutana. Manuel odnosi si do swych wrogw z galanteri. Kiedy rozeszy si pogoski o mierci sutana, natychmiast zawiadomi sutank, e nie odpowiada to prawdzie, i stara si, bez powodzenia, zmusi swoich wojownikw do szanowania grobw muzumanw, ktre znajdoway si poza obrbem miasta. Nieoczekiwanie cesarz wyda rozkaz odwrotu. Pniej twierdzono, e doszy do niego suchy o planowanej krucjacie, wydaje si jednak nieprawdopodobne, by mg tak szybko otrzyma oficjalne zawiadomienie o decyzji, ktr na wiosn tego roku powzito w Vzelay. Poniewa z ca pewnoci odnosi si bardzo podejrzliwie do zamiarw Sycylii, by moe przeczuwa, e na co si zanosi. Wiedzia ju wtedy rwnie, e Masud otrzyma znaczne posiki, obawia si przeto przecicia swych dugich i wtych linii komunikacyjnych. W znakomitym ordynku armia cesarska niespiesznymi etapami wycofaa si na wasne terytorium. Zanim mona byo podj nastpn kampani przeciwko Ikonium, Manuel dowiedzia si o bliskiej ju perspektywie wkroczenia do jego pastwa armii krzyowych. Ogarn go niepokj, nie bez racji, gdy dowiadczenia bizantyjskie nie usposabiay do optymizmu. Kiedy wic na wiosn 1147 Masud zaproponowa mu rozejm oraz zwrot Prakany i innych swoich zdobyczy, Manuel wyrazi zgod. Z powodu zawarcia tego traktatu okrzyknito go zdrajc chrzecijastwa. Jednake wrogo, ktrej dowody da Konrad, zanim jeszcze Niemcy mogli si dowiedzie o tym porozumieniu, wskazuje, e cesarz postpi mdrze, podejmujc rodki ostronoci. Manuel nie mia adnych zobowiza wobec chrzecijaskiego krla, ktry jawnie gosi, e zaatakuje Konstantynopol. W dodatku za trudno od niego wymaga, by cieszy si z wyprawy zbrojnej, ktra ksiciu Antiochii stworzyaby okazj do zlekcewaenia niedawno zoonego hodu lennego i zamania obowizku posuszestwa. Jakkolwiek nie ulega wtpliwoci, e podjcie powanych dziaa zbrojnych przeciwko Turkom uatwioby krzyowcom przepraw przez Anatoli, to jednak umoliwioby im take wyrzdzenie olbrzymich szkd Cesarstwu, ktre byo przedmurzem chrzecijastwa. Cesarz uzna wic za konieczne wyplta si z konfliktu, ktry w momencie tak draliwym osabia jego siy, zwaszcza e grozia mu wojna z Sycyli. W przeszoci stosunki Manuela z Konradem ukaday si dobrze. Zbliya ich obawa przed Rogerem sycylijskim, cesarz niedawno oeni si ze szwagierk Konrada. Jednake zarwno gwaty popenione przez wojska niemieckie na Bakanach, jak i odmowa Konrada udania si przez Hellespont prosto do Azji spdzay Manuelowi sen z oczu. Kiedy Konrad stan pod Konstantynopolem, wyznaczono mu na rezydencj paac podmiejski w Filopationie, w pobliu waw obronnych, a wojsko niemieckie rozoyo si obozem na okolicznych terenach. W cigu kilku dni Niemcy tak zdewastowali w paac, e nie nadawa si do zamieszkania. Konrad przeprowadzi si wic do paacu w Pikridionie, pooonym na drugim kracu Zotego Rogu, na wprost dzielnicy Fanar. Tymczasem onierze niemieccy zaczli dopuszcza si tak wielkich gwatw wobec ludnoci, e dla pooenia temu kresu wadze wysay oddzia wojownikw bizantyjskich. Doszo do kilku potyczek. Kiedy cesarz zada odszkodowania, Konrad najpierw uzna szkody za bahe, a potem w pasji zagrozi, e w przyszym roku zajmie stolic si. Wydaje

si, e dopiero cesarzowej udao si uagodzi obu monarchw. Tymczasem Manuel, ktry z obawy przed poczeniem si armii zachodnich tak usilnie nalega na szybk przepraw Niemcw przez Bosfor, stwierdzi nieoczekiwanie, e Niemcy spokornieli, zaczli bowiem ju wtedy wadzi si z pierwszymi przybyszami francuskimi. Z pozoru zapanowaa zgoda, Konrad przeprawi si ze swym wojskiem do Chalcedonu, z bagaami penymi kosztownych podarunkw od cesarza, ktry posa mu take kilka piknych koni. Krl wszake nie zgodzi si na odstpienie pewnej liczby wojownikw, ktrych Manuel pragn zaangaowa do armii cesarskiej, proponujc w zamian cz oddziaw bizantyjskich stacjonujcych w Cylicji; w obliczu grocej wojny z Sycyli byoby to dla Manuela transakcj bardzo korzystn. Po przybyciu do Chalcedonu Konrad zwrci si do Manuela o przydzielenie mu przewodnikw do przeprowadzenia armii przez Anatoli. Manuel powierzy to zadanie dowdcy gwardii wareskiej, Stefanowi. Jednoczenie doradza Niemcom, by nie szli drog prowadzc w poprzek pwyspu, lecz pomaszerowali szlakiem nadmorskim do Attalii, gdy trasa ta biega przez obszary znajdujce si pod wadz Cesarstwa. Zasugerowa im rwnie odesanie do kraju wszystkich cywilnych pielgrzymw, poniewa bd utrudnia dziaania wojska. Konrad przeszed do porzdku dziennego nad tymi radami i pomaszerowa do Nikei. Po przybyciu do tego miasta rozway rzecz ponownie i postanowi podzieli sw armi na dwa ugrupowania. Otton z Freising z wikszoci niezbrojnych mia uda si przez Laodyce nad Likosem do Attalii, sam krl natomiast, na czele gwnych si, wyruszy szlakiem pierwszej krucjaty, ktry prowadzi w gb ldu. W dniu 15 padziernika wojsko Konrada wymaszerowao z Nikei, z dowdc wareskim Stefanem jako gwnym przewodnikiem. Przez nastpne osiem dni Niemcy, znajdujcy si nadal na terytorium bizantyjskim, jedli do syta, cho pniej skaryli si, e przedstawiciele cesarza faszowali mk kred i wciskali im zdeprecjonowane monety. Nie zrobili jednak adnych zapasw na drog przez terytorium tureckie. Szczeglnie dotkliwie dawa im si we znaki brak wody. W dniu 25 padziernika, gdy stanli nad rzeczk Bathys w pobliu Doryleum, niedaleko miejsca, gdzie przed p wiekiem krzyowcy odnieli walne zwycistwo, uderzya na nich caa armia selducka. Piechurzy niemieccy byli zmczeni, umierali z pragnienia. Wielu rycerzy zsiado z koni, by da im wypocz. Nage, szybkie, powtarzajce si szare lekkiej jazdy tureckiej zaskoczyy Niemcw kompletnie. Doszo do masakry, trudno bowiem nazwa to bitw. Konrad na prno usiowa skrzykn swych ludzi. Wieczorem z garstk ocalonych ucieka w popochu do Nikei. Utraci dziewi dziesitych swego wojska oraz wszystko, co znajdowao si w obozie. Zwycizcy sprzedawali upy na bazarach caego muzumaskiego Wschodu, nawet w Persji. Tymczasem wojsko francuskie pod wodz krla Ludwika przemaszerowao przez Konstantynopol. Francuzi przybyli tam 4 padziernika, zastajc lotarysk stra przedni rozsierdzon zarwno barbarzystwami Niemcw, jak i wieciami o rozejmie zawartym przez Manuela z Turkami. Mimo prb wysannika Ludwika, Ewerarda z Barre, wielkiego mistrza templariuszy, wadze bizantyjskie nie zgodziy si na poczenie hufca lotaryskiego z Francuzami. Biskup Langres, z typow dla zakonnikw z Clairvaux niechrzecijask surowoci, doradza krlowi zmian polityki i zawarcie sojuszu z Rogerem sycylijskim przeciwko perfidnym Grekom. Ludwik jednak by czowiekiem wielkiej moralnoci i ku rozczarowaniu baronw nie uleg tym namowom. Zadowolony z przyjcia zgotowanego mu przez dwr bizantyjski, poszed za rad penego agodnoci humanisty, biskupa Lisieux.

Bizantyjczycy ulokowali Ludwika w wysprztanym po Niemcach paacu w Filopationie, zapraszali go chtnie na przyjcia w paacu cesarskim, a cesarz oprowadzi swego gocia po najbardziej godnych widzenia miejscach bizantyjskiej metropolii. Wielu feudaw byo rwnie oczarowanych okazywanymi im faworami. Manuel dopilnowa, by wojsko francuskie jak najszybciej przeprawio si przez Bosfor, a kiedy rozlokowao si w Chalcedonie, skorzysta z zamieszek wywoanych przez pewnego pielgrzyma flamandzkiego, ktrego pono kto ocygani, i pod tym pretekstem przerwa dostawy ywnoci dla Francuzw. Cho Ludwik natychmiast rozkaza powiesi winowajc, Manuel wznowi zaopatrzenie hufcw francuskich dopiero wtedy, gdy Ludwik zoy przysig, e przekae Cesarstwu wszystkie dawne posiadoci bizantyjskie, ktre z pomoc jego armii zostan odebrane niewiernym, godzc si take na zoenie z gry hodu lennego przez baronw francuskich z wszelkich terytoriw, jakie mog si znale w ich posiadaniu. Wprawdzie feudaowie francuscy sarkali, Ludwik jednak uzna to danie za cakowicie uzasadnione, zaleao mu bowiem ogromnie na pomocy bizantyjskiej, zwaszcza e nadeszy ju pierwsze wieci o druzgoccej klsce Niemcw. Z pocztkiem listopada wojsko francuskie dotaro do Nikei. Klska Niemcw okazaa si prawd. Fryderyk szwabski przyjecha konno do obozu francuskiego i opowiedziawszy o przebiegu bitwy poprosi Ludwika o natychmiastowe udanie si do Konrada na rozmow. Ludwik nie zwlekajc pospieszy do niemieckiej kwatery gwnej, gdzie krlowie odbyli narad. Postanowiono pomaszerowa w dalsz drog tras poudniow, trzymajc si posiadoci bizantyjskich. Chwilowo stosunki midzy obu armiami ukaday si przyjanie. Kiedy Niemcy, nie mogc zaopatrzy si w ywno w okolicy swego obozowiska - Francuzi bowiem ogoocili j do cna zaczli napada na ssiednie wioski, natychmiast zaatakoway ich bizantyjskie oddziay policyjne. Z opresji uratowa ich oddzia francuski pod dowdztwem hrabiego Soissons, ktry pospieszy im z pomoc na prob Konrada. Konradowi udao si zaprowadzi w wojsku znony porzdek. Wikszo pielgrzymw, ktra wysza cao z masakry, powloka si z powrotem do Konstantynopola. O ich losie nic nie wiemy. Obie armie wyruszyy w drog jednoczenie. W dniu 11 listopada stany obozem w Esseronie, w pobliu dzisiejszego Barykesiru. W miejscowoci tej zmieniono marszrut. Mona przypuszcza, e do gwnych si dotary ju wtedy wiadomoci o marszu Ottona z Freising szlakiem, ktry prowadzi prosto do Filadelfii i Laodycei. O wdrwce tej gromady wiemy tylko tyle, e dotara do Attalii wyczerpana i zdziesitkowana, pozostawiajc na poboczach szlaku trupy ludzi zmarych z wycieczenia lub zabitych przez tureckich napastnikw. Krlowie postanowili trzyma si blisko wybrzea, posuwa si przez obszary urodzajne i utrzymywa kontakt z flot bizantyjsk. Pomaszerowali przez Adramytion, Pergamon i Smyrn i dotarli do Efezu. Wojsko Ludwika szo w awangardzie, Niemcy wlekli si za nimi z tyu o dzie marszu, wymiewani przez swych sprzymierzecw za lamazarno. Historyk bizantyjski Cinnamus zanotowa szyderczy okrzyk Pousse Allemand, jakim Francuzi naigrawali si z Niemcw. W Efezie zdrowie Konrada tak bardzo si pogorszyo, e pozosta on w miecie. Dowiedziawszy si o chorobie krla Manuel przysa mu kosztowne podarunki i namwi do przeniesienia si do Konstantynopola, gdzie przyj go z wielk serdecznoci i ulokowa w paacu cesarskim. Manuel, ktry namitnie interesowa si medycyn, upar si, e bdzie osobicie leczy swego gocia. Konrad

wyzdrowia i ze wzruszeniem wspomina troskliwo, jak .okazaa mu para cesarska. W czasie tej bytnoci Konrada w stolicy zaaranowano maestwo jego przyrodniego brata, Henryka, ksicia Austrii, z bratanic cesarza Teodora, crk cesarskiego brata Andronika. Krl ze swoim dworem zabawi w Konstantynopolu do pocztku marca 1148, po czym pod eskort bizantyjskiej eskadry wojennej odpyn do Palestyny. Podczas czterodniowego pobytu w Efezie krl Ludwik otrzyma list od Manuela. Cesarz zawiadamia, e Turcy ponownie chwycili za bro, radzi wic unika star zbrojnych i w miar moliwoci trzyma si obszarw, ktre znajdoway si pod oson twierdz bizantyjskich. Manuel niewtpliwie obawia si, e Turcy mog zada Francuzom cikie straty, za co z pewnoci zostaby obarczony win, a jednoczenie, w obliczu wojny z Sycyli, nie chcia dopuci do adnego incydentu, ktry mg doprowadzi do zerwania ukadu pokojowego z sutanem. Ludwik pozostawi to ostrzeenie bez odpowiedzi, nie odpisa take na list, w ktrym cesarz go uprzedza, e wadze bizantyjskie nie bd mogy przeszkodzi ludnoci, jeeli zechce ona wzi odwet za szkody wyrzdzone przez krzyowcw. W wojsku francuskim doszo do rozprzenia dyscypliny, do stolicy napyway skargi na bezprawia Francuzw. Armia francuska posuwaa si krt dolin Meandru. W Decervium, gdzie spdzono wita Boego Narodzenia, pokazali si Turcy, ktrzy zaczli nka kolumn francusk na drodze prowadzcej do mostu pod Antiochi Pizydyjsk. W okolicy tego miasta doszo do zaartej bitwy. Francuzom udao si sforsowa most, Turcy natomiast schronili si w murach Antiochii. W jaki sposb dostali si do tej bizantyjskiej twierdzy, nie wiadomo. Rzecz zrozumiaa, e Francuzi uznali to za zdrad chrzecijastwa. Bez wzgldu jednak na to, czy zaoga ulega przewaajcej sile muzumanw, czy zawara z nimi jaki pakt, wydaje si nieprawdopodobne, by stao si to za aprobat cesarza. Bitwa na przedpolu mostu pod Antiochi rozegraa si okoo 1 stycznia 1148. Trzy dni pniej krzyowcy przybyli do Laodycei; zastali miasto kompletnie wyludnione, poniewa przestraszeni mieszkacy schronili si na okolicznych wzgrzach, ze wszystkimi zapasami ywnoci. Wojsko miao wic wielkie kopoty z zaopatrzeniem w prowiant na nastpny, niezwykle ciki etap. Droga do Attalii prowadzia przez wysokie, odludne gry. Nawet w najlepszych warunkach szlak ten by ogromnie wyczerpujcy. Dla godnych wojownikw, smaganych styczniowymi wiatrami i nkanych przez Turkw, ktrzy czyhali na kadego marudera i kadego chorego, sta si prawdziw gehenn. Na caej trasie onierze spotykali trupy pielgrzymw niemieckich, ktrzy zginli tu kilka miesicy temu. Poza kompani rycerzytemplariuszy dyscyplina w wojsku zaamaa si kompletnie. Krlowa i jej damy dworu trzsy si z zimna w lektykach, przysigajc, e ju nigdy w yciu nie odwa si na tak straszliw podr. Pewnego popoudnia, kiedy wojsko zaczo schodzi z gr w kierunku morza, stra przednia pod komend Gotfryda z Ranconu wbrew rozkazom krla nie zatrzymaa si na postj na szczycie przeczy, lecz od razu zesza w d, tracc czno z zasadnicz kolumn, ktr Turcy natychmiast zaatakowali. Wprawdzie krzyowcy dotrzymali im pola, ale tylko zapadajce ciemnoci uratoway krla od niechybnej mierci, a hufce francuskie poniosy dotkliwe straty. Od tego miejsca droga staa si atwiejsza. Turcy nie odwayli si zapuszcza na rwnin. Na pocztku lutego krzyowcy stanli w Attalii. Namiestnikiem

bizantyjskim w tym miecie by Woch, niejaki Landulf. Na polecenie cesarza robi wszystko, co mg, by pomc krzyowcom. Attalia bya jednak miastem niewielkim, licho zaopatrzonym w ywno. Leaa w okrgu ubogim, ktry Turcy niedawno spustoszyli. Zapasy zimowe znajdoway si na wyczerpaniu, pielgrzymi niemieccy zabrali wszystko, co si tylko dao. Nic wic dziwnego, e ywnoci byo tam niewiele, a ceny horrendalne. Dla wzburzonych i zawiedzionych Francuzw stanowio to jeszcze jeden dowd zdradzieckich machinacji Bizantyjczykw. Krl Ludwik zdecydowa si wic odby dalsz drog morzem i zacz pertraktowa z Landulfem o wynajcie statkw. W tej porze roku wszake zgromadzenie tak duej flotylli w porcie na dzikim wybrzeu karamaskim nie byo wcale atwe. W czasie przygotowa do transportu Turcy nagle zeszli z gr i uderzyli na obz krzyowcw. I tym razem Francuzi nie posiadali si z oburzenia na Bizantyjczykw, mona si bowiem domyla, e nie kiwnli oni palcem w obronie nie proszonych goci, ktrzy sw obecnoci prowokowali Turkw do napastowania ich posiadoci. Po zawiniciu statkw do portu okazao si, e jest ich za mao, by zabra cae wojsko. Ludwik zaadowa wic swj dwr i tylu konnych, ilu pomiecio si na pokadach, i popyn do Saint-Simon, gdzie dobi w dniu 19 marca. Opuszczajc swe wojsko w Attalii krl dla spokoju sumienia wrczy Landulfowi piset grzywien z prob o opiek nad chorymi i rannymi i wyekspediowanie reszty hufca drog morsk, jeeli bdzie to moliwe. Dowdztwo nad nim powierzy hrabiom Flandrii i Burbonii. Nastpnego dnia po odpyniciu krla z Attalii Turcy ponownie napadli na obz Francuzw. Poniewa krzyowcy mieli zbyt sab jazd i nie mogli skutecznie odeprze ataku, Bizantyjczycy zgodzili si wpuci ich do twierdzy. W miecie spotkali si z dobrym przyjciem, zaopiekowano si chorymi, a Landulf stara si zdoby statki do przetransportowania wojska. I tym razem nie udao mu si zgromadzi dostatecznie licznej flotylli. Teodoryk z Flandrii i Archibald z Burbonii za przykadem swego monarchy wsiedli na statki, zabrali przyjaci i reszt konnicy, a piechurom i ptnikom doradzili odbycie dalszej drogi ldem i liczenie na wasne siy. Opuszczeni przez swoich wodzw i zgnbieni onierze odmwili przeniesienia si do obozu, przygotowanego przez Landulfa, ktry chcia si ich pozby z miasta. W obozie - powiadali - byliby zbyt atwym celem dla ucznikw tureckich. Nie zwlekajc wyruszyli na wschd. Ogupiali, niezdyscyplinowani, peni nieufnoci do przewodnikw, a w dodatku nieustannie napastowani przez Turkw, ktrzy w ich przekonaniu pozostawali w zmowie z Bizantyjczykami, udrczeni Francuzi, z niedobitkami piechoty niemieckiej wlokcej si w ogonie kolumny, posuwali si noga za nog do Cylicji. Pod koniec wiosny poowa tej rzeszy dotara do Antiochii. W jednym ze swoich wielu listw do Sugera, ktrych nieodmiennym tematem byo danie pienidzy, krl Ludwik przypisa klski w Anatolii zdradzie cesarza, a take i naszym wasnym bdom. Oskarenia pod adresem cesarza Manuela czciej i z jeszcze wiksz pasj powtarza oficjalny francuski kronikarz wyprawy, Odon z Deuil, a zachodni historycy, z nielicznymi wyjtkami, wtruj mu po dzie dzisiejszy. Niepowodzenia wypraw krzyowych tak bardzo przyczyniy si do zaognienia stosunkw midzy chrzecijastwem zachodnim a wschodnim, e oskarenie to wymaga bardziej skrupulatnego rozpatrzenia. Odon si ali, e Bizantyjczycy dostarczali krzyowcom za mao ywnoci, i to po zbyt wygrowanych cenach; e dawali za mao statkw transportowych oraz kiepskich przewodnikw; a co najgorsze, e sprzymierzyli si z Turkami przeciwko chrzecijaskim braciom. Dwa pierwsze zarzuty s absurdalne. adne pastwo

redniowieczne, nawet tak dobrze zorganizowane jak Bizancjum, nie dysponowao na tyle wielkimi zapasami ywnoci, by zaopatrzy dwie nadzwyczaj liczne armie, ktre wkroczyy na jego terytorium niemal bez uprzedzenia. A kiedy ywnoci jest za mao, ceny nieuchronnie id w gr. Nie ulega wtpliwoci, e wielu kupcw i niektrzy urzdnicy rzdowi starali si oszuka intruzw. W handlu proceder taki nigdy nie nalea do rzadkoci, zwaszcza w redniowieczu i na Wschodzie. Nie mona obarcza Landulfa win za to, e w rodku zimy nie zgromadzi w maym porcie w Attalii floty zdolnej do przetransportowania caej armii. Trudno rwnie mie za ze przewodnikom, do ktrych rad stosowano si rzadko, e zdarzao im si czasem nie wiedzie o ostatnio zniszczonych przez Turkw mostach i wodopojach i e dezerterowali, przestraszeni pogrkami i wrogoci powierzonych ich opiece ludzi. Zarzut zmowy Bizantyjczykw z Turkami jest znacznie powaniejszy, ale na kwesti t trzeba spojrze z punktu widzenia Manuela. Cesarz ani nie zaprasza armii krzyowej, ani nie pragn krucjaty. Mia dostateczne powody do ubolewania, e wyprawa dosza do skutku. W tym okresie dyplomacja bizantyjska znaa ju dobrze sposoby wygrywania rywalizacji midzy ksitami tureckimi i kolejnego ich izolowania. Kada wyprawa zbrojna poprzedzona tak gwatown propagand jak druga krucjata prowadzia nieuchronnie do powstania wsplnego frontu muzumanw przeciwko chrzecijanom. Co wicej, dla bizantyjskiej strategii w walce przeciwko islamowi podporzdkowanie Cesarstwu Antiochii miao znaczenie fundamentalne. Z chwil poniajcego ukorzenia si Rajmunda w Konstantynopolu Cesarstwo nareszcie osigno ten cel. Mona byo uzna za pewnik, e przybycie armii krzyowej, z bratanic ksicia antiocheskiego i jej maonkiem na czele, wzbudzi w Rajmundzie pokus wyzwolenia si z zalenoci lennej. Zachowanie krzyowcw, ktrzy na ziemiach bizantyjskich byli gomi cesarza, rwnie nie usposobio go do nich szczeglnie przyjanie. Pldrowali wsie, atakowali milicj cesarsk, wbrew wyranym daniom nie trzymali si wskazanych im szlakw. A przy tym wielu znamienitych krzyowcw jawnie rozprawiao o ataku na Konstantynopol. W wietle tych faktw stosunek cesarza do nich wydaje si wspaniaomylny i wyrozumiay, co dostrzegali zreszt niektrzy rycerze krzyowi. Jednak przybysze z Zachodu nie mogli poj ani wybaczy cesarzowi traktatu z Turkami. Niezdolni zrozumie wielorakich racji polityki bizantyjskiej, zignorowali bez wtpienia dobrze znany im fakt, e w tym samym czasie, gdy domagali si od cesarza pomocy przeciwko niewiernym, jedno z pastw chrzecijaskich przypucio niebezpieczny atak na jego kraj. Jesieni 1147 krl Roger zaj wysp Korfu i dokona stamtd upieskiego najazdu na pwysep grecki. Oddziay sycylijskie spldroway Teby, uprowadzajc stamtd tysice robotnikw do pomocy w nowo powstajcym przemyle jedwabniczym w Palermo, zdobyy rwnie i ogoociy ze wszystkich bogactw Korynt, najwaniejsz twierdz na pwyspie. Obadowani upami Normanowie sycylijscy powrcili potem na wysp Korfu, ktr postanowili zatrzyma jako baz wypadow przeciwko Cesarstwu i postrach Adriatyku. Groba tej napaci Normanw skonia Manuela do odwrotu spod Ikonium i zaakceptowania propozycji pokojowych, z ktrymi sutan wystpi w nastpnym roku. Jeeli wic Manuela zaliczono w poczet zdrajcw chrzecijastwa, to krl Roger na pewno wyprzedza go na tej licie. Armia bizantyjska bya wprawdzie znaczna, ale nie moga by wszdzie. Najlepsze oddziay Cesarstwo musiao przeznaczy do prowadzenia wojny z Rogerem. Rozeszy si pogoski o niepokojach na stepach czarnomorskich: w lecie 1148

doprowadziy one do najazdu Poowcw na Pwysep Bakaski. W obliczu bliskiej krucjaty Manuel nie mg ogooci z wojsk granicy cylicyjskiej, a przemarsz krzyowcw przez ziemie Cesarstwa wymaga znacznego zwikszenia oddziaw milicyjnych. W rezultacie cesarz mia za mao wojska, by obsadzi cay dugi pas przygraniczny w Anatolii. Zgodzi si wic na rozejm, pragnc, aby jego poddani anatolijscy mogli y w spokoju, bez obawy nieustannych najazdw tureckich. Krzyowcy wystawili ten rozejm na szwank. Marsz Konrada na Doryleum stanowi akt jawnej prowokacji wobec Turkw, a Ludwik, cho trzyma si ziem cesarskich, ogosi si publicznie wrogiem wszystkich muzumanw i wbrew daniu cesarza zapuszcza si na obszary, ktre znajdoway si poza promieniem dziaania garnizonw bizantyjskich. Nie mona wic wykluczy, e aby rozwiza ten problem, Manuel zawar jakie porozumienie z Turkami, godzc si tolerowa ich wypady na ziemie cesarskie, pod warunkiem e bd atakowa tylko krzyowcw, a poniewa dotrzymali oni tej umowy, wywoywao to wraenie przymierza muzumanw z miejscow ludnoci, ktrej byo absolutnie obojtne, czy jej stada i zapasy ywnoci rabuj krzyowcy, czy Turcy, i ktra w tych okolicznociach odnosia si, rzecz prosta, z wiksz sympati do muzumanw. Nie mona wszelako da wiary twierdzeniu Odona z Deuil, e ludno ta atakowaa krzyowcw wsplnie z Turkami. Zaraz po oskarycielskich sowach pod adresem mieszkacw Attalii zamieszcza Odon informacj, e cesarz ukara ich pniej za yczliwo okazan krzyowcom. Gwn przyczyn niepowodze krzyowcw w Cylicji byy ich wasne bdy. To prawda, e cesarz mg udzieli im pomocy w wikszym zakresie, ni to uczyni, jednak wizao si to z wielkim ryzykiem dla Cesarstwa. Istota problemu ley wszake gbiej. Czy chrzecijastwu przyniosy wiksz korzy sporadyczne wyprawy rycerskie dowodzone przez zbieranin nierozumnych idealistw i prostackich awanturnikw pod hasem niesienia pomocy zaborczemu pastwu, ktrego egzystencja zaleaa od niezgody midzy muzumanami, czy raczej byoby rozsdniejsze zawierzenie Bizancjum, ktre od tak dawna stao na stray granicy wschodniej, i pozwolenie mu na kontynuowanie tej roli bez szkodliwej ingerencji Zachodu? Dzieje drugiej krucjaty jeszcze dobitniej od historii pierwszej wyprawy udowodniy, e te dwie koncepcje polityczne byy nie do pogodzenia. Dopiero upadek Konstantynopola i dobijanie si Turkw do bram Wiednia umoliwiy odpowied na pytanie, ktra z nich bya suszna.

Rozdzia 3

Fiasko
Opracujcie plan, a bdzie udaremniony. - Ksiga Izajasza 8, 10

iedy 19 marca 1148 roku dowiedziano si w Antiochii o przybyciu krla Ludwika, ksi Rajmund uda si w otoczeniu caego dworu do portu SaintSimon, aby go powita i towarzyszy w drodze do stolicy. Kilka nastpnych dni spdzono na uroczystociach i zabawach. Szarmanccy panowie antiochescy przecigali si w uprzejmociach dla krlowej Francji i znakomitych dam w jej orszaku. Gocie, upojeni agodn wiosn syryjsk i olnieni zbytkiem dworu antiocheskiego, wnet zapomnieli o przeytych okropnociach. Kiedy tylko powrcili do si, Rajmund zacz omawia z wodzami francuskimi plany kampanii przeciwko niewiernym. Rajmund wiza z krucjat wielkie nadzieje. Sytuacja ksistwa bya bardzo niepewna. Nur ad-Din trzyma mocno w swych rkach ca granic chrzecijask od Edessy po Ham, a w cigu jesieni 1147 odebra Frankom po kolei twierdze na wschd od Orontesu. Hrabia Joscelin cay swj wysiek koncentrowa na utrzymaniu si w Turbesselu. Gdyby muzumanie zdecydowali si na generalny atak na Antiochi, jedynym pastwem, ktre mogo Rajmundowi przyj z pomoc, byo Cesarstwo Bizantyjskie. Naleao si jednak liczy, e oddziay bizantyjskie mogy przyby za pno, w kadym za razie Rajmund musiaby zapaci za to wiksz zalenoci od Cesarstwa. Armia francuska, mimo ogromnych strat poniesionych przez piechot w drodze na Wschd, dysponowaa jeszcze tak siln jazd, e Frankowie antiochescy mogli przej do dziaa zaczepnych. Rajmund nalega na krla, by wsplnymi siami zaatakowa samo serce pastwa Nur ad-Dina, miasto Aleppo, i zdoa namwi wielu rycerzy francuskich na dokonanie rekonesansowego wypadu pod mury tego miasta, ku niemaej konsternacji jego mieszkacw. Kiedy jednak sprawa stana na ostrzu noa, krl Ludwik zacz si waha. Oznajmi, e lub krucjatowy zobowizuje go do odwiedzenia Jerozolimy przed podjciem jakichkolwiek dziaa zbrojnych, starajc si tym wykrtem zatuszowa swe niezdecydowanie. Wadcy wszystkich pastw frankijskich domagali si od niego pomocy. Hrabia Edessy liczy na to, e pomoe mu odzyska Edess - czy mogo by inaczej, skoro upadek tego miasta sta si hasem do zorganizowania krucjaty? Rajmund z Trypolisu, ufny w wizy pokrewiestwa - matka jego bya bowiem krlewn francusk - oczekiwa pomocy w odebraniu niewiernym Montferrand. W kwietniu zjawi si w Antiochii sam patriarcha Jerozolimy, wzywajc Ludwika do natychmiastowego udania si do Palestyny i informujc, e krl Konrad ju bawi w Ziemi witej. W kocu krl podj decyzj z pobudek czysto osobistych. Krlowa Eleonora bya znacznie inteligentniejsza od swego ma. Od razu si zorientowaa, e projekt Rajmunda jest rozsdny, ale jej zbyt gorce i publiczne poparcie zamierze stryja wzbudzio zazdro Ludwika. Zaczy si komentarze. Krlow i ksicia za

czsto widywano razem. Szeptano, e afekt ksicia dla Eleonory nie ma nic wsplnego z uczuciami rodzinnymi. Ludwik, w strachu o swj honor, ogosi, e natychmiast wyjeda. Krlowa skwitowaa to owiadczeniem, e ona nigdzie si nie ruszy z Antiochii i wystpi o rozwizanie maestwa z Ludwikiem. Krl si wywlk on z paacu jej stryja i z caym wojskiem wyruszy do Jerozolimy. Krl Konrad ze swoimi najznamienitszymi baronami zawin do portu w Akce w poowie kwietnia, krlowa Melisanda i jej syn zgotowali mu w Jerozolimie serdeczne i godne przyjcie. W miesic pniej z nie mniejszymi honorami powitano w Ziemi witej krla Ludwika. Jerozolima nigdy jeszcze nie widziaa tak wielu wietnych rycerzy i znakomitych dam. Rzucaa si jednak w oczy nieobecno niektrych wybitnych osobistoci. Rajmund z Antiochii, doprowadzony do pasji zachowaniem Ludwika, odci si od krucjaty. Nie mg sobie zreszt pozwoli na opuszczenie powanie zagroonego ksistwa dla jakiej awanturniczej akcji na poudniu. Hrabia Joscelin musia pilnowa Turbesselu. Przyczyn nieobecnoci hrabiego Trypolisu natomiast bya ponura tragedia rodzinna. Wrd feudaw, ktrzy zoyli luby krucjatowe w Vzelay wraz z krlem Ludwikiem, znalaz si take Alfons-Jordan hrabia Tuluzy. Z on i dziemi przeprawi si morzem z Konstantynopola do Akki i zawin tam w kilka dni po Konradzie. Przybycie hrabiego na czele silnego oddziau podnioso miejscowych Frankw na duchu, gdy mia dla nich urok postaci z romantycznej legendy. By synem starego krzyowca, Rajmunda z Tuluzy, urodzonym na Wschodzie, na Grze Pielgrzymiej, w czasie gdy jego ojciec oblega Trypolis. Ale pojawienie si Alfonsa-Jordana postawio obecnego hrabiego Trypolisu, wnuka Bertranda, ktry by tylko bastardem starego hrabiego Tuluzy, w pooeniu nader kopotliwym. Gdyby Alfons-Jordan wystpi z roszczeniami do hrabstwa Trypolisu, obalenie ich nie przyszoby atwo, a jak si zdaje, z upodobaniem wspomina o swoich prawach do sukcesji. W drodze do Jerozolimy Alfons-Jordan zatrzyma si w Cezarei, gdzie nagle zmar w mczarniach. Przyczyn jego zgonu bya zapewne jaka ostra choroba, by moe zapalenie wyrostka robaczkowego, ale wszyscy zaczli podejrzewa otrucie, a jego syn Bertrand publicznie oskary swego stryja, Rajmunda z Trypolisu, o uknucie tego morderstwa. Niektrzy widzieli w tym rk krlowej Melisandy, utrzymujc, e postpia tak na danie swej ukochanej siostry Hodierny hrabiny Trypolisu, ony Rajmunda. Nikomu nic nie udowodniono, jednake Rajmund, oburzony tym oskareniem, postanowi trzyma si od krucjaty z daleka. Po przybyciu wszystkich krzyowcw do Palestyny krlowa Melisanda i krl Baldwin zaprosili ich na wielki zjazd, ktry odby si w Akce w dniu 24 czerwca 1148. Byo to wietne zebranie. Obowizki gospodarzy penili krl Baldwin i patriarcha Fulcher, w otoczeniu arcybiskupw Cezarei i Nazaretu, wielkich mistrzw zakonw wityni i Szpitala oraz najwybitniejszych praatw i feudaw Krlestwa. Konradowi towarzyszyli jego bracia przyrodni, Henryk Jasomirgott z Austrii i Otton z Freising, bratanek Fryderyk szwabski, Welf bawarski i wielu baronw niszej rangi. Lotaryngi reprezentowali biskupi Metzu i Toul. W wicie Ludwika znajdowali si jego brat, Robert z Dreux, przyszy zi krla, Henryk z Szampanii, Teodoryk hrabia Flandrii, a take Bertrand, bastard Alfonsa-Jordana. Nie znamy przebiegu debaty, nie wiemy te, kto wystpi z wnioskiem, ktry przesdzi o losie krucjaty. Mimo pewnej liczby gosw przeciwnych zgromadzenie podjo decyzj dokonania generalnego ataku na Damaszek. Decyzja ta bya kapitalnym gupstwem. Damaszek stanowi bez wtpienia zdobycz

akom, a opanowanie tego emiratu przez Frankw odcioby muzumanw egipskich i afrykaskich od ich wspwyznawcw w pnocnej Syrii i na caym Wschodzie. Jednak ze wszystkich pastw muzumaskich jedynie damasceskie krlestwo Burydw pragno zachowa przyjazne stosunki z Frankami, poniewa, podobnie jak niektrzy bardziej dalekowzroczni Frankowie, politycy tego pastwa zdawali sobie spraw, e najwiksze niebezpieczestwo grozi im ze strony Nur adDina. Pki Nur ad-Din by niepokonany, w interesie Frankw leao utrzymanie przyjaznych stosunkw z Damaszkiem, przy jednoczesnym podsycaniu rozdwikw midzy Damaszkiem a Aleppem. Jak wykazay wydarzenia w minionym roku, agresja na Damaszek prowadzia nieuchronnie do rzucenia si wadcw emiratu w objcia Nur ad-Dina. Jednak panowie jerozolimscy chciwym okiem spogldali na urodzajne ziemie, podlege Damaszkowi, w dodatku za doskwierao im niedawno doznane upokorzenie, ktrego ich mody, mny krl na pewno nie chcia puci pazem. Dla nowo przybyych krzyowcw Aleppo byo pustym dwikiem, w Damaszku natomiast widzieli miasto czcigodne, znane z Pisma witego, ktrego wyzwolenie z jarzma pogan rozeszoby si szerokim echem ku chwale Boej. Nie ma sensu podejmowa dzi prby ustalenia, kto ponosi gwn win za powzicie tej decyzji, z ca pewnoci jednak wiksza odpowiedzialno za ni spada na miejscowych baronw, w przeciwiestwie bowiem do nowo przybyych z Zachodu, dla ktrych wszyscy muzumanie byli tacy sami, Frankowie palestyscy orientowali si dobrze w sytuacji na Wschodzie. W poowie lipca 1148 armia chrzecijaska, najwiksza ze wszystkich, jakie Frankowie kiedykolwiek wysali w pole, wymaszerowaa z Galilei drog przez Banijas. W sobot, 24 lipca, stana obozem na skraju ogrodw i gajw, ktre otaczay Damaszek. Z pocztku emir Unur nie wzi wiadomoci zbliajcej si armii krzyowej zbyt serio. Wiedzia o cikich stratach krzyowcw w Anatolii i do gowy mu nie przyszo, e celem ekspedycji moe by Damaszek. Kiedy przekona si o swej pomyce, wyda namiestnikom prowincjonalnym rozkaz przysania mu moliwie najwikszej liczby wojownikw i wyekspediowa do Aleppa kuriera z wezwaniem Nur ad-Dina na pomoc. Frankowie zatrzymali si z pocztku w Manazil al-Asakir, w odlegoci okoo szeciu kilometrw na poudnie od miasta, ktrego biae mury i wiee lniy przez gste listowie gajw, rycho jednak przenieli si do bogatszej w wod wioski Al-Mazza. Oddziay damasceskie, ktre prboway zagrodzi im drog, zostay zmuszone do odwrotu. Po tym zwycistwie wodzowie krzyowi wysali hufce jerozolimskie na teren gajw, z zadaniem oczyszczenia ich z partyzantw. Przed wieczorem cay pas gajw na poudnie od miasta znalaz si w rkach Frankw, ktrzy przystpili do budowy palisad ze citych drzew. Nastpnie, przede wszystkim dziki walecznoci Konrada, krzyowcy utorowali sobie drog do Ar-Rabwy, pooonej nad rzek Barada, i stanli pod samymi murami miasta. W tym momencie damasceczycy stracili wszelk nadziej i zaczli budowa barykady na ulicach, gotujc si do ostatniej desperackiej walki. Nastpnego dnia wszake sytuacja ulega zmianie. Wezwane przez Unura posiki zaczy wkracza do miasta przez bramy pnocne, co umoliwio mu dokonanie tak silnego kontrataku, e chrzecijanie musieli wycofa si spod murw Damaszku. Przez nastpne dwa dni Unur ponawia natarcia na Frankw, a partyzanci znowu dostali si do ogrodw i gajw. W konsekwencji ich akcji obz chrzecijan znalaz si w tak wielkim niebezpieczestwie, e Konrad, Ludwik i Baldwin odbyli narad, na ktrej postanowili ewakuowa oddziay krzyowe z poudniowego pasa gajw, przenie

si na wschd i rozoy obz pod oson gstej rolinnoci, w miejscu gdzie nieprzyjaciel nie bdzie mg ich nka. W dniu 27 lipca caa armia przeniosa si na rwnin pod wschodnimi murami miasta. Bya to decyzja z gruntu bdna, poniewa miejsce to okazao si pozbawione wody, a take pooone na wprost najsilniejszego odcinka murw obronnych, w dodatku za od tej chwili damasceskie oddziay wypadowe mogy z wiksz swobod porusza si po gajach. Wielu wojownikw frankijskich uwaao nawet, e Unur przekupi baronw palestyskich, by doradzili krlowi takie usytuowanie obozu. Z t chwil bowiem Frankowie stracili ostatni szans zdobycia Damaszku. Unur, ktremu codziennie przybywao wojska i ktry ju wiedzia o marszu Nur ad-Dina na poudnie, ponowi ataki na obz frankijski. Odtd nie oblone miasto, lecz armia krzyowa znajdowaa si w defensywie. Podczas gdy w szeregach armii chrzecijaskiej szerzyo si przygnbienie i pogoski o zdradzie, wodzowie krucjatowi wadzili si publicznie o przyszo Damaszku, kiedy ju znajdzie si w ich rkach. Baronowie jerozolimscy uwaali, e emirat powinien jako lenno wej w skad Krlestwa, i uzgodnili oddanie go Gwidonowi Brisebarre, seniorowi Bejrutu, ktrego kandydatura, jak si zdaje, spodobaa si zarwno krlowej Melisandzie, jak i konetablowi Manassesowi. O Damaszek ubiega si rwnie Teodoryk z Flandrii, pragnc otrzyma go jako na wp niezalene lenno o statusie podobnym do Trypolisu. Teodoryk pozyska sobie Konrada i Ludwika, a take krla Baldwina, ktrego siostra przyrodnia bya jego on. Dowiedziawszy si o poparciu wszystkich trzech monarchw dla kandydatury hrabiego Flandrii miejscowi baronowie wpadli w tak zo, e zwolnili tempo dziaa zbrojnych. Ci spord nich, ktrzy zawsze byli przeciwni agresji na emirat damasceski, zyskali nowych zwolennikw. Nie mona wykluczy, e utrzymywali potajemne konszachty z Unurem. Szeptano o ogromnych sumach, ktre Damaszek przekazywa dworowi jerozolimskiemu i Elinandowi ksiciu Galilei, co prawda, jak si pono okazao po jakim czasie, w faszywych monetach. By moe, Unur zawiadomi feudaw, e jeeli od razu wycofaj si spod miasta, to zrezygnuje z sojuszu z Nur ad-Dinem. Argument ten, bez wzgldu na to, czy i jak Unur go wykorzysta, z pewnoci trafia do przekonania dostojnikw Krlestwa. Nur ad-Din znajdowa si ju bowiem w Himsie i prowadzi z Unurem pertraktacje w sprawie warunkw udzielenia pomocy. Zada wpuszczenia swoich wojsk do Damaszku. Unur stara si jednak zyska na czasie. Sytuacja armii f rankijskiej pod Damaszkiem bya trudna. Frankowie nie mieli adnych szans na posiki, oddziay Nur ad-Dina natomiast mogy w cigu kilku dni przystpi do dziaa zbrojnych. Nadejcie tych oddziaw grozio nie tylko unicestwieniem caej armii krzyowej, ale take przejciem Damaszku w rce Nur ad-Dina. Baronowie palestyscy, ktrzy poniewczasie doszli do przekonania, e kontynuowanie wojny z Damaszkiem jest gupot, starali si na wszystkie sposoby wytumaczy to krlowi Konradowi i krlowi Ludwikowi. Dostojnicy zachodni przyjli ich wywody ze zgorszeniem. Ale cho nie pojmowali zbyt subtelnych dla nich racji politycznych, to jednak zdawali sobie spraw, e bez pomocy miejscowych Frankw niczego nie osign. Obaj monarchowie publicznie wyrazili swe ubolewanie z powodu nielojalnoci, z jak spotkali si ze strony rycerstwa frankijskiego, i wytknli mu brak arliwoci w subie dla sprawy. Wydali jednak rozkaz odwrotu. W rod o wicie, 28 lipca, w pi dni po przybyciu pod Damaszek, krzyowcy zwinli obz i skierowali si w drog powrotn do Galilei. By moe Unur zapaci

Frankom za ten odwrt, jednak nie pozwoli im odej bezkarnie. Zarwno pierwszego dnia, jak i w cigu kilku dni nastpnych lekka kawaleria turkmeska sza jak cie z obu stron kolumny, rac strzaami zbite szeregi krzyowcw. Drog zasay trupy ludzi i koni, ktrych odr przez kilka miesicy zatruwa powietrze rwniny. Na pocztku sierpnia wielka ekspedycja powrcia do Palestyny, miejscowe oddziay rozeszy si do domw. Kampania ta przyniosa jedynie wielkie straty w ludziach i rynsztunku wojennym oraz straszliw hab. Fakt, e tak wspaniaa armia zaledwie po czterech dniach walk zrezygnowaa z osignicia celu, stanowi dla prestiu chrzecijan cios bardzo bolesny. Legenda o niezwycionych rycerzach z Zachodu, zrodzona w wielkich dniach pierwszej krucjaty, rozwiaa si kompletnie. Ody dawny duch wiata muzumaskiego. Po powrocie spod Damaszku krl Konrad nie zabawi dugo w Palestynie. W dniu 8 wrzenia odpyn z Akki z caym swoim dworem do Tessaloniki. Po wyldowaniu otrzyma od Manuela gorce zaproszenie do spdzenia wit Boego Narodzenia na dworze cesarskim. Midzy monarchami panowaa teraz zupena harmonia. Chocia mody bratanek Konrada, Fryderyk, ywi uraz do Bizantyjczykw, obarczajc ich win za straty poniesione przez hufce niemieckie w Anatolii, krl myla ju tylko o korzyciach sojuszu z Manuelem przeciwko Rogerowi sycylijskiemu, oczarowany niezwykym urokiem i chwytajc za serce gocinnoci cesarza. W czasie pobytu Konrada w Konstantynopolu odby si z wielk parad lub jego brata, Henryka austriackiego, z bratanic cesarza Teodora. Zgorszeni Bizantyjczycy pakali, nie mogc pogodzi si z okrutnym losem, jaki spotka mod, urocz ksiniczk, zoon w ofierze bestii z Zachodu - jak napisa peen wspczucia poeta dworski do jej matki - niemniej jednak maestwo to oznaczao cakowite pojednanie midzy dworami: niemieckim i bizantyjskim. Kiedy w lutym 1149 roku Konrad udawa si w drog powrotn do Niemiec, wizao go przymierze z Manuelem przeciwko Rogerowi sycylijskiemu, ktre przewidywao podzia posiadoci Rogera na pwyspie woskim. W tym czasie, gdy Konrad rozkoszowa si wspaniaociami Konstantynopola, krl Ludwik nadal bawi w Palestynie. Opat Suger raz po raz sa do niego listy z wezwaniami do powrotu do Francji, krl nie mg jednak si zdecydowa na opuszczenie Ziemi witej. Bez wtpienia pragn spdzi Wielkanoc w Jerozolimie. Wiedzia, e po powrocie do kraju czeka go uniewanienie maestwa, ze wszystkimi politycznymi konsekwencjami owej przykrej sprawy. Chcia odroczy ten zy dzie. Podczas gdy Konrad odnowi swe przyjazne stosunki z Bizancjum, Ludwik, im duej o tym myla, z tym wiksz niechci odnosi si do cesarza. Zdecydowa si na zmian orientacji i zacz zabiega o sojusz z Rogerem sycylijskim. Zatarg z Rajmundem z Antiochii usun najwaniejsz przeszkod na drodze do zawarcia tego przymierza, ktre umoliwiao mu wyadowanie niechci do Bizancjum. Wreszcie na pocztku lata 1149 Ludwik opuci Palestyn na pokadzie statku sycylijskiego, ktry wkrtce doczy do eskadry patrolujcej wschodnie wody Morza rdziemnego. Sycylia nadal prowadzia wojn z Bizancjum. W okolicy Peloponezu bizantyjska flota wojenna zaatakowaa eskadr sycylijsk. Krl bez namysu rozkaza wcign na maszt flag francusk, dziki czemu Bizantyjczycy nie zatrzymali jego statku. Ale jeden z okrtw z wieloma towarzyszami krla i jego osobistymi rzeczami dosta si w rce bizantyjskich eglarzy, ktrzy jako zdobycz wojenn odstawili go do Konstantynopola. Dopiero po wielu miesicach Manuel wyrazi zgod na odesanie ludzi i rzeczy krlewskich do Francji.

Ludwik wyldowa w Kalabrii pod koniec lipca, krl Roger podejmowa go w Potenzy. Sycylijczyk od razu wystpi z propozycj zorganizowania nowej krucjaty, ktrej gwnym celem byoby pomszczenie krzywd doznanych od Bizancjum. Ludwik i jego doradcy, ktrzy przystali na to z wielk chci, udali si do Francji, opowiadajc wszystkim po drodze o perfidii Bizantyjczykw i koniecznoci wymierzenia im kary. Papie Eugeniusz, z ktrym krl spotka si w Tivoli, odnis si do tego projektu chodno, ale w kurii papieskiej plan znalaz wielu entuzjastw. Kardyna Teodwin zabra si energicznie do poszukiwania kaznodziejw, ktrzy zajliby si propagowaniem krucjaty. Piotr Czcigodny opowiedzia si za wypraw. Po powrocie do Francji Ludwik nakoni Sugera do zaakceptowania projektu krucjaty, a co najwaniejsze, wity Bernard, zdetonowany niezbadanymi zrzdzeniami Opatrznoci, ktra dopucia do tak aosnego finau zainicjowanej przez niego wielkiej wyprawy, z apczyw skwapliwoci uzna Bizancjum za jedyn przyczyn wszystkich klsk i z ca sw niespoyt energi zacz zabiega o to, by kara Boa dosiga zbrodnicze Cesarstwo. Powodzenie krucjaty zaleao jednak od udziau Konrada, a Konrad odmawia uczestnictwa. Od razu dostrzeg w tym zamyle rk swego wroga, Rogera, i nie zamierza powici sojuszu z Manuelem dla wzmocnienia siy Krlestwa Sycylijskiego. Daremnie apelowali do niego kardyna Teodwin i Piotr Czcigodny, na prno zaklina i rzuca na niego gromy wity Bernard. Ostatni raz Konrad posucha witego opata, przystajc na udzia w drugiej krucjacie. Nie da si ponownie zapa w puapk. Wobec odmowy Konrada projekt krucjaty upad. Opnio to o p wieku niecn zdrad interesw chrzecijastwa, ktrej domaga si wity Bernard. Tylko jeden z baronw uczestniczcych w drugiej krucjacie pozosta na Wschodzie, i to nie z wasnej woli. Mody Bertrand z Tuluzy, nieprawy syn hrabiego Alfonsa-Jordana, nie mg cierpie, e bogate dziedzictwo Trypolisu pozostanie w rkach jego kuzyna, ktrego podejrzewa o zabjstwo swego ojca. Przebywa w Palestynie do chwili odjazdu krla Ludwika, a potem na czele swego langwedockiego pocztu uda si na pnoc, co wywoao wraenie, e zamierza odpyn z jakiego pnocnego portu syryjskiego. Przeci Al-Bukaj i dostawszy si do miejsca, gdzie rwnina ta otwiera si ku morzu, skrci nagle w gb ldu i zaj zamek Al-Urajma. W zamku tym odpar atak oddziaw, ktre hrabia Rajmund wyekspediowa z Trypolisu, aby go stamtd usun. Zamek, prawdziwe orle gniazdo, by doskonale usytuowany, poniewa panowa nad szlakami wiodcymi z Trypolisu do Tortosy i w gb Al-Bukaji. Hrabia Rajmund, spotkawszy si z obojtnoci baronw chrzecijaskich, zwrci si o pomoc do Unura z Damaszku. Unur przysta na to z chci i zaproponowa Nur ad-Dinowi przyczenie si do akcji przeciwko Bertrandowi; mg bowiem w ten sposb da Nur ad-Dinowi dowd swej gotowoci do wsplnego dziaania przeciwko chrzecijanom, a jednoczenie spokojnie kontynuowa prby przywrcenia dobrych stosunkw z Krlestwem Jerozolimskim. Co wicej, nie mia adnej wtpliwoci, e krlowa Melisanda bdzie mu wdziczna za okazanie pomocy jej ziciowi. Dwaj wadcy muzumascy uderzyli wic na AlUrajm, ktra rycho ulega tak silnym zastpom. Po doszcztnym zupieniu zamku zwyciscy muzumanie zrwnali go z ziemi. Pozostawiwszy teren po zamku do dyspozycji Rajmunda oddalili si, prowadzc dug kolumn jecw. Bertrand i jego siostra przypadli w udziale Nur ad-Dinowi, ktry zabra ich do Aleppa, gdzie spdzili w niewoli dwanacie lat. Druga krucjata skoczya si wic finaem godnym jej historii, ostatni bowiem

krzyowiec znalaz si w niewoli muzumaskich sprzymierzecw chrzecijaskiego barona, ktrego zamierza wypdzi z posiadoci. adne z przedsiwzi redniowiecznych nie rozpoczo si pod tak wspaniaymi auspicjami. Zaplanowane przez papiea, natchnione i propagowane zotoust elokwencj witego Bernarda, kierowane przez dwch najpotniejszych wadcw zachodniej Europy, zwiastowao chrzecijastwu chwa i zbawienie. Kiedy jednak wyprawa ta, wyczerpawszy siy, znalaza swj haniebny kres w odwrocie spod Damaszku, cay jej plon sprowadzi si do zaognienia stosunkw midzy zachodnimi chrzecijanami a Bizantyjczykami w stopniu grocym ich zerwaniem; zasiania nieufnoci midzy nowo przybyymi krzyowcami a Frankami osiadymi na Wschodzie; rozamu wrd zachodnich baronw frankijskich; skonsolidowania si muzumanw i utraty przez Frankw rycerskiej sawy. Francuzi starali si zrzuci z siebie odpowiedzialno za to fiasko, skadajc win na perfidnego cesarza Manuela lub obojtnych baronw palestyskich, wity Bernard ciska gromy na ludzi, ktrzy sprzeciwili si zamiarom Boga, w istocie jednak krucjat zaprzepacili jej wodzowie wskutek swej ktliwoci, ignorancji i niedostwa.

KSIGA IV

ODMIANA
Rozdzia 1

ycie w Outremer
...ale wypenialicie nakazy tych narodw, ktre was otaczaj dokoa. - Ksiga Ezechiela 11, 12

lska drugiej krucjaty staa si punktem zwrotnym w dziejach Outremer. Upadek Edessy zakoczy pierwszy etap odradzania si islamu, a aosny fina wielkiej wyprawy, ktra miaa przywrci supremacj Frankw, potwierdzi wzrost jego siy. Jedn z gwnych przyczyn klski byy rnice w zwyczajach i wiatopogldzie midzy Frankami osiadymi na Wschodzie a ich pobratymcami z Zachodu. Krzyowcy osupieli ze zgorszenia spotkawszy si w Palestynie ze spoecznoci, ktra w cigu jednego pokolenia cakowicie odmienia sposb ycia. Ludzie ci mwili dialektem francuskim, byli wiernymi wyznawcami Kocioa aciskiego, rzd ich stosowa si do zwyczajw, ktre nazywamy feudalnymi. Jednak to zewntrzne podobiestwo sprawio, e odrbnoci owego spoeczestwa tak bardzo zaskoczyy przybyszw zachodnich. Gdyby tych kolonistw byo wicej, zdoaliby zapewne zachowa obyczaje zachodnie. Stanowili jednak znikom mniejszo w kraju, ktrego klimat i obyczaje byy im obce. Liczebno tej spoecznoci moemy oceni tylko szacunkowo, wydaje si jednak e w Krlestwie Jerozolimskim nigdy nie mieszkao wicej ni okoo tysica baronw i rycerzy. Liczba ich krewnych, ktrzy nie penili suby rycerskiej kobiet i starcw - wynosia prawdopodobnie niewiele ponad tysic osb. Dzieci rodzio si duo, ale umieralno niemowlt bya bardzo wysoka. Oznacza to, e nie liczc duchownych, ktrych mogo by kilkuset, oraz rycerzy z zakonw wityni i Szpitala, liczba dorosych czonkw wyszych klas frankijskich wynosia zaledwie od dwch do trzech tysicy osb. czna liczba ludnoci stanu rycerskiego w ksistwie Antiochii i hrabstwach Trypolisu i Edessy ksztatowaa si prawdopodobnie na tym samym poziomie. Na og biorc, warstwy te zachoway czysto rasow. W Edessie i Antiochii zdarzay si przypadki koligacenia si w drodze maestw z miejscow arystokracj greck i ormiask. Zarwno Baldwin I, jak i Baldwin II, gdy byli jeszcze hrabiami Edessy, polubili Ormianki wyznania greckiego, wiadomo nam

rwnie, e wielu feudaw poszo za ich przykadem. ony Joscelina i Walerana z Birediku byy Ormiankami i obie naleay do autokefalicznego Kocioa ormiaskiego. Jednak na poudniu nie byo miejscowej arystokracji chrzecijaskiej, tote w rodzinie krlewskiej i dynastii Courtenayw jedyn domieszk orientaln stanowia krew ormiaska. W okresie pniejszym krew wschodnia wystpia take w linii krlewskiej i w rodzie Ibelinw u potomkw krlowej Marii Komneny. Klasa serwientw - sergeants - bya znacznie liczniejsza. Serwienci, ktrzy rekrutowali si z penozbrojnej piechoty frankijskiej, osiedlili si w dobrach lennych swych seniorw. Poniewa nie musieli dba o zachowanie czystoci rodu, enili si z miejscowymi chrzecijankami, dajc okoo 1150 roku pocztek warstwie pulanw poulains - ktra ju w tym okresie zacza stapia si z chrzecijanami autochtonicznymi. Okoo 1180 roku liczb serwientw szacowano na troch ponad pi tysicy, trudno wszake ustali, ilu z nich zachowao czyst krew frankijsk. Sodeers, czyli wojownicy najemni, prawdopodobnie take mieli w swych rodowodach przodkw frankijskich. Turkopole, rekrutowani z ludnoci miejscowej i uzbrojeni oraz wyszkoleni na mod lekkiej jazdy bizantyjskiej, od ktrej wzili sw nazw, skadali si po czci z miejscowych chrzecijan i konwertytw, po czci z mieszacw. Czyniono by moe rnic midzy mieszacami, ktrzy mwili jzykiem swych ojcw, a tymi, ktrzy uywali jzyka swych matek. Turkopolw werbowano, jak si zdaje, z tej drugiej grupy spoecznej. Z wyjtkiem duych miast przygniatajca wikszo osadnikw pochodzia z Francji, a jzykiem codziennym w Krlestwie Jerozolimskim by langue doeil, znany Francuzom pnocnym i Normanom. W hrabstwie Trypolisu, gdzie tradycje tuluskie byy bardzo silne, prawdopodobnie uywano pocztkowo langue doc. Pielgrzym niemiecki Jan z Wurzburga, ktry przebywa w Jerozolimie okoo 1175 roku, z ubolewaniem stwierdzi, e Niemcy nie odgrywali w spoecznoci frankijskiej adnej roli, mimo i w jego przekonaniu Gotfryd i Baldwin I byli Niemcami. Uradowa si wic bardzo, gdy trafi na instytucj religijn, ktrej personel skada si wycznie z Niemcw. W miastach znajdoway si znaczne kolonie woskie. W Jerozolimie Wenecjanie i Genueczycy mieli swoje wasne ulice. Genueczycy posiadali zagwarantowane traktatami placwki w Jafie, Akce, Cezarei, Arsufie, Tyrze, Bejrucie, Trypolisie, Dubajlu, Laodycei, Saint-Simon i Antiochii, a Wenecjanie w wikszych z tych miast. Kolonie Pizaczykw znajdoway si w Tyrze, Akce, Trypolisie, Al-Batrunie, Laodycei i Antiochii, a Amalfijczykw w Akce i Laodycei. Wszystkie te gminy byy autonomiczne, czonkowie ich mwili po wosku i separowali si od swych ssiadw. Podobne placwki utrzymywaa Marsylia w Akce, Jafie, Tyrze i Dubajlu, a Barcelona w Tyrze. Z wyjtkiem Akki adna z tych kolonii kupieckich nie liczya wicej ni kilkaset osb. Przewaajc wikszo ludnoci stanowili autochtoni wyznania chrzecijaskiego. W Krlestwie Jerozolimskim byli to ludzie mieszanego pochodzenia, mwicy przewanie po arabsku, zwani niecile chrzecijaskimi Arabami, ktrzy niemal bez wyjtku byli wyznawcami Kocioa greckiego, hrabstwie Trypolisu cz mieszkacw naleaa do sekty monoteletycznej: zwano ich maronitami. Na obszarach pooonych dalej na pnoc wikszo miejscowej ludnoci skadaa si z czonkw monofizyckiego Kocioa jakobickiego, istniay jednak rwnie due kolonie Ormian, ktrzy w przewaajcej wikszoci naleeli do

autokefalicznego Kocioa ormiaskiego, w Antiochii, Laodycei i Cylicji spotykao si znaczne skupiska greckich ortodoksw, mwicych jzykiem greckim. W Ziemi witej miay swoje siedziby najrozmaitsze gminy chrzecijaskie. Klasztory znajdoway si przewanie w rkach Grekw, mwiono w nich po grecku; istniay tam jednak take instytucje ortodoksyjnego Kocioa gruziskiego oraz, gwnie w Jerozolimie, kolonie monofizytw, zarwno Koptw egipskich i etiopskich, jak i jakobitw syryjskich, zachowao si rwnie kilka grup aciskich, ktre osiedliy si tam jeszcze przed krucjatami. Po zaoeniu Krlestwa Jerozolimskiego wiele gmin muzumaskich wyemigrowao z Palestyny. W okolicy Nablusu przetrway jednak wioski czysto muzumaskie, a w wielu okrgach, ktre Frankowie podbili w latach pniejszych, muzumanie zachowali zdecydowan przewag. W pnocnej Galilei, wzdu drogi z Banijasu do Akki, niemal wszyscy wieniacy byli muzumanami. Dalej na pnoc, na rwninie Al-Bukaja, w grach Al-Ansarijja i w dolinie Orontesu, osiedliy si heretyckie sekty muzumaskie, ktre uznaway wadz Frankw. Tereny wzdu granicy poudniowej i Oultrejourdain stanowiy siedliska koczowniczych plemion beduiskich. Masakry i obawa przed pogromami doprowadziy do znacznego spadku liczby ydw, zarwno w Palestynie, jak w chrzecijaskiej Syrii. Beniamin z Tudeli, ktry przebywa tam w 1170 roku, ubolewa nad szczupoci gmin ydowskich. W samym emiracie damasceskim byo ich wicej ni we wszystkich wschodnich pastwach chrzecijaskich. Jednake w XII stuleciu - dokadnej daty nie znamy - ydzi zakupili od Korony monopol produkcji barwnikw tekstylnych, a wyrb szka znajdowa si przewanie w rkach ydowskich. W Nabulusie egzystowaa niewielka kolonia Samarytan. Owe rnorakie kolonie stanowiy podoe pastw frankijskich, a nowi wadcy na og nie zatruwali im ycia. Jeeli tuziemcy mogli udowodni swj tytu do wasnoci ziemi, pozwalano im j zatrzyma. Poniewa w Palestynie i Trypolisie ziemia, z wyjtkiem dbr Kociow lokalnych, znajdowaa si niemal wycznie w rkach muzumanw, ktrzy po podboju frankijskim masowo wyemigrowali, wielkie obszary pozostay bezpaskie. Wadcy frankijscy zyskali wic ogromne tereny, ktre mogli nadawa w lenno swoim rodakom. Jak mona sdzi, nie byo ju wolnych wiosek, jakie istniay za czasw bizantyjskich. Mieszkacy kadej wsi byli przywizani do ziemi i oddawali seniorowi pewn cz swych produktw. Jednak wielko tej czci nie bya cile ustalona. Na wikszoci obszarw kraju, gdzie chopi trzymali si metod prymitywnej gospodarki mieszanej, senior wymaga prawdopodobnie takiej iloci produktw, ktra zapewniaa wyywienie jego dworowi oraz pulanom i turkopolom, osiedlanym z reguy w najbliszej okolicy zamku, poniewa wieniacy nie nadawali si do suby wojskowej. Na urodzajnych rwninach rolnictwo miao charakter bardziej towarowy. Dochody z sadw, winnic, a przede wszystkim z plantacji trzciny cukrowej naleay wycznie do seniora, chop uzyskiwa ze swojej pracy niewiele wicej ni konieczne minimum. Z wyjtkiem gospodarstwa domowego nie stosowano pracy niewolniczej, jednake w dobrach krlewskich i wielkich wociach lennych, zatrudniano sporadycznie jecw muzumaskich. W imieniu mieszkacw wioski wszystkie sprawy z panem zaatwia naczelnik, ktrego okrelano czasami arabskim sowem rais, a czasami posugiwano si zlatynizowan form regulus. Pan zatrudnia jednego z ziomkw jako swego plenipotenta, zwanego drogmannus (dragoman); by to mwicy po arabsku sekretarz, ktry prowadzi ksigi rachunkowe. Jakkolwiek w pooeniu chopw nie doszo do wikszych zmian, organizacja

Krlestwa Jerozolimskiego miaa wszystkie zewntrzne cechy systemu lennego, zwanego feudalnym. Domena krlewska obejmowaa trzy miasta, Jerozolim, Akk i Nabulus wraz z ich okolicami, a w okresie pniejszym take graniczne miasto Daron. Zajmowaa ona wiksz cz Krlestwa, ale pierwsi wadcy, zwaszcza krlowa Melisanda, hojn rk nadawali dobra ziemskie zarwno ludziom sobie oddanym, jak i Kocioowi i zakonom. Z domeny tej wydzielano rwnie dla owdowiaych krlowych posiadoci, ktre stanowiy ich doywocie. Czterema gwnymi lennami Krlestwa byy: hrabstwo Jafy, przeznaczone z reguy dla modszego syna krlewskiego, ksistwo Galilei, zawdziczajce sw pompatyczn nazw ambicjom Tankreda, seniorat Sydonu i seniorat Oultrejourdain. Posiadacze tych lenn mieli wasnych wysokich urzdnikw, na wzr administracji krlewskiej. Utrzymywa ich take senior Cezarei, ktrego lenno niewiele tylko ustpowao znaczeniem lennom krlewskim, cho zaliczano je do dwunastu lenn drugiej kategorii. Po mierci Baldwina II wszystkie te nadania lenne stay si dziedziczne, a w przypadku braku potomkw mskich w Unii prostej prawo do sukcesji miay take kobiety. Decyzj o pozbawieniu lenna mg powzi jedynie Sd Najwyszy w przypadku popenienia przez seniora powanego wykroczenia. Lennik by zobowizany dostarcza krlowi lub swemu seniorowi na kade danie okrelon liczb wojownikw, przy czym wydaje si, e czas ich suby nie by wyranie sprecyzowany. Hrabia Jafy, senior Sydonu i ksi Galilei mieli obowizek wystawia po stu penozbrojnych rycerzy, a senior Oultrejourdain szedziesiciu. Wielko dbr lennych bya rozmaita. Lenna wieckie, ktre powstay w drodze podboju, stanowiy obszary zwarte. Majtki Kocioa i zakonw rycerskich natomiast, ktre rosy gwnie dziki darowiznom i zapisom testamentowym bd, jak w przypadku zakonw rycerskich, nadaniom ze wzgldw strategicznych, byy porozrzucane po caym terytorium frankijskim. Miar wielkoci lenna bya wie, zwana casal, lub - bardzo rzadko - jej poowa albo trzecia cz. Wielko wsi bya rna. W pnocnej Galilei, W okolicy Safadu, w wiosce mieszkao przecitnie tylko czterdziestu mczyzn, w ssiedztwie Nazaretu spotykao si wsie wiksze, a w okolicy Tyru mniejsze, mimo e obszar ten by gciej zaludniony. Wielu seniorw wieckich otrzymywao take nadania lenn pieninych. Polegay one na tym, e przyznawano im okrelone dochody z pewnych miast lub wsi w zamian za obowizek dostarczania proporcjonalnej do ich wysokoci liczby wojownikw. Nadania te byy dziedziczne i w praktyce krl nie mia prawie adnej moliwoci odebrania ich swoim wasalom. Podobnie jak w przypadku lenn ziemskich, krl mg liczy tylko na to, e ich posiadacz umrze bezpotomnie lub pozostawi crk; w takim bowiem razie mia prawo wybra jej ma lub domaga si przyjcia jednego z trzech przedstawionych przez niego kandydatw. Miasta krlewskie miay obowizek dostarczania wyszkolonych i wyekwipowanych onierzy, w liczbie zalenej od ich zamonoci. Na Jerozolim wypadao szedziesiciu jeden wojownikw, na Nabulus siedemdziesiciu piciu, a na Akk osiemdziesiciu. Obowizek ten nie ciy wszake na mieszczanach, lecz na nobilach i wacicielach nieruchomoci. Dostojnicy kocielni take byli zobowizani do dostarczania onierzy z tytuu posiadanych dbr ziemskich i budynkw. Mieszczastwo pacio pastwu podatki w pienidzach. Staymi podatkami oboone byy porty, towary na eksport, transakcje kupna i sprzeday, pobierano rwnie podatki za postoje w portach, podatki od pielgrzymw i za uywanie miar i wag. Mieszczanie pacili rwnie podatek od nieruchomoci,

terraticum, o ktrym wiemy bardzo niewiele Poza tym cigano podatki specjalne na koszty kampanii zbrojnych W 1166 roku wszystkie osoby, ktre nie peniy suby wojskowej, musiay zapaci podatek w wysokoci 10% wartoci ich mienia ruchomego, a w 1183 roku naoono na ca ludno danin majtkow w wysokoci 1% wartoci mienia nieruchomego oraz dugw, wymierzajc j jednoczenie z podatkiem w wysokoci 2% od dochodw z fundacji kocielnych i baronii. Oprcz danin w naturze wiadczonych przez wioski kady chop musia paci swemu panu pogwne, a poddani muzumascy byli zobowizani do pacenia dziesiciny, ktra sza na potrzeby Kocioa. Wysze duchowiestwo aciskie nieustannie domagao si objcia obowizkiem pacenia dziesiciny chrzecijan nalecych do Kociow heretyckich. Wprawdzie nie udao si przeprowadzi tego postulatu, niemniej jednak krl Amalryk I musia odrzuci propozycj ksicia ormiaskiego Torosa II, ktry chcia przysa kolonistw do zasiedlenia wyludnionych terenw Palestyny, poniewa duchowiestwo zadao pacenia przez nich dziesiciny. Ale nawet przy obcieniu dziesicin muzumanie i tak pacili pod panowaniem Frankw podatki mniejsze ni w ociennych pastwach muzumaskich. Muzumanw dopuszczano rwnie do podrzdnych funkcji w administracji pastwowej. Na rwni z chrzecijanami zatrudniano ich jako celnikw i poborcw podatkowych. Nie mamy moliwoci precyzyjnego scharakteryzowania ustroju pastw frankijskich, poniewa w adnym okresie nie istnia tam cile okrelony system funkcjonowania pastwa. Powstaway zwyczaje lub wydawano obwieszczenia, ktre zmieniay zwyczaje ju istniejce. Kiedy w okresie pniejszym prawnicy opracowali takie kompilacje, jak Livre au Roi lub Assises de Jerusalem, to chodzio im bardziej o zebranie decyzji, ktre zmieniay stosowane zwyczaje, ni o opracowanie kodeksu praw. Istniay odmiany lokalne. Ksi Antiochii i hrabiowie Edessy i Trypolisu nie mieli na og wikszych kopotw ze swoimi wasalami. Krl Jerozolimy znajdowa si w sytuacji gorszej. By pomazacem Boym, zwierzchnikiem Frankw wschodnich, a od chwili ukrcenia przez Baldwina I pretensji patriarchatu do supremacji nie mia rywala. W przeciwiestwie jednak do wadcw Antiochii i Trypolisu, ktrzy mogli przekaza sw wadz wedle przyjtych zasad sukcesji tronu, krl jerozolimski by obieralny. Opinia publiczna opowiadaa si na og za pretendentem z tytuu dziedzictwa krwi. W 1174 roku bez adnych zastrzee oddano tron po ojcu Baldwinowi IV, mimo e mia dopiero trzynacie lat i by trdowaty. Wymagao to jednak potwierdzenia w drodze formalnego aktu elekcyjnego. Niekiedy elektorzy stawiali swoje warunki, na przykad gdy uzalenili koronacj Amalryka I od jego rozwodu z Agnieszk. Kiedy prawowitym dziedzicem bya kobieta, powstaway wiksze komplikacje. Wprawdzie jej m mg by wybrany, to jednak, jak mona sdzi, panowa pogld, e swoje uprawnienia nabywa za porednictwem maonki. W przypadku krlowej Melisandy i jej syna, krla Baldwina III, nikt naprawd nie wiedzia, jaka bya ich sytuacja prawna. Po mierci Baldwina V w 1186 roku w problem ustrojowy wystpi z ca katastrofaln ostroci. Krl zajmowa miejsce na szczycie piramidy spoecznej, ale nie by to szczyt wysoki. Jako pomazaniec Boy cieszy si bez wtpienia pewnym autorytetem. Naruszenie jego nietykalnoci osobistej uwaano za zbrodni stanu. Krl przewodniczy posiedzeniom Sdu Najwyszego i by naczelnym wodzem si zbrojnych Krlestwa, do jego kompetencji naleao mianowanie urzdnikw. Jako suzeren mia prawo zakaza swoim wasalom zbywania woci lennych, mg take

wybiera maonkw dla ich dziedziczek. Poniewa krl by najwyszym seniorem, mia nieograniczone prawo dokonywania darowizn ze swej osobistej domeny, ale podobnie jak jego wasale, czyni to take w imieniu swej maonki i dzieci, aby zapobiec w przyszoci ewentualnym powdztwom owdowiaej ony lub syna w kwestiach doywocia albo dziedzictwa. Na tym wszake koczyy si prerogatywy krlewskie. Krl mia dochody niewielkie, uszczuplane jeszcze przez hojne darowizny. Szkatua krlewska zawsze wiecia pustkami. Wprawdzie by gow Krlestwa, ale podlega obowizujcym w Krlestwie prawom, na ktrych stray sta Sd Najwyszy. Sd ten skada si z wasali koronnych, to jest tych feudaw, ktrzy podlegali bezporednio Koronie. Z tytuu posiadania dbr ziemskich w obradach Sdu Najwyszego uczestniczyli dostojnicy kocielni, a te gminy cudzoziemskie, ktre jak Wenecjanie i Genueczycy miay w Krlestwie posiadoci ziemskie, wysyay na sesje swoich przedstawicieli. Na obrady Sdu zapraszano czasem wybitnych goci, jednak nie wchodzili oni w skad sdu ani nie mieli prawa gosu. Sd Najwyszy by w cisym tego sowa znaczeniu trybunaem sdowym. W tym charakterze spenia dwie podstawowe funkcje. Po pierwsze, mia obowizek wyjania, jak regu prawn naley zastosowa do danego przypadku. Oznaczao to, e Sd peni funkcje legislacyjne, poniewa kada assise, chocia w teorii miaa by jedynie stwierdzeniem istniejcej zasady prawnej, to jednak w rzeczywistoci bya take zdefiniowaniem nowego przepisu prawnego. Po drugie, sdzi tych swoich czonkw, ktrym udowodniono popenienie przestpstwa, oraz rozpatrywa spory midzy nimi. Zasada, ktra wymagaa rwnoci stanu midzy sdziami a sdzonymi, bya jednym z najbardziej istotnych zwyczajw frankijskich, tote krl bra udzia w sesjach Sdu jedynie jako primus inter pares, czyli jako przewodniczcy, nie zwierzchnik sdziw. U podstaw tej praktyki leaa teoria, e Krlestwo nie zostao zdobyte przez krla, lecz przez grup parw, ktrzy nastpnie wybrali spord siebie monarch. Teoria ta uzasadniaa rwnie prawo Sdu do wyboru nastpnych wadcw oraz w przypadku maoletnioci lub niewoli krla do mianowania regenta lub bajlifa (bailli). Z Sdem Najwyszym konsultowano take podstawowe sprawy polityki pastwowej, poniewa bez wspudziau wasali krl rzadko mia moliwo realizowania swej linii politycznej. W 1166 roku do skadu Sdu Najwyszego weszli take arrire-vassaux, co stanowio jeden z elementw programu Amalryka I, ktry zmierza do uzyskania ich poparcia dla Korony przeciwko wasalom koronnym.16 W 1162 roku Amalryk I wymg na Sdzie Najwyszym ogoszenie assise, ktra zezwalaa arrire-vassaux na wystpowanie ze skargami do tego trybunau przeciwko swoim seniorom, z tym e w przypadku niestawiennictwa seniora na wezwanie Sdu jego lennik mia prawo podporzdkowa si bezporednio Koronie. Jakkolwiek owa regua prawna dawaa krlowi skuteczn bro przeciwko monowadztwu, to jednak z czasem doprowadzia do znacznego zwikszenia wadzy Sdu Najwyszego i moga by wyzyskana przeciwko krlowi. Jak si wydaje, Sd rozpatrywa sprawy dokadnie i sumiennie, niemniej jednak ostateczny dowd stanowi wynik pojedynku. Sd Najwyszy nie mia staej siedziby i krl mg go zwoa wszdzie, gdzie uzna za stosowne. W czasach pierwszego Krlestwa posiedzenia odbyway si zazwyczaj w Jerozolimie lub w Akce. Poniewa feudaom zaleao na uczestnictwie w sesjach, zaczli zaniedbywa swe lenna i zakada
16

Arrire-vassaux (ac. vavassores) byli to wasale niszego szczebla, ktrzy nie podlegali bezporednio Koronie (przyp. tum.).

rezydencje w tych miastach. Jednake wpywy ich z racji czonkostwa w tym kolegium byy ograniczone wskutek nieustannych wani i sporw rodzinnych, ktre z biegiem czasu przybieray na sile i komplikoway si, poniewa wszystkie wielkie rody byy skoligacone w drodze maestw. Zgodnie z zasad sdzenia-rwnych przez rwnych frankijscy osadnicy stanu nierycerskiego mieli swoje odrbne sdy, cours de bourgeois. Owe sdy mieszczaskie znajdoway si w kadym wikszym miecie. Przewodniczcym takiego sdu by z reguy wicehrabia miasta. W ich skad wchodzio dwunastu arbitrw, ktrych wybiera senior spord swoich wolno urodzonych poddanych aciskich. Sprawowali oni funkcje sdziowskie, jednake kada ze stron procesowych miaa prawo wybra jednego z nich na swego doradc. W takim przypadku w arbiter nie uczestniczy w ferowaniu wyroku. Sdziowie mieli rwnie obowizek powiadcza kady dokument prawny lub przywilej, ktry sporzdzono na sesji sdowej. W przeciwiestwie do praktyki w Sdzie Najwyszym z posiedze sdw mieszczaskich sporzdzano dokadne protokoy. Sesje tych trybunaw odbyway si regularnie w poniedziaki, rody i pitki, z wyjtkiem dni witecznych. Spory midzy nobilami a mieszczanami rozstrzygay sdy mieszczaskie. Sdy te dopuszczay ordalia w postaci prb pojedynku i wody. Ludno tubylcza miaa z pocztku wasne sdy do rozpatrywania spraw mniejszej wagi pod przewodnictwem miejscowego naczelnika (rais), ktrego mianowa wicehrabia. Stosowano w nich prawo zwyczajowe. Za czasw Amalryka I powoano we wszystkich trzydziestu trzech gwnych miastach targowych cours de la fonde. Do ich jurysdykcji naleay sprawy handlowe, w okresie pniejszym za przejy wszystkie sprawy, nawet karne, dotyczce ludnoci tubylczej. Przewodniczy im bajlif, wyznaczony przez miejscowego seniora, a w ich skad wchodzio szeciu jurorw: dwch Frankw i czterech tubylcw. Strony skaday przysig na wit ksig wasnej religii. Muzumanie mogli j skada na Koran, a gocie muzumascy z podziwem wyraali si o bezstronnoci postpowania sdowego. Cour de la fonde prowadzi rejestr darowizn i sprzeday mienia z wyjtkiem nieruchomoci, by take urzdem powoanym do pobierania podatku od przeniesienia praw wasnoci. Od wyrokw tego sdu przysugiwao prawo apelacji do sdu mieszczaskiego, a stosowana w nim procedura bya cile wzorowana na zasadach proceduralnych obowizujcych w sdach mieszczaskich. Amalryk ustanowi take we wszystkich miastach nadmorskich cours de la chaine, ktre orzekay w sprawach zwizanych z eglug i prowadziy rejestr wpyww z ce i opat portowych. Jurorw wybierano spord kupcw i eglarzy. Oprcz tego italskie i prowansalskie gminy handlowe miay wasne sdy konsularne, do ktrych jurysdykcji naleay sprawy wewntrzne tych gmin. W gwnych dobrach lennych istniay ponadto sdy baronialne (baron), ktre zajmoway si wycznie rozstrzyganiem sporw midzy wasalami stanu rycerskiego. Istniay dwadziecia dwa sdy baronialne, a oprcz tego cztery w domenie krlewskiej. Kompetencje tych rnorakich organw wymiaru sprawiedliwoci byy cile rozgraniczone, kiedy za w danej sprawie wystpoway strony rnego stanu, rozpatrywa je sd waciwy dla strony stanu niszego. Poniewa wedle redniowiecznej koncepcji prawa cile sformuowane przepisy byy potrzebne tylko w razie koniecznoci rozstrzygnicia przypadku nietypowego, legislacyjna dziaalno frankijskich wadz pastwowych wydaje si przypadkowa i niesystematyczna. Z aktw prawnych, zebranych w XIII stuleciu w Assises de Jerusalem, sze pochodzi prawdopodobnie z czasw ksicia Gotfryda, a pozostaych

dziewitnacie, z ktrych jedenacie mona w przyblieniu datowa, powstao w okresie od jego mierci do 1187 roku. Administracja pastwa znajdowaa si w rkach gwnych urzdnikw dworskich, ktrych wybierano spord wasali koronnych. Najbardziej dostojne miejsce zajmowa seneszalk. Peni on funkcje mistrza ceremonii i z tego tytuu w czasie koronacji nis bero przed krlem. Sta na czele administracji cywilnej Krlestwa. Zarzdza w szczeglnoci skarbcem, secrte, to jest urzdem, do ktrego wpyway dochody Korony i ktry wypaca pensje. W urzdzie tym prowadzono rwnie rejestr wszystkich transakcji finansowych, w ktrych brao udzia pastwo. Secrte byo to biuro o do lunej organizacji, ktrego model Frankowie przejli od Arabw, a ci od Bizantyjczykw. Drugie miejsce po seneszalku zajmowa konetabl, ktry w istocie mia wiksz wadz. By naczelnym wodzem armii pod zwierzchnictwem krla, odpowiada za jej organizacj i administracj. W czasie koronacji nis sztandar krlewski i prowadzi krlewskiego wierzchowca, ktrego zgodnie z obowizujcym zwyczajem pozostawiano mu w upominku. Zajmowa si zaopatrzeniem armii i sta na czele sdownictwa wojskowego. Najemnicy, angaowani do suby zarwno przez krla, jak i przez seniorw, podlegali jego jurysdykcji i mia on obowizek dba, by otrzymywali godziw zapat. Jeeli krl lub bajlif nie brali udziau w kampanii zbrojnej, konetabl sprawowa najwysze dowdztwo si zbrojnych Krlestwa. Mia do pomocy marszaka, ktry zastpowa go we wszystkich funkcjach. Szambelan pozostawa w osobistej subie krla, zajmujc si jego dworem i finansami. W czasie uroczystoci oficjalnych spenia rol dworzanina krlowej. By to urzd dochodowy, poniewa od wasali skadajcych hod lenny otrzymywa zwyczajowy podarunek. Z piastowaniem tej godnoci wizao si posiadanie okrelonych dbr ziemskich, kiedy jednak w 1179 roku szambelan Jan z Bellesme sprzeda owe woci, nie wywoao to, jak si zdaje, niezadowolenia krla. Obowizki czenika nie s nam znane. Jak mona si domyla, sprowadzay si one wycznie do funkcji ceremonialnych. Stanowisko kanclerza, podobnie jak na Zachodzie, zajmowa z reguy duchowny, ktry wszake, w przeciwiestwie do czstej praktyki w Europie, nie by kapelanem krlewskim. Jako szef kancelarii krlewskiej przygotowywa i rejestrowa wszystkie dokumenty pastwowe i opatrywa je pieczci krlewsk. Kancelaria speniaa funkcje archiwum akt pastwowych. Poniewa nie istnia krlewski wymiar sprawiedliwoci ani prawo powszechne, kancelaria krlewska nie zajmowaa si wydawaniem nakazw sdowych ani nie miaa wasnego trybunau sdowego. Archiwum prowadzone byo skrupulatnie, ale do naszych czasw zachowao si bardzo mao dokumentw. W XII stuleciu urzdowym jzykiem kancelarii bya acina. Dokumenty datowano anno Domini wedle rzymskiej indykcji, dodajc czasem rok panowania krla lub rok od zdobycia Jerozolimy. Pocztek roku liczono od Boego Narodzenia. Krlw oznaczano kolejnymi liczbami, poczynajc od Baldwina I i nie kierujc si ich imionami. Z pocztku oficjalny tytu krla nie by cile ustalony, w okresie pniejszym przyja si formua per Dei gratiam in sancta civitate Jerusalem Latinorum Rex. Gwnym urzdnikiem w administracji lokalnej by wicehrabia, ktry reprezentowa krla w miastach krlewskich, a seniora w miastach baronialnych. Zajmowa si ciganiem podatkw, ktre odprowadza do skarbca krlewskiego po potrceniu kwot koniecznych do utrzymania administracji lokalnej. Wicehrabia odpowiada za funkcjonowanie miejscowego sdownictwa oraz za ad i porzdek w

powierzonym mu miecie. Na stanowisko to wybierano zawsze czowieka szlachetnego rodu, ale nie byo ono dziedziczne. Mia on do pomocy urzdnika, zwanego muhtasib po arabsku lub niekiedy matre-sergeant, ktry z pocztku zajmowa si przepisami targowymi. Krl Jerozolimy uwaa si za suzerena wszystkich pastw frankijskich na Wschodzie i z tego tytuu roci sobie prawo do dania od ich wadcw pomocy zbrojnej w prowadzonych przez siebie kampaniach. W istocie owe prawa suzerenne zaleay od realnych moliwoci wyegzekwowania ich si, ani Antiochii bowiem, ani Trypolisu nawet w teorii nie uwaano za czci skadowe Krlestwa. Pierwsi krlowie zdoali uzyska osobisty seniorat nad Trypolisem. W 1109 roku hrabia Bertrand zoy Baldwinowi I hod lenny ze swoich posiadoci. Hrabia Pons usiowa w 1122 roku uwolni si od zalenoci wasalnej od Baldwina II, ale Sd Najwyszy jego wasnego hrabstwa zmusi go do uznania senioratu krla. W 1131 roku odmwi krlowi Fulkowi prawa do przemarszu wojsk krlewskich przez swoje ziemie, jednak monarcha go ukara i ponownie podporzdkowa swej wadzy senioralnej. Od 1164 do 1171 roku krl Amalryk by regentem Trypolisu w imieniu nieletniego Rajmunda III, prawdopodobnie jednak sprawowa te rzdy gwnie jako najbliszy mski krewny chopca, a nie jako jego suzeren. Po dojciu do penoletnoci Rajmund III nigdy nie uznawa zwierzchnictwa krla, mimo e by jego wasalem z tytuu odziedziczonego przez on ksistwa Galilei17. W czasie kampanii w 1187 roku, w ktrej Rajmund uczestniczy jako ksi Galilei, hrabstwo Trypolisu ogosio sw neutralno. Z hrabstwem Edessy czyy krlw Jerozolimy wizy osobiste. Baldwin I, po wyznaczeniu tam na swojego nastpc Baldwina II, odebra od niego przysig lenn, a ten z kolei postpi tak samo z Joscelinem z Courtenay. Jednake w latach pniejszych Joscelin uzna si za lennika ksicia Antiochii. Antiochia znajdowaa si w zupenie innej sytuacji, poniewa Boemund I nie uznawa nikogo za swego suzerena, a identyczne stanowisko zajmowali obaj regenci, Tankred i Roger, mianowani przez Sd Najwyszy ksistwa. Wprawdzie Baldwin II od 1119 do 1126 roku sprawowa tam rzdy regencyjne w imieniu modocianego Boemunda II, wydaje si jednak, e nie z racji swych praw senioralnych, lecz na prob tamtejszego Sdu Najwyszego. W 1131 roku zwrcono si do niego ponownie o objcie regencji, take i z tego powodu, e by dziadkiem maej ksiniczki Konstancji, ktrej interesom wedle opinii antiocheskiego Sdu Najwyszego zagraay machinacje jej matki Alicji. Po mierci Baldwina, kiedy Alicja ponownie podja prb ujcia wadzy w swe rce, Sd Najwyszy zwrci si o objcie regencji do krla Fulka. Ale krl Fulko z racji swego maestwa z ciotk modej ksiniczki by jej najbliszym mskim powinowatym. Gdyby na Wschodzie znajdowa si wtedy mski przedstawiciel rodu Hautevillew, Sd Najwyszy na pewno powierzyby mu godno regenta. Rwnie i wtedy, gdy krl dokonywa wyboru maonka dla tej ksiniczki, dziaa nie z tytuu swych praw senioralnych, lecz na prob Sdu Najwyszego. Baldwin II, zwracajc si do krla Francji o wybranie ma dla swej dziedziczki, Melisandy, take uczyni to w taki sposb, aby nie zrozumiano jego proby jako uznania zwierzchnictwa Francji. Kiedy Konstancja po latach miaa dokona wyboru swego drugiego ma, powzia t decyzj samodzielnie, jako udzielna ksina. Jeeli zwrcia si do Baldwina III o zezwolenie na zawarcie maestwa z Renaldem, to tylko dlatego, e jej narzeczony by wasalem
17

Chodzi o Eschiv z Bures, wdow po Walterze z Saint-Omer. (przyp. tum.).

krla. W 1160 roku Antiocheczycy wystpili do Baldwina II o objcie regencji, ale i w tym przypadku krl by najbliszym mskim krewnym nieletniego ksicia. Stanowisko w tej kwestii prawnej nigdy nie zostao jednoznacznie zdefiniowane. Prawdopodobnie ksi Antiochii uwaa krla Jerozolimy za wyszego godnoci, ale nie za swego zwierzchnika. Antiochia rnia si od Edessy i Trypolisu take systemem administracji. O ustroju Edessy wiemy bardzo mao. Dokumenty urzdowe, ktre prawdopodobnie wyszy z kancelarii hrabiego, zaginy. Przypuszczalnie, jak kady mony pan feudalny, hrabia mia u swego boku rad wasali, ale pooenie geograficzne hrabstwa, ktre byo najbardziej wysunitym bastionem chrzecijastwa, paraliowao rozwj form ustrojowych. Hrabia Edessy prowadzi egzystencj do zblion do stylu ycia okolicznych emirw tureckich. W hrabstwie mieszkao niewielu kolonistw frankijskich, wielkie dobra lenne byy nieliczne. Hrabia polega gwnie na urzdnikach ormiaskich, wyszkolonych wedle wzorw bizantyjskich. Nie koczce si wojny zmuszay go do rzdw bardziej autokratycznych ni rzdy w kraju spokojniejszym. Ustrj hrabstwa Trypolisu mia wiele cech wsplnych z ustrojem Krlestwa Jerozolimskiego. W hrabstwie istnia Sd Najwyszy, ktrego postanowienia byy dla hrabiego wice. Jednake jego godno bya dziedziczna, nie elekcyjna, a osobista domena hrabiego zajmowaa obszar wikszy od posiadoci najmoniejszego z jego wasali. Z wyjtkiem kilku kontrowersji w powanych kwestiach politycznych, jak w przypadku, gdy hrabia Pons odmwi posuszestwa krlowi Jerozolimy, hrabia Trypolisu nie mia wikszych kopotw ze swoimi baronami, ktrzy, nie liczc genueskich seniorw Dubajlu18, byli potomkami tuluskich wasali jego przodka. Wysocy urzdnicy dworscy nosili w Trypolisie te same tytuy i speniali te same funkcje co w Jerozolimie. Miasta rwnie znajdoway si tam pod zarzdem wicehrabiw. Instytucje ksistwa Antiochii przypominay na pierwszy rzut oka instytucje Krlestwa Jerozolimskiego. Istnia tam zarwno Sd Najwyszy, jak i sdy mieszczaskie, a take wysocy urzdnicy o takich samych kompetencjach. Antiochia miaa wasne assises, ktre swym oglnym charakterem nie rniy si od jerozolimskich. Ale pod tymi zewntrznymi podobiestwami kryo si wiele rnic. Godno ksica bya w Antiochii dziedziczna, Sd Najwyszy zabiera gos tylko w przypadku koniecznoci mianowania regenta. Od samego pocztku istnienia ksistwa wadca zatrzyma w swym rku gwne miasta oraz znaczne obszary pastwa i z wyjtkiem okrgw granicznych nigdy nie szafowa nadaniami dbr ziemskich. Chtniej nadawa lenna pienine. Jak mona sdzi, w skad Sdu Najwyszego wchodzili wycznie sdziowie mianowani przez ksicia, a sdy mieszczaskie dziaay pod nadzorem jego osobistych przedstawicieli. W administracji miejskiej oraz zarzdzaniu domen ksic ksi wzorowa si na systemie bizantyjskim, zatrudniajc sztab fachowych urzdnikw i stosujc rwnie skrupulatne jak w Cesarstwie metody cigania podatkw. Antiochia, Laodycea oraz Dabala miay swoich wielkorzdcw,19 do ktrych nalea cakowity zarzd miasta Urzdnikw tych mianowa ksi, ktry wedle swego uznania mg ich w kadej chwili odwoa, jednake w czasie penienia swych funkcji zasiadali oni w Sdzie Najwyszym. Wielkorzdcw Laodycei i Dabali wybierano czsto spord
18 19

Dubajl znajdowa si w rkach rodu Embriaco (przyp. tum.). W tekcie autor uzywa terminu duke w bizantyjskim znaczeniu sowa dux. (przyp. tum.).

miejscowej ludnoci. Godno wielkorzdcy Antiochii natomiast powierzano z reguy Frankowi wysokiego rodu, mia on jednak do pomocy wicehrabiego, ktrym nierzadko bywa autochton. Wzorem swych sycylijskich krewniakw ksita Antiochii starali si neutralizowa wpywy monych rodw, powierzajc urzdy przedstawicielom ludnoci miejscowej, zalenym cakowicie od przychylnoci wadcy. Zastali w Antiochii liczn grup wyksztaconych ludzi, Grekw, Syryjczykw i Ormian, ktra zdoaa si tam utrzyma od czasw bizantyjskich. Jeszcze cilejszy nadzr nad dziaalnoci Sdu Najwyszego oraz sdw mieszczaskich zapewnili sobie ksita Antiochii dziki wycznemu prawu mianowania sdziw, ktrzy mogli jednak wydawa orzeczenia tylko w kwestiach czysto prawnych. Wadcy Antiochii odziedziczyli rwnie bizantyjski system wymierzania i egzekwowania podatkw. Skarbiec ksicy, secrete, mia wasn administracj i - inaczej ni w Krlestwie Jerozolimskim - jego dochody nie zaleay od trybunaw lokalnych. Ksita antiochescy prowadzili wasn polityk, nie przywizujc prawie adnej wagi do opinii Sdu Najwyszego. Traktaty z obcymi pastwami zawierali we wasnym imieniu. Organizacja ksistwa bya wic bardziej spoista i sprawniejsza ni w innych pastwach frankijskich. Gdyby nie nieustanne wojny, gdyby nie czste przypadki maoletnioci lub niewoli ksit, a take wyeliminowanie dynastii normaskiej przez lini francusk, ksistwo antiocheskie miaoby szans wypracowa system administracji rwnie sprysty jak na Sycylii. Ta szczeglna sytuacja Antiochii rysuje si jeszcze wyraniej, jeeli si zway specyficzne stosunki ksistwa z cesarzem bizantyjskim. Wedle teorii bizantyjskiej cesarz by gow caej wsplnoty chrzecijaskiej. Jakkolwiek nigdy nie podj prby narzucenia swego zwierzchnictwa monarchom zachodnim, to jednak chrzecijastwo wschodnie uwaa za swoj wyczn domen. Zamieszkali na obszarze kalifatu ortodoksi greccy znajdowali si pod opiek cesarza, a muzumanie nie kwestionowali jego obowizkw wobec wspwyznawcw. Cesarz nie uwaa podboju frankijskiego za powd do zrzeczenia si tej odpowiedzialnoci. Istniay jednak rnice midzy Antiochi i Edess a Jerozolim i Trypolisem. Gdy bowiem te dwa ostatnie pastwa od VII stulecia nie wchodziy w skad Cesarstwa Bizantyjskiego, to Antiochia i Edess byy prowincjami cesarskimi jeszcze za ycia Aleksego I. Gdy Aleksy wymg od wodzw pierwszej krucjaty zoenie hodu lennego, uczyni wyrane rozrnienie midzy dawnymi czciami skadowymi Cesarstwa, ktre jak Antiochia powinny mu by zwrcone, a obszarami nowo podbitymi, do ktrych roci sobie prawo jedynie w postaci bliej nie okrelonego zwierzchnictwa. Krzyowcy zamali zoone mu przysigi, a cesarz nie mia moliwoci zmusi ich do wywizania si z podjtych zobowiza. Polityk bizantyjsk zawsze cechowa realizm. Po zwycistwie nad Boemundem Aleksy zmodyfikowa swe roszczenia. W traktacie znad rzeki Devol wyrazi zgod na dalsze rzdy dynastii normaskiej w Antiochii, zastrzegajc sobie tylko wadz suzerenn. Zada rwnie pewnych gwarancji dla swoich uprawnie, jak na przykad instalacji patriarchy greckiego. Traktat ten stanowi podstaw prawn roszcze bizantyjskich, Frankowie wszake przeszli nad nim do porzdku dziennego. Jak mona sdzi, przewaajca wikszo Frankw uwaaa, e wprawdzie Boemund postpi niewaciwie wobec cesarza, to jednak cesarz utraci swe prawa, poniewa nie zjawi si w Antiochii osobicie. Kiedy wic cesarz stawi si w Antiochii, prawa jego zostay uznane. Oznaczao to - sdzc z rady udzielonej przez krla Fulka w 1137 roku - e roszczenia cesarza do senioratu uwaano za prawnie uzasadnione, jeeli mia on moliwo wyegzekwowania ich

si. Pki wic cesarz nie podejmowa tego kroku, mona je byo spokojnie lekceway. Wprawdzie kilkakrotnie potraktowano cesarza jako seniora Antiochii, na przykad, gdy ksiniczka Konstancja zwrcia si do Manuela o wybranie jej maonka, ale kiedy wybr cesarza nie przypad jej do gustu, nie zawahaa si zignorowa Jego decyzji. Seniorat cesarza by wic chwiejny i bagatelizowany, niemniej jednak zarwno ksita Antiochii, jak i ich juryci nie mieli w tej materii czystego sumienia. W kadym razie stanowi on zawsze potencjalne ograniczenie suwerennoci Antiochii. Hrabia Edessy uzna seniorat cesarza w 1137 roku, ale poniewa Edessa leaa daleko od granic Bizancjum, kwestia ta nie bya dla Cesarstwa tak palca. Kiedy w 1150 roku hrabina Edessy postanowia sprzeda cesarzowi reszt posiadoci edesseskich, wikszo Frankw odniosa si do tego kroku z aprobat, w tym okresie stao si ju bowiem oczywiste, e obrona tych ziem przed muzumanami jest skazana na niepowodzenie. Rajmund z Tuluzy nie mia adnych zastrzee przeciwko uznaniu cesarza za swego suzerena, a w 1109 roku jego syn, Bertrand, zoy Aleksemu hod lenny z tytuu swej przyszej godnoci hrabiego Trypolisu. W 1137 roku Rajmund II zoy taki sam hod cesarzowi Janowi. Rajmund III, mimo swej napaci na Cesarstwo w 1151 roku, otrzyma w 1163 roku pomoc od Bizantyjczykw, przez co Manuel pragn by moe podkreli, e uwaa si za seniora hrabiego. Niewykluczone jednak, e hod z posiadoci trypolitaskich dotyczy tylko Tortosy i jej okolic, ktre zgodnie z tradycj wchodziy w skad terytorium Antiochii jako cz temu laodycejskiego. Stosunek prawny Cesarstwa Bizantyjskiego do Krlestwa Jerozolimskiego by jeszcze bardziej mglisty. W 1158 roku Baldwin III zoy hod lenny cesarzowi Manuelowi w czasie jego bytnoci w Antiochii, a w 1171 roku Amalryk odwiedzi Konstantynopol jako wasal, cho wasal przyjmowany z wielkimi honorami. Zarwno Baldwin, jak i Amalryk uwaali przyja Cesarstwa za podstawowy element swej polityki i z tych wzgldw skonni byli do ustpstw. Wydaje si jednak, e zdaniem prawnikw krlewskich zaleno wasalna Jerozolimy bya tylko przejciowym kompromisem. Jeeli krl Jerozolimy mia seniora, to by nim papie. Jednym z fundamentalnych zaoe pierwszej krucjaty by plan utworzenia w Palestynie pastwa teokratycznego i gdyby Ademar z Le Puy y duej, by moe powstaby tam organizm pastwowy o takim charakterze. Prawdopodobnie Gotfryd kierowa si t ide, odmawiajc przyjcia korony krlewskiej. Nastpca Ademara, Daimbert, pragn powstania pastwa poddanego wadzy patriarchy Jerozolimy. Baldwin I przekreli te zamysy, koronujc si na krla i opierajc si na wrogach Daimberta w onie Kocioa jerozolimskiego. Nie ulegao kwestii, e papiestwo nie yczyo sobie wszechwadnego patriarchy w Jerozolimie, poniewa dziki szczeglnej pozycji i szybko rosncej zamonoci miaby on szans, jak wymarzy to sobie Daimbert, sta si orientalnym odpowiednikiem biskupa Rzymu. Krl nie mia wic adnej trudnoci w wygrywaniu papiea przeciwko Daimbertowi. Wprawdzie zgodnie ze zwyczajem mia obowizek zoy hod patriarsze w czasie uroczystoci koronacyjnych, ale o potwierdzenie swej godnoci zwraca si do papiea. Zwierzchnictwo Stolicy Apostolskiej byo w gruncie rzeczy nominalne i nie rnio si w istocie od zwierzchnictwa nad krlestwami hiszpaskimi, do ktrego papiee rocili sobie prawo. Przynosio jednak znaczne korzyci, poniewa papiee czuli si odpowiedzialni za rekrutacj ludzi i pomoc finansow dla Ziemi witej, a w razie

potrzeby suyli Jerozolimie take pomoc dyplomatyczn. Papiestwo mogo rwnie hamowa zakusy patriarchatu i w pewnym stopniu trzyma w ryzach zakony rycerskie. Z drugiej strony papie mg udziela poparcia zakonom przeciwko krlowi i czsto interweniowa, gdy krl stara si ukrci w jaki sposb przywileje italskich miast handlowych. Koci w Krlestwie podlega patriarsze Jerozolimy. Po zatargu, do ktrego doszo w pierwszych latach z powodu ambicji Daimberta, patriarcha sta si sug Korony. Inwestytury udziela krl, wybierajc jednego z dwch kandydatw, przedstawionych przez kapitu kocioa witego Grobu. Patriarsze podlegao czterech arcybiskupw: Tyru, Cezarei, Nazaretu i Rabboth-Moabu, oraz dziewiciu biskupw, dziewiciu opatw infuatw i piciu przeorw, jednak niektre inne opactwa, podobnie jak i zakony rycerskie, pozostaway pod bezporedni wadz papiea. Koci jerozolimski dysponowa olbrzymim majtkiem zarwno w dobrach ziemskich, jak i lennach pieninych. Dostojnicy kocielni byli przewanie zobowizani do dostarczania serwientw, rzadko rycerzy. Patriarcha Jerozolimy i kapitua kocioa witego Grobu mieli obowizek wystawia po piciuset serwientw, biskup Betlejem dwustu, a arcybiskup Tyru i opaci klasztorw SainteMarie Josaphat i na grze Syjon po stu pidziesiciu. Klasztor w Betanii, ufundowany przez krlow Melisand dla swej siostry, otrzyma na wasno cae miasto Jerycho. Oprcz tego zarwno patriarchat, jak i sawne opactwa zyskiway w drodze donacji wielkie woci w caej Europie Zachodniej, z ktrych dochody przesyano do Palestyny. Koci mia swoje sdy, ktre orzekay w sprawach herezji i dyscypliny zakonnej, maestw, w tym take uniewaniania maestw i cudzostwa, oraz w kwestiach zwizanych z rozporzdzeniami ostatniej woli. Stosoway si one do przepisw prawa kanonicznego i regu proceduralnych, ktre obowizyway w zachodnich sdach konsystorskich. Terytoria Antiochii, Edessy i Trypolisu podlegay jurysdykcji kocielnej patriarchy antiocheskiego. Rozgraniczenie kompetencji obu patriarchatw sprawiao pewne trudnoci, poniewa Tyr zgodnie z tradycj nalea do patriarchatu Antiochii, natomiast w wyniku podboju wszed w skad Krlestwa Jerozolimskiego. Paschalis II orzek, e Tyr wraz z podlegymi mu biskupstwami w Akce, Sydonie i Bejrucie naley przekaza pod administracj patriarchatu jerozolimskiego. Decyzja ta zostaa wykonana, poniewa odpowiadaa realiom politycznym. Jednake podejmowane przez patriarchat jerozolimski prby uzyskania jurysdykcji nad trzema biskupstwami trypolitaskimi, w Trypolisie, Tortosie i Dabali, skoczyy si niepowodzeniem, mimo e papie, cho niezbyt konsekwentnie, udziela poparcia roszczeniom Jerozolimy. Rajmund z Tuluzy pragn, jak si zdaje, ustanowi w swym przyszym hrabstwie Koci autonomiczny, ale jego nastpcy uznawali zwierzchno kocieln Antiochii. Nie bya ona zbyt uciliwa, poniewa mianowali biskupw bez adnej ingerencji patriarchatu. Podobnie jak w Jerozolimie, patriarch antiocheskiego wybieraa kapitua, ale w istocie mianowa go wadca wiecki, ktry mia take moliwo pozbawienia go godnoci. Wiadomo, e niektrzy ksita zoyli hod patriarsze w czasie obrzdw koronacyjnych, ale prawdopodobnie zmusiy ich do tego wyjtkowe okolicznoci. Patriarsze podlegay arcybiskupstwa w Albarze, Tarsie i Mamistrze, a take w Edessie. Arcybiskupstwo w Turbesselu zostao zaoone w okresie pniejszym, a oficjalnie nosio nazw arcybiskupstwa Hierapolis (Manbid). Liczba biskupstw wahaa si w zalenoci od sytuacji politycznej. W ksistwie istniao dziewi

opactw i dwa klasztory aciskie. Gwnymi orodkami monastycznymi byy klasztory w. Pawa i w. Jerzego, z ktrych benedyktyni usunli mnichw greckich, oraz klasztor w. Symeona, gdzie oba obrzdki egzystoway obok siebie. Koci antiocheski by znacznie uboszy od Kocioa jerozolimskiego. Doszo nawet do tego, e wiele palestyskich instytucji religijnych posiadao w ksistwie Antiochii majtki ziemskie. Na dugo przed kocem XII stulecia Koci wiecki w pastwach frankijskich znalaz si w cieniu zakonw rycerskich. Od chwili powstania zakony te stale si powikszay i bogaciy, a okoo 1187 roku stay si najwikszymi posiadaczami dbr ziemskich w Outremer. Dziki donacjom i zakupom ich majtnoci stale rosy. Wielu palestyskich nobilw wstpio w szeregi zakonw, z Zachodu pyn nieprzerwany strumie ochotnikw. Zakony rycerskie odpowiaday emocjonalnym potrzebom owych czasw, wielu ludzi bowiem pragno przywdzia habit, ale jednoczenie mie moliwo prowadzenia ycia czynnego oraz walki za wiar. Odpowiaday one take potrzebom politycznym. W Outremer nieustannie brakowao onierzy. Organizacja feudalna, zalena w ogromnym stopniu od zmiennych kolei losu monych rodw, nie nadaa z zastpowaniem ludzi, ktrzy polegli na polu bitwy lub zmarli. Krzyowcy-pielgrzymi sprawiali si dzielnie w jednej lub dwch kampaniach, po czym wracali do krajw ojczystych. Zakony rycerskie natomiast dostarczay krlowi w kadej potrzebie oddanych bez reszty zawodowych onierzy, ktrzy nic go nie kosztowali, a ponadto budoway i utrzymyway zamki obronne na skal, na jak mogo sobie pozwoli niewielu panw feudalnych. Gdyby nie te zakony, pastwa krzyowe przestayby istnie znacznie wczeniej. O stanie liczebnym zakonw mamy informacje tylko incydentalne. Na kampani egipsk w 1158 roku szpitalnicy wysali piciuset rycerzy z odpowiedni liczb zbrojnych innych stopni, a liczba rycerzy z zakonu templariuszy, ktrzy uczestniczyli w kampanii w 1187 roku, sigaa trzystu. W obu przypadkach informacje te dotycz prawdopodobnie tylko rycerzy z Krlestwa Jerozolimskiego; nie ulega rwnie kwestii, e pewn ich liczb pozostawiono do penienia suby garnizonowej. Zakon szpitalnikw, wikszy i zamoniejszy od zakonu templariuszy, prowadzi take szeroko zakrojon dziaalno charytatywn Hospicjum szpitalnikw w Jerozolimie mogo pomieci okoo tysica pielgrzymw, a utrzymywali oni rwnie szpital, w ktrym po zajciu Palestyny przez Saracenw znalazo opiek wielu ubogich chorych. Codziennie rozdzielali jamun midzy biednych z hojnoci, ktra budzia zdumienie odwiedzajcych. Zarwno szpitalnicy, jak i templariusze patrolowali szlaki ptnicze, a zwaszcza okolice witych miejsc nad Jordanem, gdzie wierni dokonywali rytuau kpieli. Templariusze take rozdzielali jamun, ale mniej szczodrze od szpitalnikw. Ca sw uwag powicali sprawom militarnym. Wsawili si niezwyk odwag w ataku i za swj obowizek uwaali i w boju zawsze naprzd. Zajli si rwnie bankierstwem i po jakim czasie stali si finansowymi agentami krzyowcw, ktrzy przybywali na Wschd tylko na krtki okres. Pniej utracili popularno, posdzano ich bowiem o odprawianie dziwacznych obrzdw ezoterycznych, chwilowo jednak cieszyli si powszechnym szacunkiem za waleczno i rycersko. W ostatecznym rachunku zakony przynosiy Krlestwu co najmniej tyle samo szkd, co korzyci. Krl nie mia nad nimi adnej wadzy, jedynym ich suzerenem by papie. Ofiarowane im woci stanowiy majtek martwej rki, nie obciay ich adne wiadczenia. Zakony nie pozwalay swoim dzierawcom na pacenie

Kocioowi dziesiciny. Rycerze zakonni walczyli w szeregach wojsk krlewskich tylko jako sprzymierzeni ochotnicy. Co pewien czas krl lub ten czy w pan feudalny oddawa im jaki zamek w czasowe wadanie, niekiedy zwracano si do nich o sprawowanie opieki nad maoletnim dziedzicem. W tych przypadkach wymagano od nich rzetelnego wywizania si z obowizkw. Wielcy mistrzowie obu zakonw lub ich przedstawiciele zasiadali w Sdzie Najwyszym Krlestwa, zakony miay take swoich reprezentantw w Sdach Najwyszych ksistwa Antiochii i hrabstwa Trypolisu. Czsto wszake mistrzowie wystpowali na forum tych trybunaw z wnioskami nieodpowiedzialnymi. Jeeli zakony rycerskie nie zgadzay si z polityk pastwa w jakiej kwestii, mogy odmwi udziau w jej realizacji, jak uczynili to templariusze, bojkotujc kampani przeciwko Egiptowi w 1158 roku. Rywalizacja midzy obu zakonami bya dla Krlestwa zawsze niebezpieczna. Rzadko udawao si je nakoni do wsplnego udziau w kampaniach zbrojnych. Kady zakon realizowa sw wasn lini polityczn, nie liczc si z oficjaln polityk pastwa. Oba zakony na wasn rk zawieray traktaty z wadcami muzumaskimi, a przebieg negocjacji templariuszy z asasynami w 1172 roku wskazuje, e dla korzyci finansowych swego zakonu byli gotowi udaremni zawarcie bezspornie korzystnego porozumienia i e jawnie lekcewayli sdy Krlestwa. Szpitalnicy byli na og bardziej powcigliwi i mniej egoistyczni, ale i oni stawiali wyej interesy swego zakonu od interesu pastwa. Podobna rwnowaga dodatnich i ujemnych stron panowaa w stosunkach midzy pastwami frankijskimi a italskimi i prowansalskimi miastami handlowymi. Kolonici frankijscy byli wojownikami, nie eglarzami. Wprawdzie w okresie pniejszym Trypolis i Antiochia dysponoway niewielk liczb statkw, a zakony doszy nawet do wasnych flotylli, to jednak Krlestwo Jerozolimskie, pozbawione dogodnych portw i cierpice na chroniczny brak drewna, nigdy nie zdobyo si na odpowiednie siy morskie. W przypadku wic kadej ekspedycji, ktra wymagaa floty morskiej, jak na przykad zdobycie jakiego miasta portowego lub kampania przeciwko Egiptowi, Krlestwo musiao zwraca si o pomoc do jednego z pastw morskich. Na Wschodzie istniay wtedy dwie potgi morskie, Egipt i Bizancjum, ale Egipt by zawsze potencjalnym, a czsto rzeczywistym wrogiem Frankw, a do Bizancjum z reguy odnoszono si podejrzliwie. Istniaa wprawdzie moliwo skorzystania z floty sycylijskiej, jednak zamysy Sycylii take budziy nieufno. W tej sytuacji bardziej pewnymi sprzymierzecami wydawali si Wosi i poudniowi Francuzi, zwaszcza e ich pomoc bya niezbdna take do ochrony komunikacji morskiej z Zachodem oraz do transportu do Outremer pielgrzymw, wojownikw i osadnikw. Jednak miastom handlowym trzeba byo paci. day uatwie i przywilejw handlowych, odrbnych dzielnic w wikszych miastach, cakowitego lub czciowego zwolnienia od podatkw, a dla swoich kolonii przywileju eksterytorialnoci. Nie do wszystkich koncesji wadze frankijskie miay stosunek negatywny. Miasta te przyczyniay si do wzrostu wymiany handlowej, ktra wyrwnywaa straty w dochodach pastwa, ale jednoczenie sdy Krlestwa z niechci odnosiy si do stosowania praw genueskich lub weneckich, zwaszcza e sprawy dotyczce mieszkacw Krlestwa oraz powanych przestpstw, jak zabjstwo, pozostay w ich kompetencji. Od czasu do czasu dochodzio jednak do zatargw. Wenecjanie zawsze pozostawali na stopie wojennej z arcybiskupem Tyru, a Genueczycy wiedli dugi spr z Amalrykiem I. W obu tych przypadkach papiestwo opowiedziao si po stronie Wochw, ktrzy z prawnego punktu widzenia

mieli zapewne racj. Jednak miastom handlowym nie leao na sercu dobro chrzecijastwa, lecz wasne interesy komercyjne. Przewanie interesy te byy zbiene z interesem chrzecijastwa, ale w przypadku ich konfliktu zawsze bray gr dorane zyski handlowe. Z tych wzgldw yczliwo Wochw i Prowansalczykw dla krla opieraa si na chwiejnym fundamencie. Co wicej, zawi midzy dwoma wielkimi zakonami bya dziecinn igraszk w porwnaniu z zawici, jak ywiy nawzajem miasta handlowe. Wenecja chtniej pomogaby muzumanom ni Genui, Pizie czy Marsylii, a jej konkurenci zajmowali identyczne stanowisko. Chocia wic pomoc tych wszystkich miast bya niezbdna dla egzystencji Outremer, to jednak nieustanne intrygi i zatargi midzy kolonistami oraz ich cyniczna gotowo do zdrady wsplnej sprawy dla doranego zysku w ogromnym stopniu deprecjonoway jej warto. Zwaszcza ptnicy zarzucali tym miastom bezwstydn chciwo i niechrzecijaski wyzysk. Po podboju Palestyny ruch pielgrzymw znacznie wzrs, ogromne hospicjum szpitalnikw byo przewanie zapenione po brzegi. Mimo e krucjata postawia sobie za zadanie udostpnienie szlaku przez Anatoli, nadal by on ryzykowny. Jedynie dobrze uzbrojona kompania moga stawi czoo niebezpieczestwom wdrwki przez ten obszar. Przecitny ptnik wybiera podr morzem. Musia wic zdoby koj na statku italskim, a kosztowao to drogo. Czasami gromada pielgrzymw wynajmowaa cay statek, ale i tak trzeba byo sono zapaci kapitanowi i zaodze. Pielgrzymom z pnocnej Francji i Anglii najtaniej kalkulowaa si podr statkiem, ktry wchodzi w skad niewielkiego konwoju, jakie co roku odpyway z kanau La Manche w kierunku Ziemi witej. Ale pielgrzymw tych czekay sztormy atlantyckie, a w Cieninie Gibraltarskiej oraz wzdu caego wybrzea Morza rdziemnego czyhali korsarze muzumascy. Od Oporto lub Lizbony a po Sycyli nie byo portw, gdzie podrni mogliby zaopatrzy si w wod i prowiant, a na statku nie mieci si dostateczny zapas ywnoci dla ludzi i paszy dla koni. Wygodniej wic byo uda si do Italii lub Prowansji i w dalsz drog zabra si statkiem dobrze przystosowanym do tak dugiej podry. Indywidualny pielgrzym mg atwiej i taniej zdoby sobie koj w jednym z portw w posiadociach monarchii sycylijskiej, ale liczniejsze gromady musiay korzysta z flotylli wielkich miast handlowych. Kiedy ptnik wysiad na ld w Akce, Tyrze lub Saint-Simon, od razu wkracza w wiat cakowicie mu obcy. Pod feudaln nadbudow Outremer by krajem na wskro wschodnim. Panujcy tam zbytek oszaamia i gorszy przybyszw z Zachodu. W Europie zachodniej ycie nadal byo proste i surowe. Ubiory sporzdzano z weny, prano je od wielkiego dzwonu. Urzdzenia do mycia i kpieli naleay do rzadkoci, wyjtek stanowiy stare miasta, gdzie przetrwaa tradycja ani rzymskich. Nawet w najwikszych zamkach meble byy prymitywne i wycznie uytkowe, dywanw niemal nie znano. Odywiano si niewybrednie i monotonnie, zwaszcza w czasie dugich miesicy zimowych. Ludzie obywali si bez prawie adnych wygd, trudno te byo odizolowa si od blinich. Wschd rni si od Europy diametralnie. Niewiele spotykao si tam zapewne tak ogromnych i wspaniaych budowli jak paac wzniesiony przez Ibelinw w Bejrucie, z mozaikowymi podogami, cianami z marmuru i malowanymi plafonami oraz wielkimi oknami, z ktrych zachodnie wychodziy na morze, a wschodnie na ogrody i sady oraz gry na widnokrgu. Paac krlewski w Jerozolimie, ktry zajmowa skrzydo meczetu Al-Aksa, by bez wtpienia skromniejszy, ale za to paac w Akce rwnie olniewa zbytkiem. A kady

nobil i majtny mieszczanin urzdza swj dom z podobnym splendorem. Ozdabia go dywanami i adamaszkowymi kotarami, mnstwem wykwintnie rzebionych i inkrustowanych stolikw i skrzy. Uywano nieskazitelnie czystej bielizny pocielowej i obrusw, jadano na zotej lub srebrnej zastawie, posugujc si sztucami, a oprcz piknych fajansw spotykao si nawet troch talerzy porcelanowych pochodzcych z Dalekiego Wschodu. W Antiochii wszystkie wielkie domy zaopatrywano w wod, sprowadzan akweduktami i rurocigami ze rde w Dafne. Na wybrzeu libaskim wiele domostw miao w tym celu wasne urzdzenia. W Palestynie, gdzie wody byo znacznie mniej, miasta dysponoway dobrze funkcjonujcym systemem magazynowania wody, a urzdzenia kanalizacyjne, zainstalowane jeszcze przez Rzymian, nadal znajdoway si w doskonaym stanie. Wielkie twierdze graniczne byy urzdzone niemal tak samo wygodnie jak domy miejskie, mimo e tu za ich bramami cign si kraj pospny i dziki. W warowniach tych zawsze byway anie, wytworne komnaty dla dam dworu i wspaniae sale recepcyjne. Zamki zakonw rycerskich urzdzano bardziej surowo, ale w wielkich rezydencjach rodowych, jak w Keraku Moabskim czy Tyberiadzie, pan zamku y w komforcie, o jakim nie nio si adnemu z krlw europejskich. Osadnicy zaczli wkrtce ubiera si na mod orientaln, z nie mniejszym wykwintem ni ten, z jakim urzdzali swe domy. Rycerz, gdy nie mia na sobie zbroi, okrywa si jedwabnym burnusem, wikszo nosia turbany. W czasie dziaa zbrojnych wdziewa pcienn tunik, ktra chronia metalowy pancerz od palcych promieni soca, a na hem nakada zawj na wzr arabskiej kuffijji. Damy ubieray si na tradycyjn mod orientaln, w dug szat spodni, na ktr narzucay tunik lub akiet, haftowane zotymi nimi, a nierzadko ozdobione drogimi kamieniami. W zimie zarwno panie, jak i ich maonkowie nosili futra. Poza domem, obyczajem kobiet muzumaskich, damy frankijskie osaniay twarze woalami, nie tyle ze skromnoci, lecz dla ochrony skry, pokrytej zazwyczaj obfit warstw barwiczki, staray si te chodzi drobnymi kroczkami. Ale cho sprawiay wraenie istot kruchych i omdlewajcych, nie ustpoway odwag swym mom i braciom. Niejednej damie powierzano dowdztwo obrony zamku w czasie nieobecnoci seniora. ony kupcw naladoway damy z rodw arystokratycznych, a nierzadko zamieway je przepychem swoich strojw. Cieszce si powodzeniem kurtyzany kategoria kobiet nie znana jeszcze spoeczestwu zachodniemu - take ubieray si wspaniale. O Paschii de Rivieri, onie waciciela sklepu w Nabulusie, ktrej wdziki usidliy patriarch Herakliusza, pisze pewien kronikarz, e wystrojona w jedwabie i klejnoty wygldaa na prawdziw hrabin lub baronow. Jakkolwiek pielgrzymi zachodni wpadali na widok tego luksusu w osupienie, to dla goci z muzumaskiego Wschodu i Bizancjum by on cakiem powszedni. Kolonici frankijscy musieli si zdoby na wysiek dopasowania si do swego nowego otoczenia, nie mogli unikn kontaktu z poddanymi i ssiadami muzumaskimi. Rwnie i klimat postawi ich wobec nowych problemw. Wprawdzie zimy w Palestynie i Syrii bywaj tak przykre i zimne jak w Europie, ale trwaj krtko. Dugie, skwarne miesice letnie rycho przekonay kolonistw, e musz si inaczej ubiera, inaczej odywia i zmieni rozkad dnia. Ruchliwy tryb ycia, do ktrego przywykli w krajach pnocnych, by tu niewskazany. Musieli nauczy si od tubylcw y na inn mod. Musieli najmowa miejscow sub, opiek nad dziemi powierza tubylczym niakom, a obrzdzanie koni tubylczym parobkom. Na kadym kroku spotykali dziwne choroby, wobec ktrych europejscy

medycy okazywali si bezradni, wnet wic musieli odwoywa si do pomocy miejscowej medycyny. Si rzeczy nauczyli si rozumie tubylcw i pracowa razem z nimi. W Krlestwie Jerozolimskim i hrabstwie Trypolisu nie przedstawiao to adnych trudnoci, poniewa po ucieczce muzumanw nie byo w tych pastwach miejscowej arystokracji, ktra stanowiaby grob dla ich rzdw. Na obszarach pnocnych wszake grecka i ormiaska arystokracja odnosia si do nich z zazdroci, rozgrywki polityczne utrudniay znalezienie wsplnego jzyka. W kocu jednak Ormianie wyszli im naprzeciw i przyjli wiele frankijskich obyczajw. Chocia midzy Frankami a ich muzumaskimi ssiadami nigdy nie mogo doj do trwaego pokoju, to jednak ich kontakty si zacieniay. Gwnym rdem dochodw Frankw byy ca od towarw, ktre przewoono z muzumaskiego interioru na wybrzee. Muzumascy kupcy musieli wic mie swobodny dostp do portw morskich, trzeba byo ich traktowa przyzwoicie. Ze zwizkw handlowych rodziy si zwizki przyjani. Zakon wityni, ktry prowadzi rozleg dziaalno bankow, gotw by rozszerzy swe operacje, aby pozyska klientw wrd niewiernych, i w tym celu zatrudnia urzdnikw specjalizujcych si w transakcjach z muzumanami. Jednoczenie bardziej rozumni politycy frankijscy dostrzegli, e egzystencja Krlestwa zaley od rozdwiku w wiecie muzumaskim; dla jego podsycania Frankowie nieustannie wysyali i przyjmowali misje dyplomatyczne. Dygnitarze frankijscy czsto byli z wielkimi honorami podejmowani na dworach swych religijnych antagonistw, a muzumanom rewanowano si rwnie wielk atencj. Jecy i zakadnicy nierzadko spdzali dugie lata w zamkach i na dworach swych wrogw. Chocia muzumanie na og nie zadawali sobie trudu nauczenia si po francusku, to jednak wielu Frankw, zarwno nobilw, jak i kupcw, mwio po arabsku. Znajdowali si wrd nich i tacy, jak Renald z Sydonu, ktrzy interesowali si literatur arabsk. W czasach wojennych obie strony wysoko ceniy waleczno i rycersko swoich przeciwnikw. A kiedy panowa pokj, muzumascy i frankijscy waciciele dbr przygranicznych czsto organizowali wsplne polowania. Nie spotykao si rwnie skrajnej nietolerancji religijnej. Obie wielkie religie miay wsplny rodowd. Kronikarze muzumascy z nie mniejszym zainteresowaniem ni chrzecijanie przyjmowali wiadomo o odkryciu w Hebronie grobw, ktre uznano za grobowce Abrahama, Izaaka i Jakuba. Nawet w czasie dziaa wojennych pielgrzymom frankijskim pozwalano odwiedza wityni Panny Marii z Sajdanaji, pooon na wzgrzach za Damaszkiem, a Beduini otaczali opiek nie tylko wielki klasztor w. Katarzyny na Pustyni Synajskiej, ale take odwiedzajcych go pielgrzymw. Brutalne traktowanie pielgrzymw muzumaskich przez Renalda z Chtillon gorszyo chrzecijan niemal w takim samym stopniu, w jakim rozsierdzio Saladyna. Wilhelm z Tyru odnosi si z wielkim szacunkiem do pobonoci Nur ad-Dina, mimo e by przeciwnikiem jego wiary. Pisarze muzumascy czsto z podziwem wyraali si o mstwie i rycerskoci Frankw. Atmosfer owych czasw najlepiej oddaj pamitniki ksicia Usamy z rodu Munkizydw z Szajzaru. Ksita z mao znaczcej dynastii Munkizydw yli w nieustannym strachu przed aneksj ich pastewka przez silniejszych wspwyznawcw. Z tych wzgldw zaleao im na dobrych stosunkach z Frankami. Usama spdzi wiele lat na dworach w Damaszku i Kairze, gdy utrzymyway one cise stosunki dyplomatyczne z Jerozolim. Jako pose, turysta lub myliwy czsto bywa w krajach frankijskich i mimo e w swych pismach z nabon gorliwoci yczy im wiecznego potpienia, to jednak mia wrd Frankw wielu przyjaci, z

ktrymi rozmowy sprawiay mu przyjemno. Ze zgroz wyraa si o niskim poziomie ich medycyny, mimo e nauczy si od nich niezawodnej kuracji skrofuw; zdumiewaa go swoboda frankijskich kobiet; znalaz si te w prawdziwym kopocie, gdy jeden ze znajomych Frankw zaproponowa mu wysanie syna na edukacj do zachodniej Europy. Uwaa ich po trosze za barbarzycw i w rozmowach z miejscowymi chrzecijanami (wrd nich take mia przyjaci) wymiewa frankijskie obyczaje. Mimo wszystko jednak byli to ludzie, z ktrymi Usama potrafi znale wsplny jzyk. I zapewne darzyby ich przyjani, gdyby nie przybysze z Zachodu. Pewnego razu, kiedy jako go templariuszy modli si za ich pozwoleniem w naroniku starego meczetu Al-Aksa, pewien rycerz zacz mu grubiasko ublia. W tym momencie nadbieg inny templariusz tumaczc mu, e w ordynarny czek niedawno przyby z Europy i nie mia jeszcze okazji zetkn si z ludmi o wikszej ogadzie. I rzeczywicie imigranci, ktrzy przybywali walczy za Krzy i ponli z niecierpliwoci, wywierali stale katastrofalny wpyw na polityk Outremer. Szczeglnie siln pozycj zajmowali w Kociele. Ani jeden z aciskich patriarchw Jerozolimy nie urodzi si w Palestynie, w caej hierarchii kocielnej jedyny wyjtek stanowi Wilhelm, arcybiskup Tyru, ktrego nie dopuszczono do godnoci patriarchy. Koci rzadko opowiada si za porozumieniem z niewiernymi, a jeszcze wicej szkd wyrzdzi swym stosunkiem do chrzecijan autochtonicznych, ktrzy wszak cieszyli si wielkimi wpywami na dworach muzumaskich. Wielu najbardziej znanych pisarzy i filozofw arabskich i niemal wszyscy lekarze arabscy byli chrzecijanami. I mogli odegra rol pomostu midzy wschodnim a zachodnim wiatem. Palestyskie gminy ortodoksw greckich podporzdkoway si hierarchii aciskiej, poniewa w chwili podboju dostojnicy ich Kocioa znajdowali si na wygnaniu. Patriarcha Daimbert prbowa usun duchowiestwo greckie z kocioa witego Grobu, ale dziki dziwnym wydarzeniom w czasie uroczystoci witego Ognia w 1101 roku oraz ingerencji krla kanonicy greccy powrcili do bazyliki, otrzymujc zezwolenie na stosowanie obrzdkw greckich. Korona zawsze odnosia si do grekw z wielk yczliwoci. Krlowa Morfia, ona Baldwina n i matka krlowej Melisandy, pochodzia z ksicego rodu wyznania greckiego, a maonki obu synw Melisandy naleay take do Kocioa greckiego. Baldwin I z wielkim szacunkiem odnosi si do opata klasztoru w. Sabasa, najwyszego dostojnika Kocioa greckiego w Palestynie, a Melisanda nadaa temu opactwu woci, na ktrych, jak si zdaje, ciy obowizek wiadcze wojskowych na rzecz Korony. Cesarz Manuel mg nadal bez przeszkd sprawowa opiek nad grekami, o czym wiadcz dokonane na jego koszt remonty dwch wielkich wity, witego Grobu i Narodzenia. W tym samym czasie, prawdopodobnie przy jego pomocy, odrestaurowano i na nowo ozdobiono monaster w. Eutymiosa na Pustyni Judejskiej. Jednak midzy klerem aciskim a greckim nigdy nie doszo do serdeczniejszych stosunkw. W 1104 roku ruski pielgrzym Daniel spotka si z gocinnoci w aciskich instytucjach religijnych, ale ptnik grecki Fokas, ktry w 1184 roku take odwiedzi aciskie orodki religijne, wynis ujemne wraenia o acinnikach, a jego sympati wzbudzi tylko hiszpaski pustelnik, ktry y podwczas w Anatolii. Z wyran uciech opowiada on o konfuzji aciskiego biskupa Lyddy (nazywa go intruzem), gdy nie nastpi zapowiedziany przez niego cud. Nie mona wykluczy, e prby kleru aciskiego zmierzajce do zmuszenia

grekw do pacenia dziesiciny oraz rozgoryczenie wywoane niemal cakowitym zakazem stosowania obrzdkw greckich w wielkich kocioach przez nich samych ufundowanych doprowadziy do stopniowego narastania niechci grekw do rzdw frankijskich, a pniej, gdy Manuel nie mg ju sprawowa nad nimi opieki, do gotowoci podporzdkowania si Saladynowi, a nawet powitania go z radoci. W Antiochii istnienie silnej gminy greckiej, w powizaniu z rozwojem wydarze politycznych, stao si rdem jawnej wrogoci midzy grekami i acinnikami, ktra powanie przyczynia si do osabienia ksistwa. W Krlestwie Jerozolimskim gminy heterodoksalne nie odgryway wikszej roli, z wyjtkiem samej Jerozolimy, gdzie prawie wszystkie miay swoje stae miejsca kultu w bazylice witego Grobu. Daimbert stara si je stamtd usun, ale nic nie wskra. Krlowa Melisanda osobicie udzielia poparcia Jakobitom syryjskim, gdy pozwali do sdu pewnego rycerza frankijskiego. W hrabstwie Trypolisu najwikszym kocioem heretyckim by Koci maronicki, ktry skupia resztk wyznawcw doktryny monoteletycznej. Koci zachodni odnosi si do nich z wyjtkowym taktem i pobaliwoci. Okoo 1180 roku maronici zgodzili si uzna zwierzchnictwo Stolicy Apostolskiej, pod warunkiem e zachowaj liturgi i zwyczaje syryjskie, nie wyrzekli si rwnie swej heretyckiej doktryny o jednej20 naturze Chrystusa. Negocjacje, O ktrych wiemy bardzo mao, przeprowadzi z nimi zrcznie patriarcha Emeryk z Antiochii. Dopuszczenie pierwszego Kocioa unickiego do wsplnoty aciskiej wskazywao, e papiestwo byo gotowe przymkn oczy na stosowanie odmiennych obrzdw, a nawet na wtpliwe pogldy teologiczne, za cen uznania jego najwyszej wadzy. W ksistwie Antiochii autokefaliczny Koci ormiaski mia wielkie wpywy i cieszy si poparciem ksit, ktrzy uwaali go za poyteczn bro przeciwko ortodoksom greckim. W Edessie Ormianie, ktrym nie dowierza ani Baldwin I, ani Baldwin II, zyskali sobie yczliwo dynastii Courtenayw. Wielu biskupw ormiaskich uznao najwysz wadz papiea, niektrzy brali nawet udzia w synodach Kocioa aciskiego, wybaczajc doktrynom aciskim twierdzenia, ktre w greckich poczytywali za ciki grzech. Jakobici syryjscy odnieli si z pocztku do krzyowcw z jawn wrogoci i wzdychali do czasw muzumaskich. Po upadku Edessy wszake pogodzili si z ksitami Antiochii, na pozr pod wraeniem cudu przy grobie w. Barsaumy, w istocie jednak z powodu wsplnego im strachu i nienawici do Bizancjum. Patriarcha jakobicki Micha, jeden z wielkich historykw swoich czasw, y w przyjani z patriarch Emerykiem i zoy przyjacielsk wizyt w Jerozolimie. adna inna sekta heterodoksalna nie odgrywaa wikszej roli w pastwach frankijskich. Muzumascy poddani Frankw znosili ich rzdy bez sprzeciwu i z uznaniem wyraali si o sprawiedliwoci administracji frankijskiej, jednake w sytuacjach dla chrzecijan niepomylnych trzeba ich byo dobrze pilnowa. ydzi, ze susznych powodw, woleli rzdy Arabw, ktrzy zawsze traktowali ich przyzwoicie i askawie, cho z pewn pogard. wczeni pielgrzymi zachodni ze zgroz patrzyli na zbytek i rozwizo obyczajw w Outremer. Dzisiejsi historycy natomiast za najbardziej godne ubolewania uwaaj nietolerancj i haniebne barbarzystwo krzyowcw. Jednak oba te aspekty znajduj wyjanienie w panujcej w Outremer atmosferze. Egzystencja
20

Tzn. bosko-ludzkiej (przyp. tum.).

kolonistw bya nie ustabilizowana i niepewna. yli w kraju, gdzie pieniy si intrygi i morderstwa, tu za granicami ich pastw czyhali zaciekli wrogowie. Nikt nie zna dnia i godziny, kiedy jaki fanatyczny asasyn pchnie go sztyletem lub kiedy suga poda mu w posiku trucizn. Dookoa szalay dziwne choroby, o ktrych prawie nic nie wiedzieli. Nawet pod opiek miejscowych medykw aden Frank nie mia na Wschodzie szans doy pnego wieku. Kobiety znajdoway si w lepszej sytuacji. Nie naraay si na niebezpieczestwa w bitwach, a dziki wyszemu poziomowi medycyny poogi nie stanowiy dla ycia tak wielkiego ryzyka jak na Zachodzie. Umieralno niemowlt bya jednak wysoka, zwaszcza wrd chopcw. Dobra lenne raz po raz dostaway si w rce dziedziczek, ktrych majtek mg wprawdzie zwabi z Zachodu jakiego rycerskiego poszukiwacza przygd, ale w chwilach krytycznych wielkie woci bardzo czsto nie miay seniora, a kady zwizek maeski stawa si przedmiotem konfliktw i przetargw. Stada maeskie czsto byway bezdzietne. Wielu najtszych wojownikw nie doczekao si potomka. Maestwa midzy czonkami nielicznych rodw arystokratycznych zaostrzay osobiste rywalizacje. Lenna czono i dzielono, nie zwracajc prawie adnej uwagi na racje geograficzne. Spory midzy krewnymi stanowiy nieustajc plag. Struktura spoeczna, ktr Frankowie przenieli z Zachodu, wymagaa cigoci dziedzictwa i zachowania stanu liczebnego ludnoci mskiej. Spadek liczby ludnoci stanowi ogromne niebezpieczestwo. Ze strachu Frankowie stali si brutalni i perfidni, niepewno egzystencji rozbudzia w nich zamiowanie do frywolnych rozrywek. Im bardziej tracili grunt pod nogami, z tym wikszym przepychem urzdzali zabawy i turnieje. Przybysze i tubylcy ze zgroz patrzyli na ekstrawagancj i zepsucie moralne, a najwiksze oburzenie budzi patriarcha Herakliusz. Jednak pod t olniewajc powok kady mdry przybysz dostrzega wiele rzeczy zych. Monarcha, mimo jedwabi i zota, czsto nie mia pienidzy na zapacenie odu swym wojownikom. Dumny templariusz, ktry skrztnie liczy sakiewki z pienidzmi, mg w kadej chwili otrzyma rozkaz wyruszenia na wypraw, gdzie czekay go bitwy tak okrutne, jakich nie znano w owych czasach na Zachodzie. Biesiadnikw, jak zdarzyo si to w 1183 roku gociom weselnym w Keraku, mg w kadej chwili poderwa od stou oskot pociskw z katapult muzumaskich, bombardujcych mury zamkowe. Rubaszny rycerski przepych ycia w Outremer zawis na cienkich niciach lku, niepewnoci i strachu. Kady wic obserwator mia podstaw do wtpliwoci, czy nawet pod rzdami najlepszych wadcw ta wielka przygoda ma szans trwa dugo.

Rozdzia 2

Nur ad-Din
I wyruszy jako zwycizca, by jeszcze zwycia. - Apokalipsa w. Jana 6, 2

ajmund z Antiochii mia racj domagajc si od wodzw drugiej krucjaty marszu na Aleppo. Nie zdoa ich przekona i zapaci za to yciem. Wprawdzie Nur ad-Din by najgroniejszym wrogiem chrzecijastwa, ale jeszcze w 1147 roku silna armia miaa realn szans zama jego potg. Mimo e wada ju nie tylko w Aleppo, ale take w Edessie, ani Unur z Damaszku, ani aden z niezalenych emirw z doliny Orontesu nie okazaby mu pomocy; nie mg rwnie liczy na swego brata, Sajf ad-Dina z Mosulu, poniewa Sajf mia do wasnych kopotw w Iraku. Tymczasem zalepienie krzyowcw zmusio Unura do zawarcia doranego przymierza z Nur ad-Dinem, ktry korzystajc z okazji do interwencji w hrabstwie Trypolisu umocni sw pozycj w Syrii rodkowej. Jak si okazao, Rajmund mia rwnie racj odmawiajc udziau w krucjacie. Ani on, ani Joscelin nie mogli opuci swoich krajw, gdy w kadej chwili grozia im agresja Nur ad-Dina. Kiedy krzyowcy stali jeszcze pod murami Damaszku, oddziay aleppiskie wtargny na ziemie chrzecijaskie. Hrabia Joscelin uda si osobicie do obozu Nur ad-Dina z bia flag, aby prosi go o ask. Zdoa uzyska zaledwie chwil wytchnienia. Tymczasem sutan Ikonium, Masud, bezpieczny dziki ukadowi pokojowemu z Bizancjum, skorzysta z kopotw Frankw i zaatakowa Marasz. Rajmund zacz przygotowywa si do rozprawy z Masudem, ktry w tej sytuacji zwrci si do Nur ad-Dina o dokonanie akcji dywersyjnej. Wadca Aleppa przychyli si do tej proby, ale Rajmund, sprzymierzywszy si z kurdyjskim wodzem asasynw, Alim Ibn Waf, ktry znacznie bardziej nienawidzi Nur ad-Dina ni chrzecijan, zaskoczy Nur ad-Dina w listopadzie 1148, gdy pustoszy on wioski na rwninie nad rzek Al-Aswad w okolicy Al-Jaghry, pooonej na drodze z Antiochii do Maraszu. Tymczasem midzy dwoma dowdcami wojsk Nur ad-Dina, Kurdem Szirkuhem i notablem z Aleppa Madd ad-Dinem Ibn ad-Daj, doszo do ktni. Szirkuh odmwi udziau w bitwie, a Frankom udao si zmusi ca armi muzumask do pospiesznego i haniebnego odwrotu. Wiosn nastpnego roku Nur ad-Din ponownie dokona najazdu na posiadoci chrzecijaskie, zadajc Rajmundowi klsk pod Baghrasem, w pobliu miejsca poprzedniej bitwy. Po tym zwycistwie skierowa si na poudnie, przystpujc do oblenia twierdzy Inab, jednego z ostatnich bastionw chrzecijaskich na wschd od Orontesu. Rajmund, z niewielkim hufcem i garstk asasynw pod wodz Alego Ibn Wafy, wyruszy na odsiecz Inabu, Nur ad-Din za, otrzymawszy mylne informacje o sile nieprzyjaciela, ustpi z pola. W istocie wojsko muzumaskie, ktre liczyo sze tysicy konnych, growao nad hufcem frankijskim, skadajcym si z czterech tysicy kawalerzystw i tysica piechurw. Wbrew radom Alego Rajmund postanowi wzmocni garnizon Inabu. Ale wwczas Nur ad-Din wiedzia ju o szczupoci hufca Rajmunda. W dniu

28 czerwca 1149 wojsko frankijskie rozoyo si obozem w zapadlisku opodal rda Murada, na rwninie midzy Inabem a bagnami Al-Ghab. W nocy oddziay Nur ad-Dina podkrady si pod obz i okryy Frankw. Rankiem nastpnego dnia Rajmund zorientowa si, e jedyn szans ratunku jest przebicie si przez zastpy wroga. Ale Frankowie znajdowali si w miejscu bardzo niekorzystnym. Kiedy rycerze z mozoem wspinali si konno po stoku, zerwa si wiatr, zasypujc im oczy pyem. Po kilku godzinach muzumanie roznieli hufiec Rajmunda. Wrd polegych znaleli si Renald z Maraszu i wdz asasynw Ali. Rajmund zgin z rki Szirkuha, ktry dziki temu czynowi odzyska utracon pod Al-Jaghr przychylno swego wadcy. Nur ad-Din kaza umieci gow ksicia w srebrnej szkatule i posa j w darze swemu duchowemu zwierzchnikowi, kalifowi bagdadzkiemu. Joscelin z Edessy, kontentujc si chwiejnym rozejmem z muzumanami, nie kwapi si do wspdziaania ze swoim rywalem, Rajmundem. Przysza jednak kolej i na niego. Nur ad-Din przemaszerowa przez terytorium antiocheskie, wieczc podbj doliny grnego Orontesu zdobyciem Arzaghanu i Tali Kaszfachanu, a nastpnie, zmusiwszy do kapitulacji garnizony w pooonych dalej na pnoc twierdzach Artachu i Harencu, skrci nagle na zachd, stajc pod murami Antiochii i dokonujc stamtd wypadu a do portu Saint-Simon. Joscelin nie podj adnej prby okazania pomocy frankijskim pobratymcom, lecz wyruszy na Marasz w nadziei objcia dziedzictwa po Renaldzie, ktry by jego ziciem. Wkroczy wprawdzie do miasta, ale po nadejciu oddziaw Masuda natychmiast si wycofa. Pozostawiony przez hrabiego garnizon podda si Seldukom, otrzymawszy wpierw przyrzeczenie, e chrzecijanom nie spadnie wos z gowy. Ledwo jednak mieszkacy wraz z duchowiestwem znaleli si na drodze do Antiochii, wycito ich w pie. Masud ciga Joscelina a pod Turbessel. Tymczasem jednak zbliay si ju posiki chrzecijaskie, a Nur ad-Din, ktry by nadal protektorem Joscelina, nie mia zamiaru odda jego posiadoci Seldukom. Masud uzna wic za rozsdne wycofa si. Pniej Artukidzi z Al-Daziry, zepchnici przez Nur ad-Dina i jego braci na poudniowy skraj tego obszaru, zdecydowali si poszerzy swe posiadoci nad Eufratem kosztem Ormian z Gargaru, ktrzy byli trybutariuszami Renalda. Joscelin roztrwoni swe siy, prbujc bez powodzenia przyj z pomoc Bazylemu z Gargaru. Ksi artukidzki, Kara Arslan, zaj cay obszar Gargaru i Charputu, ku zadowoleniu chrzecijan jakobickich, ktrzy uwaali jego rzdy za nieskoczenie lepsze od rzdw Renalda, znanego ze swych silnych sympatii ormiaskich i niechci do jakobitw. W zimie 1149 Nur ad-Din zerwa stosunki z Joscelinem. W pocztkowej fazie swych operacji zbrojnych emir nie odnosi sukcesw, jednake w kwietniu 1150 Joscelin, w drodze do Antiochii na konsultacje z tamtejszymi wadzami, zosta odcity od swej eskorty i wpad w rce bandy turkmeskich rozbjnikw. Wprawdzie byli oni gotowi zwolni go za wielki okup, ale Nur ad-Din, dowiedziawszy si o pojmaniu hrabiego, wysa szwadron kawalerii, ktry odbi go z rk Turkmenw. Joscelina olepiono i wtrcono do wizienia w Aleppo. Zmar tam po dziesiciu latach, w 1159 roku. Tak wic w lecie 1150 roku zarwno ksistwo Antiochii, jak i hrabstwo Edessy pozostay bez wadcw. Nur ad-Din nie odway si jednak posun dalej. Kiedy do Antiochii dotary wiadomoci o mierci Rajmunda, patriarcha Emeryk postawi miasto w stan pogotowia wojennego i wysa emisariusza do krla Baldwina z prob o natychmiastow pomoc. Jednoczenie uzyska zgod Nur ad-Dina na krtki rozejm, przyrzekajc, e podda miasto, jeli Baldwin nie przyjdzie mu z pomoc.

Porozumienie to odpowiadao Nur ad-Dinowi, z jednej strony bowiem uwaa oblenie miasta za ryzykowne, z drugiej za mg w tym czasie zdoby Apame, ostatni twierdz antiochesk w dolinie Orontesu. Krl Baldwin bezzwocznie uda si na pnoc na czele niewielkiego hufca, zoonego przewanie z rycerzy z zakonu templariuszy. Przybycie krla skonio Nur ad-Dina do przeduenia rozejmu, a jednoczenie odwiodo Masuda od zamiaru zaatakowania Turbesselu. Wprawdzie Antiochia ocalaa, ale posiadoci ksistwa skurczyy si do rwniny antiocheskiej i pasa wybrzea morskiego od Aleksandretty do Laodycei. Powstaa wic kwestia ustanowienia administracji w obu pozbawionych seniorw domenach. Po pojmaniu Joscelina Nur ad-Din zaatakowa Turbessel, ale hrabina Beatrycze stawia tak dzielny opr, e musia odstpi od twierdzy. Niemniej stao si jasne, e miasta nie da si dugo utrzyma Znajdowao si tam mnstwo uciekinierw frankijskich i ormiaskich z dalszych terenw. Chrzecijanie jakobiccy zachowywali si z jawn wrogoci, a cay obszar by odcity od Antiochii wskutek podbojw Nur ad-Dina. Kiedy hrabina zacza si przygotowywa do opuszczenia swych posiadoci, zjawio si poselstwo od cesarza Manuela. Cesarz, ktry orientowa si w sytuacji, zgosi gotowo odkupienia od hrabiny resztek hrabstwa Edessy. Beatrycze lojalnie przedoya t propozycj do decyzji krla Baldwina, ktry przebywa wtedy w Antiochii. Towarzyszcy mu feudaowie Krlestwa i feudaowie antiochescy przedyskutowali propozycj cesarsk. Myl o oddaniu tych ziem znienawidzonym Grekom bya im wprawdzie bolesna, ale doszli do konkluzji, e w przypadku zdobycia ich przez muzumanw wiat chrzecijaski odpowiedzialnoci za ich utrat obciy cesarza. Bizantyjski namiestnik Cylicji, Tomasz, przyby z workami zota - ile ich byo, nie wiadomo - do Antiochii, gdzie hrabina, odebrawszy zapat, przekazaa jego oddziaom sze twierdz: Turbessel, Ravendel, Samosat, Ajn Tab, Duluk i Biredik. Armia krlewska towarzyszya garnizonom bizantyjskim w drodze do owych fortec, pniej za odstawia tych uciekinierw frankijskich i ormiaskich, ktrzy nie darzc zaufaniem wadz bizantyjskich, uznali Antiochi za miejsce bezpieczniejsze. Hrabina zatrzymaa wszake jedn warowni, Ranculat, czyli Kalat ar-Rum, nad Eufratem w pobliu Samosaty, ktr przekazaa katolikosowi ormiaskiemu. Przez nastpne ptora stulecia, pod panowaniem Turkw, warownia stanowia rezydencj gowy Kocioa ormiaskiego. W czasie drogi powrotnej Nur ad-Din prbowa zaskoczy pod Ajn Tabem wojsko i eskortowanych przez nie uciekinierw, ale dziki krlowi ewakuacja zostaa zorganizowana tak sprawnie, e wszyscy wyszli cao. Znamienici wasale krlewscy, Onufry z Toronu i Robert z Sourdeval, na prno prosili Baldwina o zezwolenie na zajcie w jego imieniu Ajn Tabu, krl bowiem uwaa, e nie wolno mu ama warunkw umowy z cesarzem. Trudno orzec, co skonio cesarza do zawarcia tej transakcji. W mniemaniu Frankw rozpieraa go tak wielka pycha, e uwaa utrzymanie tych posiadoci za moliwe. Trudno wprost uwierzy, by mia a tak ze informacje. Bardziej prawdopodobne wydaje si, e powzi t decyzj z myl o przyszoci. Od dawna ywi nadziej, e wyprawi si do Syrii na czele silnej armii. Jeeli wic nawet straci teraz te ziemie, to bdzie mia szans odzyska je w przyszoci, a wwczas nikt nie odway si zakwestionowa jego roszcze do tego obszaru. I rzeczywicie, utraci je w cigu niespena roku na rzecz Nur ad-Dina dziaajcego w przymierzu z sutanem selduckim Masudem. Przymierze to zostao zawarte natychmiast po pojmaniu Joscelina i przypiecztowane maestwem Nur ad-Dina z crk Masuda. Twierdza

Turbessel miaa stanowi jej wiano. Jednake Masud nie wzi udziau w najedzie swego zicia na posiadoci hrabiny Beatrycze, kontentujc si zdobyciem pooonych na pnocy hrabstwa miast: Kajsunu i Behesny, ktre odda swemu synowi Kilid Arslanowi II. Wiosn w 1151 roku zaatakowa wsplnie z Nur adDinem garnizony bizantyjskie, co poderwao take Artukidw, ktrzy chcieli zapewni sobie udzia w upach. Masudowi przypad Ajn Tab i Duluk, Timurtaszowi Artukidzie z Mardinu Samosata i Biredik, Nur ad-Din wzi Ravendel. W Turbesselu Bizantyjczycy przez pewien czas stawiali opr, ale zmoeni godem poddali si w lipcu 1151 Hasanowi z Manbidu, jednemu z wyszych dowdcw w wojsku Nur ad-Dina.8 Po hrabstwie Edessy nie pozostao wic ladu. Hrabina Edessy przeniosa si do Jerozolimy, zabierajc swoje dzieci, Joscelina i Agnieszk, ktre miay w przyszoci odegra tak zgubne role w tragicznym finale Krlestwa. Edessa przepada, ale Antiochia trwaa. Po mierci Rajmunda ksina Konstancja zostaa wdow z czworgiem dzieci. Miaa moralne prawo do tronu, ale w powszechnym odczuciu w czasach tak trudnych ster rzdw powinien znajdowa si w rkach mskich. W chwili mierci Rajmunda ich starszy syn, Boemund III, mia pi lat. Do czasu osignicia przez niego dojrzaoci wadz regencyjn musia piastowa jaki mczyzna. W tak krytycznej sytuacji patriarcha Emeryk wzi rzdy w swoje rce, ale wiecka opinia publiczna odnosia si z niechci do regencji duchownego. Stao si wic oczywiste, e moda ksina powinna powtrnie wyj za m. Chwilowo najbardziej odpowiednim regentem by bez wtpienia jej brat cioteczny, krl Baldwin, ktry sprawowaby wadz jako jej najbliszy mski krewny, a nie i tytuu senioratu nad ksistwem. Na wiadomo o mierci Rajmunda Baldwin natychmiast pospieszy do Antiochii. Z trudn sytuacj poradzi sobie z mdroci rzadko spotykan u dziewitnastoletniego modzieca i przy powszechnej aprobacie obj rzdy regencyjne. W Antiochii zjawi si ponownie na pocztku lata 1150, aby upowani hrabin Beatrycze do sprzeday jej posiadoci. Majc jednak zbyt duo kopotw w Palestynie, krl nie chcia na dusz met ponosi odpowiedzialnoci za Antiochi. Nalega wic na Konstancj, ktra miaa wtedy dwadziecia dwa lata, aby wybraa sobie maonka, przedstawiajc jej trzech kandydatw: na pierwszym miejscu Iwona z Nesle hrabiego Soissons, bogatego arystokrat francuskiego, ktry przyby do Palestyny w lad za drug krucjat i postanowi zosta tam na zawsze, w drugiej kolejnoci Waltera z Falconberg, z rodu Saint-Omer, ktry kiedy by seniorem Galilei, a jako trzeciego Ralfa z Merle, rycerskiego barona z hrabstwa Trypolisu. Konstancji aden z tych kandydatw nie przypad do gustu, krl powrci wic do Jerozolimy, pozostawiajc rzdy ksistwa w jej rkach. Konstancja, ktr zirytowaa natarczywo modego kuzyna, zmienia nagle orientacj swej polityki i wysaa do Konstantynopola poselstwo z prob do cesarza, jako jej seniora, o wybranie dla niej ma. Manuel przyrzek speni jej yczenie. Na poudniowo-wschodnich rubieach Cesarstwa wpywy bizantyjskie coraz bardziej malay. Okoo 1143 roku ksi ormiaski z dynastii Rubenidw, Toros, zbieg z Konstantynopola i schroni si na dworze swego kuzyna, Joscelina II z Edessy. Zebra tam kompani swoich ziomkw i z ich pomoc odzyska rodow twierdz Wahka, pooon we wschodniej partii gr Taurus. Do Torosa przyczyo si jego dwch braci, Stefan i Mleh, zwiza si take przyjani z frankijskim seniorem ssiedniego lenna, Szymonem z Rabanu, ktrego crk poj za on. W 1151 roku, kiedy Bizantyjczycy zajci byli obron Turbesselu przed muzumanami, Toros zszed

z gr na rwnin cylicyjsk i zada klsk namiestnikowi bizantyjskiemu Tomaszowi, ktry poleg pod murami Mamistry. Manuel bezzwocznie wysa armi pod dowdztwem swego kuzyna Andronika z zadaniem odzyskania zagarnitych przez Torosa obszarw. Szansa osadzenia na tronie Antiochii wasnego kandydata bya mu bardzo na rk. Oba te plany spaliy na panewce. Andronik Komnen, jeden z najznakomitszych i najbardziej fascynujcych czonkw utalentowanej rodziny cesarskiej, by czowiekiem porywczym i lekkomylnym. Kiedy posuwa si w kierunku Mamistry z zamiarem oblenia Torosa, Ormianie dokonali nagego wypadu, zaskakujc go kompletnie. Armia bizantyjska poniosa druzgocc klsk, Andronik ratowa si sromotn ucieczk do Konstantynopola. W wyborze ma dla Konstancji natomiast Manuel okaza znacznie wicej pomysowoci ni zdrowego rozsdku. Wysa bowiem do Antiochii swego szwagra, cezara Jana Rogera, wdowca po swej ukochanej siostrze Marii. Jan Roger mia w yach krew normask i chocia usiowa kiedy przywaszczy sobie tron cesarski, sta si z czasem wyprbowanym i wiernym przyjacielem cesarza, ktry mia absolutne zaufanie do jego lojalnoci; Manuel by przekonany, e dziki latyskiemu pochodzeniu Jan Roger zyska sobie przychylno feudaw frankijskich. W rachubach tych nie wzi wszelako pod uwag samej Konstancji. Jan Roger by bowiem mczyzn w rednim wieku, bez krzty modzieczego uroku. Modziutka ksina, ktrej pierwszy m syn z urody, nie miaa ochoty zwiza si wzem maeskim z figur tak bardzo nieromantyczn. Odprawia wic cezara do Konstantynopola. Manuel postpiby rozsdniej, wysyajc do Antiochii Andronika, a dowdztwo kampanii w Cylicji powierzajc Janowi Rogerowi. Krl Baldwin by gotw zgodzi si niemal na kadego kandydata do rki swej ciotecznej siostry, poniewa w ostatnim okresie spad na niego nowy obowizek. Poycie maeskie Rajmunda II hrabiego Trypolisu z Hodiern z Jerozolimy ukadao si niezbyt szczliwie. Hodiern, podobnie jak jej siostry, Melisanda i Alicja, bya uparta i pocha. Zaczy kry plotki, w ktrych podawano w wtpliwo lubne pochodzenie jej crki Melisandy. Rajmund, miertelnie o ni zazdrosny, prbowa na wschodni sposb odseparowa j od wiata w komnatach kobiecych. Na pocztku 1152 roku stosunki midzy maonkami pogorszyy si do tego stopnia, e krlowa Melisanda uznaa za swj obowizek wkroczy w te sprawy osobicie. W towarzystwie swego syna, krla Baldwina, udaa si do Trypolisu, aby doprowadzi do pojednania maonkw. Korzystajc z okazji Baldwin wezwa Konstancj do Trypolisu, gdzie obie jej ciotki zbesztay j surowo za uporczywe trwanie we wdowiestwie. Reprymendy te nie przyniosy adnego rezultatu, by moe dlatego, e maestwa Melisandy i Hodierny nie naleay do udanych. Z Rajmundem i Hodiern poszo krlowej lepiej. Maonkowie zgodzili si pojedna, uznano jednak za wskazane, by Hodiern udaa si na duszy wypoczynek do Jerozolimy. Baldwin postanowi pozosta przez jaki czas. W Trypolisie, poniewa rozeszy si wieci, e Nur ad-Din przygotowuje si do najazdu na hrabstwo. Krlowa i hrabina opuciy miasto, eskortowane okoo ptora kilometra przez hrabiego Rajmunda. Kiedy w drodze powrotnej Rajmund przejeda przez poudniow bram swej stolicy, rzucia si na niego banda asasynw i zasztyletowaa na miejscu. Towarzyszcy mu Ralf z Merle i pewien rycerz prbowali go osoni, co przypacili yciem. Wszystko to rozegrao si tak byskawicznie, e stra przednia hrabiego nie zdoaa uj mordercw. Krl gra w koci na zamku, gdy

nagle usysza krzyki z dolnego miasta. onierze z garnizonu miejskiego chwycili za bro i rozbiegli si po ulicach, zabijajc kadego muzumanina, ktry nawin im si pod rk. Asasyni wszake umknli. Nigdy nie wyjaniono motyww ich zbrodniczego postpku. Do krlowej i hrabiny wysano gocw z wezwaniem do powrotu do miasta; Hodierna od razu obja rzdy regencyjne w imieniu swego dwunastoletniego syna, Rajmunda III. Podobnie jak w Antiochii, take w hrabstwie Trypolisu rzdy naleao powierzy mczynie, Baldwin przeto, jako najbliszy mski krewny chopca, musia ten obowizek wzi na swoje barki. Nur ad-Din ponownie dokona inwazji, docierajc a do Tortosy, ktra na jaki czas znalaza si w rkach jego oddziaw. Wkrtce jednak chrzecijanie zdoali wyprze muzumanw z miasta, po czym Baldwin, za zgod Hodierny, odda w grd rycerzom wityni. Baldwin z ulg powrci do Jerozolimy. Krlowa Melisanda, wiadoma swych praw do dziedzictwa tronu, nie kwapia si do przekazania wadzy synowi. Tymczasem skoczy on ju dwadziecia dwa lata i wikszo Frankw domagaa si koronowania go jako dorosego wadcy. Krlowa uzgodnia przeto z patriarch Fulcherem, e zostanie drugi raz koronowana U boku swego syna, aby nikt nie zakwestionowa jej prawa do dzielenia z nim wadzy. Uroczysto koronacji miaa si odby w Niedziel Wielkanocn, 30 marca 1152, ale Baldwin przeoy j na termin pniejszy. W najbliszy Wtorek, kiedy jego matka niczego nie podejrzewaa, Baldwin wkroczy do kocioa witego Grobu z eskort rycerzy i zmusi trzscego si ze zoci patriarch do koronowania go bez udziau Melisandy. W konsekwencji doszo do otwartego zerwania midzy matk a synem. Krlowa miaa wielu przyjaci. Manasses z Hierges, jej protegowany, nadal by konetablem Krlestwa, do skoligaconych z nim rodw nalea potny klan Ibelinw, wielu monych panw z poudniowej Palestyny trzymao jego stron. Zwrcio wic powszechn uwag, e podczas wyprawy Baldwina w 1149 roku do Antiochii towarzyszya mu zaledwie garstka feudaw, ekspedycja ta bowiem nie interesowaa krlowej. Z pomoc Baldwinowi przyszli jego przyjaciele z obszarw pnocnych. Na ich czele stali Onufry z Toronu i Wilhelm z Falkenberg, ktry posiada woci lenne w Galilei. Krl nie omieli si uy siy. Zwoa wielk Rad Krlestwa, ktrej przedoy swe roszczenia. Pod naciskiem duchowiestwa musia jednak zgodzi si na kompromis. Baldwin otrzyma Galile oraz pnocne obszary Krlestwa, Melisanda natomiast zatrzymaa wadz nad Jerozolim i Nabulusem, to znaczy Judea i Samari, pod jej wadz senioraln znalaz si take pas nadmorski, gdzie brat krla, Amalryk, zarzdza hrabstwem Jafy. Rozwizanie to okazao si niemoliwe do utrzymania i po kilku miesicach Baldwin zada od matki odstpienia Jerozolimy. Bez Jerozolimy - owiadczy - nie moe broni Krlestwa. W obliczu rosncej z dnia na dzie potgi Nur ad-Dina argument ten by trudny do odparcia i nawet najbardziej zagorzali stronnicy krlowej zaczli umywa rce od popierania jej sprawy. Jednake Melisanda bya nieugita i przygotowaa fortyfikacje Jerozolimy i Nabulusu do obrony przeciwko swemu synowi. Zoyo si jednak dla niej tak niefortunnie, e oddziay krlewskie zaskoczyy i pojmay konetabla Manassesa w jego zamku Mirabel, pooonym na skraju rwniny nadmorskiej. Darowano mu ycie pod warunkiem, e opuci Wschd i nigdy ju tam nie powrci. Nabulus podda si krlowi. Melisanda, opuszczona przez wieckie rycerstwo, ale nadal popierana przez patriarch, prbowaa utrzyma si w Jerozolimie. Mieszkacy zbuntowali si jednak przeciwko swej wadczyni, zmuszajc j do poniechania walki. Po kilku dniach

oddaa miasto synowi. Baldwin obszed si z ni agodnie, poniewa przeciwko niej przemawiaa tylko krytyczna sytuacja pastwa, suszno natomiast wedle opinii prawnikw bya po jej stronie. Zezwoli matce zatrzyma Nabulus z caym okolicznym obszarem jako wdowie wiano i chocia od tej chwili Melisanda wycofaa si ze wieckiego ycia politycznego, to jednak nadal sprawowaa patronat nad Kocioem. Po objciu najwyszej wadzy wieckiej Baldwin powierzy wakujce po Manassesie stanowisko konetabla swemu przyjacielowi, Onufremu z Toronu. Nur ad-Din z satysfakcj obserwowa kopoty dynastyczne w panujcych rodzinach frankijskich. W ostatnich latach jednak nie podj adnej powaniejszej akcji zbrojnej przeciwko chrzecijanom, poniewa zaleao mu przede wszystkim na doprowadzeniu do koca dziea znacznie waniejszego podboju emiratu damasceskiego. Po klsce drugiej krucjaty Unur z Damaszku przez kilka miesicy prowadzi do chaotyczn wojn z chrzecijanami, jednak ze strachu przed Nur adDinem chtnie zgodzi si na pokojowe propozycje Jerozolimy. W maju 1149 roku Damaszek zawar z Krlestwem dwuletni rozejm. Wkrtce jednak, w sierpniu, Unur zmar, a rzdy obj emir z dynastii Burydw, wnuk Tughtakina, Mudir ad-Din, w ktrego imieniu Unuf wada emiratem. Nowy wadca by czowiekiem sabym, co sprzyjao planom Nur ad-Dina. Nie przystpi do dziaa od razu, poniewa w padzierniku zmar jego brat, Sajf ad-Din, a w konsekwencji doszo do nowego podziau posiadoci rodzinnych. Najmodszy brat, Kutb ad-Din, odziedziczy Mosul oraz terytorium dzisiejszego Iraku, wydaje si jednak, e uzna zwierzchnictwo Nur ad-Dina. W marcu nastpnego roku Nur ad-Din wyruszy na Damaszek, ale dziki ulewnym deszczom, ktre opniy marsz jego oddziaw, Mudir zdy zwrci si o pomoc do Jerozolimy. W rezultacie Nur ad-Din wycofa si, kontentujc si przyrzeczeniem, e odtd jego imi bdzie wymieniane na monetach damasceskich, a w modach publicznych wypowiadane po imionach kalifa i sutana Persji. W ten sposb Damaszek uzna prawo Nur ad-Dina do bliej nie okrelonego zwierzchnictwa nad emiratem. W maju 1151 Nur ad-Din ponownie pojawi si pod Damaszkiem; Frankowie i tym razem przyszli emirowi z pomoc. Po miesicznym obozowaniu w pobliu stolicy Nur ad-Din przenis si w okolice Baalbeku, gdzie wadz sprawowa brat Szirkuha, Ajjub, jeden z wyszych dowdcw w jego wojsku. Tymczasem oddziay frankijskie pod wodz krla Baldwina podeszy pod Damaszek. Wielu Frankom muzumanie pozwolili odwiedzi bazary miejskie, a Mudir ad-Din zoy krlowi kurtuazyjn wizyt w obozie chrzecijaskim. Jednake sprzymierzecy mieli za mao wojska, aby ciga Nur ad-Dina. Pomaszerowali wic na Busr, ktrej emir, Sarchak, przy poparciu Nur ad-Dina, zbuntowa si przeciwko Damaszkowi. Wyprawa ta nie przyniosa sukcesu. Po pewnym czasie Sarchak, z waciw dla pomniejszych wadcw wschodnich gitkoci, zaprzyjani si z Frankami, i Mudir ad-Din musia zwrci si o pomoc do Nur ad-Dina, aby zmusi swego wasala do posuchu. Po powrocie Nur ad-Dina na pnoc Mudir ad-Din uda si z wizyt do Aleppa, gdzie obaj wadcy podpisali traktat przyjani. Jednak damasceczycy nadal nie mieli zamiaru zrezygnowa z aliansu z Frankami. W grudniu 1151 roku banda Turkmenw, zapewne z rozkazu Ajjuba, dokonaa najazdu na Banijas. Garnizon tego miasta zrewanowa si wypadem na terytorium Baalbeku, Ajjub wszake zmusi go do odwrotu. Na wszelki wypadek Mudir ad-Din odegna si od jakiegokolwiek zwizku z tymi wojennymi akcjami. Tymczasem w jesieni 1152 znalaz si w pooeniu jeszcze bardziej ambarasujcym, poniewa pod Damaszkiem stan

nieoczekiwanie artukidzki ksi Mardinu, Timurtasz, na czele oddziaw turkmeskich, ktre forsownymi marszami poprowadzi skrajem pustyni, dajc pomocy w zaskakujcym ataku na Jerozolim. Jak mona si domyla, doszy go suchy o sporze midzy Baldwinem a Melisand, co nasuno mu myl, e miae uderzenie na Krlestwo ma w tej chwili szans powodzenia. Chcc kompromisowo wybrn z tak kopotliwej sytuacji, Mudir ad-Din zezwoli Timurtaszowi na zakup prowiantu dla wojska, a jednoczenie odradza mu dalszy marsz. Timurtasz wszake przeprawi si byskawicznie przez Jordan i skorzystawszy z nieobecnoci feudaw frankijskich, ktrzy obradowali wtedy w Nabulusie, bez wtpienia nad kwesti wiana wdowiego Melisandy, rozbi obz na Grze Oliwnej. Zaoga stolicy dokonaa jednak nagego wypadu na obozowisko Turkmenw, ktrzy przekonawszy si, e nie udao im si zaskoczy miasta, wycofali si nad Jordan. Uderzya tam na nich armia Krlestwa, odnoszc walne zwycistwo. Przez nastpne kilka miesicy zarwno chrzecijanie, jak i muzumanie koncentrowali sw uwag na Egipcie. Upadek kalifatu fatymidzkiego zdawa si by bliski. Po zabjstwie wezyra Al-Afdala rzdy w Egipcie dostay si w rce wadcw bezgranicznie niekompetentnych. Kalif Al-Amir panowa do padziernika 1129 roku i zgin rwnie z rk mordercy, a odtd na wiele lat pastwo znalazo si pod rzdami nieudolnych wezyrw. Nastpca Al-Amira, jego krewniak Al-Hafiz, by czowiekiem mocniejszego charakteru i podj prb oswobodzenia si z wizw wezyratu, powierzajc t godno swemu synowi Al-Hasanowi. Al-Hasan jednak okaza si nielojalny i z rozkazu ojca zosta w 1135 roku skazany na mier. Nastpny wezyr, Wahram (Bahram), z pochodzenia Ormianin, obsadzi ca administracj swoimi ziomkami, co w 1137 roku doprowadzio do tak gwatownej reakcji, e przez kilka dni ulice Kairu tony we krwi chrzecijaskiej. W wyborze kolejnych wezyrw Al-Hafiz nie mia szczliwszej rki, zdoa si jednak utrzyma na tronie a do swego zgonu w 1149 roku. Panowanie jego syna, Az-Zafira, rozpoczo si od otwartej wojny domowej midzy dwoma najwybitniejszymi dowdcami egipskimi. Wyszed z niej zwycisko Ali Ibn as-Sallah, ktry obj godno wezyra, ale ju w trzecim roku rzdw take zgin tragicznie. Te nieustajce intrygi i krwawe rozprawy obudziy nadzieje wrogw Egiptu. W 1150 roku krl Baldwin przystpi do remontu fortyfikacji w Gazie. Askalon nadal by warowni fatymidzk, garnizon tego miasta czsto dokonywa upieskich rajdw w gb ziem chrzecijaskich. Gaza przeto miaa sta si baz dla dziaa zbrojnych przeciwko Askalonowi. Wezyr Ibn as-Sallah zatrwoy si. Jednym z uciekinierw, ktrzy znaleli schronienie na dworze fatymidzkim, by ksi Usama z dynastii Munkizydw, ktry pozostawa kiedy na subie Zankiego. Wadze egipskie wysay go do Nur ad-Dina, ktry obozowa wtedy pod Damaszkiem, proszc o dokonanie dywersyjnej akcji zbrojnej w Galilei i zapowiadajc jednoczesny atak floty egipskiej na frankijskie porty morskie. Misja Usamy skoczya si niepowodzeniem, Nur adDin mia wtedy waniejsze sprawy. W drodze powrotnej Usama zatrzyma si w Askalonie, gdzie pozosta dwa lata, dowodzc akcjami zbrojnymi przeciwko okolicznym Frankom, po czym ponownie uda si do Egiptu, przybywajc tam w chwili, gdy rozszalay si intrygi po mierci Ibn as-Sallaha, zamordowanego, za cichym przyzwoleniem kalifa, przez syna pasierba wezyra Al-Abbasa. Te dramatyczne wydarzenia, do ktrych doszo wkrtce po tryumfie krla nad matk, skoniy Baldwina do zaatakowania Askalonu. Krl przygotowa si do tej akcji bardzo starannie i w dniu 25 stycznia 1153 roku caa armia Krlestwa, ze

wszystkimi machinami oblniczymi, jakie krl zdoa zgromadzi, stana pod murami Askalonu. Monarsze towarzyszyli wielcy mistrzowie zakonw Szpitala i wityni z kwiatem swych rycerzy, feudaowie wieccy Krlestwa, patriarcha, arcybiskupi Tyru, Cezarei i Nazaretu oraz biskupi Betlejem i Akki. Patriarcha zabra najwitsz relikwi - Prawdziwy Krzy. Askalon by potn fortec, ktr zbudowano nad samym morzem w ksztacie wielkiego pkola, z fortyfikacjami w doskonaym stanie, zawsze dobrze zaopatrzon przez wadze egipskie w bro i zapasy ywnoci. Przez kilka miesicy Frankowie, mimo cakowitej blokady miasta, nie zdoali w ani jednym miejscu nadwery murw. Przed Wielkanoc zaczy przypywa statki z pielgrzymami, ktrzy wzmocnili szeregi armii chrzecijaskiej. Ale korzyci z tych posikw zniwelowao pojawienie si w czerwcu floty egipskiej. Egipcjanie, ktrzy nie odwayli si wysa na odsiecz Askalonowi oddziaw ldowych, wyekspediowali eskadr w sile siedemdziesiciu okrtw, wyadowanych ludmi oraz uzbrojeniem i zapasami wszelkiego rodzaju. Gerard z Sydonu, ktry dowodzi dwudziestoma galerami, to jest wszystkimi, jakie chrzecijanie zdoali zmobilizowa, nie zdecydowa si na zaatakowanie flotylli i w rezultacie okrty egipskie tryumfalnie zawiny do portu. Obrocy nabrali otuchy, ale po wyadowaniu na brzeg ludzi i zaopatrzenia eskadra egipska natychmiast odpyna, a oblenie trwao nadal. Najbardziej gron ze wszystkich frankijskich machin oblniczych bya wielka drewniana wiea, ktra growaa znacznie nad murami, umoliwiajc miotanie kamieni i poncych agwi wprost na ulice miasta. Pewnej nocy, pod koniec lipca, kilku onierzom z garnizonu udao si podczoga do owej wiey i podoy pod ni ogie. W tym momencie wszake zerwa si wiatr i masa poncego drewna runa na mur obronny. Pod wpywem wielkiego aru spojone zapraw gazy obluzoway si i w godzinach rannych udao si zrobi wyom w murze. Templariusze, ktrzy zajmowali pozycje na tym odcinku, postanowili nie dzieli z nikim chway zwycistwa. Podczas gdy cz z nich zagrodzia drog innym chrzecijanom, czterdziestu rycerzy wityni wtargno do miasta. W pierwszej chwili zaoga uznaa sytuacj za beznadziejn, ale zorientowawszy si, e templariuszy jest zaledwie garstka, posza do ataku i wycia ich w pie. Z zawalonym murem uporano si szybko, a trupy templariuszy wywieszono na zewntrz fortyfikacji. W czasie rozejmu, ktry strony zawary w celu pogrzebania polegych, krl zwoa narad w swoim namiocie przed relikwi Prawdziwego Krzya. Panowie wieccy, zniechceni tak wielkim niepowodzeniem, domagali si poniechania oblenia, ale wielki mistrz szpitalnikw, Rajmund z Le Puy, oraz patriarcha przekonali krla, by nie rezygnowa ze zdobycia miasta, a przemawiali z tak wielkim arem, e poruszyo to take baronw. Przystpiono wic do szturmu z wiksz energi ni dotychczas. W dniu 19 sierpnia po cikim bombardowaniu miasta zaoga zdecydowaa si zoy bro, pod warunkiem, e mieszkacy bd mogli bezpiecznie opuci Askalon, zabierajc swj ruchomy dobytek. Baldwin zgodzi si na te Warunki i dotrzyma ich lojalnie. Dopiero gdy z miasta wysza duga kolumna muzumanw, ktrzy po czci ldem, po czci morzem udawali si do Egiptu, Frankowie z wielk parad wkroczyli do twierdzy i objli w posiadanie cytadel, z jej bogatym skarbcem i dobrze zaopatrzon zbrojowni. Seniorat Askalonu otrzyma brat krla, Amalryk hrabia Jafy. Wielki meczet zamieniono na katedr w. Pawa, a patriarcha udzieli sakry biskupiej jednemu ze swoich kanonikw, Absalomowi. W okresie pniejszym biskup Betlejem, Gerard, postara si w Rzymie o dekret, ktry podporzdkowa t

diecezj biskupowi betlejemskiemu. Zdobycie Askalonu byo ostatnim wielkim sukcesem krlw jerozolimskich i przyczynio si ogromnie do podniesienia ich prestiu. Zawadnicie miastem opromienionym saw Narzeczonej Syrii stanowio bez wtpienia ogromne osignicie, ale w gruncie rzeczy nie przynioso Krlestwu konkretnych korzyci. Wprawdzie warownia ta suya Egiptowi za baz do niegronych najazdw na ziemie frankijskie, to jednak pastwo egipskie od dawna ju nie zagraao powanie chrzecijanom. Tymczasem Frankowie, upojeni zdobyciem Askalonu, dali si wcign w awanturnicze i niebezpieczne poczynania nad Nilem. By moe z tego powodu Nur ad-Din, z dalekowzrocznoci przenikliwego polityka, nie podj prby ingerencji w t kampani, ograniczajc si do zaprojektowanej wsplnie z Mudir adDinem z Damaszku ekspedycji przeciwko Banijasowi, ktrej plan wskutek nieporozumie midzy nimi spali na panewce. Nur ad-Din nie zmartwi si ani osabieniem Egiptu, ani skoncentrowaniem caej uwagi Frankw na poudniu. Na Mudir ad-Dinie z Damaszku sukces Frankw wywar wraenie o wiele wiksze. Nie omieszka natychmiast zapewni Baldwina o swej szczerej przyjani i zgodzi si paci mu roczny trybut. Podczas gdy panowie frankijscy poruszali si swobodnie po terytorium damasceskim i pldrowali emirat bez adnych przeszkd, ambasadorzy frankijscy przybyli do Damaszku, aby odebra pienidze nalene krlowi. Mudir ad-Din i jego doradcy, dbajc gwnie o wasn skr, uwaali patronat Frankw za mniejsze zo od losu, ktry czeka ich nieuchronnie pod panowaniem Nur ad-Dina. Dla szarego mieszkaca Damaszku wszake bezczelno chrzecijan staa si nie do zniesienia. W jego opinii dynastia Burydw dopucia si zdrady prawdziwej wiary. Dostrzeg to Ajjub, emir Baalbeku, i postanowi skorzysta z tych nastrojw. Agenci Ajjuba przeniknli do miasta i zaczli podsyca wrogo do Mudir ad-Dina. Tak si zoyo, te w owym roku w Damaszku zabrako ywnoci. Nur ad-Din zatrzyma wic konwoje, ktre z pnocy zmierzay ze zboem dla miasta, a agenci Ajjuba zaczli szerzy pogosk, e odpowiedzialno za to ponosi Mudir ad-Din, poniewa zerwa stosunki ze swoimi muzumaskimi wspwyznawcami. Nastpnie Nur ad-Din wmwi Mudir ad-Dinowi, e notable damascescy uknuli przeciwko niemu spisek. Zdjty strachem Mudir ad-Din uciek si do represji. Kiedy utraci ju sympati zarwno ludzi zamonych, jak i biedakw, zjawi si pod Damaszkiem brat Ajjuba, Szirkuh, w charakterze ambasadora Nur adDina, ale uczyni to bardzo wojowniczo, towarzyszy mu bowiem oddzia zbrojny, ktry by zbyt silny jak na misj pokojow. Mudir ad-Din nie wpuci Szirkuha do miasta, nie zgodzi si take na spotkanie z nim poza murami. Nur ad-Din uzna to za obraz swego ambasadora i na czele silnej armii wyruszy na Damaszek. Desperacki apel Mudir ad-Dina do Frankw o pomoc okaza si spniony. W dniu 18 kwietnia 1154 Nur ad-Din rozoy si obozem pod murami miasta. Dokadnie tydzie pniej, po krtkiej potyczce pod wschodnim odcinkiem murw obronnych, pewna ydwka wpucia oddzia jego onierzy do dzielnicy ydowskiej, a wtedy ludno natychmiast otworzya bram wschodni, przez ktr wtargny gwne siy Nur adDina. Mudir ad-Din schroni si w cytadeli, ale po kilku godzinach skapitulowa. Nur ad-Din darowa mu ycie i zaofiarowa emirat Himsu. Po kilku miesicach oskarono go o konszachty z dawnymi poplecznikami w Damaszku i usunito z Himsu. Zaproponowano mu wtedy miasto Balis nad Eufratem, ale Mudir ad-Din nie przyj tej oferty i przenis si do Bagdadu. Mieszkacy Damaszku powitali Nur ad-Dina z wszelkimi oznakami radoci.

Zakaza on swoim wojownikom pldrowania miasta, natychmiast zaopatrzy bazary w ywno i znis podatki od owocw i warzyw. Przed powrotem do Aleppa rzdy w Damaszku odda w rce Ajjuba. Baalbek otrzyma jeden z miejscowych notabli, niejaki Ad-Dahhak, ktry pniej zbuntowa si przeciwko Nur ad-Dinowi i zapaci za to gow. Zdobycie Damaszku przynioso Nur ad-Dinowi bez porwnania wicej korzyci ni Baldwinowi zdobycie Askalonu. Odtd wada on terytorium, ktre cigno si wzdu caej wschodniej granicy pastw frankijskich, od Edessy do Oultrejourdain. W muzumaskiej Syrii tylko kilka maych emiratw, jak Szajzar, zachowao niezaleno. Wprawdzie posiadoci Frankw groway nad jego pastwem i powierzchni, i zasobnoci, to jednak miao ono nad nimi t przewag, e zjednoczone byo pod berem jednego wadcy, ktrego, w przeciwiestwie do wadcw frankijskich, nie krpowali aroganccy wasale. Nur ad-Din mia dobr pass. By jednak zbyt ostrony, by za szybko zbiera owoce swego sukcesu. Wydaje si cakiem pewne, e w 1156 roku potwierdzi sojusz Damaszku z Jerozolim i przeduy rozejm o dalsze dwa lata, pacc jednoczenie Frankom osiem tysicy dukatw, ktre naleay im si z tytuu trybutu przyrzeczonego przez Mudir adDina. Gwnym powodem tak wielkiej powcigliwoci Nur ad-Dina bya rywalizacja z Seldukami anatolijskimi, ktrym chcia odebra ziemie, jakie im przypady po likwidacji hrabstwa Edessy. W 1155 roku zmar sutan Masud, a jego dwaj synowie, Kilid Arslan II i Szahinszah od razu powanili si o sukcesj po ojcu. Kilid Arslan zyska poparcie ksit daniszmendzkich, Zu an-Nuna z Cezarei i Zu al-Karnajna z Meliteny, a Szahinszah najstarszego wiekiem Daniszmendydy, Jagni Sijana z Siwasu. Jaghi Sijan wezwa na pomoc Nur ad-Dina, ktry udzieli jej chtnie, atakujc i odbierajc Seldukom zaanektowane przez nich przy podziale hrabstwa Edessy miasta Ajn Tab, Duluk i prawdopodobnie take Samosat. Kilid Arslan odnis zwycistwo nad bratem, ale cho stara si zmontowa sojusz z Ormianami i Frankami przeciwko Nur ad-Dinowi, musia si w kocu pogodzi z utrat prowincji nad Eufratem. Czujc si pewnie na pnocy, Nur ad-Din ponownie skierowa wzrok na poudnie. W lutym 1157 roku krl Baldwin zama rozejm z Nur ad-Dinem. Pokadajc wiar w zawieszeniu broni wielu Turkmenw spdzio stada owiec i koni na wypas na bujne pastwiska, pooone niedaleko granicznej twierdzy Banijas. Krl Baldwin, ktry ton w dugach wskutek swego zamiowania do zbytku, nie opar si pokusie i zaatakowa bezbronnych pasterzy, uprowadzajc zwierzta. To haniebne zamanie zawartego traktatu przynioso mu wprawdzie up tak wielki, jakiego Palestyna nie widziaa od dziesitkw lat, ale jednoczenie poderwao Nur ad-Dina do akcji odwetowej. Podczas gdy sam Nur ad-Din zatrzyma si w Baalbeku, aby rozprawi si ze zbuntowanym emirem, dowdca jego wojsk Szirkuh zada klsk kilku oddziaom aciskim, ktre wyprawiy si do Al-Bukaji po upy, a Nasr ad-Din, brat Nur ad-Dina, rozgromi kompani szpitalnikw w okolicy Banijasu. W maju Nur adDin opuci Damaszek, przystpujc do oblenia Banijasu. Szirkuh, pobiwszy niewielki oddzia, ktry zmierza z odsiecz dla grodu, doczy do swego wadcy pod murami. Dolne miasto pado bardzo szybko, jednake cytadela, pooona na szczycie stromej gry, odlegej od niego o ponad trzy kilometry, trzymaa si dzielnie pod dowdztwem konetabla Onufrego z Toronu. W chwili gdy Onufry zdecydowa si skapitulowa, nadeszy wieci o zblianiu si wojsk krlewskich. Nur ad-Din, puciwszy z dymem dolne miasto, wycofa si, krl Baldwin bez przeszkd wkroczy

do miasta i naprawi mury obronne. Kiedy Frankowie wracali na poudnie szlakiem wzdu Jordanu, Nur ad-Din uderzy na nich znienacka w miejscu pooonym na pnoc od jeziora Genezaret, odnoszc wietne zwycistwo. Krl zdoa si salwowa ucieczk do Safadu, muzumanie za zawrcili i ponownie przystpili do oblenia Banijasu. Po kilku dniach, otrzymawszy wiadomoci o grocym najedzie Kilid Arslana, Nur ad-Din zrezygnowa z prby zdobycia miasta i pospieszy do Aleppa. W tym okresie obie strony miay take inne powody do unikania otwartej wojny. Na pocztku jesieni 1156 wystpio na obszarze caej Syrii kilka kolejnych trzsie ziemi. Szkody w Damaszku byy niewielkie, ale z Aleppa i Hamy dochodziy wieci o powanych zniszczeniach, a w Apamei zawali si bastion. W listopadzie i grudniu wystpia znowu seria silnych wstrzsw, od ktrych najbardziej ucierpia Szajzar. Wiosn nastpnego roku trzsienia ziemi dotkny Cypr i nadmorskie miasta na pnoc od Trypolisu. W sierpniu 1157 w dolinie Orontesu wystpiy wstrzsy o jeszcze wikszej sile. W Himsie i w Aleppo zgino wiele osb. W Hamie zniszczenia byy tak straszliwe, e kronikarze ochrzcili ten kataklizm nazw tego miasta. Kiedy w Szajzarze rodzina Munkizydw zebraa si na uroczysto obrzezania modego ksicia, zawaliy si na ni potne mury cytadeli. Z caej rodziny ksicej uratowaa si tylko ksina Szajzaru, zdoano j bowiem wycign spod gruzw, oraz Usama, ktry znajdowa si w podry z jedn ze swoich licznych misji dyplomatycznych. Zarwno muzumanie, jak i Frankowie mieli do kopotw z remontowaniem uszkodzonych twierdz, by na jaki czas straci ochot do zaczepnych dziaa zbrojnych. W padzierniku 1157, w dwa miesice po wycofaniu si spod Banijasu, Nur adDin ciko zachorowa w czasie pobytu w Sarminie. Sdzc, e znajduje si w obliczu mierci, rozkaza si zanie na noszach do Aleppa. Sporzdzi tam sw ostatni wol. Dziedzicem wszystkich posiadoci wyznaczy swego brata Nasr adDina, a Damaszek odda Szirkuhowi jako swemu wasalowi. Kiedy Nasr ad-Din wkroczy do Aleppa, aby przej dziedzictwo po bracie, chwyci przeciwko niemu za bro namiestnik miasta, Ibn ad-Daja. Na ulicach Aleppa wybuchy zamieszki, ktre stumiono dopiero wtedy, gdy wezwani do loa Nur ad-Dina dygnitarze miejscy stwierdzili, e ich wadca jeszcze yje. Kryzys rzeczywicie min i Nur ad-Din zacz powoli wraca do zdrowia. Wydawao si jednak, e straci sw dawn przedsibiorczo i energi. Miny czasy, kiedy by niezwycionym wojownikiem. Na scenie syryjskiej zaczy pojawia si nowe siy, ktre miay zdominowa j zupenie.

Rozdzia 3

Powrt cesarza
I znw powstanie krl z pnocy i wystawi wiksze mnstwo ni poprzednio, i gdy nadejdzie kres czasw, wyruszy z moc i wielkim wojskiem oraz taborem. - Ksiga Daniela 11, 13

1153 roku - gdy Nur ad-Din by pochonity kwesti Damaszku, a krl Baldwin obozowa z armi jerozolimsk pod Askalonem - ksina Antiochii sama zdecydowaa o swojej przyszoci. Wrd rycerzy, ktrzy z krlem Francji Ludwikiem udali si na drug wypraw krzyow, znalaz si modszy syn Gotfryda hrabiego Gien i seniora Chtillon-sur-Loing. Renald z Chtillon, nie majc perspektyw w swej ojczynie, pozosta w Palestynie, gdy hufce krzyowe wyprawiay si w drog powrotn do krajw rodzinnych. Zacign si na sub u modego krla Baldwina i w 1151 roku uda si w jego wicie do Antiochii. Rycho wpad w oko modej ksinej-wdowie. Jak si zdaje, pozosta w ksistwie, otrzymawszy bez wtpienia jakie niewielkie lenno. By moe wic obecno Renalda staa si powodem odrzucenia przez ksin kandydatw do maestwa, ktrych zaproponowali jej cesarz i krl. Wiosn 1153 roku ksina postanowia go polubi. Zanim jednak ogosia to publicznie, zwrcia si do krla o zezwolenie na zawarcie tego zwizku, poniewa krl by zarwno oficjalnym protektorem jej pastwa, jak i seniorem Renalda. Renald pospieszy pod Askalon, gdzie krl niedawno stan obozem, i przekaza mu pismo Konstancji. Baldwin, ktry ceni Renalda jako dzielnego rycerza, a nade wszystko rad by z okazji pozbycia si odpowiedzialnoci za Antiochi, nie robi trudnoci. Natychmiast po powrocie Renalda do Antiochii odbyy si weselne gody i Renald z Chtillon zosta oficjalnie ogoszony ksiciem. Zwizek ten nie zyska uznania. Nie tylko mone rody antiocheskie, ale take ludzie niskiego stanu uwaali, e ksina si spospolitowaa, oddajc rk niegodnemu jej parweniuszowi. Konstancja postpiaby bardziej dwornie i skrupulatnie, gdyby o zgod na to maestwo zwrcia si take do cesarza Manuela. Wiadomoci o jej lubie spotkay si w Konstantynopolu ze zym przyjciem. W tym czasie jednak Manuel prowadzi kampani przeciwko Seldukom. Nie mia wic moliwoci okazania swego gniewu w sposb konkretny. wiadom wszake swoich praw, zawiadomi Antiochi, e uzna godno ksic Renalda pod warunkiem czynnego wystpienia Frankw antiocheskich przeciwko ksiciu ormiaskiemu Torosowi. Przyrzek nawet subsydium pienine, jeeli Antiochia naleycie wywie si z tego zadania. Renald zgodzi si na to z najwiksz chci. Sankcja cesarza podnosia jego presti osobisty, co wicej, Ormianie wtargnli do okrgu Aleksandretty, ktry Frankowie uwaali za cz ksistwa Antiochii. Po krtkiej bitwie pod Aleksandrett Renald wypar Ormian do Cylicji, a odzyskany obszar podarowa rycerzom wityni. Zakon obj w posiadanie Aleksandrett i dla zagwarantowania miastu bezpieczestwa

odbudowa zamki Gastun i Baghras, ktre panoway nad Wrotami Syryjskimi. Renald ju wtedy zdecydowa si na wspprac z templariuszami, co dao pocztek ich bliskim stosunkom, ktre okazay si pniej tak katastrofalne dla Jerozolimy. Zawadnwszy interesujcym go obszarem, Renald zada od Bizancjum wypacenia obiecanego subsydium, spotka si wszake z odmow cesarza, ktry owiadczy, e nie wykona on jeszcze swego gwnego zadania. Renald zmieni wic lini polityczn. Za namow templariuszy zawar pokj z Torosem i jego brami. Ormianie zaatakowali kilka ostatnich fortec bizantyjskich W Cylicji, Renald natomiast zdecydowa si dokona najazdu na zamon wysp Cypr. Ale na realizacj tego zamierzenia nie mia pienidzy. Patriarcha Antiochii Emeryk, ktry by bardzo bogaty, nie szczdzi sw potpienia dla maestwa Konstancji. Renald postanowi go ukara, i to z poytkiem dla siebie. W cikich dniach po mierci ksicia Rajmunda Emeryk zyska sobie szacunek Antiocheczykw za odwag i energi, ale jego nieuctwo i rozwizo obyczajw popsuy mu opini, znajdowa si przeto w sytuacji draliwej. Renald zada od patriarchy pienidzy, a kiedy spotka si z kategoryczn odmow, wpad w pasj i wtrci go do wizienia. Patriarch ciko pobito w gow. Potem posmarowano mu rany miodem i w palcych promieniach letniego soca pozostawiono zakutego w kajdany na dachu cytadeli, gdzie przez cay dzie pastwiy si nad nim insekty z caej okolicy. Terapia ta okazaa si skuteczna. Zmaltretowany patriarcha wola straci majtek ni narazi si na jeszcze jeden dzie tak nieludzkich mczarni. Tymczasem wieci o tym wydarzeniu dotary do Jerozolimy. Oburzony krl Baldwin wysa swego kanclerza Ralfa oraz biskupa Akki z daniem natychmiastowego uwolnienia patriarchy. Majc pienidze w kieszeni, Renald wypuci Emeryka, ktry wraz ze swoimi wybawcami uda si do Jerozolimy, gdzie krl Baldwin, krlowa Melisanda i tamtejszy patriarcha przyjli go z oznakami najwyszego szacunku. Na razie jednak Emeryk postanowi nie wraca do Antiochii. Chocia brutalne potraktowanie patriarchy wywoao oburzenie odpowiedzialnych k frankijskich, Renald wcale si tym nie przej. Mia obecnie realne moliwoci zaatakowania Cypru. Wiosn 1156 roku wsplnie z Torosem dokona niespodziewanego ldowania na wyspie. Cypr unikn wojen i inwazji, ktre w cigu ostatniego stulecia stanowiy plag kontynentu azjatyckiego. Pod rzdami namiestnikw bizantyjskich wyspa ya spokojnie i dostatnio. Przed p wiekiem w czasie pierwszej krucjaty cypryjskie przesyki ywnociowe przyniosy wielk ulg godujcym pod Antiochi krzyowcom i z wyjtkiem sporadycznych nieporozumie natury administracyjnej stosunki midzy Frankami a wadzami wyspy ukaday si przyjanie. Dowiedziawszy si o planach Renalda, krl Baldwin natychmiast ostrzeg Cypr o grocym niebezpieczestwie. Ale wiadomo dotara za pno, posiki nie zdyy przyby na czas. Namiestnikiem Cypru by wtedy bratanek cesarza, Jan Komnen, ktry w swojej wicie mia wytrawnego onierza, Michaa Branasa. Na wie o ldowaniu Frankw Branas, na czele milicji cypryjskiej, pospieszy na wybrzee i z pocztku odnis niewielkie zwycistwo wojska inwazyjne byy jednak zbyt liczne. Rycho oddziay Branasa zostay pobite, on sam wzity do niewoli, a Jan Komnen, ktry pospieszy mu z pomoc, rwnie dosta si w rce najedcw. Zwyciscy Frankowie i Ormianie zaczli wtedy przemierza wysp wzdu i wszerz, rabujc i pldrujc nie tylko sklepy, ale take wszystkie budynki pastwowe, kocioy i klasztory, a nawet domy prywatne. Spalono zbiory, a bydo i owce razem z ca ludnoci spdzono na wybrzee. Najedcy gwacili kobiety, dzieciom i

niedonym starcom podrzynali garda. Mordy i gwaty rozszalay si na skal, ktrej mogli pozazdroci Hunowie i Mongoowie. Koszmar ten trwa trzy tygodnie. Potem, na wie o pojawieniu si na horyzoncie floty cesarskiej, Renald wyda rozkaz opuszczenia wyspy. Bydo i owce, dla ktrych nie znaleziono miejsca na statkach, odprzedano ich wacicielom po wysokich cenach. Kady Cypryjczyk mia zapaci okup, a na wyspie zabrako ju pienidzy. Frankowie zabrali wic do Antiochii zarwno namiestnika, jak i Branasa, a take najwybitniejszych duchownych, najbogatszych wacicieli ziemskich i najzamoniejszych kupcw, zapowiadajc, e bd ich trzyma w wizieniu tak dugo, pki nie dostan danej sumy. Pucili wolno tylko garstk notabli cypryjskich, ktrych okaleczyli i na pomiewisko odesali do Konstantynopola. Cypr ju nigdy nie podnis si z upadku, do ktrego doprowadzili go Francuzi i ich ormiascy sojusznicy. Trzsienia ziemi, ktre w 1157 roku tak ciko dotkny Cypr, dokoczyy dziea zniszczenia, a w 1158 roku Egipcjanie, mimo e ich flota od dziesitkw lat nie zapuszczaa si na wody cypryjskie, dokonali kilku najazdw na bezbronn wysp. Przypuszczalnie jednak doszo do nich bez formalnej zgody wadz kalifatu, kiedy bowiem w Kairze stwierdzono, e wrd jecw znajduje si brat namiestnika, przyjto go z honorami i natychmiast odesano do Konstantynopola. W 1157 roku przyby ponownie do Palestyny Teodoryk hrabia Flandrii z druyn rycerzy. W jesieni owego roku Baldwin III, podniesiony na duchu obecnoci hrabiego i chorob Nur ad-Dina, postanowi skorzysta z okazji i odbi dawne placwki frankijskie nad rodkowym Orontesem. Renald uleg namowom i zgodzi si wzi udzia, wsplnie z armi krlewsk, w ataku na Szajzar. Po katastrofalnym trzsieniu ziemi, ktre nawiedzio Szajzar w sierpniu, cytadel w tym miecie opanowaa banda asasynw. Armia chrzecijaska stana pod miastem pod koniec roku. Dolne miasto poddao si natychmiast, jednake w momencie, gdy kapitulacja zrujnowanej cytadeli zdawaa si kwesti godzin, midzy wodzami oblegajcej armii doszo do ktni. Baldwin obieca miasto z caym emiratem Teodorykowi, jako zalek nowego ksistwa pod suzerenn wadz Korony, a tymczasem Renald, powoujc si na to, e Munkizydzi byli trybutariuszami Antiochii, zada od Teodoryka zoenia mu hodu lennego z tego obszaru. Dla hrabiego zoenie hodu czowiekowi tak poledniego rodu byo rzecz nie do pomylenia. Nie widzc wyjcia z tej sytuacji, Baldwin zrezygnowa ze zdobycia Szajzaru. Armia krlewska posuna si na pnoc, zajmujc ruiny Apamei, a potem przystpia do oblenia Harencu. Miasto to bez adnej wtpliwoci naleao do Antiochii, ale ze wzgldu na jego strategiczne znaczenie Baldwin i Teodoryk chtnie pomogli Renaldowi w odebraniu go muzumanom. Po cikim bombardowaniu z katapult Harenc podda si w lutym 1158, a w jaki czas pniej zosta nadany jednemu z rycerzy Teodoryka, Renaldowi z Saint-Valery, ktry zarzdza nim jako lennik Antiochii. Postpowanie ksicia Antiochii spotkao si z ujemn ocen, krl Baldwin postanowi przeto zmieni sw lini polityczn. Wiedzia o zych stosunkach Renalda z cesarzem - naleao bowiem wtpi, czy Manuel kiedykolwiek wybaczy napa na Cypr - zdawa sobie rwnie spraw, e Bizancjum nadal dysponuje najpotniejsz armi w wiecie chrzecijaskim. W lecie 1157 krl wysa poselstwo do Konstantynopola z prob o oddanie mu za on jednej z ksiniczek z rodziny cesarskiej. Na czele poselstwa sta Achard, arcybiskup Nazaretu, ktry zmar w drodze, oraz Onufry II z Toronu. Cesarz przyj posw yczliwie. Po krtkich pertraktacjach zaproponowa rk swej bratanicy Teodory, przyrzekajc da jej w

posagu sto tysicy zotych hyperpyronw oraz dziesi tysicy na wydatki lubne, a w dodatku prezenty wartoci trzydziestu tysicy hyperpyronw. W zamian Teodora miaa otrzyma w wianie Akk z okolicznym okrgiem, przy czym uzgodniono, e w przypadku bezpotomnej mierci krla posiado ta pozostanie w jej doywotnim posiadaniu. Po powrocie posw i zaaprobowaniu przez krla warunkw cesarskich moda ksiniczka opucia Konstantynopol. We wrzeniu 1158 przybya do Akki, skd z naleytym ceremoniaem udaa si do Jerozolimy. lubu udzieli im patriarcha Antiochii Emeryk, gdy patriarcha-elekt Jerozolimy nie otrzyma jeszcze sankcji papiea. Teodora miaa trzynacie lat, ale bya dobrze rozwinita i pena uroku. Zachwycony on krl sta si przykadnym mem, zrywajc ze swobodnymi obyczajami ze swych czasw kawalerskich. Prawdopodobnie w czasie tych rokowa Manuel przyrzek swj udzia w koalicji przeciwko Nur ad-Dinowi, Baldwin za przyzna, e Renalda naley nauczy pokory. Tymczasem krl prowadzi dziaania zbrojne na granicy damasceskiej. W marcu 1158, wsplnie z hrabi Flandrii, dokona zaskakujcego ataku na Damaszek, a w dniu 1 kwietnia przystpi do oblenia zamku Darajja, pooonego na przedmieciu miasta. Jednak powracajcy do zdrowia Nur ad-Din znajdowa si ju w drodze na poudnie, aby pooy kres intrygom, ktre rozpleniy si tam w czasie jego choroby. W dniu 7 kwietnia zjawi si w Damaszku, powitany z radoci przez mieszkacw, a w tej sytuacji Baldwin uzna za rozsdne wycofa si spod miasta. Nur ad-Din natychmiast przystpi do kontrofensywy. Podczas gdy Szirkuh dokona wypadu na terytorium Sydonu, Nur ad-Din zaatakowa zamek Habis Daldak, wysunit placwk, ktr Frankowie zbudowali nad Al-Jarmukiem, na pnoco-wschd od jeziora Genezaret. Zaoga zamku znalaza si w tak cikiej sytuacji, e zgodzia si na kapitulacj, gdyby w cigu dziesiciu dni nie otrzymaa pomocy. Baldwin, z Teodorykiem u boku, wyruszy z odsiecz. dla twierdzy, ale zamiast uda si tam najkrtsz drog poszed szlakiem, ktry na pnoc od jeziora prowadzi do Damaszku. Podstp si powid. Nur ad-Din w obawie o swoje linie komunikacyjne odstpi od oblenia. Armie nieprzyjacielskie natkny si na siebie w wiosce AlButajha, na wschd od doliny grnego Jordanu. Na widok muzumanw Frankowie bez namysu poszli do ataku, sdzc, e maj do czynienia z oddziaem rekonesansowym, gdy wtem parsknicie mua, ofiarowanego przez krla pewnemu szajchowi, ktry znajdowa si, jak wiedzieli, w wicie Nur ad-Dina - mu w rozpozna zapach znajomych mu koni frankijskich -uwiadomio im, e nadcigna ju caa armia muzumaska. Frankowie zaatakowali wszake z takim impetem, e muzumanie si zachwiali. Nur ad-Din, ktry nie doszed jeszcze do si, uleg namowom i opuci pole bitwy, a wtedy caa armia muzumaska zawrcia, wycofujc si bezadnie. Mimo wszystko jednak zwycistwo Frankw okazao si na tyle przekonywajce, e skonio Nur ad-Dina do zwrcenia si o zawarcie rozejmu. Przez kilka nastpnych lat na granicy syryjsko-palestyskiej nie doszo do powaniejszych star zbrojnych. Zarwno Baldwin, jak i Nur ad-Din mogli skupi sw uwag na obszarach pnocnych. W jesieni 1158 cesarz na czele silnej armii opuci Konstantynopol. Pomaszerowa do Cylicji. Podczas gdy gwne siy bizantyjskie posuway si powoli trudnym szlakiem nadmorskim, cesarz pospieszy przodem, zabierajc druyn w sile piciuset konnych. Przygotowania do tej kampanii Manuel przeprowadzi w tak wielkim sekrecie i dziaa z tak wielk szybkoci, e nikt w Cylicji nie wiedzia o zblianiu si wojsk cesarskich. Ksi ormiaski Toros przebywa w Tarsie niczego nie podejrzewajc, gdy nagle pewnego

dnia pod koniec padziernika pielgrzym aciski, ktrego goci u siebie, zjawi si zadyszany na dworze, przynoszc wiadomo, e widzia wojska cesarskie w odlegoci jednego dnia marszu. Zabrawszy rodzin, najbliszych przyjaci i skarbiec, Toros natychmiast uciek w gry. Nastpnego dnia Manuel wkroczy na rwnin cylicyjsk. Podczas gdy jego szwagier, Teodor Watatses, zatrzyma si w celu obsadzenia Tarsu, cesarz poszed szybko naprzd i w cigu dwch tygodni opanowa wszystkie miasta a po Anazarbos. Toros jednak nadal mu si wymyka. Oddziay bizantyjskie daremnie przeszukiway dolin po dolinie, a tymczasem Toros ucieka ze szczytu na szczyt, a w kocu schroni si na stromej grze, zwanej Dadig, w pobliu rde rzeki Kydnos, w zrujnowanym zamczysku, ktre od wielu pokole stao puste. Tylko dwaj najbardziej zaufani sudzy znali t kryjwk. Dowiedziawszy si o przybyciu cesarza Renald zmartwia ze strachu. Zdawa sobie spraw, e nie zdoa stawi czoa potnej armii cesarskiej, i to go uratowao. Zrozumia, e bardziej opaci mu si ukorzy natychmiast ni po klsce na polu bitwy. Gerard biskup Laodycei, najbystrzejszy z grona jego doradcw, dowodzi, e cesarzowi bardziej zaley na prestiu ni na zdobyczach terytorialnych. Nie zwlekajc wic Renald zawiadomi cesarza, e gotw jest odda cytadel antiochesk zaodze bizantyjskiej. Kiedy cesarz owiadczy posowi ksicia, e mu to nie wystarczy, Renald przywdzia szaty pokutnicze i uda si do obozu cesarskiego pod murami Mamistry. Od wszystkich ociennych wadcw nadcigay poselstwa z ordziami powitalnymi dla cesarza - przybyli ambasadorzy Nur ad-Dina, Daniszmendydw, krla Gruzji, a nawet kalifa. Manuel nie przyj ksicia od razu. Zdaje si, e w tym momencie otrzyma posanie od wygnanego patriarchy Emeryka, ktry radzi mu, aby rozkaza sprowadzi Renalda w kajdanach przed swoje oblicze i zoy go z tronu. Manuel wola jednak mie w ksiciu pokornego klienta. Na uroczystym zgromadzeniu, w czasie ktrego Manuel siedzia na tronie w swoim wielkim namiocie, otoczony dworzanami i ambasadorami obcych pastw, strzeony przez wyborowe puki stojce wiecem wok miejsca ceremonii, Renald ukorzy si przed cesarzem. Ksi ze swoj wit przeszed miasto i ca drog do obozu boso i z odkryt gow. Tam pad na twarz przed podium cesarskim, a wszyscy towarzyszcy mu wasale podnieli rce na znak bagania o ask. Dopiero po dugiej chwili cesarz raczy go zauway. Potem udzieli mu przebaczenia pod trzema warunkami. Po pierwsze, na kade danie Renald ma obowizek odda cytadel antiochesk zaodze bizantyjskiej, po drugie, winien dostarczy armii cesarskiej kontyngent wojska, a po trzecie, na miejsce patriarchy aciskiego ma ustanowi w Antiochii patriarch greckiego. Renald poprzysig, e dotrzyma tych warunkw. Wtedy odprawiono go i odesano do Antiochii. Na wie o przybyciu Manuela krl Baldwin, ze swoim bratem Amalrykiem i patriarch Emerykiem, z najwikszym popiechem uda si na pnoc. Do Antiochii przyby wkrtce po powrocie Renalda. Baldwin, troch rozczarowany ask okazan ksiciu, napisa do cesarza z prob o audiencj. Manuel si waha, sdzc zapewne, e Baldwin zada oddania mu ksistwa. By moe stanowio to jeden z postulatw Emeryka. Kiedy jednak Baldwin ponowi sw prob, Manuel uleg. Baldwin wyjecha z Antiochii, eskortowany przez obywateli miasta, ktrzy zaklinali go o pojednanie ich z cesarzem. Audiencja okazaa si nadspodziewanie udana. Oczarowany modym krlem cesarz zatrzyma go przez dziesi dni jako swego osobistego gocia. W czasie omawiania projektu przymierza Baldwinowi udao si uzyska przebaczenie dla Torosa, ktry upokorzywszy si przed cesarzem wedle tego

samego ceremoniau co Renald otrzyma cesarsk sankcj na zatrzymanie swych posiadoci w grach. Zapewne take pod wpywem Baldwina cesarz przesta nalega na natychmiastow instalacj patriarchy greckiego. Emeryk obj ponownie tron patriarszy w Antiochii i formalnie pojedna si z Renaldem. Baldwin obadowany prezentami uda si do Antiochii, pozostawiajc swego brata u boku cesarza. W Niedziel Wielkanocn, 12 kwietnia 1159 roku, Manuel dokona uroczystego wjazdu do Antiochii. Wadze aciskie prboway odwie go od tego zamiaru twierdzc, e uknuto spisek na jego ycie, ale cesarz nie da si zastraszy. Zada tylko zakadnikw spord obywateli miasta i wyda polecenie, by uczestniczcy w uroczystym pochodzie baronowie wystpili bez broni. Pod ceremonialnymi sukniami mia kolczug. Wszystko odbyo si bez najmniejszego incydentu. Kiedy na mury cytadeli wcignito sztandary cesarskie, orszak wkroczy przez ufortyfikowany most do miasta. Na czele maszerowaa wspaniaa wareska gwardia cesarska. Nastpnie jecha konno cesarz w purpurowym paszczu i diademie kapicym od pere. Renald, pieszo, prowadzi wierzchowca cesarskiego za uzd; a po obu jego stronach szli panowie frankijscy. Za nim jecha Baldwin, bez korony i bez broni. Nastpnie kroczyli wysocy urzdnicy Cesarstwa. W bramie miejskiej oczekiwa cesarza patriarcha Emeryk w szatach pontyfikalnych z caym duchowiestwem, aby poprowadzi orszak ulicami, wysanymi dywanami i penymi kwiatw, najpierw do katedry w. Piotra, a potem do paacu. Manuel przebywa w Antiochii osiem dni, zabawom i festynom nie byo koca. Cesarz, cho wyniosy i peen majestatu w czasie oficjalnych ceremonii, promieniowa urokiem osobistym i yczliwoci, podbijajc serca tumw, a hojne dary, ktrych nie szczdzi zarwno nobilom, jak i rzeszom mieszkacw, jeszcze bardziej spotgoway nastrj powszechnej radoci. Z kurtuazji dla obyczajw Zachodu Manuel zorganizowa turniej rycerski t rozkaza swoim towarzyszom stan w szrankach. Manuel jedzi konno znakomicie i sprawi si z honorem, ale dowdcy bizantyjscy, dla ktrych jazda konna bya rodkiem, nie celem, nie wypadli najlepiej w porwnaniu z rycerzami zachodnimi. Stosunki midzy cesarzem a jego powinowatym, krlem Baldwinem, stay si jeszcze cieplejsze. Kiedy Baldwin zama rk na polowaniu, Manuel postanowi go sam leczy, opiekujc si nim z tak sam troskliwoci, z jak przed laty doglda kuracji krla Niemiec, Konrada. Ten wspaniay tydzie sta si tryumfem prestiu cesarza. Gerard z Laodycei mia racj. Manuelowi bardziej zaleao na prestiu ni na podbojach. Po zakoczeniu uroczystoci cesarz uda si do obozu swej armii, skd wyruszy w kierunku granicy muzumaskiej. Niemal natychmiast stawili si u niego ambasadorzy Nur ad-Dina z nieograniczonymi penomocnictwami do negocjowania rozejmu. Ku wciekoci acinnikw, ktrzy spodziewali si bezzwocznego marszu na Aleppo, cesarz przyj poselstwo, rozpoczy si dyskusje. Kiedy Nur ad-Din zaoferowa uwolnienie wszystkich jecw chrzecijaskich - w sumie sze tysicy osb - oraz zorganizowanie ekspedycji przeciwko Turkom selduckim, cesarz odwoa kampani. Przypuszczalnie nigdy nie zamierza jej kontynuowa, a cho krzyowcy z oburzeniem oskarali go o zdrad - co do dzi czyni ich apologeci - nieatwo przychodzi wskaza, jak mia inn drog do wyboru. Dla krzyowcw Syria bya najwaniejsza, dla Manuela stanowia natomiast tylko jedn z wielu stref przygranicznych, i to wcale nie najistotniejsz dla imperium. Nie mg pozostawa miesicami na kracu swych dugich i nieustannie zagroonych linii komunikacyjnych, a cho mia pod swoimi rozkazami bez wtpienia doskona

armi, nie mg bezkarnie naraa jej na zbyt wielkie straty. Co wicej, nie chcia niszczy potnego pastwa Nur ad-Dina. Na podstawie wasnych gorzkich dowiadcze doskonale wiedzia, e Frankowie tylko wtedy witaj go z otwartymi rkami, gdy si boj. Likwidacja rda ich strachu byaby niewybaczalnym bdem. Jednoczenie przymierze z Nur ad-Dinem stanowio dla Bizancjum cenny atut w wojnach z wrogiem znacznie groniejszym - z Turkami anatolijskimi. Z drugiej jednak strony, jak dowiody pniejsze wydarzenia, Manuel pomg w udaremnieniu agresji Nur ad-Dina na Egipt, uwaa bowiem, e mogoby to doprowadzi do niebezpiecznego zwichnicia rwnowagi. By moe cesarz zdoaby uzyska lepsze warunki rozejmu, gdyby dziaa z mniejszym popiechem. Jednak otrzyma wanie niepokojce wiadomoci o spisku w Konstantynopolu i perturbacjach na europejskiej granicy Cesarstwa, nie mg wic pozwoli sobie na przeciganie pobytu w Syrii. Niemniej zawarcie rozejmu z Nur ad-Dinem byo bdem psychologicznym. Chwilowo Frankowie byli rzeczywicie gotowi uzna cesarza za swego suzerena, a tymczasem - jak mogli to przewidzie ludzie rozumni - pokaza im, e losy Cesarstwa obchodz go znacznie bardziej od ich losw. Uwolnienie jecw chrzecijaskich nie stanowio dla Frankw wielkiej pociechy. Wprawdzie w niewoli przebywao troch znamienitych rycerzy z Outremer, jak wielki mistrz wityni Bertrand z Blancfort, ale przytaczajc wikszo stanowili Niemcy pojmani w czasie drugiej krucjaty. Wrd jecw znajdowa si take pretendent do hrabstwa Trypolisu, Bertrand z Tuluzy, ktrego pojawienie si na widowni mogoby sta si rdem wielkich kopotw, gdyby nie utraci zdrowia w niewoli. Po zawarciu rozejmu armia cesarska zacza wycofywa si na zachd, najpierw powoli, pniej forsownymi marszami, poniewa z Konstantynopola napyway coraz bardziej alarmujce wiadomoci. Niektrzy zagorzali poplecznicy Nur ad-Dina, wbrew yczeniom swego wadcy, prbowali nka | po drodze, a kiedy maszerowaa przez terytorium selduckie, doszo do potyczek z oddziaami sutana. Pod koniec lata armia Manuela dotara do Konstantynopola bez strat. Po trzech miesicach cesarz ponownie wkroczy do Azji Mniejszej, podejmujc jeszcze jedn kampani przeciwko Seldukom, w czasie ktrej wyprbowa now taktyk, polegajc na wikszej ruchliwoci oddziaw. Jednoczenie posowie Manuela montowali koalicj przeciwko sutanowi selduckiemu Kilid Arslanowi II. Nur ad-Din, ktremu odwrt Manuela zdj kamie z serca, wkroczy na ziemie selduckie, rozwijajc ofensyw znad rodkowego Eufratu. Ksi daniszmendydzki, Jakub Arslan, zaatakowa Seldukw od pnocy, odnoszc tak wielkie sukcesy, e sutan musia mu odstpi cay okrg Albistanu w Antytaurusie. Tymczasem wdz bizantyjski Jan Kontostefanos cign kontyngenty, ktre naleay si od Renalda i Torosa na podstawie zawartych z nimi traktatw, i zabrawszy oddzia Pieczyngw, osadzonych przez Manuela w Cylicji, ruszy przez przecze Taurusu. Rwnoczenie Manuel pomaszerowa dolin Meandru na czele gwnych si cesarskich, wzmocnionych oddziaami ksicia Serbii oraz pielgrzymami, ktrych zwerbowano na wyspie Rodos, gdy zawinli tam na postj. Sutan musia wic sw armi podzieli. Kiedy Kontostefanos odnis walne zwycistwo nad oddziaami tureckimi, ktre usioway zagrodzi mu drog, Kilid Arslana natychmiast poniecha dalszej walki. Napisa do cesarza pismo, oferujc mu w zamian za pokj zwrot wszystkich miast greckich zaanektowanych przez muzumanw w ostatnich latach oraz zobowizujc si do respektowania granic pastwowych, pooenia kresu napaciom upieskim i dostarczenia na kade danie puku, ktry bdzie walczy w szeregach armii

cesarskiej. Manuel przysta na te propozycje, zatrzyma jednak na wszelki wypadek brata sutana, Szahinszaha, ktry przyby do Konstantynopola, proszc go o opiek. Aby przypiecztowa zawarcie traktatu, Kilid Arslan wysa do stolicy swego kanclerza, chrzecijanina Krzysztofa, zawiadamiajc w uprzejmej formie, e chciaby zoy na dworze cesarskim oficjaln wizyt. Dziaania wojenne skoczyy si w lecie 1161, a wiosn nastpnego roku Kilid Arslan odwiedzi Konstantynopol. Wizyt t uwietniy wspaniae uroczystoci. Sutana podejmowano z wielk atencj, obsypano go prezentami, niemniej jednak traktowano jak wadc wasalnego. Wiadomoci o wizycie Kilid Arslana wywary wielkie wraenie na wszystkich dworach wschodnich. W tym wietle, z grubsza biorc, naley ocenia polityk wschodni Manuela. Odnis on bardzo cenny sukces prestiowy i przynajmniej na jaki czas nauczy moresu Seldukw, najgroniejszych wrogw Cesarstwa. Sukces ten przynis Frankom pewne korzyci. Wprawdzie Nur ad-Din nie zosta pobity, ale by przestraszony i straci ochot na bezporednie atakowanie pastw chrzecijaskich. Jednoczenie dziki pokojowi z Seldukami pielgrzymi zachodni znowu mogli korzysta z drogi ldowej przez Azj Mniejsz. Liczba ich wzrosa, a jeeli przybyo ich do Ziemi witej stosunkowo niewielu, to gwnie wskutek sytuacji politycznej na Zachodzie, wojen midzy Hohenstaufami i stronnictwem papieskim w Niemczech i Italii oraz Kapetyngami i Plantagenetami we Francji. Ale cho przez nastpne dwadziecia lat Bizancjum zachowao w Syrii pnocnej dominujc pozycj, to jednak wrd Frankw miao niewielu prawdziwych przyjaci. W 1160 roku doszo w Antiochii do wydarze, ktre ujawniy charakter oraz prawdziwe znaczenie zwierzchnictwa cesarza. Krl Baldwin powrci do swego pastwa i korzystajc z zaangaowania Nur ad-Dina na pnocy, przeprowadzi kilka niewielkich najazdw na terytorium damasceskie. W czasie tych akcji otrzyma wiadomo, e Renald dosta si do niewoli Nur ad-Dina. W listopadzie 1160, gdy pasterze spdzali na zim zwierzta z gr Antytaurusu na rwniny nad Eufratem, ksi nie opar si pokusie upw i dokona wypadu zbrojnego w gr rzeki. W drodze powrotnej, ktr odbywa bardzo powoli, poniewa na szybsze tempo nie pozwalay skradzione stada byda, wielbdw i koni, wpad w zasadzk, ktr zastawi na niego namiestnik Aleppa, Madd ad-Din Ibn ad-Daja, mleczny brat Nur ad-Dina. Renald walczy mnie, ale jego ludzie nie sprostali przewaajcym siom Turkw, ksicia zwalono z konia i pojmano. Renalda spotka taki sam los jak jego towarzyszy, przytroczono go bowiem do grzbietu wielbda i odesano do Aleppa, gdzie mia spdzi w wizieniu szesnacie lat. Ani krl, ani cesarz, ani nawet mieszkacy Antiochii nie okazali najmniejszej chci wykupienia go z niewoli. W wizieniu Renald spotka modego Joscelina z Courtenay, tytularnego hrabiego Edessy, ktry kilkanacie miesicy wczeniej dosta si do niewoli w czasie rajdu na terytorium tureckie. Wyeliminowanie Renalda, ktry rzdzi ksistwem jako m Konstancji, postawio Antiochi wobec koniecznoci rozstrzygnicia zasadniczej kwestii ustrojowej. Ksina zadaa ponownego oddania wadzy w jej rce, jednake opinia publiczna wystpia w obronie praw jej syna z pierwszego maestwa, Boemunda III, zwanego Jka, ktry mia wszake dopiero pitnacie lat. Istniao wic podobiestwo midzy sytuacj w Antiochii a sytuacj w Jerozolimie sprzed kilku lat, kiedy doszo tam do konfliktu midzy krlow Melisand a krlem Baldwinem. Ksistwu nie grozio bezporednie niebezpieczestwo, poniewa Nur ad-Din z obawy przed Manuelem nie

zamierza zaatakowa samej Antiochii. Tak czy owak istnienie orodka sprawnej wadzy administracyjnej byo koniecznoci. cile mwic, rozwizanie tego problemu naleao do cesarza jako uznanego suzerena Antiochii. Manuel wszake znajdowa si daleko, a Antiocheczycy podporzdkowali mu si z oporami. Normascy ksita Antiochii uwaali si za wadcw suwerennych, jednake czste przypadki niepenoletnioci wrd ich nastpcw zmusiy krlw jerozolimskich do ingerowania w sprawy wewntrzne ksistwa, nie tyle z tytuu praw senioralnych, co z racji wizw pokrewiestwa. Tymczasem w Antiochii coraz bardziej roso przekonanie o prawie krla Jerozolimy do senioratu nad ksistwem i wydaje si niemal pewne, e Antiocheczycy tylko dlatego stosunkowo atwo zaakceptowali zwierzchnictwo Manuela, e Baldwin usankcjonowa to sw obecnoci w ksistwie. Od Baldwina przeto, nie od Manuela, ludno Antiochii oczekiwaa rozwizania tej kwestii. Zaproszony przez mieszkacw Baldwin przyby do Antiochii, ogosi Boemunda III prawowitym ksiciem i do czasu osignicia przez niego wieku dojrzaego powierzy rzdy patriarsze Emerykowi. Tre tej decyzji nie spodobaa si Konstancji, a sposb jej powzicia wywoa niezadowolenie Manuela. Ksina natychmiast odwoaa si do dworu cesarskiego. Pod koniec 1159 roku zmara cesarzowa Irena, z urodzenia Berta z Sulzbach, pozostawiajc po sobie tylko jedn crk. W 1160 roku przybyo do Jerozolimy poselstwo pod przewodnictwem Jana Kontostefanosa, ktry mia u boku pierwszego tumacza dworu cesarskiego, Teofilakta, z prob o wyznaczenie jednej z odpowiednich ksiniczek frankijskich na maonk owdowiaego cesarza. Warunki speniay dwie kandydatki, Maria, crka Konstancji z Antiochii, oraz Melisanda, crka Rajmunda II. Obydwie byy siostrami ciotecznymi Baldwina i obydwie syny z urody. Obawiajc si zbyt cisych wizw rodzinnych midzy cesarzem a Antiochi, Baldwin zaproponowa Melisand. Poselstwo bizantyjskie udao si do Trypolisu, aby zebra wiadomoci o ksiniczce, ktrej cay Wschd frankijski oddawa ju honory jako przyszej cesarzowej bizantyjskiej. Rajmund z Trypolisu, ktremu duma rozsadzaa piersi, postanowi da siostrze godny posag i nie szczdzi pienidzy na jej wypraw. Zarwno jej matka, Hodierna, jak i ciotka, krlowa Melisanda, obsypay wybrank losu prezentami. Ze wszystkich stron zbiegli si do Trypolisu rycerze, w nadziei, e zostan zaproszeni na uroczystoci weselne. Ale z Konstantynopola nie nadchodziy adne wieci. Ambasadorzy sali na dwr pene zachwytu i wszelakich detali raporty o powierzchownoci ksiniczki, nie omieszkali jednak wspomnie o plotkach na temat jej pochodzenia, ktrych rdem by powszechnie znany rozdwik midzy jej rodzicami. Wydaje si, e kwestionowanie lubnego pochodzenia Melisandy nie miao adnych podstaw, niemniej jednak plotka ta spowodowaa, e cesarz si zawaha. W dodatku dowiedzia si o ingerencji Baldwina w Antiochii, otrzyma rwnie odwoanie Konstancji. Na pocztku 1161 roku Rajmund, coraz bardziej zniecierpliwiony, wysa do Konstantynopola jednego ze swoich rycerzy, Ottona z Risbergu, aby na miejscu wyjani, jak sprawy stoj. Mniej wicej w sierpniu Otton powrci z wiadomoci, e cesarz odrzuci projekt tego zwizku. Wstrzs i upokorzenie zamay Melisand. Zmarniaa ze zgryzoty i niebawem przepada bez ladu, jak Princesse lointaine w redniowiecznych romansach francuskich. Rajmund, brat Melisandy, pieni si z wciekoci. Opryskliwym tonem zada zwrotu wydatkw poniesionych na wypraw dla siostry, a kiedy spotka si z odmow, wyposay dwanacie specjalnie zamwionych galer, ktre miay stanowi

konwj zbrojny w czasie podry Melisandy do Konstantynopola, i dokona napaci na wybrzea Cypru. Krl Baldwin, ktry przebywa u swoich trypolitaskich kuzynw w oczekiwaniu na wiadomoci od cesarza, by tym obrotem sprawy powanie zaniepokojony, zwaszcza gdy ambasadorzy bizantyjscy otrzymali rozkaz udania si do Antiochii. Pody w lad za nimi i zasta tam ju wietne poselstwo cesarskie pod przewodnictwem Aleksego Bryenniosa Komnena, syna Anny Komneny, i prefekta Konstantynopola, Jana Kamaterosa. Ambasadorzy uzgodnili ju kontrakt lubny midzy cesarzem a ksiniczk Mari z Antiochii, a sama ich obecno wystarczya, by ksina Konstancja wzia rzdy ksistwa w swe rce. Baldwin musia si pogodzi z sytuacj. We wrzeniu Maria, ktra bya jeszcze adniejsza od Melisandy, odpyna z portu Saint-Simon, pena dumy, e zostanie cesarzow, szczliwa w swej niewiadomoci czekajcego j losu. W grudniu w kociele Boej Mdroci w Konstantynopolu poczyo j wzem maeskim z cesarzem trzech patriarchw: ukasz z Konstantynopola, Sofroniusz z Aleksandrii i Atanazy II, patriarcha tytularny Antiochii. Baldwin dobrze rozumia znaczenie przymierza z Bizancjum, jednak sukces, ktry cesarz odnis na frankijskiej pnocy, okaza si wikszy, ni sobie yczy, a jednoczenie niezbyt pomocny w walce z Nur ad-Dinem, mimo e na dwa nastpne lata zahamowa zakusy muzumanw. Po dyplomatycznej porace w sprawie maestwa cesarskiego Baldwin powrci do swego Krlestwa. Od chwili odebrania matce rzdw wada pastwem bez zakce. W 1157 roku krlowa Melisanda znowu pojawia si na arenie publicznej, aby obj przewodnictwo Rady Regencyjnej w czasie prowadzenia przez Baldwina kampanii wojennych, zatrzymaa take w swych rkach patronat nad Kocioem jerozolimskim. Po mierci patriarchy Fulchera w listopadzie 1157 roku przeprowadzia nominacj na stolec patriarszy prostodusznego i dobrze jej znanego duchownego, Amalryka z Nesle, czowieka wprawdzie wyksztaconego, ale oderwanego od wiata i niezaradnego. Przeciwko powierzeniu mu tej godnoci zaprotestowali tak ostro Hernezjusz arcybiskup Cezarei i Ralf biskup Betlejem, e Amalryk musia wysa do Rzymu biskupa Akki, Fryderyka, aby zapewni sobie przychylno papiea. Dziki swemu taktownemu postpowaniu, a - jak szeptano sobie na ucho - take i apwkom, Fryderyk uzyska dla Amalryka sankcj kurii papieskiej. W sprawowaniu patronatu nad Kocioem sekundowaa Melisandzie jej pasierbica, Sybilla z Flandrii, ktra w 1158 roku odmwia powrotu do Europy ze swoim mem Teodorykiem i wstpia do klasztoru, ufundowanego przez Melisand w Betanii. Po zgonie Melisandy we wrzeniu 1161, gdy krl przebywa w Antiochii, Sybilla zaja miejsce krlowej-matki i przez cztery lata, do swej mierci, cieszya si nie mniejszymi od niej wpywami zarwno w rodzinie krlewskiej, jak i Kociele jerozolimskim. W drodze powrotnej do Palestyny krl Baldwin wstpi do Trypolisu i tam zachorowa. Hrabia Trypolisu przysa swego nadwornego lekarza, Syryjczyka Baraka, ktry zaj si kuracj chorego, ale stan krla si pogorszy. Baldwin przenis si do Bejrutu, gdzie w dniu 10 lutego 1162 roku dokona ycia. By to mczyzna wysoki, silnie zbudowany, o rumianej cerze, z gst blond brod, ktry zdawa si okazem zdrowia i tyzny, panowao wic powszechne przekonanie, e Barak otru go podawanymi miksturami. Baldwin nie skoczy jeszcze trzydziestu trzech lat. Gdyby y duej, mia szans zosta wielkim krlem, poniewa odznacza si energi i dalekowzrocznoci oraz nieodpartym urokiem osobistym. Wszyscy jego poddani pogryli si w wielkim smutku, nawet chopi muzumascy schodzili ze wzgrz, aby odda hod zwokom, gdy kondukt aobny posuwa si powoli do

Jerozolimy. Niektrzy poplecznicy doradzali Nur ad-Dinowi, by w tym momencie zaatakowa chrzecijan. Atabeg wszake, ktry wanie powrci z od dawna odkadanej pielgrzymki do Mekki, odmwi niepokojenia ludu, opakujcego mier tak wielkiego wadcy.

Rozdzia 4

Czar Egiptu
Nie! Raczej chcemy uda si do ziemi egipskiej. - Ksiga Jeremiasza 42, 14

rl Baldwin III zmar bezpotomnie. Krlowa Teodora, Greczynka, owdowiaa w wieku szesnastu lat. Dziedzicem korony krlewskiej by brat Baldwina, Amalryk hrabia Jafy i Askalonu. W smym dniu po zgonie Baldwina zosta koronowany przez patriarch Amalryka z Nesle. Objcie przez niego sukcesji po bracie spotkao si jednak z pewnymi obiekcjami. Baronowie nie chcieli rezygnowa z prawa elekcji krla, mimo e nie mieli do wyboru innego kandydata. Mniej wicej przed czterema laty Amalryk oeni si z Agnieszk z Courtenay, crk Joscelina II z Edessy. Poniewa bya jego krewn w czwartym stopniu, co Koci uwaa za przeszkod maesk, patriarcha odmwi uznania tego zwizku. Powszechna niech do Agnieszki miaa take inne przyczyny. Bya ona znacznie starsza od Amalryka. Jej pierwszy m, Renald z Maraszu, poleg w 1149 roku, gdy Amalryk mia trzynacie lat, i od tego czasu nie cieszya si opini niewiasty cnotliwej. Patriarcha i baronowie zadali uniewanienia maestwa. Amalryk zgodzi si na to bez namysu, dajc jedynie uznania swoich dzieci, Baldwina i Sybilli, za zrodzone z prawego oa i zagwarantowania im praw do sukcesji. Amalryk mia dwadziecia pi lat. By rwnie wysoki i przystojny jak Baldwin, z takimi samymi rumiecami i gst blond brod, cho niektrzy utrzymywali zoliwie, e piersi mia zbyt pulchne. Ustpowa bratu wyksztaceniem, ale dobrze orientowa si w kwestiach prawniczych. Podczas gdy Baldwinowi nie zamykay si usta, Amalryk troch si jka i z natury by maomwny. Czsto jednak dostawa paroksyzmw gonego miechu, co niezbyt odpowiadao jego krlewskiej godnoci. Amalryk nigdy nie zyska tak wielkiej popularnoci jak Baldwin, nie dorwnywa mu bowiem ani urokiem osobistym, ani miym sposobem bycia, a jego ycie prywatne nie zasugiwao na pochwa. Jako m stanu dowid jednak swej zrcznoci ju w kilka miesicy po wstpieniu na tron, gdy Gerard, senior Sydonu i Beaufortu, bezpodstawnie wywaszczy jednego ze swoich lennikw, ktry odwoa si w tej sprawie do Korony. Amalryk zada rozpatrzenia skargi przez Sd Najwyszy Krlestwa. W Sdzie tym doprowadzi do uchwalenia assise, ktra na podstawie precedensw w podobnych sprawach przyznawaa lennikom prawo odwoywania si przeciwko swoim seniorom do Sdu Najwyszego. W przypadku niestawiennictwa seniora sd rozpatrywa dan spraw zaocznie i orzeka restytucj praw poszkodowanego lennika. Rozporzdzenie to doprowadzio do powstania bezporedniego stosunku midzy lennikami wasali koronnych a monarch, ktremu musieli oni zoy hod lenny, i z tej racji stanowio potny or w rkach krla, umiejcego narzuci sw wol Sdowi Najwyszemu. Sd Najwyszy skada si wszake z przedstawicieli Warstwy, przeciwko ktrej assise ta bya wymierzona. Jeeli wic krl by saby, mieli oni moliwo obrcenia tego przepisu przeciwko

niemu i zastosowania go do lennikw, ktrzy posiadali nadania w domenie krlewskiej. Oprcz tej assise ogoszono pniej inne rozporzdzenia, ktre reguloway Stosunki midzy krlem a jego wasalami. Ujwszy silnie ster wadzy w Krlestwie, Amalryk mg zaj si sprawami zagranicznymi. Co si tyczy pnocy, to gotw by zrezygnowa z Antiochii na rzecz Bizantyjczykw. Z kocem 1162 roku doszo w Cylicji do zaburze, ktrych powodem stao si zamordowanie brata Torosa, Stefana, w drodze na przyjcie u namiestnika cesarskiego Andronika. Toros, ktremu z wielu powodw zaleao na pozbyciu si Stefana, oskary Andronika o wspudzia w morderstwie i napad na Mamistr, Anazarbos i Wahk, masakrujc zaskoczone zaogi greckie. Amalryk natychmiast zaoferowa sw pomoc cesarzowi, ktry odwoa Andronika i mianowa na jego miejsce utalentowanego dowdc pochodzenia wgierskiego, Konstantyna Kolomana. Gdy Koloman wkroczy do Cylicji na czele silniejszych oddziaw, Toros, przeprosiwszy go gorco, wycofa si w gry. Boemund III mia ju osiemnacie lat, mg wic obj rzdy. Zagroona utrat wadzy Konstancja zwrcia si do Kolomana o pomoc wojskow. Na wie o wezwaniu Bizantyjczykw doszo w Antiochii do buntu. Konstancj skazano na wygnanie i rzdy po niej obj Boemund III. Ksina wkrtce umara. Cesarz nie zgosi adnych obiekcji przeciwko zmianie reimu, prawdopodobnie dlatego, e Amalryk zagwarantowa respektowanie jego praw suzerennych. Chcc mie jednak rkojmi wykonania tego zobowizania, Manuel zaprosi do Konstantynopola modszego syna Konstancji, Baldwina, a pniej jej dzieci z maestwa z Renaldem. Baldwin wstpi do armii cesarskiej i poleg w bitwie. Mimo manifestowania swej przyjani dla Bizantyjczykw Amalryk napisa list do krla Francji, Ludwika VII, z zapytaniem, czy moe liczy na pomoc dla acinnikw w Syrii. Amalrykowi zaleao na przychylnoci Bizantyjczykw, ktrej potrzebowa do zrealizowania swego najwaniejszego zamierzenia politycznego: uzyskania hegemonii nad Egiptem. Zdawa sobie spraw, e egzystencja pastw latyskich zaleaa od niezgody wrd ich muzumaskich ssiadw. Wprawdzie muzumaska Syria znalaza si pod rzdami jednego wadcy, jednake pki midzy Egiptem a Nur ad-Dinem panoway wrogie stosunki, sytuacja nie bya beznadziejna. Kalifat fatymidzki tak szybko chyli si ku upadkowi, e jego kres zdawa si bardzo bliski. Od chwili utraty Askalonu na dworze kalifa panowa coraz wikszy chaos. W rok po tej klsce zgin wezyr Al-Abbas. Syn Al-Abbasa, Nasr Ibn al-Abbas, by faworytem modego kalifa Az-Zafira i ich zbyt daleko posunita zayo staa si rdem skandalicznych plotek. Al-Abbas wpad w furi, nie tyle z powodw moralnych, co ze susznej obawy, e Az-Zafir chce wygra przeciwko niemu jego wasnego syna. Usama, ktry przebywa nadal na dworze egipskim, dowiedzia si, e Nasr rzeczywicie zgodzi si zamordowa Al-Abbasa. Postara si wic pojedna syna z Ojcem i wprdce wytumaczy modziecowi, e postpiby rozsdniej, mordujc kalifa. Nasr zaprosi askawego mu kalifa do swego domu na nocn orgi, w czasie ktrej zaku go sztyletem. Al-Abbas bezczelnie ogosi, e mordu dopucili si rodzeni bracia kalifa. Skaza ich na mier i przywaszczywszy sobie skarbiec kalifa osadzi na tronie syna Az-Zafira, picioletniego Al-Faiza, ktry na wasne oczy widzia mier swoich stryjw i odtd cierpia na chroniczne konwulsje. Najblisze krewniaczki chopca, ktre domylay si prawdy, wezway na ratunek namiestnika Grnego Egiptu, Ibn Ruzajka, z pochodzenia Ormianina. Ibn Ruzajk pomaszerowa na Kair, gdzie skaptowa sobie wszystkich oficerw tamtejszego garnizonu. Abbas i

Nasr spakowali skradziony skarbiec i zabrawszy Usam, ktry ju zdy wej w konszachty z Ibn Ruzajkiem, wymknli si ze stolicy 29 maja 1154. Kiedy przebyli pustyni Synaj, napad na nich oddzia Frankw z Montrealu Usama zdy umkn i po jakim czasie dotar do Damaszku. Al-Abbas poleg, a Nasr z caym skarbcem dosta si do niewoli Frankw. Przekazano go templariuszom, ktrym od razu owiadczy, e pragnie zosta chrzecijaninem. Kiedy jednak dwr egipski zaoferowa szedziesit tysicy dinarw za wydanie Nasra, zakonnicy przerwali katechizacj modzieca i odesali go w kajdanach do Kairu. W stolicy cztery wdowy po zamordowanym kalifie wasnorcznie go okaleczyy Potem powieszono go i przez dwa lata jego ciao wisiao na Bramie Zuwajlaskiej. Ibn Ruzajk rzdzi do 1161 roku. W 1160 roku may Al-Faiz zmar, a jego miejsce zaj dziewicioletni kuzyn, Al-Adid, ktrego w nastpnym roku Ibn Ruzajk zmusi do polubienia swej crki. Wkrtce jednak ciotka kalifa, siostra Az-Zafira, zwietrzya w ambitnym wezyrze zbyt niebezpiecznego wroga swej rodziny. Nakonia swoich przyjaci do zasztyletowania go w westybulu paacu. Ale tu przed mierci, we wrzeniu 1161, wezyr zdy zaprosi ksin do siebie i wasnorcznie j zamordowa. Godno wezyra obj syn Ibn Ruzajka, Al-Adil, ktry rzdzi pitnacie miesicy. Z kolei on zosta usunity i zgadzony przez namiestnika Grnego Egiptu, Szawara, ktry po omiu miesicach, w sierpniu 1163, zosta pozbawiony wadzy przez swego szambelana, Dirghama, rodowitego Araba. Aby umocni sw wadz, Dirgham skazywa na mier kadego, kto w jego mniemaniu mg mu zagrozi, co doprowadzio do kompletnego ogoocenia armii egipskiej z wyszych dowdcw. W 1160 roku Baldwin III zamierza dokona inwazji Egiptu, ale odwioda go od tego zamiaru obietnica pacenia Krlestwu trybutu w wysokoci stu szedziesiciu tysicy dinarw rocznie. Egipt nie zapaci jednak ani dinara. We wrzeniu 1163 Amalryk pod pretekstem zamania tego zobowizania dokona najazdu na Egipt. Przedostawszy si bez trudnoci przez Przesmyk Sueski obieg Peluzjum. W tej porze roku wszake Nil by wezbrany i gdy Dirgham przerwa kilka grobli, Amalryk musia si wycofa. Akcja ta nie usza uwagi Nur ad-Dina, ktry natychmiast skorzysta z zaangaowania krla w Egipcie i zaatakowa najsabsze pastwo frankijskie, hrabstwo Trypolisu. Wkroczy do Al-Bukaji z zamiarem oblenia zamku Krak, ktry dominowa nad t wsk rwnin. Na szczcie dla Frankw akurat w tym momencie znaleli si w Trypolisie Hugon hrabia Lusignan i Gotfryd Martel, brat hrabiego Angoulme, ktrzy ze swoimi druynami wracali z pielgrzymki do Jerozolimy. Doczyli oni do hufca hrabiego Rajmunda, a na wezwanie o szybk pomoc przyby z Antiochii nie tylko Boemund III, ale take dowdca cesarski Konstantyn Koloman. Poczone siy chrzecijaskie przeprawiy si przez wzgrza i zaskoczyy muzumanw w obozie pod zamkiem. Po krtkiej bitwie, w ktrej wielkim mstwem odznaczy si Koloman i jego oddziay, Nur ad-Din uciek w bezadzie do Himsu. Tam przegrupowa swoje wojsko i otrzyma posiki. W tej sytuacji chrzecijanie zrezygnowali z pocigu. Wkrtce po tych wydarzeniach pojawi si na dworze Nur ad-Dina obalony wezyr Szawar, ktremu udao si zbiec z Egiptu. Wystpi z propozycj, e w zamian za przywrcenie mu wadzy w Kairze przez armi Nur ad-Dina gotw jest pokry koszty tej kampanii oraz odstpi obszary przygraniczne, a ponadto uzna Nur adDina za swego suzerena i paci roczny trybut w wysokoci jednej trzeciej dochodw pastwa. Nur ad-Din si waha. Obawia si wystawi sw armi na

niebezpieczestwo na szlakach, ktre znajdoway si w zasigu Frankw z Krlestwa lub Oultrejourdain. Dopiero w kwietniu 1164, zasignwszy rady Koranu przez otwarcie ksigi na chybi trafi, rozkaza swemu najbardziej zaufanemu dowdcy, Szirkuhowi, zabra Szawara i na czele znacznego oddziau wyruszy przez pustyni do Egiptu, a jednoczenie sam dokona dywersyjnego ataku na Banijas. Szirkuhowi towarzyszy jego bratanek Saladyn, syn Nadm ad Din-Ajjuba, dwudziestosiedmioletni modzieniec, ktry niezbyt chtnie przyczy si do tej ekspedycji. Przeraony Dirgham zwrci si o pomoc do Amalryka, jednake Szirkuh posuwa si naprzd tak szybko, e przekroczy Przesmyk Sueski, zanim Frankowie zdyli przygotowa si do interwencji. W okolicy Peluzjum zagrodzi mu drog brat Dirghama na czele garstki oddziaw, ktre udao mu si zmobilizowa, ale ponis sromotn klsk. Pod koniec maja 1164 Szawar ponownie obj rzdy w Kairze, a Dirgham rozsta si z yciem. Odzyskawszy wadz Szawar odegna si od swoich zobowiza i rozkaza Szirkuhowi powrci do Syrii. Szirkuh odmwi opuszczenia Egiptu i zaj Bilbajs. Wwczas Szawar zwrci si o pomoc do krla Amalryka, oferujc mu po tysic dinarw za kady z dwudziestu siedmiu etapw dzielcych Jerozolim od Nilu i obiecujc dodatkowo wynagrodzi towarzyszcych mu szpitalnikw oraz zapaci za pasz dla koni. Przygotowawszy starannie Krlestwo do obrony Amalryk forsownymi marszami dotar w sierpniu do Fakus nad Nilem. Kiedy przybyy tam oddziay Szawara, przystpiono do oblenia Szirkuha w Bilbajsie. Po trzech miesicach, gdy kapitulacja fortecy zdawaa si bliska, Amalryk otrzyma wane wiadomoci z Syrii i postanowi odstpi od oblenia, stawiajc Szirkuhowi warunek, e ewakuuje si z Egiptu. Szirkuh wyrazi zgod i obie armie, frankijska i syryjska, pomaszeroway rwnolegymi szlakami przez Pwysep Synajski, pozostawiajc Egipt w rkach Szawara. Szirkuh opuci Egipt ostatni. Kiedy egna si z Frankami, jeden z nich, od niedawna przebywajcy na Wschodzie, zapyta go, czy nie obawia si zdrady. Kiedy Szirkuh odpowiedzia dumnie, e jego wojsko nie pucioby tego pazem, w Frank odrzek z galanteri, e dopiero teraz zrozumia, dlaczego Szirkuh cieszy si tak wielkim szacunkiem Frankw. Wiadomoci, ktre skoniy Amalryka do szybkiego powrotu do Krlestwa, nadeszy z Antiochii. Dowiedziawszy si o wyprawie Amalryka do Egiptu, Nur adDin uderzy na ksistwo pnocne, zaczynajc kampani od oblenia kluczowej twierdzy Harenc (Harim). W skad armii Nur ad-Dina wchodzia armia mosulska jego brata oraz oddziay emirw artukidzkich z Dijar Bakru, Mardinu i Charputu. Poniewa senior Harencu, Renald z Saint-Valry, stawi mny opr, ksi Boemund wezwa na pomoc Rajmunda z Trypolisu, Torosa z Armenii i Konstantyna Kolomana. W poowie sierpnia 1164 armia chrzecijaska wyruszya z odsiecz dla twierdzy. Na wiadomo o zblianiu si wojsk nieprzyjacielskich Nur ad-Din odstpi od oblenia. Pono najbardziej przestraszy si kontyngentu bizantyjskiego. Po wycofaniu si Nur ad-Dina Boemund, z hufcem w liczbie szeciuset rycerzy, zdecydowa si na pocig za nieprzyjacielem, wbrew radzie Renalda z Saint-Valry, ktry zdawa sobie spraw z przewagi liczebnej armii muzumaskiej. Oba wojska nawizay kontakt bojowy w dniu 10 sierpnia w pobliu Artachu. Zlekcewaywszy ostrzeenia Torosa, Boemund od razu poszed do natarcia, a kiedy muzumanie upozorowali ucieczk, puci si za nimi penym galopem wpadajc z caym wojskiem w zasadzk - armia mosulska okrya chrzecijan ze wszystkich stron. Toros i jego brat Mleh, ktrzy postpowali z wiksz rozwag uciekli z pola bitwy.

Pozostali chrzecijanie albo dostali si do niewoli, albo zginli. Wrd jecw znaleli si Boemund, Rajmund z Trypolisu, Konstantyn Koloman i Hugon z Lusignan. Zwizanych razem pognano do Aleppa. Doradcy Nur ad-Dina nalegali, by nie zwlekajc wyruszy on na bezbronn Antiochi. Nur ad-Din nie uleg tym namowom. Gdyby podj akcj przeciwko Antiochii - owiadczy - Grecy natychmiast obsadziliby swoj zaog cytadel, ktra nawet w przypadku zdobycia przez niego miasta utrzymaaby si tam do przybycia cesarza. Uwaa za bardziej rozsdne zachowa sabe ksistwo, ni dopuci do utworzenia na tym obszarze prowincji Cesarstwa, Zaleao mu tak bardzo na dobrych stosunkach z Bizancjum, e niemal natychmiast zwrci wolno Konstantynowi Kolomanowi biorc w zamian sto pidziesit jedwabnych szat. Jeszcze raz autorytet cesarza uratowa Antiochi dla chrzecijastwa. Amalryk pospieszy na pnoc, spotykajc po drodze Teodoryka z Flandrii, ktry czwarty raz przyby z pielgrzymk do Jerozolimy. Korzystajc z przybycia tych posikw, krl zatrzyma si w Trypolisie, aby wyegzekwowa swoje prawo do regencji w okresie niewoli Rajmunda, a potem uda si do Antiochii. Ze stolicy ksistwa nawiza pertraktacje z Nur ad-Dinem, ktry zgodzi si uwolni Boemunda i Torosa za wysoki okup, ale tylko dlatego, e byli oni wasalami cesarza, odmwi natomiast zwrcenia wolnoci Rajmundowi z Trypolisu i od lat przebywajcemu u niego w niewoli Renaldowi z Chtillon. Niebawem Amalryk znalaz si w kopotliwej sytuacji, poniewa zjawi si emisariusz cesarza, ktry da od niego wytumaczenia si z obecnoci w Antiochii. Zaniepokojony Amalryk wysa do Konstantynopola arcybiskupa Cezarei i swego czenika, Odona z Saint-Amand, z prob o rk jednej z ksiniczek z rodziny cesarskiej i propozycj zawarcia przymierza w celu dokonania wsplnej inwazji na Egipt. Cesarz przez dwa lata trzyma posw krlewskich bez odpowiedzi. Wkrtce Amalryk musia wrci na poudnie, poniewa Nur ad-Din, zrezygnowawszy z zaatakowania Antiochii, niespodziewanie pojawi si w padzierniku pod Banijasem, ktrego senior, Onufry II z Toronu, znajdowa si w szeregach armii Amalryka. Nur ad-Din rozpuci pogoski, e zamierza zdoby Tyberiad, tote miejscowa milicja frankijska skoncentrowaa si w tym miecie. Z pocztku zaoga Banijasu bronia si mnie. Spodziewano si pomocy Teodoryka z Flandrii, ktry ju przyby do Palestyny, tymczasem zupenie niespodziewanie, by moe wskutek zdrady, twierdza skapitulowaa. Nur ad-Din zaj cay okoliczny obszar i gotowa si do wkroczenia do Galilei, ale gdy tamtejsi baronowie zobowizali si do pacenia mu trybutu, odstpi od tego zamiaru. Natychmiast po odzyskaniu wolnoci Boemund uda si do Konstantynopola, by zobaczy si ze swoj siostr i prosi szwagra o pienidze na zapacenie czci okupu, ktra naleaa si jeszcze Nur ad-Dinowi. Manuel wyasygnowa potrzebn sum. Z wdzicznoci Boemund zabra do Antiochii patriarch greckiego Atanazego II. Patriarch Emeryka, ktrego protesty na nic si nie zday, osadzono w zamku AlKusajr. Przez nastpne pi lat grecy zajmowali w Kociele antiocheskim pozycj dominujc. Wprawdzie biskupw aciskich nie usunito, ale wakujce stolice obsadzano wycznie duchownymi greckimi. Zaleny od Antiochii aciski Koci trypolitaski wyszed obronn rk. Po przybyciu grekw Koci jakobicki zapaa przyjani do acinnikw. Stosunki midzy tymi Kocioami ukaday si przyjanie od 1152 roku, kiedy uomne dziecko frankijskie zostao cudownie uleczone u grobu syryjskiego witego Barsaumy. W 1156 roku ku radoci patriarchy jakobickiego,

dziejopisa Michaa, jakobici otrzymali zgod na budow katedry, ktrej konsekracja odbya si w obecnoci ksinej Konstancji i ksicia ormiaskiego Torosa. Patriarcha Micha odwiedzi Emeryka w Al-Kusajrze, aby da mu dowd swej sympatii. Niech Michaa do grekw posuna si tak daleko, e nie przyj przyjaznego zaproszenia cesarza do Konstantynopola na jedn z dysput teologicznych, ktrych Manuel by tak wielkim amatorem. Lata 1165 i 1166 Nur ad-Din powici na zaskakujce ataki na twierdze na stokach Libanu, Szirkuh za nka Oultrejourdain, gdzie obrci w perzyn zamek, ktry templariusze zbudowali w niszy skalnej na poudnie od Ammanu. Pod koniec 1166 roku Szirkuh doczeka si zgody swego wadcy na ponown inwazj na Egipt. Szirkuh zdoa namwi kalifa bagdadzkiego do uznania tej wyprawy za wojn wit przeciwko szyickim Fatymidom, co zapewne ostatecznie przekonao do niej Nur ad-Dina, ktry od czasu swej choroby sta si gboko religijny. Szirkuh otrzyma wic posiki z Aleppa. W styczniu 1167 opuci Damaszek. I tym razem zabra Saladyna. Szirkuh nie robi tajemnicy ze swoich zamierze. Szawar zdy wic zwrci si o pomoc do Amalryka. Krl, ktry przebywa wtedy w Nabulusie, wezwa baronw na narad. Po przemwieniu krla, w ktrym przedstawi on niebezpieczestwo groce Palestynie w przypadku zdobycia Egiptu przez sunnickich Syryjczykw, Sd Najwyszy wyrazi zgod na podjcie kampanii dla uratowania Szawara. W ekspedycji miay wzi udzia wszystkie siy zbrojne Krlestwa, bd czynnie, bd penic stre na granicach pastwa w czasie nieobecnoci krla. Kady, kto nie mg si stawi w wojsku, musia zapaci dziesit cz swoich dochodw. Zanim wszake postawiono armi w gotowoci bojowej, nadeszy wieci o marszu wojsk Szirkuha przez Pustyni Synajsk. Amalryk posa oddziay, ktre mia pod rk, z zadaniem przecicia mu drogi, ale byo ju za pno. Armia Szirkuha, ktrej o may wos nie zmoga straszliwa burza piaskowa, dotara do Przesmyku Sueskiego w pierwszych dniach lutego. Tam doniesiono Szirkuhowi, e armia frankijska wyruszya z Palestyny 30 stycznia. Uda si wic na poudniozachd przez pustyni, docierajc do Nilu w Atfih, pooonym mniej wicej szedziesit pi kilometrw na pnoc od Kairu. W miejscu tym przeprawi si przez rzek, a nastpnie pomaszerowa wzdu jej zachodniego brzegu i rozoy obz w Gizie, na wprost stolicy Egiptu, tymczasem armia frankijska zbliaa si do Kairu z pnoco-wschodu. Szawar, ktry spotka Frankw w niewielkiej odlegoci od miasta, zaprowadzi ich na miejsce obozowiska na wschodnim brzegu Nilu, w odlegoci okoo ptora kilometra od murw Kairu. Odrzuci zoon przez Szirkuha propozycj podjcia wsplnej walki przeciwko chrzecijanom i zawar pakt z Amalrykiem. Frankowie mieli otrzyma czterysta tysicy bizantw, poow od razu, reszt w terminie troch pniejszym, pod warunkiem e Amalryk zoy uroczyst przysig, i do czasu wypdzenia Szirkuha nie opuci Egiptu. Krl wysa do Kairu Hugona seniora Cezarei oraz templariusza imieniem Gotfryd, ktry - jak si zdaje mwi po arabsku, aby uzyska od kalifa formalne Potwierdzenie zawartego traktatu. W paacu zgotowano im wspaniae przyjcie. Goci poprowadzono wzdu kolumnad, mijali fontanny i ogrody, gdzie znajdoway si menaerie i ptaszarnie, potem szli przez niezliczone komnaty, ozdobione jedwabnymi i brokatowymi oponami, a w kocu uniosa si zocista kotara i oczom ich ukaza si chopicy kalif, ktry z zawoalowan twarz siedzia na zocistym tronie. Po zaprzysieniu traktatu Hugon jako przedstawiciel krla chcia na sposb zachodni przypiecztowa

w akt uciniciem goej doni kalifa. Dworzan egipskich ogarna zgroza, jednake wadca, z pogardliwym umiechem, zdecydowa si po chwili cign rkawiczk. Potem ambasadorzy opucili paac pod wraeniem - a Egipcjanom o to wanie chodzio - bajecznego bogactwa imperium fatymidzkiego. Przez miesic obie armie mierzyy si nienawistnym wzrokiem, kada bowiem prba przeprawy przez rzek skazana bya na niepowodzenie. Po jakim czasie Amalrykowi udao si dosta na wysp pooon na dolnym kracu delty, a stamtd na lewy brzeg rzeki, gdzie zaskoczy jeden z korpusw Szirkuha. wiadom przewagi wojsk franko-egipskich, Szirkuh wycofa si w gr Nilu. Amalryk i Szawar udali si w lad za nieprzyjacielem, pozostawiajc w Kairze siln zaog pod dowdztwem syna Szawara, Kamila, i Hugona z Ibelinu. Wkroczenie hufca Hugona do Kairu i zezwolenie dowdcom frankijskim na swobodny wstp do paacu wywoay oburzenie rygorystycznych k muzumaskich. W niewielkiej odlegoci od Al-Minji, w rodkowym Egipcie, Szirkuh zacz przygotowywa si do przeprawy przez rzek, powzi bowiem myl dokonania inwazji na posiadoci chrzecijaskie w Syrii. Rozoy si obozem w AlAszmunajn, wrd ruin staroytnego Hermupolis Megale. W miejscu tym docigna go armia franko-egipska. Mimo pozostawienia garnizonu w Kairze nadal miaa ona przewag liczebn, ale podczas gdy wojsko Szirkuha skadao si przewanie z lekkiej konnicy tureckiej, Egipcjanie mieli tylko piechot, a Frankowie zaledwie kilkuset rycerzy. Wbrew radom swoich emirw Szirkuh zdecydowa si na bitw. Amalryk jednak si waha. Tymczasem wity Bernard jeszcze raz wmiesza si niefortunnie w dzieje wypraw krzyowych. Objawi si krlowi, gania go surowo, e niegodzien jest czstki Prawdziwego Krzya, ktr nosi na szyi. Dopiero gdy krl lubowa bardziej skrupulatnie wypenia obowizki chrzecijaskie, wity pobogosawi relikwi. Nastpnego ranka, 18 marca 1167, pokrzepiony na duchu Amalryk zaatakowa Syryjczykw. Szirkuh zastosowa wyprbowan taktyk tureck. Centrum jego wojska pod wodz Saladyna cofno si, a gdy krl ze swoim rycerstwem puci si galopem w pocig, prawe skrzydo Szirkuha uderzyo na lew flank armii franko-egipskiej i doszcztnie j rozbio. Amalryk znalaz si w okreniu. Jak powszechnie mniemano, zdoa uj z yciem tylko dziki pobogosawionej relikwii, straci jednak swych najlepszych rycerzy, z ktrych wielu polego, a cz, jak Hugon z Cezarei, dostaa si do niewoli. Niedobitki wojsk Amalryka i Szawara wycofay si pospiesznie do Kairu, aby poczy si z tamtejszym garnizonem. Szirkuh odnis zwycistwo, ale sprzymierzona armia nieprzyjacielska nadal bya jeszcze grona. Zrezygnowa wic z ataku na Kair i przeprawiwszy si ponownie przez rzek pomaszerowa szybko na pnoco-zachd szlakiem przez Al-Fajjum. Po kilku dniach stan pod Aleksandri. To wielkie miasto, w ktrym nienawidzono Szawara, przyjo go z otwartymi rkami. Tymczasem na przedpolu Kairu Amalryk i Szawar zreorganizowali swoj armi. Mimo strat nadal mieli przewag liczebn nad Szirkuhem. Posunli si wic w lad za nim pod Aleksandri, przystpujc do blokady miasta. Z Palestyny otrzymali niewielkie posiki, a wkrtce okrty frankijskie odciy Aleksandri od wiata. Po miesicu Szirkuh stan wobec widma godu. Pozostawiwszy Saladyna z niespena tysicem ludzi dla obrony miasta, pewnej majowej nocy wymkn si z wikszoci swego wojska z Aleksandrii i minwszy niepostrzeenie obz Amalryka pody do Grnego Egiptu. Amalryk wpad w furi i zamierza go ciga, ale Szawar wystpi z argumentem, e nie naley

przeszkadza Szirkuhowi w upieniu miast w Grnym Egipcie. Znacznie waniejsze jest odzyskanie Aleksandrii. Z kocem czerwca Saladyn znalaz si w sytuacji tak tragicznej, e wezwa swego stryja do powrotu na pnoc. Szirkuh zrozumia, e stoi na straconej pozycji. Podszed pod Aleksandri i wysa do obozu Amalryka jednego z jecw frankijskich, Arnulfa z Turbesselu - Hugon z Cezarei bowiem odmwi podjcia si tej misji - z propozycj zawarcia ukadu pokojowego, zawierajcego postanowienia, e obie armie, frankijska i syryjska, wycofaj si z Egiptu, a Szawar zobowie si nie stosowa represji wobec swoich poddanych, ktrzy w Aleksandrii i gdziekolwiek indziej okazali pomoc wojskom syryjskim. Amalryk, ktry niepokoi si o Palestyn i Trypolis, przysta na te warunki. W dniu 4 sierpnia hufce frankijskie z krlem na czele wkroczyy do Aleksandrii. Saladyn i jego wojownicy, pod oson eskorty, opucili miasto z penymi honorami wojskowymi, przed oczami ludnoci, ktra uwaajc Saladyna za gwnego sprawc swych cierpie chtnie rozszarpaaby go na kawaki. Ale nie by to koniec udrk mieszkacw. Natychmiast po wejciu urzdnikw Szawara do Aleksandrii zaaresztowano wszystkich podejrzanych o kolaboracj z Syryjczykami. Saladyn zoy skarg do Amalryka, ktry wyda rozkaz zwolnienia uwizionych. Krl osobicie postara si o odzie, by przetransportowa rannych wojownikw Szirkuha do Akki, gdzie nie obeszo si bez przykrego incydentu, wszystkich bowiem ozdrowiaych zapdzono do pracy na plantacjach trzciny cukrowej, a uwolniono ich dopiero po przybyciu krla. W czasie pertraktacji pokojowych Saladyn zaprzyjani si z wieloma Frankami i pniej twierdzono, e konetabl Onufry z Toronu pasowa go wtedy na rycerza. Szirkuh i Saladyn opucili Egipt okoo 10 sierpnia i przybyli do Damaszku we wrzeniu. Amalryk na czele wojska uda si do Kairu, aby zluzowa Hugona z Ibelinu z dowdztwa garnizonu, i zmusi jednoczenie Szawara do podpisania traktatu, w ktrym zobowiza si on do pacenia trybutu w wysokoci stu tysicy sztuk zota rocznie i zgodzi si na pozostawienie w Kairze przedstawiciela krlewskiego i niewielkiej kompanii frankijskiej dla penienia suby straniczej w bramach miasta. Potem krl uda si do Palestyny, w dniu 20 sierpnia dotar do Askalonu. Zdaniem niektrych panw frankijskich mona byo wytargowa warunki korzystniejsze. Amalryk jednak uwaa, e wobec staej groby najazdw Nur adDina na frankijska Syri nie powinien duej naraa swej armii w Egipcie. W czasie pobytu krla w Egipcie Nur ad-Din dokona wypadu zbrojnego na terytorium Trypolisu, nie zdoby jednak adnej z wikszych twierdz. Reorganizacja systemu obronnego Krlestwa staa si palc koniecznoci, gwnym problemem by jak zawsze brak ludzi. mier i niewola zdziesitkoway rodziny osiade na Wschodzie. Krzyowcw, ktrzy jak Teodoryk z Flandrii, przybywali do Palestyny tylko na pewien czas, krl mg zobligowa do udziau jedynie w pojedynczych kampaniach. Amalryk musia wic oprze si przede wszystkim na zakonach rycerskich, ktrym w 1167 roku i latach nastpnych przekazano wiele twierdz z okolicznymi obszarami. Donacje te byy szczeglnie znaczne w hrabstwie Trypolisu, ktrego wadca przebywa w niewoli i gdzie zamieszkiwao niewiele monych rodw. W rkach templariuszy znalaza si Tortosa i niemal caa pnocna cz hrabstwa, szpitalnikom natomiast, ktrzy ju wwczas, jak si zdaje, objli w posiadanie zamek Krak, zwany odtd Krak des Chevaliers, oddano piecz nad Al-Bukaj. W Krlestwie Jerozolimskim templariusze, ktrzy od dawna znajdowali si w Gazie, otrzymali na pnocy Safad, a szpitalnikom przekazano Belvoir, panujcy nad brodami na Jordanie na poudnie od jeziora Genezaret. W Antiochii Boemund III

poszed za przykadem Amalryka. Powikszy posiadoci templariuszy o tereny ssiadujce z Baghrasem, pooonym we Wrotach Syryjskich, a szpitalnicy otrzymali na poudniu ksistwa ogromny szmat ziemi, z ktrego wikszo znajdowaa si wtedy w rkach muzumanw. Gdyby zakony te byy bardziej wiadome swej odpowiedzialnoci i mniej zawistne, to dysponujc tak ogromn si miay szans skutecznej obrony Krlestwa. Starajc si obarczy zakony ciarem obrony Krlestwa, Amalryk nie upomina take o zacienieniu przyjani z Bizancjum. W sierpniu 1167, wkrtce po powrocie z Egiptu, otrzyma wiadomo, e do Tyru powrcili jego ambasadorzy, arcybiskup Cezarei i czenik Odon, przywoc z Konstantynopola urocz crk bratanka cesarza, Mari Komnen. Krl natychmiast pospieszy na spotkanie ksiniczki, a lub ich odby si z wielk pomp 29 sierpnia w katedrze w Tyrze, celebrowany przez patriarch Amalryka. Krlowa otrzymaa w wianie Nabulus z przynalenym do miasta obszarem. Marii towarzyszyo dwch wysokich dygnitarzy dworskich, bliskich krewnych cesarza, Jerzy Paleolog i Manuel Komnen, ktrzy mieli penomocnictwa do przedyskutowania kwestii sojuszu. Dobre stosunki midzy wadcami frankijskimi a cesarzem znalazy si ostatnio w niebezpieczestwie wskutek lekkomylnoci brata stryjecznego Manuela, Andronika Komnena. Ksi ten, najbardziej byskotliwy i najprzystojniejszy z caej rodziny cesarskiej, narazi si ju kiedy na nieask cesarza, uwid bowiem jego bratanic Eudoksj, ktr cesarz, jak szeptano sobie na ucho, darzy nie tylko rodzinnym afektem. Ponadto w 1152 roku, sprawujc urzd namiestnika Cylicji, Andronik popeni powane bdy. Mimo to w 1166 roku cesarz ponownie powoa go na to stanowisko. Poprzedni namiestnik, Aleksy Axuch, ktrego cesarz skierowa do Cylicji, gdy Konstantyn Koloman dosta si do niewoli, nie potrafi doprowadzi, zgodnie z yczeniem Manuela, do zgody z Ormianami. Spodziewano si, e peen wdziku Andronik, ktry mia ponadto moliwo zaoferowania pokanych subsydiw, lepiej poradzi sobie z Torosem. Chocia Andronik mia ju wtedy czterdzieci sze lat, bardziej pocigay go przygody ni suba administracyjna. Wkrtce trafia mu si okazja do odwiedzenia Antiochii. Tara olnia go pikno modej ksiniczki Filipy, siostry Boemunda. Nie baczc na obowizki pastwowe pozosta w Antiochii, baamucc Filip romantycznymi serenadami, a w kocu dziewczyna stracia gow i ulega mu we wszystkim. Boemund wpad w pasj i poskary si szwagrowi, ktry odwoa Andronika, mianujc na jego miejsce ponownie Konstantyna Kolomana. Cesarz poleci Kolomanowi uda si do Antiochii i stara si o wzgldy Filipy. Jednak ksiniczce, zadurzonej w swym wspaniaym kochanku, nie przypad do gustu mczyzna, ktry w jej oczach by niepozornym i ju niemodym prostakiem. Tymczasem Andronik, ktremu przede wszystkim zaleao na dokuczeniu znienawidzonej cesarzowej, uzna za stosowne opuci Antiochi i zerwa ze sw kochank. Zabrawszy pokan cz dochodw cesarskich z Cylicji i Cypru, pody na poudnie oferujc swe usugi krlowi Amalrykowi. Porzucon ksiniczk wydano popiesznie za m za leciwego konetabla Onufrego II z Toronu. Amalryk, oczarowany Andronikiem i peen podziwu dla jego brawury, odda mu wakujcy seniorat Bejrutu. Po jakim czasie Andronik uda si z wizyt do Akki, ktra stanowia wiano jego kuzynki, krlowej-wdowy Teodory. Miaa ona wtedy dwadziecia jeden lat i znajdowaa si u szczytu swej olniewajcej urody. By to klasyczny przypadek mioci z wzajemnoci. Chocia Teodor i Andronika czyy

tak bliskie wizy pokrewiestwa, e o maestwie nie mogo by mowy, krlowa bez skrupuw przeniosa si do Bejrutu i zamieszkaa z Andronikiem jako jego kochanka. Kiedy Manuel dowiedzia si o tym nowym romansie, zapewne od swoich ambasadorw, ktrzy towarzyszyli krlowej Marii w podry do Palestyny, wpad w nieopisan wcieko. Wysa posw do Krlestwa z sekretnym daniem ekstradycji Andronika. Instrukcje te wpady w rce Teodory. Poniewa byo wiadomo, jak bardzo Amalrykowi zaley na yczliwoci cesarza, Andronik postanowi si ulotni. Ogosi, e wraca do kraju, krlowa Teodora natomiast opucia Akk pod pretekstem, i pragnie si poegna ze swoim kuzynem. Natychmiast po jej przybyciu do Bejrutu, nie dbajc o swoje majtnoci, Andronik i Teodora przekradli si przez granic do Damaszku. Nur ad-Din przyj ich yczliwie. Przez nastpne kilka lat para ta wdrowaa po muzumaskim Wschodzie, odwiedzajc nawet Bagdad, a w kocu pewien emir ofiarowa im zamek w pobliu paflagoskiej granicy Cesarstwa, gdzie Andronik oboony przez Koci ekskomunik, osiad na stae, oddajc si z powodzeniem rozbjnictwu. Amalryk nie aowa ich ucieczki, poniewa mg zabra Akk, ktra stanowia wdowie wiano jego bratowej. Wszystko wskazuje na to, e Amalryk za porednictwem Jerzego Paleologa przekaza cesarzowi propozycj dokonania podboju Egiptu. Wkrtce bowiem przybyo do Palestyny nastpne poselstwo cesarskie pod przewodnictwem dwch Wochw, Aleksandra z Conyersano hrabiego Graviny i Michaa z Otranto, przedkadajc warunki Manuela, ktre, jak si zdaje, sprowadzay si do dania udziau w zdobyczach terytorialnych w Egipcie oraz pozostawienia mu cakowicie wolnej rki w Antiochii i by moe nawet cesji pewnej czci terytorium frankijskiego. Warunki te byy tak cikie, e Amalryk wysa do Konstantynopola archidiakona Tyru, Wilhelma, pniejszego historyka, dla przeprowadzenia dalszych negocjacji. Po przybyciu do stolicy Wilhelm dowiedzia si, e cesarz prowadzi kampani zbrojn w Serbii. Uda si wic w lad za Manuelem i spotka si z nim w Monastyrze. Manuel swoim zwyczajem przyj Wilhelma z wielk szczodrobliwoci i zabra go ze sob do Konstantynopola, gdzie podpisano traktat, na ktrego mocy zdobyte obszary w Egipcie miay by podzielone midzy cesarza i krla. Wilhelm powrci do Palestyny pn jesieni 1168. Niestety, baronowie Krlestwa nie czekali na powrt archidiakona. Z Egiptu nadchodziy wiadomoci, e Szawar coraz bardziej traci grunt pod nogami. Wiadomo byo, e krzywym okiem patrzy na stacjonujc w Kairze zaog frankijsk, w dodatku zalega z zapat nalenego Krlestwu trybutu. Rozeszy si take pogoski, e syn wezyra, Kamil, nawiza pertraktacje z Szirkuhem i e stara si o rk siostry Saladyna. Przybycie do Palestyny pod koniec lata Wilhelma IV hrabiego Nevers ze wietnym pocztem rycerzy umocnio pozycj zwolennikw podjcia natychmiastowej akcji. Krl zwoa Rad Krlestwa do Jerozolimy. W czasie obrad wielki mistrz szpitalnikw, Gilbert z Assailly, wystpi gwatownie przeciwko dalszemu odkadaniu kampanii, a wikszo wieckich baronw podzielia jego pogld. Hrabia Nevers i jego rycerze, ktrzy gorco pragnli walki za Krzy, poparli go jednogonie. Templariusze natomiast stanowczo sprzeciwili si ekspedycji owiadczajc, e nie wezm udziau w adnej akcji zbrojnej przeciwko Egiptowi. Negatywne stanowisko tego zakonu miao zapewne swe rdo w zawici wobec szpitalnikw, ktrzy nie mogli strawi, e templariuszom przyznano Gaz, i z gry zastrzegli sobie prawo zatrzymania Peluzjum jako upu. Ponadto templariuszy

czyy rozlege stosunki finansowe ze wiatem muzumaskim, a take kupcami woskimi, ktrzy prowadzili z Egiptem handel na skal znacznie wiksz ni z chrzecijask Syri. wiadom saboci i nierzetelnoci Szawara, krl Amalryk take by przekonany o potrzebie interwencji zbrojnej, ale chcia j odroczy do czasu otrzymania pomocy od cesarza. Przegosowano go jednak. Pod presj szpitalnikw i swoich wasali, ktrzy nie widzieli adnych racji, by dzieli si zdobycz z Grekami, Amalryk ustpi. Wypraw zaplanowano na padziernik. Powrciwszy z podpisanym traktatem z Konstantynopola, Wilhelm nie zasta ju Amalryka w Palestynie. Aby nie sprowokowa Nur ad-Dina do akcji, Amalryk ogosi, e organizuje wypraw na Hims. W tym momencie Nur ad-Din, ktry boryka si z kopotami w Syrii poudniowo-wschodniej, rzeczywicie nie chcia uwika si w wojn z Frankami. Szawar take dostrzeg niebezpieczestwo dopiero wtedy, gdy armia krlewska, ktra 20 padziernika opucia Askalon, stana dziesi dni pniej pod Bilbajsem. Wezyr zatrzs si z oburzenia. Nie spodziewa si, e krl bez adnego powodu zamie zawarty traktat. Pierwszy pose wezyra, emir Badran, spotka si z krlem w Baronie, na granicy Egiptu, ale Amalryk go przekupi. Drugi pose, Szams al-Chilafa, odnalaz krla na pustyni, w odlegoci kilku dni marszu od Bilbajsu. Z gorycz zarzuci Amalrykowi wiaroomstwo. Krl odparowa, e negocjacje Kamila Ibn Szawara z Szirkuhem day mu pene prawo do interwencji. Co wicej, nowo przybyli rycerze zachodni uparli si zaatakowa Egipt, zjawi si przeto na miejscu, aby odwie ich od tego zamiaru. Gotw jest si wycofa, doda, jeeli Szawar zapaci mu dodatkowo dwa miliony dinarw. Wezyr zwtpi jednak w uczciwo zamiarw krla. Ku zaskoczeniu Amalryka postanowi stawi opr. Syn wezyra, Tajj, ktry dowodzi garnizonem w Bilbajsie, nie wpuci Frankw do miasta. Ale zaoga twierdzy bya nieliczna. Po czterech dniach desperackich walk, ktre zmusiy Amalryka do zmiany opinii o wartoci onierzy egipskich, wojsko frankijskie wkroczyo w dniu 4 listopada do warowni. Doszo do straszliwej rzezi mieszkacw. Prym wiedli, jak si zdaje, wojownicy z Nevers, zapalczywi i rozpasani, jak wszyscy nowo przybyli z Zachodu. Hrabia Nevers zmar na malari w Palestynie, zabrako wic wodza, ktry potrafiby utrzyma ich w karbach. Amalryk, ktremu z trudem udao si przywrci porzdek, z wasnej szkatuy wykupi od onierzy ocalaych z rzezi jecw. Ale za nie mona ju byo naprawi. Wielu Egipcjan, ktrzy szczerze nienawidzili Szawara, wypatrywao Frankw jako swych wybawcw, a gminy koptyjskie, szczeglnie liczne na obszarze Delty, zawsze szy rka w rk ze swoimi chrzecijaskimi wspwyznawcami. Jednake w Bilbajsie ponieli mier nie tylko muzumanie, ale take i Koptowie. Cay lud egipski zjednoczy si w nienawici do Frankw. Kilka dni pniej maa flotylla frankijska, z zaog zoon przewanie z przybyszw z Zachodu, ktra miaa popyn na poudnie wschodnim ramieniem Nilu, przybya na jezioro Al-Manzila i znienacka napada na miasto Tinnis. W miecie tym doszo do rwnie krwawej masakry, ktrej ofiar padli gwnie Koptowie. Amalryk straci kilka dni w Bilbajsie, poniewa musia zaj si przywrceniem dyscypliny w armii. Zmarnowa wic szans zdobycia Kairu przez zaskoczenie i dopiero w dniu 13 listopada stan pod murami Al-Fustatu, starego przedmiecia na poudniu egipskiej stolicy. Szawar, ktry zwtpi w moliwo obrony tej dzielnicy, podpali j i ponownie wysa do krla swego posa, Szams al-Chilaf, oznajmiajc, e zanim Kair dostanie si w rce Frankw, puci z dymem miasto i wszystkie jego bogactwa. Amalryk, ktrego flota utkna w Delcie wskutek zablokowania rzeki

zaporami, poj, e kampanii grozi fiasko. Za rad seneszalka, Milesa z Flancy, da do zrozumienia Szawarowi, e gotw jest si wycofa za odpowiedni zapat. Szawar gra na zwok, zacz targowa si o wysoko kwoty, na jakiej zapacenie byo go sta. Za sto tysicy dinarw wykupi swego syna, Tajja, i obiecywa dalsze wpaty. Tymczasem wojsko frankijskie posuno si o kilka mil na pnoc i rozoyo obz w miejscowoci Al-Matarijja, opodal sykomory, w ktrej cieniu odpoczywaa Maria Panna w czasie ucieczki do Egiptu. Po omiu dniach postoju w tym miejscu gruchna nagle nowina, e na wezwanie kalifa fatymidzkiego Szirkuh maszeruje do Egiptu. Szawar nie chcia podj tak desperackiej decyzji, ale jego syn, Kamil, wbrew zdaniu ojca, zmusi swego nominalnego suzerena, Al-Adida, do napisania pisma do Aleppa, w ktrym zaoferowa Nur ad-Dinowi trzeci cz Egiptu i posiadoci lenne dla jego dowdcw. Mody kalif na pewno zdawa sobie spraw z niebezpieczestwa wezwania na pomoc protektora, ktry uwaa go za heretyka i oszusta. Ale by bezradny. Po otrzymaniu tego zaproszenia Nur ad-Din wysa kuriera do Himsu, siedziby Szirkuha, okazao si jednak, e Szirkuh znajdowa si ju pod murami Aleppa. Tym razem Nur ad-Din nie zawaha si. Przydzieli mu oddzia w sile omiu tysicy konnych wojownikw, da kas wojenn z kwot dwustu tysicy dinarw, ktre przeznaczy na podbj Egiptu przez armi damascesk, oraz poleci Saladynowi uda si ze stryjem na kampani. Szawar, nadal zdezorientowany, po czyjej stronie si opowiedzie, ostrzeg Amalryka. Krl posun si w stron Przesmyku Sueskiego z zamiarem uderzenia na Szirkuha na granicy pustyni. Tymczasem Szirkuh przemkn si bokiem na poudnie. Frankowie, nie majc innego wyjcia, musieli si ewakuowa. Rozkazawszy flocie zawrci do Akki i cignwszy garnizon z Bilbajsu, Amalryk w dniu 2 stycznia 1169 zacz wycofywa si do Palestyny. Sze dni pniej Szirkuh znalaz si w Kairze. Pozostawiwszy wojsko w obozie opodal Bramy Al-Luk uda si do paacu, gdzie kalif wrczy mu ceremonialne podarki i obieca pienidze i prowiant dla onierzy. Szawar powita go z wylewn serdecznoci. Przez kilka nastpnych dni odwiedza go codziennie, omawiajc kwestie finansowe i dyskutujc spraw podzielenia wezyratu. Szirkuh przyjmowa te awanse askawie, ale Saladyn, ktry by jego gwnym doradc, domaga si bardziej energicznego dziaania. Najpierw namwiono kalifa, aby w przebraniu uda si do kwatery gwnej Szirkuha. Nastpnie, w dniu 18 stycznia, Szirkuh zaproponowa Szawarowi wspln pielgrzymk do pobliskiego grobowca witobliwego AszSzafiiego. Kiedy Szawar wyruszy w drog, Saladyn z grup emirw napad na jego orszak. Eskort rozbrojono, a Szawara uwiziono. Po niespena godzinie zosta city na wyrany rozkaz kalifa, u ktrego stp zoono jego gow. Obawiajc si zamachu w drodze do Kairu Szirkuh ogosi, e wolno pldrowa rezydencj byego wezyra. Kiedy zbieg si tam tum, Szirkuh, zabrawszy kalifa, dosta si do paacu, gdzie spokojnie przej wadz w swoje rce. rzdy Szawara byy bardzo niepopularne, a Szirkuh tak skrupulatnie przestrzega zasad legalnoci, e aden z namiestnikw prowincjonalnych nie mia podstaw do wystpienia przeciwko nowemu rzdowi. W cigu kilku tygodni Szirkuh sta si panem caego Egiptu. Emirowie Szirkuha przejli posiadoci po Szawarze i jego rodzinie, Szirkuh za otrzyma tytu wezyra i krla. Szirkuh niedugo cieszy si sw wielk godnoci. Umar z przejedzenia 23(?) marca 1169. W historii nie zyska sobie takiej sawy jak jego wadca Nur ad-Din i bratanek Saladyn. A jednak aden muzumanin nie dostrzeg z rwn jak on przenikliwoci,

e zdobycie Egiptu, zarwno ze strategicznego punktu widzenia, jak i ze wzgldu na bezmierne bogactwo tego kraju, stanowio nieodzowny warunek odzyskania Palestyny, i mimo waha i skrupuw Nur ad-Dina dy uparcie do tego celu. Plon niestrudzonej wytrwaoci Szirkuha zebra jego bratanek Saladyn. Z wygldu Szirkuh by niepozorny. Niski i otyy, o krwistej cerze, lepy na jedno oko, mia twarz o rysach, ktre od razu zdradzay prostackie pochodzenie. Ale by to onierz prawdziwie genialny. Niewielu dowdcw cieszyo si tak gorc mioci swoich podkomendnych. Frankowie dobrze zdawali sobie spraw z tragicznych konsekwencji tryumfu Szirkuha. Podczas gdy jedni obarczali win Milesa z Flancy oskarajc go, e z chciwoci namwi krla do wzicia pienidzy i rezygnacji z walki, inni znaleli koza ofiarnego w osobie wielkiego mistrza szpitalnikw, zmuszajc go do zrzeczenia si tej godnoci i powrotu do kraju. Krl Amalryk zaapelowa do krajw zachodnich o zorganizowanie krucjaty. Na pocztku 1169 wyruszyo do Europy dostojne poselstwo pod przewodnictwem patriarchy Amalryka i arcybiskupa Cezarei z listami do cesarza Fryderyka, krla Francji Ludwika VII, krla Anglii Henryka II, Magorzaty krlowej-regentki Sycylii oraz hrabiw Flandrii, Blois i Troyes. Po dwch dniach wszake statek z posami na pokadzie znalaz si z powrotem w Akce, zapdzony tam przez tak silny sztorm, e aden z pasaerw nie chcia ponownie ryzykowa podry morskiej. Krl wysa wic drugie poselstwo, tym razem pod przewodnictwem Fryderyka arcybiskupa Tyru, ktremu towarzyszyli: Jan biskupsufragan Banijasu oraz Wibert preceptor zakonu szpitalnikw. W lipcu 1169 przybyli oni do Rzymu, gdzie dostali od papiea Aleksandra III listy polecajce do caego duchowiestwa. Listy te na nic si nie przyday. Krl Ludwik, ktry przez kilka miesicy trzyma posw w Paryu, gdzie zmar biskup Banijasu, wymwi si zatargiem z Plantagenetami. Kiedy ambasadorzy przybyli do Anglii, krl Henryk II zasoni si kopotami z Kapetyngami. Ze wzgldu na spory midzy papieem a cesarzem wizyta w Niemczech bya bezcelowa. Po dwch latach daremnej ebraniny strapieni niepowodzeniem posowie powrcili do Palestyny. Poselstwo do Konstantynopola przynioso lepsze rezultaty. Manuel zdawa sobie spraw, e rwnowaga si na Wschodzie zostaa niebezpiecznie zwichnita. Zaoferowa wic Amalrykowi pomoc wielkiej floty cesarskiej w celu przeprowadzenia nastpnej kampanii przeciwko Egiptowi. Krl chtnie zgodzi si na propozycj cesarza. Nur ad-Din by cakowicie zaabsorbowany na pnocy. Po mierci w 1168 roku Kara Arslana Artukidy, emira Dijar Bakru, doszo do sporu sukcesyjnego, ktry doprowadzi atabega do konfliktu z bratem Kutb ad-Dinem Maududem z Mosulu. Pniej musia zaj si rewolt namiestnika Manbidu, Ghaziego Ibn Hasana, ktrej likwidacja zabraa mu kilka miesicy. Poniewa Kutb ad-Din by umierajcy, Nur ad-Din wiedzia, e w najbliszej przyszoci bdzie musia rozwika spraw sukcesji Mosulu. Tytuy i wadz w Egipcie odziedziczy po Szirkuhu jego bratanek, Saladyn. Jednak Saladyn jako wadca by niewiadom. O dziedzictwo to ubiegali si inni emirowie przybyli z Szirkuhem, ale kalif doszed do wniosku, e brak dowiadczenia zmusi Saladyna do oparcia si na urzdnikach fatymidzkich. Tymczasem gwny eunuch Al-Adida, Nubijczyk Al-Mutaman, czyli Zaufany Doradca, napisa potajemnie do Jerozolimy, zapewniajc Frankw, e w przypadku inwazji na Egipt mog liczy na jego pomoc. Pech chcia, e jeden ze szpiegw Saladyna, ktrego zaintrygowa ksztat sandaw posaca, cign mu je z ng i znalaz zaszyty w nich list. Saladyn czeka na dzie zemsty. Jednak wiadomoci

o niepewnej pozycji Saladyna doday chrzecijanom ducha. Krl Amalryk przynagla cesarza do popiechu. W dniu 10 lipca 1169 wyruszya z Hellespontu armada cesarska pod dowdztwem wielkiego duksa Andronika Kontostefanosa. Gwne siy popyny na Cypr, opanowujc po drodze dwa statki egipskie, a mniejsza eskadra poeglowaa prosto do Akki, przywoc subsydia cesarskie na od dla wojska Amalryka. Jednoczenie powiadomiono krla, e moe w kadej chwili zada wypynicia floty z Cypru. Amalryk nie by jednak przygotowany do podjcia dziaa zbrojnych. Kampania w 1168 roku doprowadzia do dezorganizacji armii krlewskiej. Szpitalnicy ponieli cikie straty. Templariusze ponownie odmwili swego udziau, a baronowie, zniechceni niepowodzeniem, odnosili si do inwazji na Egipt bez entuzjazmu. Dopiero z kocem wrzenia krl sprowadzi flot do Akki, gdzie wywoaa ona prawdziw sensacj wrd mieszkacw, a w poowie padziernika wszystkie siy zbrojne byy gotowe do wymarszu. Z dwch powodw zwoka ta bya bardzo niefortunna. Peen optymizmu Manuel przewidywa, e kampania skoczy si szybko, i zaaprowizowa flot tylko na trzy miesice. A do tych trzech miesicy brakowao ju bardzo niewiele. Na Cyprze, ktry jeszcze nie podwign si po zbjeckiej napaci Benalda, uzyskanie ywnoci byo niemoliwe. W Akce rwnie Grecy nie zdoali uzupeni zapasw. Jednoczenie za Saladyn otrzyma dokadne informacje o planowanej ekspedycji. Aby zagwarantowa sobie bezpieczestwo w Kairze, w dniu 20 sierpnia 1169 zaaresztowa i natychmiast kaza straci eunucha Al-Mutamana, a pniej odprawi z dworu wszystkich urzdnikw znanych z wiernoci kalifowi, zastpujc ich ludmi z wasnego wyboru. Zwolnieni urzdnicy, za namow kalifa, podburzyli nubijsk gwardi paacow do buntu i zaatakowania oddziaw Saladyna. Wprawdzie jego brat, Fachr ad-Din Turanszah I, od razu uderzy na buntownikw, ale walczy bez powodzenia i sytuacja odmienia si dopiero wtedy, gdy Saladynowi udao si podpali koszary gwardii w Al-Fustacie. Poniewa mieszkay tam take rodziny Nubijczykw, ci pobiegli im na ratunek. W tym momencie Fachr ad-Din uderzy na nich ponownie, wybijajc niemal co do jednego. Kalif, ktry obserwowa przebieg bitwy, pospieszy do Saladyna, zapewniajc go o swej lojalnoci. Przypiecztowao to klsk Nubijczykw. onierze gwardii ormiaskiej, ktrzy nie brali udziau w bitwie, sponli w koszarach ywcem. Saladyn zdawi opozycj w Kairze. Armia chrzecijaska wyruszya w drog w dniu 16 padziernika 1169. Andronik Kontostefanos, zirytowany powolnoci Amalryka, chcia przynajmniej cz wojska przetransportowa statkami, ale Frankowie opowiedzieli si stanowczo za drog ldow. W dniu 25 padziernika armia przekroczya granic Egiptu w miejscowoci Al-Farama, w pobliu dawnego Peluzjum. Saladyn, spodziewajc si ataku na Bilbajs, skoncentrowa w tym miecie swoje siy, jednake Frankowie, przeprawiwszy si na bizantyjskich okrtach przez wschodnie ramiona Nilu, pomaszerowali szybko w kierunku Damietty, bogatej twierdzy, panujcej nad gwnym ramieniem Nilu, ktrym flota moga dosta si prosto do Kairu. Manewr ten zaskoczy Saladyna. Z obawy przed buntem zwolennikw Fatymidw nie odway si opuci Kairu. Wysa posiki do Damietty, a jednoczenie napisa do Nur ad-Dina w Syrii z prob o pomoc. Tymczasem zaoga Damietty zablokowaa eglug na rzece potnym acuchem. Statki greckie, opnione przeciwnymi wiatrami, nie zdyy min miasta, aby uniemoliwi dotarcie tam oddziaw i zaopatrzenia, ktre nieustannie transportowano rzek z Kairu. By moe istniaa

szansa zdobycia twierdzy zaskakujcym szturmem, ale cho Kontostefanos, zaniepokojony coraz dotkliwszym brakiem prowiantu, domaga si od Amalryka natychmiastowej akcji, to jednak krl obawia si potnych fortyfikacji. Postanowi zbudowa wicej wie oblniczych. Pierwsz wie, zapewne wskutek mylnego rozpoznania, ustawiono pod najsilniejszym odcinkiem murw. Ku oburzeniu zarwno chrzecijan, jak i muzumanw, Grecy zaczli bombardowa ze swoich machin dzielnic uwicon kaplic Najw. Marii Panny, wzniesion dla upamitnienia odpoczynku Marii w czasie ucieczki do Egiptu. Codziennie przybyway do miasta wiee oddziay. Codziennie eglarzom i onierzom greckim na brzegu zmniejszano racje ywnoci, a mimo to ich frankijscy sprzymierzecy, ktrzy mieli prowiantu w brd, nie przychodzili im z pomoc. Codziennie Kontostefanos domaga si generalnego szturmu, ale Amalryk wymawia si zbyt wielkim ryzykiem, a dowdcy krlewscy, ktrzy jak zawsze spogldali spode ba na Grekw, zaczli szepta, e gorliwo Kontostefanosa podyktowana jest chci zagarnicia Damietty dla Cesarstwa. Na pocztku grudnia stao si jasne, e ekspedycja poniosa klsk. Bez prowiantu Grecy nie mogli duej wytrzyma. Na domiar, nieprzyjacielski brander21 dosta, si w sam rodek floty, wyrzdzajc Grekom cikie szkody; gdyby nie szybka interwencja Amalryka, skoczyoby si to jeszcze gorzej. Twierdza miaa teraz siln zaog i pod dostatkiem ywnoci, rozeszy si pogoski, e z Syrii maszeruje armia muzumaska. Kiedy wic wczeniej ni zazwyczaj spady deszcze, zamieniajc obz frankijski w grzzawisko, odstpienie od oblenia stao si nieuniknione. Nie wiemy, kto pierwszy nawiza negocjacje z Saracenami, czy Kontostefanos, czy Amalryk, nie znamy take uzgodnionych z nimi warunkw. Chrzecijanie otrzymali zapewne jaka rekompensat pienin, a Amalryk na pewno liczy na to, e gestem przyjani uda mu si zjedna Saladyna i odizolowa go od Nur ad-Dina, zwaszcza e jak kryy suchy, stosunki midzy nimi nie ukaday si zbyt serdecznie. W dniu 13 grudnia chrzecijanie, spaliwszy wszystkie machiny oblnicze, by nie dostay si w rce muzumanw, odstpili od Damietty. Armia znalaza si w Askalonie 24 grudnia. Flocie powiodo si znacznie gorzej. W drodze na pnoc zaskoczya j gwatowna burza. Wyczerpani godem eglarze stracili panowanie nad statkami, z ktrych wiele poszo na dno. Przez dugi czas morze wyrzucao na palestyski brzeg trupy Grekw. Kontostefanos, ktry si uratowa, poeglowa do Cylicji, skd drog ldow uda si z raportem do cesarza. Resztki armady dotary do Bosforu w pierwszych dniach nastpnego roku. Klska ekspedycji staa si, rzecz oczywista, rdem wzajemnych rekryminacji. Frankowie obwiniali Grekw za ze zaopatrzenie w prowiant, a Grecy, z wiksz susznoci, zarzucali Frankom powolno w dziaaniu. Niemniej jednak zarwno Amalryk, jak i cesarz zdawali sobie spraw, e nie wolno dopuci do zerwania sojuszu. Odtd bowiem Saladyn sta si absolutnym panem Egiptu. Saladyn by zbyt mdry, by da si zapa w dyplomatyczn puapk, ktr zastawi na niego Amalryk. O ile do Szirkuha Nur ad-Din mia zaufanie, o tyle do nowego wadcy Egiptu odnosi si podejrzliwie, posdzajc go o zbyt wygrowane ambicje. Jednak Saladyn zachowywa si bez zarzutu. W kwietniu 1170 Nur ad-Din wysa do Kairu ojca Saladyna, Nadm ad-Dina Ajjuba, z kilkoma oddziaami
21

Statek lub d naadowana atwo palnymi materiaami, ktre po podpaleniu wypuszcza si na statki nieprzyjacielskie (przyp. tum.).

syryjskimi; prawdopodobnie mia to by gest przyjani, a moe take ostrzeenie, poniewa Ajjub by swemu wadcy bezgranicznie oddany. Do kolumny marszowej doczya znaczna liczba kupcw damasceskich, ktrzy pragnli nawiza stosunki handlowe z Egiptem, a Nur ad-Din osobicie dokona demonstracji zbrojnej pod Kerakiem, aby tak znacznemu konwojowi umoliwi bezpieczn przepraw przez Oultrejourdain. Bya to jedyna akcja zbrojna Nur ad-Dina przeciwko Frankom. W czasie kampanii egipskiej pozostawi pastwa frankijskie w spokoju, a w styczniu 1170 chrzecijanie zdoali nawet odzyska zamek Akkar, pooony na poudnie od Al-Bukaji, ktry utracili przypuszczalnie w 1165 roku. Amalryk, dziaajc jako regent Trypolisu, przydzieli Akkar wraz z miastem Arka szpitalnikom, ktrzy odtd panowali ju nad ca dolin. W dniu 29 czerwca 1170 dotkno Syri katastrofalne trzsienie ziemi, ktre urzdzio rwnie wielkie szkody jak trzsienie w 1157 roku. Przez kilka nastpnych miesicy zarwno chrzecijanie, jak i muzumanie byli zaabsorbowani odbudow zrujnowanych twierdz. Wstrzsy spowodoway wielkie zniszczenia w Aleppo, Szajzarze, Hamie i Himsie, powanie ucierpiay Krak des Chevaliers, Trypolis i Dubajl. Szkody w Antiochii byy ogromne, w oczach Frankw jednak bya to sprawiedliwa kara Boa. W czasie mszy bowiem, ktr patriarcha grecki w otoczeniu duchowiestwa celebrowa w katedrze w. Piotra, witynia ta nagle si zawalia, grzebic kapanw pod gruzami. Kiedy Atanazy kona pod rumowiskiem, ksi Boemund ze swoim dworem znajdowa si ju w drodze do Al-Kusajru, aby prosi jego rywala Emeryka o powrt na stolec patriarszy. Tak skoczy si krtki epizod greckich rzdw kocielnych. Cesarz, cho wzburzony tymi wiadomociami, nie mg interweniowa, poniewa sytuacja w Cylicji przyja zy obrt. W 1168 roku zmar ksi ormiaski Toros, pozostawiajc sukcesj swemu maoletniemu synowi Rubenowi II, w ktrego imieniu rzdy regencyjne mia sprawowa feuda frankijski Tomasz, syn rodzonej siostry Torosa. Jednake brat Torosa, Mleh, zakwestionowa prawo swego bratanka do tronu. Mleh, ktry zoy kiedy luby zakonne u templariuszy, w okresie pniejszym, po ktni z Torosem i nieudanym zamachu na ycie brata, zbieg do Nur ad-Dina i przeszed na islam. Na pocztku 1170 roku Nur ad-Din udzieli pomocy wojskowej Mlehowi, ktry nie tylko zdetronizowa swego bratanka, ale dokona najazdu na rwnin cylicyjsk i odebra garnizonom greckim Mamistr, Adan i Tars. Nastpnie zaatakowa twierdz templariuszy Baghras. Boemund wezwa Amalryka, ktry wkroczy do Cylicji i przywrci chwilowo rzdy cesarskie na tym obszarze. By moe dziki tej przyjacielskiej akcji Manuel pogodzi si z utrat swej wadzy nad Kocioem antiocheskim. Z Mlehem nie poszo tak atwo. Mniej wicej po roku udao mu si wzi do niewoli Konstantyna Kolomana i ponownie zawadn Cylicj. Tymczasem Nur ad-Din musia si zaj obszarem pooonym dalej na wschd. W lecie 1170 zmar jego brat Kutb ad-Din Maudud z Mosulu. Midzy jego synami, Sajf ad-Dinem Ghazim i Imad ad-Dinem Zankim, doszo do tak ostrego konfliktu o sukcesj po ojcu, e dopiero po kilku miesicach Nur ad-Din upora si z t kwesti zgodnie ze swoimi yczeniami. Ta chwila wytchnienia bya Frankom bardzo potrzebna. Niemniej problem Egiptu pozosta nie rozwizany. Amalryk prowadzi konsekwentnie sw polityk, starajc si o utrzymanie cisego sojuszu z cesarzem i nieustannie apelujc do Zachodu o pomoc. Na wiosn 1171 postanowi zoy wizyt w Konstantynopolu.

Niespodziewana ofensywa Saladyna na poudniowej granicy Krlestwa zmusia go do odroczenia podry. W pierwszych dniach grudnia 1170 wielka armia egipska stana pod Daronem, najbardziej wysunit na poudnie twierdz frankijsk na wybrzeu rdziemnomorskim. Fortyfikacje tej warowni byy sabe i chocia Saladyn nie mia machin oblniczych, upadek miasta zdawa si bardzo bliski. Amalryk, zabrawszy ze sob patriarch i relikwi Prawdziwego Krzya, pospieszy na czele nielicznego, lecz dobrze wyszkolonego hufca do Askalonu; przyby tam 18 grudnia, a nastpnie uda si do Gazy, twierdzy templariuszy, ktr pozostawi chwilowo pod piecz Milesa z Flancy, poniewa templariusze pomaszerowali z nim do Daronu. Kiedy Amalrykowi udao si przebi przez zastpy egipskie i dosta si do twierdzy, Saladyn odstpi od oblenia i ruszy na Gaz. Oddziay egipskie zdobyy dolne miasto, ktre z rozkazu Milesa prbowao si broni, w odwecie doszo do masakry mieszkacw. Cytadela bya jednak tak potna, e Saladyn nie odway si na szturm. Znikn rwnie nagle, jak przyszed, zawracajc w kierunku granicy egipskiej. Pniej wysa eskadr okrtw do Zatoki Akabaskiej, zdobywajc w ostatnich dniach roku twierdz Ajla, frankijsk stranic wojskow pooon na samym kracu tej zatoki. Amalryk odpyn z Akki do Konstantynopola w dniu 10 marca, w otoczeniu licznej wity, w ktrej oprcz innych osobistoci znaleli si take biskup Akki oraz marszaek dworu Gerard z Pougi. Mistrz templariuszy, Filip z Milly, zrezygnowa ze swej godnoci, aby jako ambasador krlewski uda si wczeniej do stolicy Bizancjum. Wstpiwszy po drodze do Trypolisu, krl odpyn na pnoc. Te oczekiwa go w Gallipoli, a poniewa d akurat przeciwny wiatr, uda si z nim drog ldow do Heraklei. Stamtd ponownie poeglowano statkiem, aby krl wkroczy do stolicy bram paacow w porcie Bukoleon, co byo zaszczytem zarezerwowanym wycznie dla gw koronowanych. Amalryk i caa jego wita byli zachwyceni zgotowanym im przyjciem. Manuel lubi na og ludzi Zachodu, a Amalryka uwaa za sympatycznego. Cesarz jak zwykle podejmowa swych goci z niezrwnan szczodrobliwoci. Caa rodzina cesarska, a zwaszcza te krla, przecigali si w uprzejmociach. Uroczystociom kocielnym i fetom nie byo koca. Na hipodromie odby si wystp baletu, goci zaproszono na wycieczk bark po Bosforze. Cesarz i krl wszake musieli znale czas na omwienie swych przyszych stosunkw. Uzgodnili i podpisali traktat, tre tego dokumentu nie zachowaa si jednak do naszych czasw. Wydaje si, e krl w sposb bliej nie sprecyzowany uzna zwierzchnictwo cesarza nad autochtoniczn ludnoci chrzecijask; e Manuel obieca pomoc swej floty i subsydia w przypadku zaplanowania nastpnej wyprawy na Egipt; oraz e uzgodniono podjcie wsplnej akcji zbrojnej przeciwko Ormianinowi Mlehowi. Mona si domyla, e traktat ten zawiera take klauzule dotyczce Kocioa greckiego w Antiochii, a moe nawet w samym Krlestwie, poniewa ju w 1169 roku Manuel zaj si upikszeniem nowymi dekoracjami kocioa Narodzenia w Betlejem. Inskrypcja na mozaice w tym kociele wskazuje, e wykona j artysta Efraim na polecenie cesarza. Manuel wzi rwnie na siebie renowacj bazyliki w. Grobu. Jakkolwiek brzmiay szczegowe postanowienia tego traktatu, nie ulega wtpliwoci, e Frankowie byli bardzo zadowoleni z wizyty i peni admiracji dla swego gospodarza. Z Konstantynopola odpynli w dniu 15 czerwca, z optymizmem spogldajc w przyszo. Apel do pastw zachodnich nie przynis tak dobrych rezultatw. Fryderyk z Tyru

nadal daremnie koata do dworw krlewskich we Francji i Anglii. Pod koniec 1170 roku Amalryk napisa do arcybiskupa, aby zaproponowa Stefanowi z Szampanii hrabiemu Sancerre przyjazd do Palestyny i maestwo z ksiniczk Sybill. Powodem tej propozycji bya tragedia, jaka spotkaa rodzin krlewsk. Amalryk odda swego syna Baldwina, ktry mia wtedy dziewi lat, na wychowanie Wilhelmowi archidiakonowi Tyru, gdzie przebywa on z gronem swoich rwienikw. Baldwin by chopcem adnym i inteligentnym, jednak pewnego dnia, gdy uczniowie Wilhelma zabawiali si w konkurs wytrzymaoci, wbijajc jeden drugiemu paznokcie w rce, archidiakon zauway, e tylko may ksi znosi to bez jednego skrzywienia. Wilhelm zacz go bacznie obserwowa, dochodzc do wniosku, e chopiec nie odczuwa blu, poniewa jest trdowaty. Nie ulegao wtpliwoci, e bya to kara Boa za kazirodcze maestwo jego rodzicw, Amalryka i Agnieszki, za wrba dla Krlestwa. Gdyby nawet Baldwin doy mskich lat, to i tak dynastia musiaaby na nim wygasn. Wprawdzie maonka krla, Maria Komnena, bya jeszcze tak moda, e Amalryk mg si doczeka mskiego potomka to jednak rozsdek nakazywa, by monarcha w trosce o interesy pastwa jak najspieszniej wyda za m swoj najstarsz crk Sybill za jakiego bogatego i dowiadczonego barona zachodniego, ktremu w razie potrzeby mona byoby odda rzdy regencyjne lub nawet koron. Stefan przyj zaproszenie i z pocztem rycerzy wyldowa w Palestynie latem 1171, na kilka dni przed powrotem Amalryka z Konstantynopola. Hrabiemu wszak nie spodobao si w Palestynie. Zerwa obcesowo negocjacje matrymonialnie i dopeniwszy lubw w miejscach witych uda si w drog na pnoc, zamierzajc wstpi po drodze do Konstantynopola. W czasie podry przez Cylicj napad go Ormianin Mleh i obrabowa do cna. W nastpnym roku odwiedzi Jerozolim pan jeszcze moniejszy, Henryk Lew ksi Saksonii i Bawarii, wnuk cesarza Lotara i zi krla Anglii Henryka II. Ale i on take odmwi udziau w walce za Krzy. Przyby do Palestyny tylko jako pielgrzym i bardzo szybko uda si w drog powrotn do Niemiec. Obojtno Zachodu bya bardzo bolesna, sdzono jednak, e z kampani przeciwko Egiptowi mona jeszcze poczeka. Wszystko wskazywao, e stosunki Saladyna z Nur ad-Dinem s napite do ostatnich granic. W styczniu 1171 Nur adDin osadzi swj wasny garnizon w Mosulu, gdzie wada jego bratanek, Sajf ad-Din Ghazi II, zaanektowa Nisibis i dolin Al-Chaburu, a dla swego drugiego bratanka i ulubieca, Imad ad-Dina Zankiego, zdoby Sindar. Nastpnie, oywiony pobonym pragnieniem tryumfu prawowiernego islamu, wystosowa do Saladyna danie, by w modlitwach w meczetach egipskich rozkaza zastpi imi kalifa fatymidzkiego imieniem kalifa z Bagdadu Saladyn by przeciwny wprowadzaniu w ycie tego polecenia. Po dwch stuleciach rzdw fatymidzkich szyici cieszyli si w Egipcie ogromnymi wpywami. Co wicej, jakkolwiek uznawa zwierzchnictwo Nur ad-Dina, to jednak wadz nad Egiptem otrzyma od kalifa fatymidzkiego. Zacz si wic wykrca, jednak w sierpniu Nur ad-Din zagrozi, e przybdzie osobicie do Egiptu, jeeli jego rozkaz nie zostanie natychmiast wykonany. W tej sytuacji, podjwszy policyjne rodki ostronoci, Saladyn poczyni przygotowania do zmiany formuy modlitewnej, nikt jednak nie odway si zrobi pierwszego kroku. Dopiero w pierwszy pitek 567 roku muzumaskiego pewien duchowny z Mosulu wszed miao na kazalnic w Wielkim Meczecie i odmwi modlitw za kalifa AlMustadiego. Za jego przykadem poszed cay Kair. A w tym czasie umiera w swoim

paacu kalif fatymidzki Al-Adid. Saladyn zabroni swoje] subie informowa chorego o tym wydarzeniu. Jeeli wyzdrowieje, to i tak zaraz si dowie - rzek - a jeeli ma umrze, to niechaj odejdzie w pokoju. Kiedy jednak biedny modzieniec na kilka godzin przed mierci zapragn zobaczy si z Saladynem, nie speni on yczenia konajcego z obawy przed spiskiem. Ju po jego zgonie Saladyn aowa swego postpku i wyraa si o zmarym z wielk serdecznoci. Ze mierci AlAdida dynastia Fatymidw wygasa. Ksit i ksiniczki z tej rodziny zamknito we wsplnym areszcie domowym, gdzie spdzili w luksusie reszt swoich dni, kompletnie odcici od wiata. Kilka dni pniej Saladyn zaatakowa zamek Montreal, pooony na poudnie od Morza Martwego. Oblenie prowadzi z wielk energi. Amalryk, wskutek mylnych informacji, wyruszy z Jerozolimy za pno, by na czas przyj twierdzy z pomoc. Tymczasem w chwili, gdy zaoga ju gotowaa si do kapitulacji, na drodze do Keraku pojawi si niespodziewanie Nur ad-Din. Saladyn natychmiast odstpi od oblenia. Oznajmi Nur ad-Dinowi, e wojny, ktre jego bracia prowadz w Grnym Egipcie, zmuszaj go do natychmiastowego powrotu do Kairu. W oczach Nur ad-Dina bya to wszake zwyczajna zdrada, ktrej nie mg puci pazem. Na wie o jego gniewie Saladyn si przestraszy i zwoa narad swych krewnych i wyszych dowdcw. Modsi czonkowie rodziny opowiedzieli si za buntem przeciwko Nur ad-Dinowi, wwczas podnis si z miejsca ojciec Saladyna, stary Nadm ad-Din Ajjub, i owiadczy, e w kadej sytuacji dochowa wiernoci swemu wadcy, zbeszta syna za wygrowane ambicje, po czym w cztery oczy skarci go surowo, e tak nieostronie zdradza si ze swoimi zamiarami. Posuchawszy rady ojca Saladyn wysa do Nur ad-Dina list z najpokorniejszymi przeprosinami, co wadca Aleppa uzna na razie za wystarczajc satysfakcj. W lecie 1171 Nur ad-Din podj przygotowania do inwazji na Galile, jednake poniecha tego zamiaru. Pod koniec lata, doprowadzony do pasji pirack napaci Frankw z Laodycei na dwa egipskie statki handlowe, spustoszy ziemie antiocheskie i trypolitaskie, obrci w ruin zamki Safita i Al-Urajma i wycofa si dopiero po zapaceniu mu wysokiego odszkodowania za wydatki na t kampani. W 1172 roku natomiast nie podejmowa adnych akcji zbrojnych, po czci z braku zaufania do Saladyna, a po czci dlatego, e liczy na uzyskanie pomocy Seldukw dla zaatakowania Antiochii. Jednak sutan selducki po surowym ostrzeeniu z Konstantynopola pozosta guchy na jego propozycj i miast uderzenia na Antiochi rozpocz dwuletni wojn z Daniszmendydami. Jakkolwiek bya to niemal jedyna korzy z sojuszu z Bizancjum, niemniej jednak przymierze owo uchronio Antiochi od powstania koalicji wadcw Aleppa i Ikonium. Mniej wicej w tym czasie Nur adDin zgodzi si na uwolnienie Rajmunda z Trypolisu za osiemdziesit tysicy dinarw. Wikszo tej kwoty wyasygnowa krl i szpitalnicy, po czym Rajmund uzyska zgod na powrt do swego hrabstwa. Nur ad-Din nigdy nie otrzyma okoo trzydziestu tysicy dinarw, ktre hrabia zobowiza si mu zapaci tytuem okupu. W 1173 roku doszo znowu do wojny. Amalryk czu si na tyle pewnie, e odway si opuci Krlestwo i pomaszerowa do Cylicji, by ukara Mleha za zdradzieck napa na Stefana z Szampanii i za jednym zamachem speni swe zobowizanie wobec cesarza. Jedynym efektem tej kampanii byo pooenie tamy dalszej ekspansji terytorialnej Mleha. Nur ad-Din nie przeoczy tej sposobnoci i wtargn do Oultrejourdain, wzywajc Saladyna do udzielenia wsparcia wojskowego. Saladyn, posuszny radzie swego ojca, przyby na czele wojsk egipskich i przystpi

do oblenia Keraku. Jednoczenie Nur ad-Din wyruszy w drog z Damaszku. Na wie o zblianiu si oddziaw Nur ad-Dina Saladyn zwin obz i powrci do Kairu oznajmiajc, tym razem zgodnie z prawd, e jego ojciec ciko zachorowa. Stao si ju cakiem jasne, e Saladyn nie chce dopuci do likwidacji frankijskiego pastwa buforowego, ktre odgradzao Egipt od posiadoci jego despotycznego suzerena. Z kolei pod murami Keraku rozoy si obozem Nur ad-Din. Lenno Oultrejourdain, ktrego stolic bya ta twierdza, dostao si w drodze dziedzictwa Stefanii z Milly. Pierwszy m Stefanii, Onufry z Toronu, zmar przed kilku laty. Drugi m, seneszalk Miles z Plancy, przebywa z Amalrykiem poza granicami Krlestwa. Na ratunek pani Keraku pospieszy jej pierwszy te, konetabl Onufry II z Toronu. Na wie o postawieniu pod bro oddziaw, ktre Amalryk pozostawi w Krlestwie, Nur ad-Din wyda rozkaz odwrotu. Tym razem Saladyn doprowadzi go do furii. Dowiedziawszy si, e w sierpniu zmar Nadm ad-Din Ajjub, jego najwierniejszy suga w Kairze, lubowa solennie wyprawi si nastpnej wiosny na Egipt. Rozam w wiecie muzumaskim podnis Frankw na duchu, a jesieni 1173 otrzymali interesujce propozycje ze strony zupenie nieoczekiwanej. Od kilku dziesitkw lat asasyni, z wyjtkiem zagadkowego morderstwa Rajmunda z Trypolisu w 1152 roku, rzadko dawali zna o swoim istnieniu. Bez rozgosu konsolidowali swe posiadoci w grach Al-Ansarijja. Na og biorc, nie przejawiali wrogoci wobec Frankw. Najbardziej znienawidzonym wrogiem asasynw by Nur ad-Din, ktrego potga hamowaa dziaalno sekty na obszarach wschodnich. Mimo wszystko jednak Nur ad-Din nie zdoa jej zlikwidowa, a sztylet, ktry pewnego wieczoru znalaz na poduszce, stanowi niedwuznaczne ostrzeenie, by nie way si posuwa za daleko. Asasyni sympatyzowali raczej z szyitami ni z sunnitami, tote z oburzeniem przyjli usunicie od rzdw dynastii Fatymidw. W 1169 roku przywdcy asasynw, ktrzy mieli sw rezydencj w Alamut w Persji, wysali do prowincji Al-Ansarijja nowego namiestnika, Raszid ad-Dina Sinana z Al-Basry. Ten grony szajch, ktry wrd Frankw zyska sobie miano Starca z Gr, zastosowa nowe metody dziaania. Wysa do Amalryka posw z propozycj zawarcia cisego sojuszu przeciwko Nur ad-Dinowi, wspominajc mimochodem, e ma zamiar z ca sekt przej na wiar chrzecijask. Jak mona sdzi, asasyni zadali w zamian zniesienia trybutu, ktry templariuszom z Tortosy udao si narzuci wielu wioskom asasyskim. Trudno rzec, czy Amalryk uwierzy, e asasyni nawrc si kiedy na chrzecijastwo, w kadym razie jednak zaleao mu na pozyskaniu przychylnoci sekty. Posowie szajcha Sinana wyruszyli w drog powrotn do swego grskiego gniazda, otrzymawszy przyrzeczenie, e wkrtce uda si tam poselstwo frankijskie. Pod Trypolisem, za przyzwoleniem wielkiego mistrza wityni, napad na nich z zasadzki pewien rycerz-templariusz, Walter z Mesnil, mordujc ich bez pardonu. Krl Amalryk zatrzs si z oburzenia. Zakon zaprzepaci owoce jego polityki i narazi na szwank honor tylko dlatego, e nie chcia straci niewielkiej czstki dochodw. Zada od wielkiego mistrza Odona z Saint-Amand wydania zabjcy. Odon odmwi wykonania rozkazu, wyraajc jedynie gotowo oddania Waltera pod sd papieski, poniewa zakon uznawa tylko wadz Stolicy Apostolskiej. Amalryk paa jednak zbyt wielkim gniewem, aby przejmowa si regu zakonu. Na czele druyny zbrojnych pospieszy do Sydonu, gdzie znajdowaa si siedziba wielkiego mistrza i kapituy, i utorowawszy sobie drog si porwa Waltera, by wtrci go do wizienia w Tyrze. Asasyni otrzymali zapewnienie, e sprawiedliwoci

stao si zado, i przyjli jego przeprosiny. Amalryk nosi si wtedy z myl zadania od Rzymu kasaty zakonu templariuszy. Rok 1174 zacz si dla chrzecijan pomylnie. Asasyni zachowywali si przyjanie. Sojusz z Bizancjum wytrzyma wszelkie prby. Mody krl Sycylii, Wilhelm II, przyrzek przysa na wiosn sw flot. Nieporozumienia midzy Saladynem a Nur ad-Dinem osigny punkt krytyczny, w dodatku za sytuacja Saladyna w Egipcie nie naleaa do atwych, poniewa nobile szyiccy znowu zaczli spiskowa i nawizali kontakty z Frankami. W 1173 roku wysa on wojska pod wodz swego najstarszego brata, Fachr ad-Dina Turanszaha, z zadaniem podboju Sudanu, aby w razie katastrofy ulokowa tam bezpiecznie sw rodzin. Turanszach zaj obszar sigajcy do miejscowoci Ibrim, w pobliu Wadi Halfa, gdzie zamordowa biskupa koptyjskiego i wiernych z caej gminy; zabi take siedemset prosit, ktre stanowiy wasno owego biskupa. Turanszah poinformowa jednak brata, e kraj ten nie nadaje si na schronienie. Saladyn wysa wic go z kolei do poudniowej Arabii, ktra znalaza w jego oczach wicej uznania. Podbi j w imieniu swego brata i sprawowa tam rzdy w jego zastpstwie do 1176 roku. Los oszczdzi Saladynowi ucieczki przed gniewem Nur ad-Dina. Na wiosn 1174 roku atabeg przyby do Damaszku, aby uoy tam plan wyprawy na Egipt. Pewnego poranku, jadc przez okoliczne sady, mwi do swoich przyjaci o niepewnoci ludzkiego ycia. Dziewi dni pniej, w dniu 15 maja, zmar na wrzd w gardle. By to wielki wadca i dobry czowiek, ktry ponad wszystko ukocha sprawiedliwo. Po cikiej chorobie, na ktr zapad dziewitnacie lat wczeniej, straci troch dawnej energii i odtd coraz wicej czasu powica praktykom religijnym. Jednake pobono atabega, cho zbyt formalistyczna, zjednaa mu szacunek zarwno poddanych, jak i wrogw. W obejciu by surowy, rzadko si umiecha. Prowadzi skromny tryb ycia, ktry narzuci caej swej rodzinie, poniewa uwaa, e powinien swoje wielkie dochody obrci na cele dobroczynne, a nie na zbytek. By rozwanym i bacznym administratorem, ktry rzdzc z wielk mdroci skonsolidowa pastwo zdobyte przez siebie mieczem. Dy przede wszystkim do ukrcenia samowoli kurdyjskich i tureckich emirw, ktrym nadawa lenna, obcione miast czynszem powinnoci dostarczania mu onierzy, a jednoczenie, poddawszy ich jurysdykcji swoich sdw, sprawowa nad nimi pen wadz. Ten umiarkowany feudalizm przyczyni si znacznie do odnowy dobrobytu Syrii, po niemal stu latach panowania koczownikw. Nur ad-Din by wysoki, niady, prawie bez zarostu, o regularnych rysach i agodnym, smutnym wyrazie twarzy. Z wyjtkiem gry w polo nie uznawa adnych rozrywek. Dziedzicem Nur ad-Dina by jego syn, As-Salih Ismail, jedenastoletni chopiec, ktry przyby z nim razem do Damaszku. Uzyskawszy poparcie matki chopca rzdy regencyjne obj tam emir Ibn al-Mukaddam. W Aleppo natomiast, gwnej stolicy Nur ad-Dina, regentem ogosi si tamtejszy namiestnik, Kumusztakin. Na aren wkroczy take brat stryjeczny nieletniego dziedzica, Sajf ad-Din Ghazi II z Mosulu, zajmujc Nisibis oraz ca Al-Dazir a po Edess. Saladyn, ktry by namiestnikiem najbogatszej prowincji zmarego atabega, wystosowa pismo do Damaszku, domagajc si oddania mu rzdw regencyjnych. Chwilowo jednak nie mia adnych moliwoci wyegzekwowania swych roszcze. Rozam midzy muzumanami stworzy Frankom szans, ktr Amalryk natychmiast wyzyska. W czerwcu pomaszerowa na Banijas. Ibn al-Mukaddam wyruszy z Damaszku, by zagrodzi mu drog, i jak si wydaje, zgodnie z oczekiwaniami krla od razu

przystpi do targw, zobowizujc si do zapaty powanej kwoty w gotwce, uwolnienia wszystkich jecw frankijskich, ktrzy znajdowali si w Damaszku, oraz zawarcia w przyszoci sojuszu przeciwko Saladynowi. Amalryk, ktry mia pocztki dyzenterii, zaakceptowa propozycj Ibn al-Mukaddama. Po podpisaniu ukadu Amalryk uda si konno przez Tyberiad i Nabulus do Jerozolimy, nie pozwalajc si nie w lektyce. Do stolicy przyby ciko chory. Kiedy do oa chorego wezwano lekarzy greckich i syryjskich, krl zada puszczenia krwi i rodka przeczyszczajcego. Lekarze odmwili spenienia jego yczenia, obawiajc si, e wycieczony organizm nie wytrzyma tak ostrej kuracji. Wwczas Amalryk zwrci si do swego nadwornego lekarza frankijskiego, ktry nie mia podobnych skrupuw. W stanie zdrowia chorego nastpia pewna poprawa, ale zaledwie na kilka dni. Amalryk zmar w dniu 11 lipca 1174 w wieku trzydziestu omiu lat. Gdyby historia bya tylko cigiem zagroe i reakcji na nie, to proces jednoczenia si muzumanw pod przewodem Zankiego, Nurad-Dina i Saladyna mona by rzeczywicie uzna za nieuchronn reakcj na pierwsz krucjat. Ale jake czsto los postpuje z nami z kapryn przekor. Na pocztku 1174 zdawao si, e gwiazda Saladyna zaczyna blednc. Tymczasem mier Nur ad-Dina i mier Amalryka, obie nieoczekiwane, nie tylko ocaliy go od zguby, ale jednoczenie otworzyy mu drog do przyszych zwycistw. Dla Frankw natomiast zgon krla, w chwili tak krytycznej, oraz nieszczcia, ktre spady na rodzin krlewsk, stanowiy zapowied upadku Krlestwa Jerozolimskiego. Amalryk by ostatnim krlem chrzecijaskiej Jerozolimy godnym krlewskiej korony. Popenia bdy. W 1168 roku uleg entuzjazmowi feudaw, a w 1169 roku zarazi si ich niezdecydowaniem. Zamiast prowadzi bardziej dalekowzroczn polityk, zbyt pochopnie przyjmowa ofiarowywane mu pienidze, ktrych tak bardzo potrzebowa w tym okresie skarb jego pastwa. Ale by to czowiek olbrzymiej energii i przedsibiorczoci. Udowodni, e ani wasale, ani zakony nie mog bezkarnie postpowa wbrew jego woli. Gdyby y duej, by moe znalazby do si, by odmieni bieg historii i nie dopuci do tryumfu islamu.

KSIGA V

TRIUMF ISLAMU
Rozdzia 1

Islam zjednoczony
Mdrzy dostpi chway udziaem gupich jest haba. - Ksiga Przysw 3, 35

aladyn, ktry bacznie ledzi wszystko z Kairu, przyj wiadomo o mierci krla Amalryka jako znak szczeglnej aski Boej. W kwietniu knowania szyitw doszy do punktu kulminacyjnego, w por jednak dowiedzia si od pewnego zdrajcy o spisku na swoje ycie. Nie zawaha si ani na moment, skazujc prowodyrw na ukrzyowanie, ale nie mia pewnoci, czy nie znajd si jeszcze inni spiskowcy, gdyby armia chrzecijaska przysza im z pomoc. Przez jaki czas wydawao si, e dziedzictwo po Nur ad-Dinie na dobre znajdzie si w obcych rkach. Obecnie, po mierci Amalryka, Saladyn nie obawia si ju inwazji ldowej. Co prawda, flota sycylijska znalaza si bardzo blisko wybrzey Egiptu, poniewa krl Wilhelm II nie wiedzia jeszcze ani o likwidacji spisku szyickiego, ani o mierci Amalryka. W dniu 25 czerwca pojawia si nagle pod Aleksandri eskadra Sycylijska pod komend Tankreda hrabiego Lecce, w sile osiemdziesiciu czterech okrtw wyadowanych wojskiem, zwierztami i prowiantem. Sycylijczycy nie otrzymali jednak spodziewanego wsparcia z ldu, a ju wczeniej Odrzucili pomoc Cesarstwa Bizantyjskiego, poniewa Wilhelm obrazi si na Manuela, ktry ofiarowa mu rk swej crki Marii, ale pniej wycofa si z tej propozycji. Ponadto Wilhelm pragn pokaza, e Sycylijczycy sprawi si lepiej ni Bizantyjczycy w 1169 roku. W kocu jednak, zniechceni nieudan prb zaskoczenia miasta i zaalarmowani wieci o zblianiu si Wojsk Saladyna, zaadowali si na okrty i w dniu 1 sierpnia 1174 odpynli. Saladyn mg bez obaw wyruszy do Syrii. Zdjty strachem namiestnik Damaszku, Ibn al-Mukaddam, zwrci si do Frankw z apelem o pomoc. Przerazi si jeszcze bardziej, gdy mody As-Salih Ismail uciek ze sw matk do Aleppa, oddajc si pod opiek bardziej energicznego Kumusztakina. Z kolei Ibn al-Mukaddam-wezwa na ratunek Sajf ad-Dina Ghaziego II z Mosulu, ktremu wszake w tym momencie zaleao bardziej na umocnieniu swej wadzy w niedawno zdobytej Al-Dazirze. Ludno Damaszku zadaa wtedy od namiestnika wezwania Saladyna. Saladyn wyruszy natychmiast na czele hufca w

sile siedmiuset wyborowych kawalerzystw. Przeprawi si szybko przez Oultrejourdain, nie niepokojony nigdzie przez Frankw, i w dniu 26 listopada dotar do Damaszku. Przyjto go tam z radoci. Noc spdzi w starym domu swego ojca. Nastpnego ranka Ibn al-Mukaddam wpuci go do cytadeli. Saladyn mianowa swego brata Tughtakina namiestnikiem z ramienia As-Saliha i uraczywszy Damasceczykw hojnymi darami ze skarbca As-Saliha wyruszy na pnoc przeciwko Kumusztakinowi. mier krla Amalryka sparaliowaa Frankw. Jedynym mskim przedstawicielem panujcego domu krlewskiego by trzynastoletni trdowaty Baldwin. Siostra ksicia, Sybilla, starsza od niego o rok, nadal bya niezamna. Jej macocha, krlowa Maria Komnena, wydaa na wiat tylko crki, z ktrych jedna umara, druga za, Izabela, miaa dopiero dwa lata. Baronowie bez szemrania zgodzili si na objcie tronu przez Baldwina. Cztery dni po mierci Amalryka patriarcha woy mu na skronie koron krlewsk. Nie mianowano regenta. Rzdy obj seneszalk Miles z Flancy, najbliszy przyjaciel zmarego krla, a z tytuu praw dziedzicznych swej ony senior Oultrejourdain, jednej z najwikszych posiadoci lennych Krlestwa. Miles nie cieszy si jednak sympati, zwaszcza feudaw urodzonych w Outremer, ktrzy poparli Rajmunda z Trypolisu, gdy wystpi on z roszczeniami do regencji. By on - poza siostrami krla - najbliszym krewnym Baldwina majcym w yach krew krlw jerozolimskich. Jego matka, Hodierna, bya ciotk Amalryka. Wprawdzie Boemund z Antiochii pochodzi w prostej linii od starszej siostry Hodierny, Alicji, ale dzielio go od krla jedno pokolenie wicej. W dodatku mieszka daleko, podczas gdy Rajmund oeni si niedawno z drug z kolei najbogatsz dziedziczk w Krlestwie Jerozolimskim, Eschiv z Bures, ksin Galilei, wdow po Walterze z Saint-Omer. Stronnicy Rajmunda, pod przewodem starego konetabla Onufrego II z Toronu oraz rodu Ibelinw i Renalda z Sydonu, zadali rozstrzygnicia kwestii roszcze Rajmunda przez Sd Najwyszy. Miles dugo si wykrca, ale w kocu musia ustpi. Pod koniec jesieni Rajmund obj rzdy regencyjne. Kilka tygodni pniej Miles, ktry czu si gboko dotknity odebraniem mu wadzy, pewnej ciemnej nocy zgin zamordowany skrytobjczo w Akce. Rajmund mia wtedy trzydzieci cztery lata. By to mczyzna wysoki, szczupy, o ciemnych wosach i ciemnej cerze, uderzajco duym nosie, z usposobienia chodny i opanowany, troch wszake skpy. Nie mia w sobie nic z rycerskiego entuzjazmu pierwszych krzyowcw. W cigu dugich lat niewoli zdoby wielk wiedz, nauczy si arabskiego i przestudiowa obyczaje muzumaskie. Na problemy pastw frankijskich patrzy z lokalnego punktu widzenia. Zaleao mu tylko na ich przetrwaniu, nie obchodzia go ich rola jako awangardy wojujcego chrzecijastwa. Inteligentny i cieszcy si poparciem inteligentnych przyjaci, by jednak tylko regentem i mia wrogw. Regencja Rajmunda zapocztkowaa rozam w Krlestwie. Dawniej take istniay tam frakcje, zwaszcza za czasw krlowej Melisandy. Ale ich ywot by krtkotrway. Korona panowaa nad sytuacj. Za rzdw Rajmunda powstay dwa stronnictwa o wyranie rnych obliczach. Jedno, ktre rekrutowao si z miejscowych baronw i szpitalnikw, uznawao za swego przywdc hrabiego Rajmunda i dyo do porozumienia z cudzoziemskimi ssiadami, unikajc ryzykownych przedsiwzi; w skad drugiego wchodzili przybysze z Zachodu i templariusze. To drugie, agresywne i radykalnie chrzecijaskie, znalazo sobie

przywdcw w 1175 roku, kiedy muzumanie wypucili z niewoli Renalda z Chtillon oraz Joscelina z Edessy, hrabiego bez hrabstwa, ktrego los skaza na ycie poszukiwacza przygd. Osobiste animozje odgryway rol jeszcze wiksz ni rnice w pogldach politycznych. Wikszo panw feudalnych bya ze sob spokrewniona, a konflikty rodzinne s zawsze najbardziej zacieke. Dwie ony krla Amalryka nienawidziy si wzajemnie. Agnieszka z Courtenay, siostra hrabiego Joscelina, wysza po rozejciu si z krlem dwukrotnie za m. Trzeci m Agnieszki, Hugon z Ibelinu,22 zmar kilka lat po lubie, a jego nastpca, Renald z Sydonu, skonstatowa pewnego dnia nie bez przyjemnoci, e podobnie jak Amalryka czy go z on zbyt bliskie pokrewiestwo, i postara si o uniewanienie maestwa. Podczas gdy Agnieszka trzymaa stron swego brata i templariuszy, Renald przyczy si do przeciwnej partii. Krlowa Maria Komnena wysza wkrtce powtrnie za m, za brata Hugona z Ibelinu, Baliana, wnoszc mu w posagu swe wdowie lenno, Nabulus. Maestwo to okazao si szczliwe, krlowa-wdowa odgrywaa du rol w stronnictwie, do ktrego nalea jej m. Kilka miesicy po odzyskaniu wolnoci Renald z Chtillon oeni si z dziedziczk Oultrejourdain Stefani, wdow po Milesie z Flancy, ktra o zabjstwo swego ma posdzaa hrabiego Rajmunda. Dugi spr Rajmunda z templariuszami mia take to osobiste. W 1173 roku przyby do Trypolisu pewien rycerz rodem z Flandrii, Gerard z Ridfort, ktry wstpi na sub u hrabiego, otrzymujc od niego obietnic oddania mu rki pierwszej odpowiednio majtnej dziedziczki. Kiedy jednak kilka miesicy pniej zmar senior Al-Batrunu, pozostawiajc swe dobra crce ucji, Rajmund zignorowa roszczenia Gerarda i wyda j za zamonego Pizaczyka imieniem Plivano, ktry niezbyt szarmancko zacign dziewczyn na wag i ofiarowa za ni hrabiemu tyle zota, ile waya. Gerard, zy i zawiedziony, wstpi do zakonu templariuszy, stajc si niebawem jednym z najbardziej wpywowych czonkw tego zakonu i dochodzc do godnoci seneszalka. Nigdy nie przebaczy Rajmundowi. Modziutki krl, ktry, dojrzawszy przedwczenie, zdawa sobie spraw z panujcych na dworze intryg, stara si utrzyma rwnowag midzy dwoma stronnictwami. Wprawdzie Rajmund sprawowa regencj w imieniu Baldwina trzy lata, jednake zwizki krwi skaniay krla do trzymania z Courtenayami. W 1176 roku mianowa swego wuja Joscelina seneszalkiem Krlestwa, a swoj matk Agnieszk sprowadzi na dwr, gdzie zacza wywiera wpyw demoralizujcy. Wystpna i chciwa, nigdy nie miaa dosy ani mczyzn, ani pienidzy. Nie pozwalano jej nawet wychowywa swych dzieci. Baldwina powierzono pieczy Wilhelma z Tyru, Sybill opiekowaa si jej cioteczna babka Jowita, ksiniczkaprzeorysza klasztoru w Betanii. Od tej chwili jednak Agnieszka zacza ingerowa w ich ycie. Baldwin, wbrew swemu zdrowemu rozsdkowi, ulega matce, a Sybill zdominowaa zupenie. Po objciu regencji pierwszym obowizkiem Rajmunda byo zahamowanie ekspansji Saladyna. Frankowie nie mieli moliwoci udaremnienia unii Damaszku z Kairem, niemniej jednak Aleppo do tej chwili utrzymao niezaleno. Natychmiast po nadejciu posikw z Egiptu Saladyn wyruszy z Damaszku do Aleppa. W dniu 9 grudnia 1174 wkroczy do Himsu, gdzie pozostawi pewn liczb wojska z zadaniem oblenia zamku, ktry stawi mu opr. Stamtd przez Ham uda si prosto do Aleppa. Kumusztakin zamkn mu bramy przed samym nosem, Saladyn przystpi
22

Pierwszym mem Agnieszki by Renald z Maraszu, drugim krl Amalryk. (przyp. tum.).

wic w dniu 30 grudnia do regularnego oblenia miasta. Kiedy mieszkacy byli ju prawie zdecydowani na kapitulacj, mody As-Salih Ismail wyszed do zebranego tumu bagajc, aby nie wydawali go w rce czowieka, ktry przywaszczy sobie jego dziedzictwo. Poruszeni niedol modzieca walczyli odtd nieustpliwie. Tymczasem Kumusztakin zaapelowa o pomoc do asasynw i do Frankw. Par dni pniej przyapano kilku asasynw w samym rodku obozu Saladyna, tu koo jego namiotu. Po desperackiej walce wszyscy polegli. W dniu 1 lutego 1175 stan pod Himsem hrabia Rajmund na czele oddziaw frankijskich i z pomoc zaogi zamku zacz szturmowa mury miasta. Przynioso to oczekiwany efekt. Saladyn odstpi od oblenia Aleppa i pody na poudnie. Rajmund si wycofa, nie chcc angaowa si w bitw. Nastpny miesic Saladyn strawi na obleganiu zamku w Himsie. W kwietniu by panem caej Syrii a po Ham na pnocy, ale Aleppo zachowao samodzielno. Z wdzicznoci dla Frankw Kumusztakin zwrci wolno Renaldowi z Chtillon i Joscelinowi z Courtenay oraz wszystkim jecom chrzecijaskim, ktrych od lat trzymano w lochach Aleppa. Sukcesy Saladyna obudziy niepokj bratanka Nur ad-Dina, Sajf ad-Dina Ghaziego II z Mosulu, ktry zdecydowa si wyekspediowa swego stryja, Izz ad-Dina Masuda, na czele silnej armii z pomoc Kumusztakinowi. Saladyn, zapewne w nadziei, e uda mu si doprowadzi do nieporozumie midzy Aleppem a Mosulem, zaoferowa Kumusztakinowi cesj Himsu i Hamy. Kumusztakin nie przyj tej propozycji Wkrtce jednak zaprawieni w bojach onierze Saladyna zaskoczyli poczone oddziay nieprzyjaciela w wwozie na pnoc od Hamy, niszczc je kompletnie. Saladyn nie czu si na tyle silny, by pokusi si o zebranie owocw tego zwycistwa. Przeciwnicy zawarli rozejm, na mocy ktrego Saladyn otrzyma kilka miasteczek na pnoc od Hamy, poza tym wszystko pozostao po staremu. Saladyn wyzwoli si teraz spod formalnego senioratu As-Saliha Ismaila. Stara si ze wszystkich si - owiadczy - suy mu lojalnie, ale As-Salih znalaz sobie innych doradcw i odrzuci jego pomoc. Saladyn przyj tytu krla Egiptu i Syrii i zacz odtd bi monety tylko ze swoim imieniem. Kalif bagdadzki askawie udzieli mu swej sankcji i przysa szaty krlewskie, ktre dotary do niego w maju, gdy przebywa w Hamie. Rozejm z Zankidami nie trwa dugo. W marcu 1176 Sajf ad-Din z Mosulu, wziwszy dowdztwo w swoje rce, przekroczy Eufrat i w okolicy Aleppa doczy do wojsk Kumusztakina. Saladyn, ktry otrzyma wiee posiki z Egiptu, wyruszy stawi mu czoo. W dniu 11 kwietnia w czasie przeprawy przez Orontes w pobliu Hamy wojownicy Saladyna przeyli chwil trwogi na widok zamienia soca, a dziesi dni pniej Sajf ad-Din zaskoczy ich w czasie pojenia koni. Sajf ad-Din nie odway si jednak przej do natychmiastowego natarcia. Tymczasem nastpnego ranka, gdy cign wszystkie swoje siy, by zaatakowa obz Saladyna na Wzgrzu Sutaskim (Tall as-Sultan), okoo trzydziestu piciu kilometrw na poudnie od Aleppa, byo ju za pno. Pierwsze natarcie omal nie przynioso Sajf ad-Dinowi sukcesu, ale Saladyn poszed do kontrataku na czele swych odwodw i zama szeregi nieprzyjaciela. W godzinach wieczornych by panem pola walki. Cay skarbiec, ktry Sajf ad-Din uciekajc pozostawi w obozie, Saladyn rozdzieli miedzy swoich wojownikw. Jecw potraktowano dobrze i wkrtce odesano do domw. Hojno i miosierdzie Saladyna wywoay ogromne wraenie. Bramy Aleppa nadal jednak byy przed nim zamknite. W tej sytuacji Saladyn zaatakowa i zdoby fortece Buzaa i Manbid, pooone midzy Eufratem a tym

miastem, po czym przystpi do oblenia Azazu, wielkiej twierdzy, ktra panowaa nad drog na pnoc. Tam po raz drugi omal nie zgin z rki asasyna, ktry dosta si do jego namiotu, gdy zaywa odpoczynku. Uratowaa go tylko czapeczka z metalowej siatki, ktr nosi pod turbanem. Azaz skapitulowa 21 czerwca. W dniu 24 czerwca Saladyn ponownie stan pod Aleppem. Teraz jednak gotw by do kompromisu. As-Salih i ksita artukidzcy z Hisn Kajfy i Mardinu, ktrzy udzielali poparcia wadcy Aleppa, zgodzili si odstpi Saladynowi wszystkie zdobyte przez niego obszary, po czym obie strony zawary pokj, potwierdzajc go uroczyst przysig. Po podpisaniu traktatu w dniu 29 lipca maa siostra As-Saliha odwiedzia obz Saladyna. Kiedy zapyta j dobrotliwie, jaki chciaaby dosta od niego prezent, dziewczynka odpowiedziaa: Zamek Azaz. Saladyn zwrci twierdz jej bratu. Jakkolwiek Aleppo si nie poddao, to jednak As-Salih i jego krewniacy yli odtd w strachu. Saladyn mg wic z kolei rozprawi si z asasynami i Frankami. Wkroczy w gry Al-Ansarija i obleg Masjaf, gwn warowni asasynw. Szajch Sinan by wtedy nieobecny. Kiedy pospiesznie wraca w gry, wojownicy Saladyna mogli go z atwoci pojma, ale udaremnia im to jaka tajemnicza sia. Wszystko dookoa wydawao si zaczarowane. Nawet Saladyna zaczy drczy koszmarne sny. Gdy pewnej nocy ockn si nage, znalaz na posaniu kilka ciepych jeszcze ciastek, jakie wypiekali tylko asasyni, a obok nich zatruty sztylet i kartk papieru z penym pogrek wierszem. Saladyn uwierzy, e Starzec z Gr by osobicie w jego namiocie. Nie wytrzyma nerwowo. Wysa goca do Sinana, proszc o wybaczenie mu grzechw i obiecujc w zamian za list elazny ju nigdy wicej nie niepokoi asasynw. Starzec z Gr wybaczy Saladynowi, aden z nich nie zama zawartej wwczas ugody. Z Frankami nie mona byo zawrze takiego ukadu. W 1175 roku obie strony zgodziy si na rozejm, ktry Saladyn, chcc mie woln rk w dziaaniach przeciwko Sajf ad-Dinowi, okupi uwolnieniem wszystkich jecw chrzecijaskich. W nastpnym roku Frankowie zamali to zawieszenie broni. Korzystajc z zaabsorbowania Saladyna obleniem Aleppa, Rajmund z Trypolisu napad z Bukaji na Bekaa, a jednoczenie nadcigna tam z poudnia armia krlewska pod wodz Onufrego z Toronu i pitnastoletniego krla. Wydaje si, e Ibn al-Mukaddam, ktry sprawowa wtedy godno namiestnika Baalbeku, odnis nad Rajmundem niewielkie zwycistwo, niemniej jednak wojska chrzecijaskie poczyy si i zaday dotkliw klsk bratu Saladyna, Turanszahowi, i milicji damasceskiej. Na wiadomo o marszu wojsk Saladyna na poudnie chrzecijanie si wycofali. Saladyn poniecha pocigu. Zaleao mu na szybkim powrocie do Kairu. Pozostawiwszy w Syrii siln armi pod komend Turanszaha, przemkn si ponownie przez Oultrejourdain i pod koniec wrzenia przyby do Kairu. Przez rok panowa spokj, ktry odpowiada obu stronom. Podczas gdy Saladyn zajmowa si reform administracji Egiptu oraz przebudow i ufortyfikowaniem Kairu, wadze Krlestwa Jerozolimskiego stany wobec koniecznoci rozwizania najbardziej istotnego problemu wewntrznego. W 1177 roku krl Baldwin, w wieku szesnastu lat, doszed do penoletnioci, Rajmund zoy wic rzdy regencyjne. Jednak trd coraz bardziej zera organizm krla i nie ulegao wtpliwoci, e jego lata s policzone. Dla zapewnienia cigoci sukcesji maestwo Sybilli stao si palc koniecznoci. W 1175 roku, prawdopodobnie z inicjatywy krla Francji Ludwika VII, Baldwin zaprosi do Palestyny Wilhelma, zwanego Dugim Mieczem (Long Epe), syna margrabiego Montferratu, proponujc mu maria z Sybill. Wybr

ten by trafny. Wilhelm mia wietne koligacje. Ojciec jego by najbogatszym feudaem w pnocnej Italii. czyy go wizy bliskiego pokrewiestwa zarwno z cesarzem Fryderykiem Barbaross, jak i z krlem Ludwikiem. Wprawdzie ju nie najmodszy, by jednak mczyzn na tyle wytwornym i przystojnym, by spodoba si modziutkiej ksiniczce. Wilhelm wyldowa w Sydonie w padzierniku 1176. Po lubie z Sybill, ktry odby si kilka dni pniej, Wilhelm otrzyma hrabstwo Jafy i Askalonu i odtd powszechnie uwaano go za dziedzica tronu. Jednake nadzieje, ktre wizano z jego energi i wietnymi koligacjami, okazay si ponne. Na pocztku 1177 roku zachorowa na malari. W czerwcu, po kilkumiesicznej chorobie, zmar. Z kocem lata owdowiaa Sybilla urodzia syna, dziedzica korony krlewskiej, ale z gry byo wiadomo, e regencja stanie si koniecznoci. Posowie krlewscy ponownie przetrzsali Europ w poszukiwaniu drugiego ma dla ksiniczki. Emisariusze ci przeszukiwali Europ take w nadziei znalezienia sprzymierzecw do walki z Saladynem. Jednake wadcy zachodni pochonici byli wtedy bez reszty wasnymi sprawami, a Konstantynopola take nie byo ju sta na pomoc tak znaczn jak dawniej. Rok 1176 by punktem zwrotnym w dziejach Bizancjum. Sutan selducki Kilid Arslan II zacz si buntowa przeciwko cesarzowi. Za ycia Nur ad-Dina sutan mia si na bacznoci, zwaszcza e w 1173 roku Nur ad-Din dokona zbrojnej interwencji w Anatolii, aby nie dopuci do zaanektowania przez Seldukw posiadoci Daniszmendydw. Jeden z dowdcw w armii Nur ad-Dina, Abd alMassih, byy minister na dworze jego brata Kutb ad-Dina z Mosulu, odzyska dla Zu an-Nuna Daniszmendydy Cezare Mazak i zaj Siwas, pozostajc tam ze swoim garnizonem. W tym samym czasie brat Kilid Arslana, Szahinszah, otrzyma potwierdzenie swych praw do Ankary, gdzie przed kilku laty osadzi go cesarz. Po mierci Nur ad-Dina Kilid Arslan odzyska swobod dziaania. Z kocem 1174 roku Abd al-Massih znalaz si z powrotem w Mosulu, Zu an-Nun i Szahinszah przebywali w Konstantynopolu na wygnaniu, a Kilid Arslan sta si panem ich posiadoci. Z kolei sutan obrci si przeciwko Bizancjum. W lecie 1176 Manuel postanowi rozprawi si z Turkami raz na zawsze. Kilka niewielkich zwycistw, ktre odnis przed rokiem, usposobio go tak optymistycznie, e wystosowa pismo do papiea, oznajmiajc, i nadszed czas zorganizowania nowej krucjaty. Za jego spraw droga przez Anatoli bdzie po wieczne czasy bezpieczna. Kuzyn cesarza Andronik Watatses wyruszy przez Paflagoni, by przywrci Zu an-Nunowi wadz nad utraconym terytorium, a jednoczenie Manuel poprowadzi wielk armi cesarsk, wzmocnion wszystkimi rezerwami, jakie mia do dyspozycji, na stolic sutana, Ikonium. Na wie o marszu wojsk cesarskich Kilid Arslan zwrci si z prob o pokj. Jednak Manuel nie wierzy ju jego sowom. Na pocztku wrzenia armia bizantyjska wysana do Paflagonii poniosa druzgocc klsk pod Niksarem. Gow Watatsesa posano jako trofeum sutanowi. Kilka dni pniej armia Manuela opucia dolin Meandru i minwszy fortec Subleum, zbudowan przez cesarza przed rokiem, okrya jezioro Eghridir, wkraczajc na pogrze, ktre prowadzio do potnego pasma grskiego, Sutan Daghlary. Tabory z cikimi machinami oblniczymi i pasz nie pozwalay na szybkie tempo marszu, ktrego trasa wioda przez okolice spustoszone doszcztnie przez Turkw. Droga wspinaa si na przecz, zwan przez Grekw Tzibritze, ze zrujnowanym fortem Myriokefalonna przeciwlegym kracu. W tym miejscu skoncentrowao si wojsko tureckie, z daleka widoczne na ysym zboczu wzgrza.

Dowiadczeni dowdcy ostrzegali Manuela, e majc przed sob wroga nie naley zapuszcza si z nieruchliw armi na trudn do sforsowania przecz, jednak modzi ksita wierzyli w swoj dzielno i aknli sawy bojowej. Przekonali cesarza, e trzeba i naprzd. Sutan cign oddziay wojskowe od wszystkich swoich sprzymierzecw i wasali. Armia turecka nie ustpowaa liczebnoci armii Manuela, a cho gorzej uzbrojona, bya za to bardziej zwrotna. W dniu 17 wrzenia 1176 awangarda wojsk cesarskich przeprawia si przez przecz. Turcy ustpili jej pola i zatoczywszy uk przez okoliczne wzgrza uderzyli na gwne siy cesarskie stoczone na ciasnym szlaku. Szwagier cesarza, Baldwin z Antiochii, na czele puku kawalerii poszed do kontrataku, szarujc pod gr. Poleg Baldwin, padli wszyscy jego onierze. Uwizione w dolinie wojsko widziao t klsk. Panowa tak wielki tok, e trudno byo ruszy rk. Mny dowdca mia pewn szans nie dopuci do katastrofy. Ale odwaga opucia Manuela. Pierwszy wpad w panik i wymkn si z przeczy. Wtedy cae wojsko rzucio si do ucieczki. Tylko garstce wojownikw udao si wydosta z puapki. W nieopisanym zamcie tabory kompletnie zatarasoway drog. Do samego zmroku Turcy, zatknwszy gow Watatsesa na dzid, masakrowali bezkarnie onierzy cesarskich. Pniej, gdy cesarz zbiera resztki swych wojsk na rwninie, sutan wysa do niego herolda z propozycj zawarcia pokoju pod warunkiem, e natychmiast si wycofa i zlikwiduje dwie nowo zbudowane twierdze, Subleum i Doryleum. Manuel przysta chtnie na te warunki. Awangarda cesarska powrcia cao przez przecz, doczajc do aosnych niedobitkw wojsk bizantyjskich, ktre z Manuelem na czele uday si w drog powrotn do kraju, nkane przez Turkw, nie mogcych poj pobaliwoci Kilid Arslana. By moe sutan nie zdawa sobie sprawy z rozmiaru swego zwycistwa. Od tej chwili ca uwag skoncentrowa na wschodzie. Nie interesowaa go ekspansja na zachd. Gwn jego trosk byo zapewnienie swemu pastwu bezpieczestwa. Manuel jednak dobrze rozumia znaczenie tej katastrofy, ktr sam porwnywa z klsk pod Mantzikertem sprzed przeszo stu lat. Potna machina wojenna, dzieo jego dziada i ojca, w jednej chwili si rozleciaa. Na jej odbudow trzeba byo wielu lat, w istocie nie odbudowano jej ju nigdy. Cesarz mia na razie dosy wojska, by broni granic pastwa i w cigu nastpnych trzech lat odnosi nawet niewielkie zwycistwa. Odtd jednak nie mg ju pomaszerowa do Syrii i narzuci Antiochii swej woli. Utraci presti, ktry w dniach najwikszej potgi Nur ad-Dina chroni chrzecijastwo przed zbyt wielk presj islamu. Dla Frankw klska pod Myriokefalonem bya katastrof niemal tak wielk jak dla Bizancjum. Mimo wzajemnej nieufnoci i nieporozumie wiedzieli, e tylko istnienie potnego Cesarstwa ratuje ich od ostatecznego tryumfu islamu. Na razie jednak, pki wadz nad pnocn Syri sprawowa nieletni, saby As-Salih Ismail, nie zdawali sobie sprawy z konsekwencji tej bitwy. Kiedy jednak trzy lata pniej Wilhelm z Tyru odwiedzi Konstantynopol i dowiedzia si caej prawdy, jasno przewidzia niebezpieczestwa, ktre groziy Frankom. Jakkolwiek Manuel utraci armi ldow, to jednak nadal dysponowa siln flot, ktrej gotw by uy do walki z Saladynem. Jeszcze raz, w 1177 roku, przyrzek wesprze swoimi siami morskimi dziaania zbrojne Frankw przeciwko Egiptowi. W lecie owego roku rozeszy si pogoski o przygotowaniach na Zachodzie do krucjaty, mwiono, e Ludwik VII i Henryk II wzili krzye. Tymczasem do Palestyny przyby tylko jeden z zachodnich monowadcw. We wrzeniu, gdy krl Baldwin przychodzi do zdrowia po cikim ataku malarii, wyldowa w Akce Filip hrabia

Flandrii z licznym orszakiem. By on synem hrabiego Teodoryka i Sybilli z Andegawenii. Frankowie, pamitajc o czterech wyprawach krzyowych ojca Filipa i pobonej mioci jego matki do Ziemi witej, wizali z nim wielkie nadzieje. Na wie o przybyciu hrabiego zjawio si czterech ambasadorw cesarskich wysokiego rodu, oferujc pomoc finansow na kampani przeciwko Egiptowi, a wkrtce po nich zawina do Akki flotylla bizantyjska w sile siedemdziesiciu dobrze uzbrojonych okrtw wojennych. Krl Baldwin, zbyt chory, by uczestniczy w dziaaniach wojennych, zaproponowa Filipowi godno regenta pod warunkiem, e obejmie dowdztwo wyprawy egipskiej Filip waha si i wykrca. Najpierw owiadczy, e przyby tylko jako pielgrzym, pniej za, i nie podejmie si sam tak odpowiedzialnego zadania, a gdy krl zaproponowa, by dowdztwo dzieli z nim Renald z Chtillon, wyrazi si krytycznie o charakterze Renalda. Frankowie zwrcili mu uwag, e flota bizantyjska czeka w penym pogotowiu Odpar na to, e nie widzi powodu wysugiwa si Grekom. W kocu wykrztusi, e do Palestyny przyby wycznie w zamiarze wydania za m swoich kuzynek, ksiniczki Sybilli i ksiniczki Izabeli, za synw drogiego jego sercu wasala Roberta z Bethune. Baronowie jerozolimscy stracili cierpliwo Sdzilimy, e przybye walczy za Krzy, a ty prawisz nam tylko o maestwach! - wykrzykn Baldwin z Ibelinu na posiedzeniu Sdu Najwyszego, do ktrego Filip wystpi z t spraw. Po negatywnej decyzji baronw Filip, kipic z gniewu, zacz przygotowywa si do opuszczenia Palestyny. Ambasadorzy cesarza obserwowali te swary z oburzeniem. Stao si jasne, e wyprawa przeciwko Egiptowi nie dojdzie do skutku. Odczekali miesic i peni goryczy odpynli z ca flot, aby ostrzec swego wadc o niepoprawnej lekkomylnoci Frankw. Z kocem padziernika 1177 hrabia Flandrii uda si z Jerozolimy do Trypolisu. Prawdopodobnie mia jednak wyrzuty sumienia, poniewa zgodzi si wzi udzia w ekspedycji przeciwko Hamie pod dowdztwem hrabiego Rajmunda, ktremu krl Baldwin posa z pomoc oddziay posikowe z Krlestwa. Podczas gdy niewielki kontyngent dokona napaci na terytorium Himsu, gdzie wpad w zasadzk i utraci wszystkie upy, obaj hrabiowie oblegli Ham, ktrej namiestnik w tym czasie ciko chorowa. Po nadejciu wojsk damasceskich zrezygnowali jednak z oblenia, nie osignwszy niczego. Z Trypolisu hrabia Filip uda si do Antiochii, gdzie Boemund namwi go do udziau w napaci na miasto Harenc. Harenc nalea do Kumusztakina, byego namiestnika Aleppa z ramienia As-Saliha. Kumusztakin wszake porni si ze swoim wadc, ktry skaza go na mier. Stao si to powodem rebelii wasali Kumusztakina w Harimie przeciwko As-Salihowi, jednake nadejcie Frankw natychmiast pogodzio buntownikw z wadc Aleppa. Boemund i Filip bez wikszego zapau przystpili do oblenia miasta. Prby podkopania si pod mury zawiody, zaoga otrzymaa posiki od As-Saliha, ktrego oddzia zdoa si przedosta przez linie Frankw. Wkrtce jednak baronowie zgodzili si wycofa spod miasta, poniewa As-Salih zawiadomi ich przez swoich emisariuszy, e Saladyn, najgroniejszy wrg zarwno Aleppa, jak i Antiochii, znowu pojawi si w Syrii. Filip uda si do Jerozolimy, aby spdzi tam wita Wielkanocne, po czym odpyn z Laodycei do Konstantynopola. Saladyn przekroczy granic Egiptu w dniu 18 listopada 1177. Zawsze mia doskona sub wywiadowcz. Wiedzia o kryzysie sojuszu franko-bizantyjskiego, doniesiono mu take, e hrabia Flandrii przebywa na pnocy. Zdecydowa si na zaskakujce kontruderzenie wzdu wybrzea palestyskiego. Templariusze, w

obawie o Gaz, wezwali do tej twierdzy wszystkich swoich rycerzy, ale Saladyn pomaszerowa prosto na Askalon. Stary Onufry z Toronu zapad wanie ciko na zdrowiu, a krl Baldwin dopiero co podwign si z choroby. Mimo to Baldwin z hufcem w sile zaledwie piciuset rycerzy - nie mia bowiem wicej wojska pod rk i z biskupem Betlejem, ktry dziery Prawdziwy Krzy, natychmiast pospieszy do Askalonu i dosta si do twierdzy przed przybyciem wojsk nieprzyjacielskich. Stamtd krl wezwa do stawienia si w Askalonie wszystkich uzbrojonych mczyzn w Krlestwie, jednak pierwsze kontyngenty Saladyn dopad po drodze i wzi do niewoli. Z kolei Saladyn, pozostawiwszy niewielki oddzia z zadaniem odcicia krla w Askalonie, wyruszy w kierunku Jerozolimy. Tym razem wszake zgrzeszy zbyt wielk pewnoci siebie. Wiedzc, e na drodze do Jerozolimy nie ma adnych wojsk nieprzyjacielskich, dopuci do rozlunienia dyscypliny, pozwalajc swoim onierzom na rozproszenie si po okolicy i pldrowanie wiosek. Tymczasem krl Baldwin, z desperack odwag, wysa goca z wezwaniem do templariuszy, by pozostawiwszy Gaz na asce losu natychmiast przybyli do Askalonu. Kiedy hufiec templariuszy znalaz si w pobliu twierdzy, Baldwin przebi si przez piercie Egipcjan i z caym wojskiem pomaszerowa do Ibelinu, gdzie skrci w gb ldu. W dniu 25 listopada, gdy wojsko egipskie przeprawiao si przez wwz w okolicy zamku Montgisard, kilka kilometrw na poudnio-wschd od Ar-Ramli, rycerstwo frankijskie uderzyo nagle na Egipcjan z pnocy. Zaskoczenie byo kompletne. Cz oddziaw egipskich udaa si po fura, Saladyn nie zdy ustawi reszty wojska w szyku bojowym. Uszed z yciem tylko dziki swej przybocznej gwardii mameluckiej. Oddziay, ktre dotrzymay Frankom pola, zostay zniesione niemal do szcztu. Krl walczy w pierwszym szeregu wojsk chrzecijaskich. Do zwycistwa przyczynio si walnie mstwo braci Baldwina i Baliana z Ibelinu oraz pasierbw Rajmunda, Hugona i Wilhelma z Galilei, a wedle wiadectwa uczestnikw bitwy rami w rami z nimi walczy wity Jerzy. Po kilku godzinach cae wojsko egipskie w straszliwej panice uciekao w kierunku granicy swego kraju, pozostawiajc na polu bitwy upy i jecw chrzecijaskich. onierze porzucali nawet bro, by nie przeszkadzaa im w ucieczce. Wprawdzie Saladynowi udao si zaprowadzi pewien ad, jednake przeprawa przez Synaj okazaa si bardzo cika, poniewa Beduini bez litoci napadali na niemal bezbronnych uciekinierw. Z granicy egipskiej Saladyn wyekspediowa gocw na dromaderach, by uwiadomi potencjalnym buntownikom, e jest zdrw i cay, a o swoim powrocie do Kairu powiadomi cay Egipt poczt gobi. Niemniej klska ta stanowia bolesny cios dla jego prestiu. Byo to rzeczywicie wielkie zwycistwo, ktre chwilowo uratowao Krlestwo od zguby. Na dusz met wszake nie zmienio sytuacji. Egipt dysponowa nieograniczonymi rodkami, podczas gdy Frankowie jak zawsze odczuwali dotkliwy brak ludzi. Gdyby krl Baldwin mia wwczas moliwo udania si w pocig za nieprzyjacielem do samego Egiptu lub dokonania byskawicznego ataku na Damaszek, by moe udaoby mu si skruszy potg Saladyna, jednake, zdany tylko na wasne siy, nie mg naraa swej niewielkiej armii na ryzykowne operacje ofensywne. W tej sytuacji postanowi zbudowa silne fortyfikacje wzdu granicy damasceskiej, poniewa utrata Banijasu spowodowaa niebezpieczn luk w systemie obronnym Krlestwa. Podczas gdy Onufry z Toronu zaj si ufortyfikowaniem wzgrza Hunin, pooonego na drodze z Banijasu do Toronu, krl przystpi do budowy zamku nad grnym Jordanem, midzy jeziorami Al-Hula a

Genezaret, w miejscu panujcym nad brodem, ktry cieszy si saw szczegln, gdy Jakub zmaga tam si z anioem, brodem zwanym take Brodem Boleci.23 Tereny po obu stronach rzeki zamieszkiwali muzumascy wieniacy i pasterze, z ktrych cz bya poddanymi Damaszku, a cz chrzecijan. Jedni i drudzy swobodnie przekraczali granic, ktr wyznacza tylko wielki db, a Frankowie zobowizali si, e w miejscu tej przeprawy nigdy nie zbuduj fortyfikacji. Baldwin opowiada si za dotrzymaniem tej umowy i budow zamku gdzie indziej, ale templariusze przeforsowali swoje zdanie. Kiedy miejscowi muzumanie wnieli skarg do Saladyna, e Frankowie nie dochowali danego sowa, zaoferowa on krlowi najpierw szedziesit tysicy, a potem sto tysicy sztuk zota za poniechanie tej budowy. Otrzymawszy odmow krla Saladyn zoy lub, e zajmie si t spraw osobicie. Po klsce pod Montgisard Saladyn przez kilka miesicy nie rusza si z Egiptu, chcc mie cakowit pewno, e sytuacja wewntrzna kraju nie budzi adnych obaw. Pod koniec wiosny 1178 uda si do Syrii i reszt roku spdzi w Damaszku. Z wyjtkiem kilku napaci upieskich z obu stron nie doszo w tym roku do adnych dziaa zbrojnych. Midzy Antiochi a Aleppem panoway stosunki pokojowe, a Antiochi czy take sojusz z pastwem ormiaskim w Cylicji, ktrego ksi, renegat Mleh, natychmiast po mierci Nur ad-Dina zosta zdetronizowany przez swego bratanka, Rubena III. Ruben y w przyjani z Frankami, okazujc im pomoc w czasie nieudanego oblenia Harencu. Boemund III natomiast stara si pozyska yczliwo cesarza i w 1177 roku wstpi powtrnie w zwizek maeski, polubiajc Teodor, krewn Manuela. Na wiosn 1179 roku, kiedy rozpocz si zwyczajny w tej porze wypd zwierzt na pastwiska, krl Baldwin postanowi zagarn stada owiec, ktre pasterze pdzili z rwnin damasceskich w kierunku Banijasu. Saladyn wysa swego bratanka, Farruchszaha, poleceniem rozpoznania sytuacji. Mia on poinformowa swego stryja o kierunku marszu Frankw. Tymczasem w dniu 10 kwietnia, w wskiej dolinie, ktra prowadzia lasem w pobliu Banijasu, Farruchszah nagle natkn si na chrzecijan. Muzumanie zaskoczyli krla kompletnie. Zdoa on ocali swoje wojsko tylko dziki heroizmowi konetabla Onufrego z Toronu, ktry odpiera ataki nieprzyjaciela, pki oddziay krlewskie nie wydostay si z potrzasku. Onufry odnis mierteln ran i w dniu 22 kwietnia zmar w swoim nowym zamku w Huninie. Nawet muzumanie oddali cze temu rycerzowi wielkiego charakteru. mier Onufrego stanowia wielk strat dla Krlestwa, poniewa by on jedynym powszechnie szanowanym mem stanu starej generacji. Korzystajc ze zwycistwa Farruchszaha Saladyn obleg zamek nad Brodem Jakuba. Zaoga stawia jednak tak dzielny opr, e po kilku dniach wycofa si i rozoy obz na przedpolu Banijasu. Stamtd zacz wysya do Galilei i Libanu oddziay dywersyjne, ktre niszczyy zbiory na terenie od Sydonu do Bejrutu. Krl Baldwin, zebrawszy wojska krlewskie, wezwa hrabiego Rajmunda do przybycia ze swoim hufcem. Oddziay chrzecijaskie pomaszeroway przez Tyberiad i Safad do Toronu. Doniesiono tam krlowi, e z wybrzea powraca z wielkimi upami oddzia pod wodz Farruchszaha. Chrzecijanie posunli si przeto na pomoc, zamierzajc dopa go w dolinie Mard Ujun, Bonia rde, pooonej midzy rzek Al-Litani a
Walka Jakuba z anioem odbya si koo brodu na potoku Jabbok, ktry jest dopywem Jordanu. Jakub nazwa to miejsce Penuel - Oblicze Boga. Ksiga Rodzaju 32, 25 (przyp. tum.).
23

grnym Jordanem. Tymczasem Saladyn ze stanowiska obserwacyjnego na wzgrzu na pnoc od Banijasu spostrzeg, e po drugiej stronie Jordanu stada zwierzt rozpraszaj si w popochu. Domyliwszy si, e maszeruje tamtdy wojsko frankijskie, ruszy za nim w pocig. W dniu 10 czerwca 1179, gdy oddziay krlewskie gromiy Farruchszaha w Mard Ujun, hrabia Rajmund i templariusze wysunli si troch naprzd w stron Jordanu. U wlotu do pewnej doliny znaleli si oko w oko z wojskiem Saladyna. Templariusze poszli natychmiast do ataku, ale Saladyn dokona kontrnatarcia z tak wielk si, e cofnli si w nieadzie, doczajc do oddziaw Baldwina. Hufce krlewskie take nie dotrzymay Saladynowi pola i wkrtce caa armia chrzecijaska rzucia si do ucieczki. Krlowi i hrabiemu Rajmundowi udao si z czci wojska przeprawi przez Al-Litani i schroni w wielkim zamku Beaufort, pooonym na wysokim wzgrzu na lewym brzegu rzeki. Wszyscy, ktrzy zostali po drugiej stronie rzeki, bd polegli, bd dostali si pniej do niewoli. Cz uciekinierw, ominwszy Beaufort, podya prosto w kierunku wybrzea morskiego. Po drodze spotkali Renalda z Sydonu z druyn miejscowych wojownikw. Dowiedziawszy si od nich, e przybywa za pno, Renald zawrci. Gdyby jednak posun si do Al-Litani, by moe zdoaby uratowa wielu chrzecijaskich onierzy. Wrd jecw Saladyna znaleli si Odon z Saint-Amand, wielki mistrz zakonu wityni, ktrego brawura bya gwn przyczyn klski, oraz Baldwin z Ibelinu i Hugon z Galilei. Hugona wnet wykupia jego matka, hrabina Trypolisu, za pidziesit pi tysicy dinarw tyryjskich. Za Baldwina z Ibelinu Saladyn zada stu pidziesiciu tysicy dinarw, czyli okupu, jaki pacono za krla, co wiadczyo, e uwaa go za osobisto bardzo wysokiej rangi. Po kilku miesicach Baldwin odzyska wolno w zamian za uwolnienie okoo tysica jecw muzumaskich i obietnic, e postara si znale pienidze na okup. Istniaa moliwo wymiany Odona za jakiego wybitnego jeca muzumaskiego. Ale wielki mistrz by zbyt dumny, by przyzna, e kto moe dorwna mu znaczeniem. Pozosta w wizieniu damasceskim, gdzie zmar w nastpnym roku. Mimo tak walnego zwycistwa Saladyn nie dokona inwazji na Palestyn, prawdopodobnie dlatego, e doszy go suchy o przybyciu znacznej kompanii rycerzy pod wodz Henryka II hrabiego Szampanii, Piotra z Courtenay24 i Filipa, biskupa Beauvais.25 Zaatakowa natomiast zamek nad Brodem Jakuba. Po piciu dniach oblenia, od 24 do 29 sierpnia, udao mu si dokona podkopu pod mury i wtargn do twierdzy. Wszyscy obrocy ponieli mier, zamek zrwnano z ziemi. Przybysze z Francji nie zdradzali chci ratowania zamku i niebawem udali si w drog powrotn do swego kraju. Jeszcze raz okazao si, e z krzyowcw zachodnich nie ma adnego poytku. Po napaci, ktrej flota egipska dokonaa w padzierniku 1179 na statki zakotwiczone w basenie portowym Akki, oraz niszczycielskim najedzie muzumaskim na Galile na pocztku nastpnego roku krl Baldwin wystpi do Saladyna o zawieszenie broni. Przez ca zim i pocztek wiosny panowaa katastrofalna susza, Syrii grozi gd. Obie strony pragny unikn dewastowania mizernych plonw na polach uprawnych. Wydaje si rwnie prawdopodobne, e w planach Saladyna zdobycie Aleppa miao pierwszestwo przed podbojem Krlestwa
24 25

Brat krla Francji, Ludwika VII (przyp. B.Zientary). Syn Piotra z Dreux, bratanek Ludwika VII (przyp. B. Zientary).

Jerozolimskiego. W maju 1180 przedstawiciele Baldwina i Saladyna podpisali dwuletni rozejm. Ukad ten nie obejmowa hrabstwa Trypolisu, jednake po napaci floty egipskiej na port w Tortosie niepowodzeniu najazdu muzumanw na Al-Bukaj podobny traktat zawar Saladyn take z hrabi Rajmundem. W jesieni Saladyn uda si na pnoc, w kierunku Eufratu, otrzyma bowiem wiadomo, e sprzymierzony z nim ksi artukidzki Nur ad-Din z Hisn Kajfy powani si z Kilid Arslanem Seldukid. Poszo o to, e Nur ad-Din, ktry polubi crk sutana, przenis swj afekt na pewn mod tancerk. W dniu 2 padziernika 1180 odby si z inicjatywy Saladyna zjazd w Samosacie, w ktrym wzili udzia ksita artukidzcy oraz posowie Kilid Arslana, Sajf ad-Dina z Mosulu i ormiaskiego ksicia Rubena z Cylicji. Poprzysigli oni uroczycie, e przez dwa nastpne lata zachowaj pokj. Krl Baldwin stara si wyzyska t chwil wytchnienia dla zorganizowania frontu chrzecijaskiego przeciwko islamowi. Wilhelm z Tyru, od 1175 roku podniesiony do godnoci arcybiskupa, uda si w 1179 roku do Rzymu na sobr lateraski i w drodze powrotnej, pod koniec tego roku, odwiedzi Konstantynopol. Cesarz Manuel przyj go jak zawsze z wielk kurtuazj i yczliwoci, ale Wilhelm nie mg si pozby wraenia, e cesarz stoi ju nad grobem. Klska pod Myriokefalonem bya dla niego tak wielkim wstrzsem, e od tej chwili sta si innym czowiekiem. Nadal jednak bardzo interesowa si Syri. Wilhelm bawi w stolicy siedem miesicy. Uczestniczy w wielkich uroczystociach z okazji lubu nie najmodszej ju crki Manuela, dwudziestoomioletniej Marii, z Rajnerem z Montferratu, szwagrem Sybilli, oraz zalubin dziesicioletniego syna Manuela, Aleksego, z dziewicioletni ksiniczk francusk Agnieszk.26 Drog powrotn do Antiochii arcybiskup odby w towarzystwie posw cesarskich. Ksi ormiaski Ruben zabiega o zacienienie sojuszu z Frankami. Na pocztku 1181 roku uda si z pielgrzymk do Jerozolimy, gdzie polubi Izabel z Toronu, crk Stefanii z Oultrejourdain. Nawet jakobici syryjscy gosili gotowo udziau we wsplnym froncie chrzecijaskim, czemu da wyraz patriarcha jakobicki, historyk Micha, w czasie swej wizyty w Jerozolimie, gdzie odby dug rozmow z krlem. Pokadano take nadziej w sprzymierzecu z krainy pooonej gdzie na Dalekim Wschodzie Od 1150 roku kry po Europie Zachodniej list, ktry uchodzi za pismo wystosowane do cesarza Manuela przez potnego wadc, ksidza Jana. Jakkolwiek list by niewtpliwie sfabrykowany przez pewnego biskupa niemieckiego, malowa bogactwo i pobono krla-ksidza w barwach tak urzekajcych, e trudno byo nie uwierzy. W 1177 roku papie wysa swego lekarza Filipa z zadaniem zebrania bliszych informacji i dorczenia apelu o pomoc. Jak si zdaje, Filip zakoczy sw podr w Abisynii, nie dowiedziawszy si niczego konkretnego. Nadal jednak nie zjawi si z Zachodu aden mony rycerz, nikogo nie ncia perspektywa maestwa z ksin Sybill i odziedziczenia tronu. W czasie swego pobytu w Rzymie Fryderyk z Tyru zwrci si do Hugona III Z Burgundii, ksicia z krlewskiego domu Kapetyngw, z prob o przyjcie kandydatury. Hugon z pocztku si zgodzi, pniej jednak przewaya w nim niech do rozstania si na zawsze z Francj. Tymczasem Sybilla zadurzya si w Baldwinie z Ibelinu. Ibelinowie, cho skromnego pochodzenia, naleeli obecnie do najprzedniejszych rodw feudalnych Krlestwa. Po zgonie Baliana Starego, zaoyciela rodu, Ibelin dosta si szpitalnikom, Ar-Ramla natomiast przesza na jego najstarszego syna,
26

Crka Ludwika VII (przyp. B.Zientary).

Hugona, a po mierci Hugona na Baldwina, ktry oeni si z dziedziczk Bajsanu, ale po jakim czasie wyrzek si swej maonki na podstawie zawsze skutecznego argumentu zbyt bliskiego pokrewiestwa. Modszy brat Baldwina, Balian, ktry polubi krlow Mari Komnen, by seniorem Nabulusu, wdowiego lenna swej ony. Baldwin i Balian dzieryli prym wrd miejscowych feudaw i mimo poledniego rodowodu Ibelinw maestwo Baldwina z Sybilla spotkaoby si z uznaniem caego kraju. Zanim jednak doszo do zarczyn, Baldwin wpad w rce muzumanw w Mard Ujun. Sybilla napisaa wtedy do niego list, w ktrym zapewniaa go o swej mioci. Kiedy jednak Baldwin powrci z niewoli, owiadczya mu chodno, e nie moe wyj za niego za m, pki ciy na nim tak ogromny dug z tytuu okupu. Argument ten, cho troch deprymujcy, by wszake na tyle rozsdny, e Baldwin, nie majc adnych moliwoci zdobycia pienidzy, uda si do Konstantynopola i zwrci do cesarza z pokorn prob o okazanie mu pomocy finansowej. Manuel, ktry lubowa si we wspaniaomylnych gestach, zapaci za niego cay okup. Na wiosn 1180 Baldwin tryumfalnie wrci do Palestyny, gdzie si dowiedzia, e Sybilla zarczya si ju z innym mczyzn. Hrabina Agnieszka nigdy nie ywia sympatii do krewnych swych czterech mw, a ze szczegln niechci odnosia si do Ibelinw. Przed kilku laty przyby do Palestyny pewien rycerz rodem z Poitou, Amalryk, modszy syn hrabiego Lusignan. Zyska sobie saw wytrawnego onierza, ktra po mierci Onufrego z Toronu przyniosa mu godno konetabla. Mniej wicej w tym czasie polubi crk Baldwina z Ibelinu, Eschiv. Jednoczenie za mia romans z Agnieszk. We Francji pozostawi modszego brata, Gwidona. Za namow Agnieszki zacz opowiada Sybilli z tak wielk emfaz o urodzie i wdziku tego modzieca, e ksina poprosia go o sprowadzenie brata do Palestyny. W czasie bytnoci Baldwina z Ibelinu w Konstantynopolu Amalryk uda si do Francji, aby sprowadzi Gwidona do Palestyny i przygotowa do odegrania wyznaczonej mu roli. Sybilla stwierdziwszy, e w opowiadaniach o urodzie modego czowieka nie byo adnej przesady, oznajmia, e pragnie wyj za niego za m. Krl daremnie usiowa odwie sw siostr od tego zamiaru, dla wszystkich bowiem byo oczywiste, e Gwidon jest modziecem sabego charakteru i niewielkiego rozumu. Baronowie palestyscy wpadli w pasj dowiedziawszy si, e ich monarch ma zosta najmodszy syn poledniego nobila francuskiego, ktry ca chwa swego rodu opiera na pochodzeniu od rusaki Meluzyny. Jednake Agnieszka i Sybilla tak zadrczay chorego, zmczonego krla, e w kocu da swoje przyzwolenie na to maestwo. Na Wielkanoc 1180 Gwidon polubi Sybill, otrzymujc w lenno hrabstwa Jafy i Askalonu. Z powodw politycznych, a take i osobistych Ibelinowie doznali bolesnego zawodu, co jeszcze bardziej pogbio ich rozdwik z Courtenayami, ktrych popiera Renald z Chtillon. W padzierniku 1180 krl, ktremu zaleao na pojednaniu tych monych rodw, zarczy sw siostr przyrodni, Izabel, z Onufrym IV z Toronu. Izabela bya pasierbic Baliana z Ibelinu, a Onufry pasierbem Renalda z Chtillon. Co wicej, Onufry jako wnuk i dziedzic wielkiego konetabla oraz prawowity spadkobierca Oultrejourdain, lennej posiadoci swej matki, by wrd caej miejscowej arystokracji najodpowiedniejszym kandydatem do rki siostry krlewskiej, naleao si wic spodziewa, e wybr ten spotka si z uznaniem ogu baronw. Poniewa ksiniczka miaa dopiero osiem lat, ceremoni lubu odroczono o trzy lata. Zarczyny te wszake nie speniy nadziei. Kilka dni

pniej, w czasie wyboru nowego patriarchy, Courtenayowie dowiedli swej siy. W dniu 6 padziernika 1180 patriarcha Amalryk poegna si ze wiatem. W dniu 16 padziernika kapitua jerozolimska, pod presj hrabiny Agnieszki, powoaa na stolec patriarszy Herakliusza, arcybiskupa Cezarei. By to ledwo pimienny kapan z Owernii, ale za to tak wielkiej urody, e Agnieszka, nie mogc si jej oprze, obdarzya go specjalnymi wzgldami, dziki ktrym pi si on stale po szczeblach hierarchii kocielnej. W tym czasie jego kochank bya ju ona pewnego sukiennika, Paschia de Riveri, ktr wkrtce w caym Krlestwie nazywano Madame la Patriarchesse. Wielce wzburzony Wilhelm z Tyru przyby ze swojej diecezji do Jerozolimy, starajc si nie dopuci do wyboru Herakliusza, jednake niczego nie wskra. Chocia elektorzy zgosili go jako swego drugiego kandydata, to jednak krl, molestowany przez matk, zatwierdzi nominacj Herakliusza. Odtd wadz ujli mocno w swoje rce Courtenayowie i Lusignanowie oraz ich sprzymierzecy, Renald z Chtillon i patriarcha. W kwietniu 1181 postanowili rozprawi si z Wilhelmem z Tyru, ktry jako dawny wychowawca krla by dla nich niebezpieczny. Pod jakim bahym pretekstem Herakliusz oboy go ekskomunik. Po bezowocnych prbach anulowania tego werdyktu Wilhelm w 1182 lub 1183 uda si do Rzymu, aby przedoy sw spraw trybunaowi papieskiemu. Pozosta tam ju na zawsze i tam zmar, otruty, jak powiadano, przez wysannika patriarchy. Z kolei zaatakowano Rajmunda z Trypolisu. Kiedy na pocztku 1182 roku zamierza uda si do Galilei, ktra naleaa do jego ony, urzdnicy Baldwina nie przepucili go przez granic Krlestwa, Agnieszka i Joscelin wmwili bowiem Baldwinowi, e Rajmund knuje spisek przeciwko Koronie. Dopiero po remonstracjach oburzonych baronw palestyskich Baldwin cofn ten rozkaz. Niechtnie przysta na spotkanie z Rajmundem, ktry przekona go o swej niewinnoci. Gdyby sytuacja midzynarodowa nie bya tak krytyczna, intrygi, ktre omotay bliskiego mierci, trdowatego krla, nie byyby moe tak niebezpieczne. W tym czasie jednak Frankowie stracili swego najmocniejszego sprzymierzeca, cesarza Manuela, ktry w dniu 24 wrzenia 1180 roku zmar w Konstantynopolu. Manuel naprawd darzy ich przyjani i naprawd stara si im pomc, z wyjtkiem tych sytuacji, gdy kolidowao to z racj stanu Cesarstwa. By to czowiek wielkich talentw i peen prawdziwego majestatu, ale nie zapisa si w historii jako wielki cesarz, poniewa ambicja sprawowania prymatu w wiecie chrzecijaskim przywioda go do podejmowania ryzykanckich przedsiwzi, na ktre Cesarstwa nie byo ju sta. Posya swe wojska do Italii i na Wgry, mimo e w tym momencie niezbdne byy na granicy anatolijskiej lub na Bakanach. Ze swej szkatuy cesarskiej czerpa penymi garciami, jakby bya bez dna. Pod Myriokefalonem jego zmoona kampaniami armia otrzymaa miertelny cios, a niezliczone koncesje handlowe, ktre przyznawa woskim miastom handlowym w zamian za dorane korzyci dyplomatyczne, doprowadziy do zuboenia jego poddanych. W konsekwencji skarbiec cesarski ju nigdy nie osign dawnego bogactwa. Przepych dworu cesarskiego olniewa wiat, wywoujc wraenie wikszej potgi Bizancjum, ni miao to miejsce w istocie, ale mimo wszystko, gdyby Manuel y duej, swoj flot i zotem mg jeszcze odda Frankom ogromne usugi. Si swej osobowoci zdoa zachowa integralno Cesarstwa, jednake po jego zgonie zaczo ono wyranie chyli si ku upadkowi. Do ostatnich chwil walczy ze mierci, wierzc uparcie w przepowiednie, ktre daway mu jeszcze czternacie lat ycia, i w rezultacie nie wyda adnych rozporzdze w sprawie regencji na czas maoletnioci swego syna.

Nastpca Manuela, cesarz Aleksy II, mia jedenacie lat. Zgodnie z pradawnym precedensem rzdy regencyjne obja cesarzowa-matka. Cesarzowa Maria wszake bya acinniczk z Antiochii, pierwsz acisk wadczyni Cesarstwa, i z racji swego pochodzenia nie cieszya si sympati ludu Konstantynopola. Sabo Manuela do acinnikw od dawna budzia powszechn niech. Powtarzajce si raz po raz zatargi o wadz kocieln w Antiochii jeszcze bardziej przyczyniy si do rozgoryczenia Bizantyjczykw. W Bizancjum nigdy nie zapomniano o rozbjniczym przemarszu krzyowcw przez ziemie cesarskie, pamitano o rzezi na Cyprze oraz o masakrach, ktrych dopucili si Wenecjanie, Pizaczycy i Genueczycy. Najbardziej znienawidzeni byli kupcy italscy, ktrzy panoszyli si w Konstantynopolu, ukontentowani sw dominujc pozycj w handlu Cesarstwa, nierzadko osignit w drodze zbjeckich napaci na spokojnych mieszkacw prowincji. Cesarzowa wybraa na swego doradc, a jak kryy suchy, take i swego kochanka, protosebastosa Aleksego Komnena, bratanka swego ma, stryja traktat z Wenecj, zobowizujc si do pacenia co roku odszkodowania za poniesione przez Wenecjan szkody, ale dla udobruchania papiea zbudowa w stolicy koci aciskiego obrzdku, zachca take kupcw zachodnich do powrotu do Cesarstwa. Gwnymi wrogami Bizancjum byli cesarz Fryderyk Barbarossa i krl Sycylii, Wilhelm II. W 1184 roku doszo do politycznie niebezpiecznego maestwa syna Fryderyka, Henryka, z siostr i dziedziczk Wilhelma II, Konstancj. W przewidywaniu grocego w niedalekiej przyszoci najazdu Sycylijczykw Andronik stara si zapewni bezpieczestwo wschodniej granicy Cesarstwa. wiadom rosncej potgi Saladyna, nie zawaha si przekreli polityki Manuela, zawierajc z Saladynem traktat, w ktrym w zamian za sojusz przeciwko Seldukom pozostawi mu woln rk w dziaaniach przeciwko Frankom. Jak mona sdzi, w traktacie tym okrelono podzia przyszych zdobyczy terytorialnych i wyznaczono strefy wpyww. Traktat ten jednak pozosta martw liter, poniewa Andronik, z obawy o sw pozycj w Konstantynopolu, zacz stosowa rodki represyjne z coraz wikszym okruciestwem, a w kocu nikt w stolicy nie czu si bezpieczny. Przeladowa nie tylko arystokracj, ale take kupcw i prostych rzemielnikw, ktrych policja cesarska, na podstawie najbahszego podejrzenia o spisek, wtrcaa do wizienia, olepiaa lub posyaa na szafot. Kiedy w sierpniu 1185 roku wojsko sycylijskie wyldowao w Epirze i pomaszerowao na Tessalonik, Andronik straci panowanie nad sob. Masowe aresztowania i egzekucje doprowadziy ludno do stanu wrzenia, ktre przerodzio si w otwarty bunt, gdy niemody i trzymajcy si na uboczu kuzyn cesarza, Izaak Angelos, zdoa si wyrwa z rk siepaczy i stanwszy na stopniach otarza w kociele Boej Mdroci zaapelowa o pomoc. W tym momencie nawet gwardia przyboczna opucia Andronika. Usiowa on zbiec na brzeg azjatycki, ale pojmano go i na sparszywiaym wielbdzie obwieziono po miecie, po czym rozszalay tum storturowa go i rozszarpa na kawaki. Cesarzem obwoano Izaaka Angelosa. Przywrci on pewien porzdek i zawar upokarzajcy pokj z krlem Sycylii. By to jednak wadca kompletnie nieudolny. Staroytne Cesarstwo stao si pastwem podrzdnym, ktre odtd odgrywao znikom rol na arenie midzynarodowej. Zmierzch potgi Bizancjum doprowadzi do zachwiania rwnowagi na Wschodzie. Ksita ormiascy z Cylicji i wadcy Antiochii nie posiadali si z radoci i uczcili wyzwolenie spod wadzy cesarskiej zaartym konfliktem. Na wiadomo o zgonie Manuela Boemund III rozszed si ze sw on, Greczynk, aby polubi pewn

dam z Antiochii, kobiet znan ze swobodnych obyczajw, imieniem Sybilla. Patriarcha Emeryk, ktry krzywym okiem patrzy ju na maestwo ksicia z Greczynk, uzna cudzoony zwizek za grzech woajcy o pomst do Boga. Rzuci kltw na Boemunda, miasto oboy interdyktem i ponownie usun si do AlKusajru. Nobile antiochescy nienawidzili Sybilli z caego serca i mieli racj. Bya ona bowiem patnym szpiegiem Saladyna, ktremu dostarczaa informacji o sile i ruchach wojsk frankijskich. Opowiedzieli si po stronie Emeryka. Kiedy zdawao si, e lada moment dojdzie do wybuchu wojny domowej, krl Baldwin wysa deputacj duchownych pod przewodnictwem patriarchy Herakliusza w celu polubownego rozsdzenia sprawy. W zamian za finansow rekompensat Emeryk uchyli interdykt, ale cho utrzyma w mocy kltw, niemniej jednak Sybilla zostaa oficjalnie uznana za ksin Antiochii. Wielu panw feudalnych, niezadowolonych z tego werdyktu, zbiego na dwr Rubena. Z kocem 1182 roku stosunki midzy tymi ksitami skomplikoway si jeszcze bardziej, poniewa Izaak Komnen, bizantyjski namiestnik Cylicji, zbuntowawszy si przeciwko Andronikowi, wezwa Boemunda na pomoc przeciwko Rubenowi i wpuci jego oddziay do Tarsu. Boemund rycho zmieni front i sprzeda Tars oraz namiestnika cesarskiego Rubenowi, czego wkrtce poaowa. Templariusze wykupili Izaaka z niewoli, zawierzywszy zawartemu z nim porozumieniu, e Cypryjczycy, ktrzy darzyli go wielk yczliwoci, zwrc im wyoon kwot. Po odzyskaniu wolnoci Izaak uda si na Cypr, gdzie ogosi si niezalenym cesarzem, a dugu nigdy nie zapaci. Niebawem Ruben zaniepokoi swoich ssiadw, anektujc mae ksistwo ormiaskie Hetumidw ze stolic w Lambronie, ktre zdoao przetrwa w pnocno-zachodniej Cylicji pod opiekuczymi skrzydami Konstantynopola. Ekspansja Rubena zatrwoya rwnie Boemunda, ktry w 1185 roku zaprosi go do Antiochii na uczt pojednawcz i natychmiast po przybyciu do miasta wtrci do wizienia. Tymczasem jednak brat Rubena, Leon, dokoczy podboju posiadoci Hetumidw i zaatakowa Antiochi. Ruben odzyska wolno w zamian za odstpienie Boemundowi Mamistry i Adany, ktre odbi natychmiast po powrocie do Cylicji, stajc si panem caej prowincji. Boemund dokona w odwecie kilku upieskich najazdw, nie osign jednak adnych konkretnych rezultatw. Te godne ubolewania wanie midzy wadcami maych pastewek chrzecijaskich byy Saladynowi bardzo na rk. Ani Bizancjum, ani Frankowie z Syrii pnocnej nie mogli mu ju przeszkodzi w ekspansji terytorialnej, nie sta ich rwnie byo na okazanie pomocy Krlestwu Jerozolimskiemu. Jedynym chrzecijaskim pastwem na Wschodzie, ktre budzio respekt muzumanw, byo odlege krlestwo Gruzji, zaabsorbowane w tym okresie zwikszaniem swego stanu posiadania kosztem selduckich ksit Iranu, ktrych kopoty radoway serce Saladyna. W tej sytuacji kapitalne znaczenie dla Krlestwa Jerozolimskiego miao utrzymanie rozejmu z 1180 roku. Jednake w wyobrani Renalda z Chtillon, obecnie seniora Oultrejourdain, nie miecia si polityka sprzeczna z jego yczeniami. Zgodnie z postanowieniami rozejmu chrzecijascy i muzumascy kupcy mieli prawo do swobodnego tranzytu przez terytoria obu pastw. Ale Renalda drani widok bogatych karawan muzumaskich, ktre przechodziy bez szwanku o krok od jego posiadoci. W lecie 1181 nie opar si pokusie i na czele oddziaw zwerbowanych z miejscowej ludnoci pomaszerowa w gb Arabii, do Tajmy, pooonej w pobliu szlaku z Damaszku do Mekki. W okolicy tej oazy napad na karawan, ktra zdaa do Mekki, i obrabowa j do szcztu. Jak si zdaje, zamierza

nawet napa na Medyn, ale Saladyn, ktry bawi wtedy w Egipcie, rozkaza natychmiast swemu bratankowi Farruchszahowi wkroczy na czele wojsk damasceskich do Oultrejourdain, co zmusio Renalda do pospiesznego odwrotu do swojego lenna. Saladyn wystpi ze skarg do krla Baldwina o zamanie rozejmu, dajc stosownego odszkodowania. Baldwin uzna suszno jego roszcze, jednak mimo usilnych nalega Renald odmwi naprawienia wyrzdzonej szkody. Sojusznicy Renalda na dworze krlewskim opowiedzieli si po jego stronie, a w kocu krl, nie zdobywszy si na stanowczo, przesta zajmowa si t spraw. Tymczasem kilka miesicy pniej fatalna pogoda zmusia konwj statkw, z tysicem piciuset pielgrzymw, ktrzy nic nie wiedzieli o zamaniu rozejmu, do wyldowania na wybrzeu egipskim w pobliu Damietty. Saladyn rozkaza zaku ich w kajdany i zawiadomi krla, e uwolni ich dopiero po zwrceniu towarw zrabowanych przez Renalda. Renald ponownie oznajmi, e niczego nie zwrci. Wojna staa si nieunikniona. Renald i jego sojusznicy namwili krla na skoncentrowanie wojsk w Oultrejourdain, by uderzy na Saladyna, gdy przybdzie tam z Egiptu. Ibelinowie i Rajmund daremnie argumentowali, e Palestyna moe znale si w miertelnym niebezpieczestwie, gdyby oddziaom egipskim udao si obej armi frankijsk. Saladyn wyruszy z Egiptu 11 maja 1182 roku. W czasie uroczystego poegnania z ministrami kto z tumu wyrecytowa na cay gos wierszyk, ktry dawa do zrozumienia, e Saladyn ju nigdy nie zobaczy Kairu. Przepowiednia ta si sprawdzia. Przeprawiwszy si przez Pustyni Synajsk do Al-Akaby, armia Saladyna bez przeszkd posza na pnoc, zataczajc szeroki uk na wschd, aby omin wojska frankijskie, i pustoszc po drodze pola uprawne. Dopiero w Damaszku Saladyn dowiedzia si, e Farruchszah dokona najazdu na Galile i zupi wioski na stokach gry Tabor, przyprowadzajc w zdobyczy dwadziecia tysicy sztuk byda i tysic jecw. Po powrocie z tej wyprawy Farruchszah uda si na wschd od Jordanu, gdzie zaatakowa Habis Daldak, warowni wykut w skale nad rzek Al-Jarmuk. Chodnik, ktry onierzom Farruchszaha udao si wyobi w litej skale, przesdzi o losie tej twierdzy. Zaoga zoona z chrzecijan syryjskich nie miaa ochoty gin za Frankw i od razu zoya bro. Saladyn spdzi w Damaszku trzy tygodnie, po czym wyruszywszy 11 lipca na czele silnej armii, z Farruchszahem u boku, okry poudniowy kraniec jeziora Genezaret i wkroczy do Palestyny. Krl, ktry dopiero w tym momencie zrozumia, e popeni fatalny bd strategiczny, wycofa si z Oultrejourdain do Krlestwa i zachodnim brzegiem rzeki pomaszerowa na pnoc, zabrawszy Prawdziwy Krzy, aby towarzyszcy wojsku patriarcha mg pobogosawi zastpy chrzecijaskie. Armie nieprzyjacielskie spotkay si na poudnie od zamku templariuszy Belvoir. Doszo do zaartej bitwy, Frankowie wytrzymali wprawdzie ataki Saladyna, ale ich kontrnatarcia take nie zdoay zama szeregw muzumaskich. Pod wieczr oba wojska cofny si, a jedno i drugie gosio swoje zwycistwo. Agresywne operacje Saladyna zostay wprawdzie pokrzyowane, ale nie na dugo. W sierpniu ponownie przekroczy granic i byskawicznym marszem przez gry dotar do Bejrutu. Jednoczenie na wodach przybrzenych pojawia si flota egipska, wezwana poczt gobi, ktra zapewniaa czno midzy Damaszkiem a Kairem. Jednak Bejrut mia silne fortyfikacje, a tamtejszy biskup, Odon, zorganizowa mn i energiczn obron. Na wie o tej napaci Baldwin forsownymi marszami wyruszy z Galilei, zatrzymujc si tylko w Akce i Tyrze, aby wyprawi w morze stojce w

portach tych miast okrty. Saladyn, ktremu nie udao si zdoby miasta szturmem przed przybyciem Frankw, wyda rozkaz odwrotu. W tym samym momencie mia bowiem do zaatwienia spraw znacznie waniejsz. W dniu 29 czerwca 1180 roku zmar Sajf ad-Din Ghazi z Mosulu, pozostawiajc tylko maoletnie dzieci. W tej sytuacji emirowie mosulscy zwrcili si do jego brata, Izz ad-Dina Masuda, o objcie po nim sukcesji. Ptora roku pniej, w dniu 4 grudnia 1181, umar nagle As-Salih Ismail z Aleppa na atak kolki, ktry powszechnie przypisywano trucinie. By to bystry i inteligentny modzieniec w wieku zaledwie osiemnastu lat, ktry mia szans zosta wadc wielkiego formatu. Przed mierci zwrci si do emirw aleppiskich O oddanie dziedzictwa po nim jego kuzynowi z Mosulu, pragn bowiem zjednoczenia ziem rodzinnych w obronie przed zakusami Saladyna. Z kocem roku Izz ad-Din przyby do Aleppa, entuzjastycznie powitany przez ludno. Emir Hamy wysa do niego swoich emisariuszy, wyraajc gotowo podporzdkowania si jego zwierzchnictwu. Poniewa jednak dwuletni rozejm z Saladynem nadal obowizywa, Izz ad-Din, raczej z indolencji ni z poczucia honoru, nie przyj tej oferty. Ju i tak mia do kopotw, gdy w lutym 1182 jego brat, Imad ad-Din Zanki z Sindaru, wystpi z roszczeniami o udzia w dziedzictwie po As-Salihu, wchodzc jednoczenie w konszachty z dowdc wojsk aleppiskich, Kukburim. W maju Izz ad-Din musia zawrci do Mosulu, a Imad ad-Din w zamian za Aleppo odda mu Sindar. W nagrod za swe usugi Kukburi otrzyma emirat Harranu. Usadowiwszy si w Harranie Kukburi zmwi si ze swoimi ssiadami, artukidzkimi ksitami Hisn Kajfy i Birediku, przeciwko wadcom Mosulu i Aleppa oraz Kutb ad-Dinowi Ilghaziemu II Artukidzie z Mardinu. Spiskowcy zaapelowali o pomoc do Saladyna. Rozejm midzy wadcami muzumaskimi upywa we wrzeniu. Pierwszego dnia po wyganiciu tego ukadu Saladyn przekroczy granic i po pozorowanym ataku na Aleppo przeprawi si przez Eufrat w Birediku. Miasta Al-Daziry - Edessa, Sarud i Nisibis - pady jedno po drugim. Saladyn posun si wtedy pod Mosul i przystpi do oblenia miasta. Tymczasem miasto byo tak silnie ufortyfikowane, e jeszcze raz musia zrezygnowa ze szturmu. Kalif An-Nasir, duchowny zwierzchnik Saladyna, oburzony wojn midzy wyznawcami islamu, stara si wynegocjowa przywrcenie pokoju. Selducki wadca Persarmenii i ksi Mardinu przygotowali si do wysania odsieczy dla Mosulu. W tej sytuacji Saladyn wycofa si pod Sindar, zdobywajc go szturmem po czternastodniowym obleniu. Tym razem nie zdoa pohamowa swoich onierzy od zupienia miasta, ale puci wolno jego namiestnika, odsyajc go z nalenymi honorami do Mosulu. Izz ad-Din i jego sprzymierzecy wyruszyli pod Mardin z zamiarem stawienia tam Saladynowi czoa, ale wpierw wysali do niego emisariuszy z propozycj zawarcia pokoju. Kiedy Saladyn udzieli im butnej odpowiedzi, e pragnie zmierzy si z nimi na polu bitwy, rozpierzchli si w popochu, uciekajc do swych krajw. Saladyn, zrezygnowawszy z pocigu, posun si na pnoc i zdoby Dijar Bakr, najbogatsz i najwiksz warowni w AlDazirze, z najwspanialszym ksigozbiorem w caym wiecie islamu. Miasto to przekaza wadcy Hisn Kajfy. Potem zaj si reorganizacj Al-Daziry, oddajc kade miasto w lenno innemu spord zaufanych emirw. W dniu 21 maja 1183 ponownie stan pod Aleppem. W obliczu inwazji Saladyna zarwno Imad ad-Din, jak i Izz ad-Din, zwrcili si do Frankw o pomoc. W zamian za dokonanie akcji dywersyjnej przeciwko Damaszkowi poselstwo mosulskie zobowizao si do pacenia Frankom rocznego

subsydium w kwocie dziesiciu tysicy dinarw, gwarantujc po zwycistwie nad Saladynem zwrot Banijasu i Habis Daldaku oraz uwolnienie wszystkich jecw chrzecijaskich, ktrzy znajdowali si w rkach sutana. Bya to chwila szczeglnie dogodna, poniewa w kilka dni po dokonaniu przez Saladyna inwazji na Al-Dazir zmar nagle jego bratanek, Farruchszah, namiestnik Damaszku. W okolicznociach tak sprzyjajcych Baldwin, zabrawszy piechot i Prawdziwy Krzy, dokona wypadu w gb Hauranu, ograbi Izr i dotar do Busry, jednoczenie za Rajmund z Trypolisu odbi Habis Daldak. W pierwszych dniach grudnia 1182 Rajmund na czele hufca konnego ponownie zapuci si a pod Busr, a kilka dni pniej armia krlewska posuna si pod Damaszek i rozoya obz w Darajji, na peryferiach miasta. Znajdowa si tam sawny meczet, ktry Baldwin oszczdzi, poniewa przybya do niego deputacja chrzecijan z Damaszku z ostrzeeniem, e w odwecie za nieposzanowanie tej wityni muzumanie pomszcz si na kocioach chrzecijaskich. Krl zrezygnowa z ataku na miasto i z wojskiem obadowanym upami zawrci do Tyru, aby spdzi tam wita Boego Narodzenia. Baldwin zamierza podj kampani na wiosn, ale wkrtce po Nowym Roku zapad w Nazarecie na cik febr. Przez kilka tygodni walczy ze mierci, a wskutek choroby krla armia frankijska staa bezczynnie. Na pnocnych rubieach Boemund III znajdowa siew sytuacji tak trudnej, e nie mia adnej moliwoci podjcia dziaa zbrojnych przeciwko Saladynowi. Wysa swych posw do obozu Saladyna pod Aleppem i zawar z nim czteroletni rozejm. Umoliwio mu to wyremontowanie fortyfikacji stolicy ksistwa. Imad ad-Din odda Aleppo niemal bez walki. Nie cieszy si sympati obywateli miasta i gdy Saladyn zaproponowa mu lenno, w ktrego skad wchodzia nie tylko jego dawna stolica Sindar, ale take Nisibis, Sarud i Ar-Rakka, zgodzi si na to bez wahania. W dniu 12 czerwca 1183 Saladyn obj Aleppo w posiadanie. Pi dni pniej Imad ad-Din uda si do Sindaru, wprawdzie w otoczeniu honorowej eskorty, ale egnany drwinami przez zebran tumnie ludno miasta, z ktrego zrezygnowa z tak haniebn atwoci. W dniu 18 czerwca Saladyn wkroczy formalnie do Aleppa, jadc konno do zamku. W dniu 24 sierpnia sutan powrci do Damaszku, ktry wybra na stolic swego pastwa. Imperium Saladyna sigao ju od Cyrenajki po Tygrys. Od ponad dwch stuleci aden wadca muzumaski nie osign tak wielkiej potgi. Mia do swojej dyspozycji ogromne zasoby Egiptu. Wielkie miasta, Damaszek i Aleppo, znalazy si pod jego bezporedni wadz. Dookoa tych dwch miast, a na pnoco-wschodzie a po mury Mosulu cigny si lenna wojskowe pod rzdami monowadcw, na ktrych mg polega. Kalif bagdadzki udziela mu swego poparcia. Izz ad-Din z Mosulu dra przed nim ze strachu. Selducki sutan Anatolii zabiega o jego przyja, a ksita selduccy z obszarw wschodnich byli zbyt sabi, by przeciwstawi si jego woli. Chrzecijaskie Cesarstwo Bizantyjskie przestao by grone. Pozostao mu tylko rozgromi cudzoziemskich intruzw, ktrych panowanie nad Palestyn i wybrzeem syryjskim od dawna stanowio hab islamu.

Rozdzia 2

Rogi Hittinu
Koniec nasz bliski, dni si wypeniy, tak, nadszed nam koniec. - Lamentacje Jeremiasza 4, 18

iedy krl Baldwin podwign si z choroby, ktra powalia go w Nazarecie, stao si oczywiste, e odtd nie bdzie ju mg rzdzi Krlestwem. Po ataku febry trd zaatakowa jego organizm ze zdwojon si. Straci wadz w rkach i nogach, ktre zaczy gni. Olep niemal zupenie. Za namow swej matki, siostry Sybilli i patriarchy Herakliusza, ktrzy si nim opiekowali, wyrazi zgod na powierzenie regencji mowi Sybilli, Gwidonowi z Lusignan. Gwidon mia sprawowa pen wadz nad Krlestwem, z wyjtkiem Jerozolimy, ktr, wraz z dochodami w kwocie dziesiciu tysicy bizantw, krl zachowa dla siebie. Baronowie Krlestwa, cho niechtnie, podporzdkowali si decyzji monarchy. Renald z Chtillon nie bra udziau w tych deliberacjach. Dowiedziawszy si w jesieni 1182, e Saladyn uda si na pnoc, postanowi urzeczywistni projekt, z ktrym nosi si od dawna, a mianowicie zwodowania na Morzu Czerwonym eskadry statkw, dziki ktrej miaby nie tylko moliwo grabiey bogatych konwojw pyncych do Mekki, ale take zaatakowania samego witego miasta islamu. Pod koniec roku Renald wyprawi si do Ajli nad Zatok Akabask, zabierajc galery, ktre zbudowano z drewna sprowadzonego z Moabu i wyprbowano na Morzu Martwym. Wprawdzie zdoby Ajl, ktra od 1170 roku znajdowaa si w rkach muzumanw, jednake twierdza na niedalekiej wyspie, zwanej przez dziejopisw frankijskich Ile de Graye, stawia mu opr. Renald musia wic pozosta w Ajli z dwoma statkami, aby trzyma t warowni w szachu. Reszta jego flotylli wysza w morze, zabierajc na pokad miejscowych korsarzy, ktrzy speniali rol pilotw. Flotylla frankijska popyna na poudnie wzdu afrykaskiego wybrzea Morza Czerwonego, grabic po drodze miasteczka nadmorskie, a potem atakujc i pldrujc wielki port nubijski Ajzab, pooony na wprost Mekki. eglarze Renalda zdobyli tam statki handlowe, ktre z wielkimi adunkami towarw przybyy z Adenu i Indii, a oddzia ldowy ograbi doszcztnie ogromn karawan bezbronnych pielgrzymw, ktra przybya przez pustyni z doliny Nilu. Z Ajzabu korsarze przeprawili si na arabskie wybrzee Morza Czerwonego. Spaliwszy statki w portach Medyny, AlHaurze i Jonbu, wtargnli do Ar-Raghibu, jednego z portw Mekki. W okolicy tego portu zatopili statek z pielgrzymami, ktry pyn do Diddy. Cay wiat muzumaski zatrzs si z oburzenia. Nawet wadcy Aleppa i Mosulu, ktrzy zwracali si do Frankw o pomoc, uznali za hab przymierze z nacj zdoln do tak wielkiej zbrodni przeciwko prawdziwej wierze. Brat Saladyna malik Al-Adil I, namiestnik Egiptu, przystpi do dziaania. Wysa w pocig za Frankami admiraa Husam ad-Dina Lulu na czele floty, ktrej zaog stanowili maghrebiscy eglarze z Afryki Pnocnej. Lulu rozpocz operacje od uwolnienia zamku na wyspie Graye i

odzyskania Ajli opuszczonej ju przez Renalda, a nastpnie dopad flot korsarsk na wodach pod Al-Haur, biorc niemal ca zaog do niewoli. Kilku jecw odesano do Mekki, gdzie czekaa ich uroczysta egzekucja w Miejscu Ofiar w dolinie Mina w czasie najbliszej pielgrzymki. Reszt odtransportowano do Kairu, skazujc ich tam na cicie. Saladyn zoy uroczysty lub, e nigdy nie przebaczy Renaldowi prby dokonania tak straszliwego witokradztwa. W dniu 17 wrzenia 1183 Saladyn na czele silnej armii opuci Damaszek z zamiarem wkroczenia do Palestyny; 29 wrzenia przeprawi si przez Jordan w miejscu pooonym na poudnie od jeziora Genezaret i wkroczy do Bajsanu, ktrego caa ludno schronia si do Tyberiady. Na wie o inwazji Gwidon z Lusignan zmobilizowa wszystkie siy zbrojne Krlestwa, do ktrych przyczyo si dwch bogatych krzyowcw-ptnikw, Gotfryd III ksi Brabancji i Akwitaczyk Ralf z Mauleon, na czele swych pocztw. Gwidonowi towarzyszyli Rajmund z Trypolisu, wielki mistrz szpitalnikw, Renald z Chatillon, bracia Ibelinowie, Renald z Sydonu i Walter z Cezarei. Z Oultrejourdain wyruszy z oddziaem swego ojczyma mody Onufry IV z Toronu, by poczy si z armi krlewsk, ale po drodze straci niemal wszystkich swoich ludzi, gdy wpad w zasadzk zastawion przez muzumanw na stokach gry Gilboa. Saladyn wysa kilka oddziaw z zadaniem zdobycia i zniszczenia okolicznych fortw, a jednoczenie inne jednostki muzumaskie spldroway klasztor zakonnic greckich na grze Tabor, nie zdoay jednak sforsowa potnych murw klasztoru aciskiego pooonego na szczycie wzgrza. Saladyn zaoy swj gwny obz w pobliu rda Tubania, w miejscu, gdzie leao staroytne miasto Jizreel. W dniu 1 padziernika Frankowie, ktrzy mieli punkt zborny w Seforisie, wkroczyli na rwnin Ezdrelon. Muzumanie natychmiast zaatakowali frankijsk stra przedni pod wodz konetabla Amalryka, ktra niechybnie poniosaby klsk, gdyby nie przyszy jej z pomoc oddziay Ibelinw. Chrzecijanie rozbili obz nad rdem Goliata, na wprost armii Saladyna, ktry niezwocznie wykona manewr oskrzydlajcy, otaczajc ich niemal zupenie. Przez pi dni obie armie stay na swoich pozycjach. Zaopatrzenie chrzecijan napotykao ogromne trudnoci. Po kilku dniach najemnicy italscy zaczli si skary na niedostatek ywnoci i tylko odkrycie ryb w rdle Goliata uratowao wojsko od mczarni godu. Wikszo wojownikw, w tym rycerze z Francji oraz nieokieznany Renald, domagali si natychmiastowego natarcia na muzumanw. Gwidon si waha, kompletnie roztrzsiony, jednak Rajmund i Ibelinowie stali nieustpliwie na stanowisku, e sprowokowanie bitwy ze znacznie silniejszym nieprzyjacielem musi si skoczy druzgocc klsk. Wojsko powinno zosta w defensywie. Mieli racj. Saladyn kilka razy prbowa zwabi ich w pole. Przekonawszy si, e mu si to nie uda, w dniu 8 padziernika zwin obz i wycofa si za Jordan. Zachowanie Gwidona oburzyo zarwno prostych wojownikw, ktrzy uznali go za tchrza, jak i baronw, ktrych zgorszya sabo jego charakteru. Po powrocie do Jerozolimy Gwidon porni si z krlem. Baldwin doszed do wniosku, e powietrze Tyru bdzie dla niego zdrowsze od pooonej wysoko, wietrznej Jerozolimy. Zwrci si wic do swego szwagra, by odda mu Tyr w zamian za Jerozolim. Gwidon odnis si do tego dania z impertynenck arogancj. Rozgniewany krl zdoby si na tyle energii, e zwoa wasali krlewskich i za ich rad pozbawi Gwidona regencji. W dniu 23 listopada 1183 dziedzicem Korony ogosi swego siostrzeca Baldwina, szecioletniego syna Sybilli z pierwszego maestwa, starajc si

jednoczenie nakoni siostr do uniewanienia maestwa z Gwidonem. Tymczasem, cho nie mg ju chodzi o wasnych siach ani nawet zoy podpisu, przej rzdy Krlestwa. Obraony t decyzj Gwidon usun si do hrabstwa Jafy i Askalonu, wypowiadajc posuszestwo Koronie. Baldwin si zaj Jaf, ktr podporzdkowa bezporednio wadzy krlewskiej, ale Gwidon stawi mu opr w Askalonie. Na prno patriarcha Herakliusz i wielcy mistrzowie wityni i Szpitala wstawiali si u krla za buntownikiem. W kocu do tego stopnia wyprowadzili go z rwnowagi, e wypdzi ich z dworu. Baldwin wezwa ich do siebie po to, by poleci im propagowanie krucjaty w Europie Zachodniej, jednak w konsekwencji tego zajcia mino kilka miesicy, nim zgodzili si uda w t podr. W skad rady baronw, ktra zalecia krlowi zoenie Gwidona z godnoci regenta, wchodzili Boemud z Antiochii, Rajmund z Trypolisu, senior Cezarei i dwaj Ibelinowie. Nie bra w niej udziau senior Oultrejourdain. Nadesza bowiem pora na lub jedenastoletniej ksiniczki Izabeli z Onufrym z Toronu, ktry liczy ju okoo siedemnastu lat. Renald postanowi, e ceremonia odbdzie si z najwiksz pomp na zamku Kerak, ktry mia dosta si panu modemu w dziedzictwie. W cigu caego listopada gocie przybywali na zamek. Wielu spord nich, jak matka panny modej, krlowa Maria Komnena, byo osobistymi wrogami Renalda, zdecydowali si jednak wzi udzia w uroczystociach, uwaajc to za ostatni sposobno do pojednania skconych frakcji. Z caego chrzecijaskiego Wschodu cigali razem z gomi rybaci, tancerze, kuglarze i muzykanci. Uroczystoci przerwaa nagle zowroga wiadomo, e Saladyn na czele armii zblia si do Keraku. W planach Saladyna zniszczenie Keraku wraz z jego bezbonym seniorem odgrywao rol bardzo wan. Pki Renald wada t wielk warowni, poty mg bezkarnie napada na karawany kupieckie, ktre usioway dosta si z Syrii do Egiptu lub odwrotnie, a dowiadczenie wykazao, e aden ukad nie zdoa powstrzyma go od tego procederu. W dniu 20 listopada Saladyn otrzymawszy posiki z Egiptu, rozbi obz pod murami zamku. Okoliczni rolnicy i pasterze - a byli to chrzecijanie syryjscy - spdzili stada zwierzt do miasta, wielu z nich schronio si na dziedzicu zamkowym. Saladyn natychmiast uderzy na podzamcze, zdobywajc je szturmem. Renald zdoa umkn do zamku tylko dziki heroizmowi jednego ze swoich rycerzy, ktry w pojedynk broni dostpu do mostu na fosie, oddzielajcej miasto od cytadeli, pki nie zniszczono go za jego plecami. Na zamku z zuchwa brawur kontynuowano uroczystoci lubne. Podczas gdy na mury zamkowe spada grad kamieni miotanych z katapult, w komnatach piewano i taczono. Hrabina Stefania, matka pana modego, osobicie przygotowaa pmiski z przysmakami z biesiady weselnej i posaa je Saladynowi. W rewanu Saladyn poprosi o wskazanie mu wiey, w ktrej zamieszkaa moda para, i zakaza bombardowania jej z machin oblniczych. Nadal jednak zdecydowanie dy do zdobycia zamku. Dziewi wielkich katapult bombardowao mury bez chwili wytchnienia, do cakowitego zasypania fosy przez muzumanw brakowao ju bardzo niewiele. Z zaniku wyekspediowano gocw do Jerozolimy, proszc krla o niezwoczn pomoc. Baldwin wezwa wszystkie siy zbrojne Krlestwa, powierzajc ich dowdztwo hrabiemu Rajmundowi, jednak kategorycznie owiadczy, e nie opuci swych onierzy i zada zabrania go w lektyce. Hufce krlewskie forsownymi etapami pomaszeroway przez Jerycho, a potem zaczy wspina si szlakiem, ktry prowadzi obok gry Nebo. Na wie o zblianiu si wojsk krlewskich Saladyn,

ktrego machiny oblnicze bombardoway bez adnego skutku mury twierdzy, zrezygnowa z oblenia i w dniu 4 grudnia zawrci do Damaszku. Krla wniesiono tryumfalnie do Keraku, gocie weselni mogli wrci do swoich domw. Mimo cikich chwil, ktre wsplnie przeszli, nie doszo miedzy nimi do pojednania, a najbardziej cierpiaa na tym maa Izabela, maonka Onufrego. Teciowa Izabeli, bez wtpienia na danie Renalda, zabronia jej widywa si z matk, a ta z kolei, pochonita intrygami politycznymi, ktrym oddawaa si z pasj rodowitej Greczynki, traktowaa j prawie jak zdrajczyni. Tylko m by dla niej dobry. Onufry z Toronu, modzieniec niezwykej urody i wielkiego wyksztacenia, zdradza upodobania bardziej stosowne dla dziewczcia ni mczyzny. Do swojej dziecinnej jeszcze ony odnosi si jednak czule i agodnie, i Izabela go pokochaa. Nastpnej jesieni Saladyn jeszcze raz wyprawi si przeciwko Kerakowi, na czele armii, w ktrej szeregach znalazy si take kontyngenty przysane mu przez artukidzkich wasali. I tym razem potne fortyfikacje opary si atakom oddziaw muzumaskich. Nie zdoa zwabi obrocw do walki na stokach gry, na ktrej wznosio si miasto, a kiedy armia jerozolimska podesza do Keraku, ponownie wycofa si na swoje terytorium, pozostawiajc tylko jeden oddzia, z rozkazem najazdu na Galile i spustoszenia kraju Frankw a po Nabulus. Saladyn powrci do Damaszku. Reorganizacja imperium wymagaa jeszcze niemaego trudu. Na ostateczn rozpraw z chrzecijanami mia na razie troch czasu. Trdowaty krl jerozolimski nadal trzyma ster rzdw w swych zeranych chorob rkach. Gwidon zamkn si w Askalonie, nie dopuszczajc urzdnikw krlewskich do miasta. Sojusznicy Gwidona natomiast, patriarcha i wielcy mistrzowie zakonw rycerskich, przebywali w Europie, starajc si na prno poruszy cesarza Fryderyka oraz krla Ludwika i krla Henryka wizj niebezpieczestw, ktre gro chrzecijanom na Wschodzie. Wadcy zachodni przyjli ich z rewerencj i chtnie omawiali z nimi projekt wielkiej krucjaty. Wszyscy jednak mieli pod rk do argumentw, aby wymwi si od osobistego udziau w wyprawie. Misja skoczya si miernym efektem, poniewa tylko garstka rycerzy zoya luby krzyowe. W jesieni 1184 Gwidon ponownie doprowadzi swego szwagra do pasji. Od chwili zdobycia Askalonu przez chrzecijan Beduini korzystali ze swobodnego prawa wypasu swych stad w tamtejszym okrgu, pacc za to krlowi niewielki trybut. Gwidon, rozsierdzony, e trybut dostaje si krlowi, miast wpywa do jego wasnej szkatuy, napad pewnego dnia na owych Beduinw, masakrujc ich bez litoci i rabujc ich zwierzta. Baldwin by teraz przykuty do oa i wicej ju si nie dwign. Zrozumiawszy, jak zgubny wpyw wywiera jego matka i jej poplecznicy, posa po swego kuzyna, Rajmunda z Trypolisu, proszc go o przejcie rzdw Krlestwa. Jednoczenie przygotowywa si do mierci. Na pocztku 1185 roku, w obliczu zgromadzonych baronw, ogosi sw ostatni wol. Tron po nim mia obj jego may siostrzeniec. Na wyrane yczenie zgromadzenia Gwidon zosta wykluczony od sprawowania regencji, ktr postanowiono powierzy Rajmundowi z Trypolisu, oddajc mu w lenno Bejrut tytuem rekompensaty za sub dla Krlestwa. Rajmund wszake odmwi penienia osobistej opieki nad maym krlem, ktry sprawia wraenie bardzo wtego, obawia si bowiem, e gdyby chopiec zmar w wieku dziecicym, to on mgby by posdzony o przyspieszenie jego mierci. Biorc pod uwag sabowito chopca baronowie poprzysigli, e w przypadku jego zgonu przed

osigniciem dziesiciu lat hrabia Rajmund zatrzyma wadz regencyjn do chwili rozsdzenia przez czterech wadcw zachodnich - papiea, cesarza niemieckiego oraz krlw Francji i Anglii - czy sukcesja naley si Sybilli, czy Izabeli. Tymczasem, z myl o pojednaniu stronnictw, osobist opiek nad chopcem powierzono jego ciotecznemu dziadkowi, Joscelinowi z Courtenay, ktry zacz odtd okazywa Rajmundowi gorc przyja. Wszyscy zebrani baronowie poprzysigli wykona wiernie yczenia krla. W naradzie brali udzia patriarcha Herakliusz i wielki mistrz szpitalnikw Roger z Les Moulins, ktrzy dopiero co wrcili z Europy. Wielki mistrz templariuszy, Arnold z Torojja, zmar w drodze. Na jego miejsce zakon wybra, po burzliwej debacie, Gerarda z Ridfort, od lat zaciekego wroga Rajmunda. Gerard take zaaprobowa ostatni wol monarchy. Maego Baldwina zaniesiono do bazyliki witego Grobu, gdzie Balian z Ibelinu wzi chopca na rce i tak patriarcha koronowa go na krla. Kilka tygodni pniej, w marcu 1185, mier wyzwolia krla Baldwina IV od mczarni dugiej choroby. Mia wtedy dopiero dwadziecia cztery lata. By najnieszczliwszym ze wszystkich monarchw jerozolimskich. Da bezspornie dowody swych wielkich talentw i niepospolitej odwagi. Jednak zoony chorob nie mg skutecznie przeciwstawia si dworskim intrygom i, niestety, zbyt czsto ulega dla witego spokoju swej niegodziwej matce i niemdrej siostrze. Niemniej jednak mier oszczdzia mu najbardziej gorzkich upokorze, jakich ju wkrtce miao dowiadczy jego Krlestwo. Po zoeniu szcztkw biednego krla na wieczny odpoczynek w kociele witego Grobu Rajmund, z tytuu sprawowania rzdw regencyjnych, jeszcze raz zwoa baronw, aby zasign ich rady w kwestii polityki, jak powinien prowadzi w sytuacji panujcej w Krlestwie. Deszcze zimowe zawiody, grozi gd. Z Zachodu przyby tylko jeden krzyowiec, stary margrabia Wilhelm z Montferratu, dziadek maego krla. Uspokoiwszy si, e wnukowi nie dzieje si adna krzywda, osiad spokojnie w lennie galilejskim. Syn margrabiego, Konrad, stryj krla, ktry w lad za nim wyruszy do Ziemi witej, zatrzyma si w Konstantynopolu, gdzie przed kilku laty zgin jego brat Rajnier. Ofiarowa sw pomoc mcicielowi Rajniera, cesarzowi Izaakowi Angelosowi, ktrego siostr wkrtce poj za on. Odtd nie zaprzta ju sobie gowy ani swoim bratankiem, ani Palestyn. Obradujcy w Jerozolimie baronowie jasno zdawali sobie spraw, e pki nie nadejdzie z pomoc silna armia krzyowa, wygodzony kraj nie moe odway si na wojn. Zaaprobowali wic wniosek Rajmunda, by podj prb zawarcia z Saladynem czteroletniego rozejmu. Saladynowi take byo to na rk. Midzy jego krewnymi w Egipcie doszo do sporu, ktrym musia pilnie si zaj, dotary do niego wieci, e Izz ad-Din z Mosulu znowu zaczyna si buntowa. Strony podpisay ukad rozejmowy. Pastwa frankijskie wznowiy handel ze swoimi ssiadami, ze wschodu popyny dostawy zboa, ktre uratoway chrzecijan od godu. W kwietniu 1185 Saladyn pomaszerowa na pnoc i dokadnie w poowie miesica przekroczy Eufrat w Birediku. Doczy tam do niego Kukburi z Harranu, przybyli rwnie wysannicy lennikw Izz ad-Dina, emirw Al-Daziry i Irbilu. Izz ad-Din wysa poselstwa do selduckich wadcw Ikonium i Persarmenii. Ksi Persarmenii przysa mu troch wojska z pomoc, wadca Ikonium natomiast skierowa do Saladyna pene pogrek posanie, ale nie kiwn palcem. W czerwcu Saladyn stan pod Mosulem, odrzucajc wszystkie oferty pokojowe Izz ad-Dina,

nawet gdy jego stara matka przysza wstawi si za swoim synem. Mosul by jednak potn fortec, ktrej zdobycie przekraczao jeszcze moliwoci Saladyna. W dodatku w letnim skwarze jego wojownicy zaczli zapada na zdrowiu. Kiedy wic w sierpniu zmar nagle selducki sutan Persarmenii Sukman II, Saladyn uzna za wskazane uda si na pnoc, aby zagarn lenne miasta sutana, Dijar Bakr i Majjafarikin, a przy sposobnoci da swoim oddziaom wytchnienie w chodniejszym powietrzu wyynnym. Tam ciko zachorowa i w stanie niemal beznadziejnym dojecha konno do zaniku swego przyjaciela, Kukburiego, w Harranie. Brat Saladyna, Al-Adil Sajf ad-Din, pospieszy do niego z najlepszymi lekarzami wschodnimi, ktrzy okazali si jednak bezradni. Pewny bliskiej mierci i wiadom, e wszyscy jego krewni sposobi si potajemnie do przywaszczenia sobie sukcesji po nim, Saladyn zmusi podlegych mu emirw do zoenia przysigi wiernoci jego synom. Tymczasem z dnia na dzie stan jego zdrowia zacz si poprawia. W styczniu 1186 yciu jego nie grozio ju adne niebezpieczestwo. Z kocem lutego przyj posw Izz ad-Dina Masuda I Zankidy i zgodzi si na zawarcie pokoju. W dniu 3 marca posowie mosulscy podpisali ukad, na mocy ktrego Izz ad-Din sta si wasalem Saladyna, otrzymujc jednoczenie potwierdzenie praw do swych wasnych posiadoci. Obszary po drugiej stronie Tygrysu, na poudnie od Mosulu, cznie z Irbilem i Szahraurem, przeszy pod wadz emirw, mianowanych przez Saladyna i podlegych mu bezporednio. Ssiedztwo ich stanowio gwarancj lojalnoci Izz adDina. Saladyn przebywa ju wtedy w Himsie, gdzie emirem by jego zi, Nasir adDin Muhammad, syn Szirkuha. W czasie choroby Saladyna Nasir ad-Din poczyni tajemne przygotowania do zawadnicia tronem Syrii. Nikt si wic nie zdziwi, gdy w dniu 5 marca, po obchodach wita Ofiarowania, znaleziono go martwego w ou. Hims otrzyma syn zamordowanego, dwunastoletni Szirkuh II. Saladyn skonfiskowa znaczn cz jego pienidzy, ale gdy chopiec rezolutnie zacytowa ustp Koranu o katuszach czekajcych tych, ktrzy okradaj sieroty, odda mu ca kwot. W kwietniu Saladyn powrci do Damaszku. Imperium jego, nie zagroone z adnej strony, sigao teraz granic Persji. Rozejm midzy chrzecijanami a muzumanami przynis Palestynie pewn popraw sytuacji gospodarczej. Obie strony skwapliwie skorzystay ze sposobnoci oywienia wymiany handlowej pomidzy interiorem a portami w Akce i Tyrze, ku poytkowi kupcw obu wyzna. Gdyby pokj utrzyma si do chwili przybycia z Zachodu wielkiej wyprawy krzyowej, Krlestwo miaoby zapewne przed sob jak przyszo. Ale los jeszcze raz okaza si dla chrzecijan nieaskawy. Pod koniec sierpnia 1186 roku zmar w Akce krl Baldwin V, w wieku niespena dziewiciu lat. Przy ou umierajcego chopca obecni byli regent Rajmund i seneszalk Joscelin. Udajc, e chce najcilej z Rajmundem wsppracowa, Joscelin namwi go do wyjazdu do Tyberiady, pooonej w bezpiecznej odlegoci od intryganckiego patriarchy, i do wezwania tam baronw Krlestwa, aby wsplnie z nim zagwarantowali wykonanie ostatniej woli Baldwina IV. Jednoczenie Joscelin zapewni hrabiego, e osobicie zajmie si przewiezieniem zwok krla do Jerozolimy i pogrzebem. Rajmund da si zapa w t puapk i w dobrej wierze opuci Akk. Natychmiast po jego odjedzie Joscelin rozkaza swoim zaufanym oddziaom zaj Bejrut i Tyr, sam za pozosta w Akce, proklamujc Sybill krlow. Przewiezienie zwok krlewskich do Jerozolimy powierzy templariuszom. Do Askalonu udali si gocy Joscelina z wezwaniem dla Sybilli i Gwidona do Jerozolimy na obrzdy pogrzebowe, z Keraku pospieszy do nich Renald z Chtillon.

Dopiero w tym momencie Rajmund uprzytomni sobie, jak haniebnie go oszukano. Uda si do Nabulusu, na zamek Baliana z Ibelinu, i jako prawowity regent pastwa wezwa baronw do przybycia tam na narad Sdu Najwyszego Wszyscy stronnicy Rajmunda natychmiast stawili si w Nabulusie. Oprcz Baliana i jego ony, krlowej Marii, oraz jej crki Izabeli i Onufrego z Toronu znaleli si na zamku Baldwin z ArRamli, Walter z Cezarei, Renald z Sydonu i wszyscy wasale koronni z wyjtkiem Renalda z Chtillon W Nabulusie dotaro do nich zaproszenie od Sybilli na uroczystoci koronacyjne. W odpowiedzi wysali do Jerozolimy dwch mnichw z zakonu cystersw, przypominajc buntownikom o przysidze zoonej Baldwinowi IV i zabraniajc podejmowania jakichkolwiek dziaa przed zakoczeniem obrad Sdu Najwyszego. Sybilla miaa wszake w swym rku zarwno Jerozolim, jak i miasta portowe Po jej stronie stay oddziay seneszalka Joscelina i konetabla Amalryka, brata Gwidona, a z Oultrejourdain przyby Renald z Chtillon z pocztem zbrojnym Patriarcha Herakliusz, dawny kochanek matki Sybilli, zapewni j o poparciu k kocielnych. Wielki mistrz wityni, Gerard z Ridfort, gotw by na wszystko, co mogo pognbi jego starego wroga, Rajmunda. W caej Jerozolimie tylko wielki mistrz szpitalnikw pozosta wierny przysidze zoonej Baldwinowi IV. Ludno Jerozolimy odnosia si do Sybilli z wielk sympati. Przemawiao za ni prawo do dziedzictwa tronu, a cho w teorii monarcha nadal by obieralny, to jednak zignorowanie roszcze prawowitego sukcesora stanowio rzecz nieatw. W chwili uniewanienia maestwa jej matki prawe pochodzenie Sybilli zostao potwierdzone bez zastrzee. Zarwno jej brat, jak i syn byli krlami. Jedyn sab stron Sybilli byo to, e jej m budzi powszechn antypati i pogard. Patriarcha i templariusze zamknli bramy Jerozolimy i rozstawili strae, aby baronom zebranym w Nabulusie udaremni zaatakowanie miasta. Insygnia krlewskie przechowywano w skrzyni z trzema zamkami, do ktrych po jednym kluczu oddano patriarsze i wielkim mistrzom obu zakonw. Roger, wielki mistrz szpitalnikw, odmwi wydania swego klucza argumentujc, e jest to sprzeczne ze zoon przez niego przysig, w kocu jednak, z gestem obrzydzenia, wyrzuci go przez okno. Ani on, ani aden z rycerzy tego zakonu nie wzili udziau w uroczystociach koronacyjnych, ktre odbyy si po zakoczeniu niezbdnych przygotowa. Ze wzgldu na niepopularno Gwidona patriarcha koronowa tylko Sybill. Jednake obok Sybilli pooono drug koron i Herakliusz, po zakoczeniu ceremonii, zwrci si do niej, by zechciaa ukoronowa tego czowieka, ktrego uwaa za najbardziej godnego sprawowania wadzy krlewskiej. Sybilla wezwaa Gwidona i rozkazawszy mu uklkn woya koron na jego gow. Obecni zoyli hod parze krlewskiej. Kiedy Gwidon wychodzi z kocioa, Gerard wykrzykn na cay gos, e t koron odpacono za udaremnienie mu maestwa z dziedziczk AlBatrunu. Koronacja postawia obradujcy w Nabulusie Sd Najwyszy przed faktem dokonanym. W czasie narady zabra gos Baldwin z Ibelinu owiadczajc, e za nic nie pozostanie w kraju, ktrym ma rzdzi taki krl jak Gwidon, i wezwa wszystkich baronw, by poszli za jego przykadem. Rajmund odpowiedzia na to, e istnieje wyjcie z sytuacji. Na zamku znajduje si ksiniczka Izabela ze swoim mem Onufrym z Toronu. Naley ich koronowa i si wprowadzi do Jerozolimy. Poczone oddziay wszystkich baronw, oprcz Renalda z Chtillon, majc yczliwo szpitalnikw, atwo zami opr rywali. Rajmund doda na koniec, e

pki jest regentem, moe zagwarantowa, i Saladyn nie zamie rozejmu. Baronowie zgodzili si z pogldem hrabiego i poprzysigli suy mu rad i orem, nawet gdyby miao to doprowadzi do wojny domowej. Nie wzili jednak w rachub jednego z gwnych aktorw. Onufry by przeraony perspektyw brzemienia, ktre mia dwiga, za nic nie chcia zosta krlem. Wymkn si natychmiast z Nabulusu i pogalopowa do Jerozolimy. Przybywszy do stolicy poprosi o widzenie z Sybilla. Z pocztku potraktowaa go z najwysz pogard, ale po chwili, gdy sta przed ni oniemielony, drapic si w gow, zmika i pozwolia mu wyspowiada si ze wszystkiego. Wysuchaa go askawie i osobicie zaprowadzia do Gwidona, ktremu zoy hod lenny. Zdradziecka rejterada Onufrego przypiecztowaa klsk baronw. Rajmund zwolni ich z przysigi, jeden po drugim zaczli spieszy do Jerozolimy, zgaszajc gotowo suenia Gwidonowi. Nawet Balian z Ibelinu, ktry cieszy si najwikszym szacunkiem, doszed do wniosku, e nie ma innego wyjcia. Jego brat Baldwin natomiast powtrzy sw decyzj, e woli opuci Krlestwo, ni uzna Gwidona za swego wadc. Rajmund z Trypolisu usun si do dbr swej ony w Galilei, lubujc, e nigdy nie zoy hodu obecnemu krlowi. Gdyby krlow zostaa Izabela, na pewno suyby jej lojalnie, jednak tchrzostwo Onufrego wyrobio w nim przekonanie, e odtd tylko on jeden zasuguje na koron. Niebawem krl Gwidon zwoa do Akki pierwszy zjazd baronw. Rajmund si nie stawi. Gwidon ogosi, e odbiera hrabiemu Bejrut, nadany mu na czas regencji, oraz e da od niego wyliczenia si z publicznych pienidzy, ktre wyda on podczas sprawowania tej godnoci. Renald z Chtillon, ktry sta obok krla, wezwa obecnego na zebraniu Baldwina z Ibelinu do zoenia hodu lennego. Baldwin poprzesta na ceremonialnym ukonie owiadczajc, e lenno Ar-Ramli przekaza swojemu synowi Tomaszowi, ktry zoy hod, gdy dojdzie do lat mskich - on nie uczyni tego nigdy. Kilka dni pniej Baldwin opuci Krlestwo i zacign si na sub u Boemunda z Antiochii, ktry przyj go z otwartymi rkami i nada mu w lenno woci wiksze od tych, ktre pozostawi w Palestynie. Wkrtce podyo tam za nim wielu feudaw niszej rangi, Boemund bowiem nie tai swej sympatii dla Rajmunda i jego stronnictwa. W sytuacji Krlestwa, rozdartego zaciekymi waniami frakcyjnymi, trwao rozejmu z Saladynem bya prawdziwym bogosawiestwem. Gwidon stara si go dotrzyma, ale w swoich kalkulacjach nie wzi pod uwag sprzymierzeca, Renalda z Chtillon. Korzystajc z rozejmu wielkie karawany, ktre kursoway regularnie midzy Damaszkiem a Egiptem, ponownie przemierzay bez przeszkd ziemie frankijskie. Pod koniec 1186 roku wyruszya z Kairu ogromna karawana, ktr eskortowa niewielki oddzia onierzy egipskich, przydany jej dla obrony przed rozbjnikami beduiskimi. Kiedy karawana wkroczya do Moabu, Renald napad na ni znienacka, zabijajc onierzy i uprowadzajc na zamek w Keraku kupcw z ich rodzinami i caym mieniem. Nigdy jeszcze nie wzi tak wielkich upw. Wiadomo o tym gwacie szybko dotara do Saladyna. Wierny postanowieniom traktatu, wysa najpierw do Renalda emisariuszy z daniem uwolnienia jecw i wynagrodzenia wyrzdzonych im szkd. Poniewa Renald nie wpuci ich na zamek, udali si do Jerozolimy, by przedoy skarg krlowi Gwidonowi. Gwidon wysucha ich yczliwie i poleci Renaldowi naprawienie szkd. Jednake Renald, wiadom, e Gwidon zdoby i dziery bero dziki jego poparciu, zlekceway rozkaz krlewski, a Gwidon nie mg lub nie chcia zmusza go si do posuszestwa.

To haniebne zamanie rozejmu oznaczao wojn -wojn, do ktrej skcone Krlestwo nie byo przygotowane. Boemund z Antiochii natychmiast odnowi ukad z Saladynem. Rajmund z Trypolisu zawar rozejm w imieniu swego hrabstwa, rozszerzajc go na nalece do jego ony ksistwo Galilei, mimo e suzerenowi tego ksistwa grozia wojna z muzumanami. Jednoczenie zapewni sobie przychylno, a take i obietnic Saladyna, e przyjdzie mu z pomoc w uzyskaniu korony krlewskiej. Chocia by to krok rozumny, to jednak bez wtpienia stanowi jawn zdrad. Za namow Gerarda, wielkiego mistrza templariuszy, Gwidon wezwa wiernych mu wasali i pomaszerowa do Nazaretu, zamierzajc zmusi Galile do posuszestwa przed rozpoczciem ofensywy przez muzumanw. Do wojny domowej nie doszo tylko dziki interwencji Baliana z Ibelinu, ktry przybywszy do obozu zapyta krla bez ogrdek o jego dalsze plany. Kiedy Gwidon zdradzi si z zamiarem oblenia Tyberiady, Balian owiadczy mu, e jest to czyste szalestwo, poniewa Rajmund, mogc wezwa w kadej chwili na pomoc Saracenw, bdzie dysponowa wojskiem silniejszym od armii krlewskiej. Jednoczenie wystpi do Gwidona o upowanienie go do przeprowadzenia rozmowy z Rajmundem. Hrabia jednak pozosta guchy na apel o zjednoczenie si chrzecijaskich i odparowa krtko, e nie uzna zwierzchnictwa Gwidona, pki krl nie zwrci mu Bejrutu. W mniemaniu Gwidona bya to cena za wysoka. Kiedy jednak nadeszy wieci o podjciu przez Saladyna przygotowa do wojny, Balian jeszcze raz wystpi do krla o pojednanie z Rajmundem. W Baldwinie z Ar-Ramli stracie ju swego najlepszego rycerza - rzek wspominajc z dum swego brata. - Jeeli utracisz take pomoc i rad hrabiego Rajmunda, zginiesz. Gwidon, jak zwykle posuszny radom kadego, kto przemawia do niego stanowczo, zezwoli mu uda si ponownie do Tyberiady z poselstwem, w ktrego skad wchodzili take Jozjasz arcybiskup Tyru i wielcy mistrzowie Szpitala i wityni. Szczeglne znaczenie dla pokojowego rozwizania sporu mia udzia wielkiego mistrza templariuszy, najbardziej zaartego wroga Rajmunda. Deputaci krlewscy, ktrych eskortowao dziesiciu szpitalnikw, wyruszyli z Jerozolimy w dniu 29 kwietnia 1187. Noc spdzili na zaniku Baliana w Nabulusie. Balian, ktry mia tam do zaatwienia jak wan spraw, powiedzia wielkim mistrzom i arcybiskupowi, by udali si w dalsz drog, on za spdzi cay dzie w Nabulusie i doczy do nich nazajutrz w zamku La Fve, na rwninie Ezdrelon. Wieczorem 30 kwietnia Balian z niewielkim orszakiem opuci Nabulus, zamierzajc jecha ca noc. Tymczasem przypomnia sobie nagle, e jest to wigilia w. Filipa i w. Jakuba. Skrci wic w bok w Sebastei, staroytnej Samarii, i zacz koata do wrt paacu tamtejszego biskupa. Biskup, ktrego obudzono ze snu, kaza go wpuci, przegadali reszt nocy a do godzin porannych, gdy przyszed czas na odprawienie mszy. Po wysuchaniu mszy Balian poegna si ze swoim gospodarzem i uda si w dalsz drog. W dniu 30 kwietnia, podczas gdy Balian naradza si ze swoimi rzdcami, a wielcy mistrzowie zdali grzystym terenem do La Fve, hrabia Rajmund przyjmowa w Tyberiadzie posa, ktrego wysali do niego muzumanie z Banijasu. Mody syn Saladyna, Al-Afdal, ktremu ojciec wyda polecenie przeprowadzenia akcji rekonesansowej w Palestynie, z wielk skrupulatnoci zwrci si do Rajmunda o zezwolenie na przemarsz swego oddziau przez terytorium Galilei. Rajmund, ktry by zwizany osobistym traktatem z Saladynem, nie mg odmwi spenienia tego kopotliwego dania. Postawi jedynie warunek, by muzumanie wyruszyli

nastpnego dnia i powrcili jeszcze przed zapadniciem zmroku, nie czynic adnych szkd w galilejskich miasteczkach i osiedlach. Potem rozesa gocw po swoim lennie, zawiadamiajc ludno, by cay nastpny dzie bez adnych obaw spdzia ze swoimi stadami w murach osiedli. W tym momencie dowiedzia si, e w drodze do Jerozolimy znajduje si deputacja krlewska. Wysa wic do niej podobne ostrzeenie. Rankiem 1 maja Rajmund obserwowa ze swego zamku oddzia w sile siedmiu tysicy mamelukw, pod wodz Kukburiego kusujcy dziarsko obok Tyberiady. Okoo poudnia Balian ze swoj kompani dotar do La Fve. Z daleka dostrzegli namioty templariuszy rozbite pod murami zamku, nie znaleli w nich jednak nikogo, a w zaniku panowaa gucha cisza. Ernoul, giermek Baliana, wszed do budynku i przeszuka izb po izbie. W caym zamku znalaz jedynie dwch onierzy, ktrzy na jednym z grnych krugankw leeli miertelnie chorzy, nie mogc wydoby sowa. Balian speszy si i zaniepokoi. Odczeka kilka godzin zastanawiajc si, co dalej robi, a nastpnie ruszy w drog do Nazaretu. Nagle ukaza si na drodze galopujcy rycerz-templariusz, w okropnym stanie, cay zakrwawiony, krzyczc z daleka, e doszo do straszliwej klski. W tym samym czasie Rajmund obserwowa z murw Tyberiady powrt mamelukw do swego obozu. Porozumienia dotrzymali cile. Do zmroku byo jeszcze daleko, nie obrabowali ani jednego domostwa. Jednake na dzidach stray przedniej zatknite byy gowy templariuszy. Wiadomo od Rajmunda dotara do wielkich mistrzw w La Fve wieczorem 30 maja. Mimo zakl Rogera, mistrza szpitalnikw, Gerard natychmiast wezwa do siebie templariuszy z caej okolicy. W wiosce Kakun, odlegej o jakie osiem kilometrw, przebywa wanie marszaek zakonu wityni, Jakub z Mailly, z dziewidziesicioma rycerzami. Stawi si na wezwanie Gerarda i spdzi noc pod murami zamku. Nastpnego dnia kompania chrzecijan udaa si do Nazaretu, gdzie doczyo do niej czterdziestu rycerzy wieckich. Arcybiskup Tyru pozosta w Nazarecie, Gerard zatrzyma si tam tylko po to, by krzykn do mieszkacw, e wkrtce bdzie bitwa i eby pamitali zebra upy z pobojowiska. Kiedy hufiec znalaz si na wzgrzu za Nazaretem, dostrzeono muzumanw, ktrzy poili swe wierzchowce w pooonych w dolinie rdach Cresson. Na widok oddziau w tak znacznej sile zarwno Roger, jak i Jakub z Mailly doradzali natychmiastowy odwrt. Gerard wpad w furi. Odwrciwszy si pogardliwie tyem do wielkiego mistrza szpitalnikw zacz urga Jakubowi. Tak miujesz swoj blond gow, e nie chcesz jej straci - rzek. Marszaek zakonu odparowa dumnie: Ja zgin w bitwie, jak przystao na dzielnego ma. To ty, panie, uciekniesz jak zdrajca. Podniecona obelgami Gerarda kompania posza do szary na mamelukw. Bya to nie tyle bitwa, ile straszliwa masakra. Jasnowosy Jakub poleg jeden z ostatnich, obok niego pad wielki mistrz szpitalnikw. Wszyscy templariusze zginli, oprcz trzech rycerzy, z ktrych jednym by Gerard. Broczc krwi z ran pogalopowali do Nazaretu. To wanie jeden z nich uda si na poszukiwanie Baliana. Wszystkich rycerzy wieckich mamelucy wzili ywcem. Niektrzy zerani chciwoci mieszkacy Nazaretu udali si na pobojowisko po obiecane im przez Gerarda upy. Muzumanie osaczyli ich i uprowadzili w niewol. Balian wysa najpierw goca do swej ony z poleceniem, by natychmiast wezwaa na zamek wszystkich swoich rycerzy, a nastpnie pody do Nazaretu, starajc si namwi Gerarda do udania si z nim do Tyberiady. Gerard si wymwi, zasaniajc

zbyt cikimi ranami, Balian pojecha wic tam tylko z arcybiskupem Tyru. Rajmund by zdruzgotany tragedi, zdawa sobie bowiem spraw, e doprowadzi do niej swoj polityk. Bez wahania zgodzi si na mediacj Baliana i wypowiedziawszy traktat zawarty z Saladynem uda si do Jerozolimy, gdzie poprzysig posuszestwo Gwidonowi. Gwidon, mimo swych wad, nie by mciwy. Przyj Rajmunda z wielk serdecznoci i nawet usprawiedliwia si przed nim ze sprzecznej ze zwyczajami formy koronacji. Wydawao si, e nareszcie w Krlestwie zapanowaa zgoda. Bya to sytuacja bardzo szczliwa. Dotary ju bowiem nowiny, e Saladyn koncentruje wielk armi nad granic haurask. W maju, kiedy z caego jego imperium cigay wojska na wyznaczony punkt zborny, Saladyn uda si w stron Mekki, by osobicie eskortowa karawan pielgrzymi, z ktr wracaa ze witego miasta jego siostra i syn, obawia si bowiem, e Renaldowi znowu przyjdzie ochota na dokonanie bandyckiej napaci. Tymczasem przybyway wojska z Aleppa, Mosulu i Mardinu, a zebraa si armia tak wielka, jakiej Saladyn nigdy jeszcze nie mia pod swymi rozkazami. Po drugiej stronie Jordanu krl wezwa do Akki wszystkich wasali koronnych i ich lennikw. Zakony Szpitala i wityni, ktre pragny pomci masakr koo Cressonu, postawiy do dyspozycji monarchy wszystkich swoich rycerzy, pozostawiajc w zamkach powierzonych ich pieczy tylko niewielkie garnizony. Templariusze przyszli krlowi z dodatkow pomoc, zrzekajc si na jego rzecz udziau w kwocie pienidzy, ktr niedawno przesa zakonom rycerskim krl Henryk II w ekspiacji za zabjstwo Tomasza Becketa. Wprawdzie otrzymali polecenie przechowania tych pienidzy na wydatki zwizane z krucjat, do ktrej Henryk zobowiza si solenn przysig, jednake w sytuacji tak cikiej nie mona byo duej czeka. Oddziay, ktre wystawiono za te pienidze, nosiy chorgiew z herbem Henryka. Na apel Rajmunda i Baliana Boemund z Antiochii obieca przysa kontyngent zbrojny pod dowdztwem Baldwina z Ibelinu, rozkazujc jednoczenie swemu synowi, Rajmundowi, zacign si do hufca hrabiego Trypolisu, ktry by jego ojcem chrzestnym. Pod koniec czerwca w obozie pod Akk znalazo si tysic dwustu penozbrojnych rycerzy, kompania kawalerii lekkiej, zoona z turkopolw, w sile przewyszajcej hufiec rycerski, oraz blisko dziesi tysicy piechurw. Zwrcono si do patriarchy Herakliusza, aby przyby do obozu z Prawdziwym Krzyem. Herakliusz wszake wymwi si chorob i powierzy relikwi przeorowi kocioa witego Grobu, ktry mia przekaza j biskupowi Akki, Wrogowie patriarchy powiadali, e nie chcia rozsta si ze sw ukochan Paschi. W pitek 26 czerwca Saladyn dokona w Asztarze, w Hawanie, przegldu swego wojska. Sutan obj dowdztwo nad centrum armii, jego bratanek Taki ad-Din nad prawym skrzydem, a Kukburi nad lewym. Wojsko pomaszerowao w szyku bojowym do Chisfin, a stamtd na poudniowy kraniec jeziora Genezaret. Saladyn odczeka tam pi dni, by umoliwi swoim zwiadowcom zebranie informacji o siach wojsk chrzecijaskich. W dniu 1 lipca przeprawi si przez Jordan pod AsSinnabr, a nastpnego dnia z poow armii stan obozem w Kafr Sabt, pooonym wrd wzgrz w odlegoci okoo omiu kilometrw na zachd od jeziora; jednoczenie pozostae oddziay muzumaskie zaatakoway Tyberiad. Po godzinnej walce miasto pado. Rajmund ze swoimi pasierbami znajdowa si w szeregach armii krlewskiej, mimo to jednak hrabina Eschiva, wysawszy do ma goca z wiadomociami o sytuacji, na czele niewielkiego garnizonu bronia si dzielnie w zamku tyberiadzkim. Po nadejciu informacji o przekroczeniu Jordanu przez Saladyna krl Gwidon

odby w Akce narad z baronami. Pierwszy zabra gos hrabia Rajmund. Wskaza, e w czasie letniego skwaru armia atakujca znajduje si zawsze w gorszej sytuacji. Strategia wojsk chrzecijaskich powinna by przeto cile defensywna. wiadom obecnoci nienaruszonych si chrzecijaskich, Saladyn nie bdzie mg dugo trzyma swej wielkiej armii w spieczonym przez soce kraju. Wkrtce bdzie musia zdecydowa si na odwrt. Tymczasem nadejd posiki z Antiochii. Wikszo rycerzy gotowa bya pj za jego rad, ale zarwno Renald z Chtillon, jak i wielki mistrz Gerard oskaryli Rajmunda o tchrzostwo i zaprzedanie si Saracenom. Krl Gwidon, ktry zawsze sucha rady ostatniego mwcy, wyda wojsku rozkaz wyruszenia do Tyberiady. Po poudniu 2 lipca chrzecijanie rozbili obz w Seforis. Byo to doskonae miejsce do obozowania, obficie zaopatrzone w wod, z dobrymi pastwiskami dla wierzchowcw. Gdyby tam pozostali, jak cztery lata temu nad rdem Goliata, Saladyn nie odwayby si ich zaatakowa. Liczebnoci prawie nie ustpowali armii muzumaskiej, zajmowali korzystniejszy od niej teren. Jednake wieczorem tego dnia przyby goniec od hrabiny Trypolisu. Gwidon ponownie zwoa narad w swoim namiocie. Rycerze, zawsze peni dwornej galanterii dla niewiast, zaspili si na wie, e ta dzielna dama broni si rozpaczliwie w swym samotnym zamku nad jeziorem. Synowie hrabiny ze zami w oczach bagali o ratunek dla matki. Wielu rycerzy przyczyo si do ich dania. Wtedy podnis si z miejsca Rajmund. Powiedzia to samo co w Akce, ale z jeszcze wiksz stanowczoci. Tumaczy, e opuszczajc siln pozycj i ryzykujc marsz przez nagie wzgrza w lipcowym upale, wojsko chrzecijaskie popenioby niewybaczalne szalestwo. Tyberiada naley do niego - rzek - i on jest obroc swej ony. Woli jednak utraci Tyberiad i wszystko, co znajduje si w tym miecie, ni skaza krlestwo chrzecijaskie na zgub. Sowa Rajmunda tchny szczerym przekonaniem. Narad zakoczono o pnocy, postanawiajc pozosta w Seforis. Kiedy baronowie rozeszli si do swoich kwater, wielki mistrz wityni podczoga si do namiotu krlewskiego. Sire - rzek - czy zamierzasz sucha zdrajcy? To haba dopuci do utraty miasta odlegego zaledwie o kilka mil. Templariusze owiadczy - chtniej wyrzekn si swego zakonu ni sposobnoci zemsty na niewiernych. Gwidon, ktry przed godzin podziela racje Rajmunda, zacz si waha i w kocu uleg Gerardowi. Rozesa heroldw po obozie z zawiadomieniem, e o wicie armia wyrusza na Tyberiad. Najlepsza droga z Seforis do Tyberiady biega pod niewielkim ktem na pnocowschd przez wzgrza galilejskie i docieraa do jeziora w odlegoci okoo ptora kilometra na pnoc od miasta. Drugi szlak prowadzi do mostu koo As-Sinnabry, skd brzegiem jeziora wioda boczna droga na pnoc. Obz Saladyna lea w Kafr Sabt, w poprzek drogi do As-Sinnabry, ktr dosta si on tam zza rzeki. By moe z obozu chrzecijaskiego wymknli si jacy zdrajcy, ktrzy donieli Saladynowi, e Gwidon zamierza wyruszy z Seforisu drog pnocn. Otrzymawszy t wiadomo Saladyn przeprowadzi sw armi przez wzgrza do odlegej o jakie osiem kilometrw miejscowoci Hittin, gdzie droga zaczynaa schodzi do jeziora. Bya to wioska z rozlegymi pastwiskami, dobrze zaopatrzona w wod. W miejscu tym doczya do niego wikszo oddziaw stacjonujcych w Tyberiadzie, gdzie pozosta tylko kontyngent niezbdny do blokady zamku. Rankiem w pitek 3 lipca, gdy armia chrzecijaska opuszczaa zielone ogrody Seforisu, by pomaszerowa przez bezdrzewne wzgrza, panowa upa i duchota.

Zgodnie ze zwyczajem feudalnym Rajmundowi z Trypolisu, jako seniorowi lenna galilejskiego, przysugiwao prawo dowodzenia stra przedm. Krl sprawowa komend nad centrum armii, a Renald z hufcami zakonnymi i Balianem z Ibelinu szli w stray tylnej. Droga prowadzia przez teren bezwodny. Wkrtce ludziom i koniom zaczo dawa si we znaki dotkliwe pragnienie. Udrczone wojsko wloko si w coraz wolniejszym tempie. ucznicy muzumascy nieustannie razili zarwno stra przedni, jak i tyln, wypuszczajc chmury strza w sam rodek oddziaw i odjedajc galopem, zanim mona byo zorganizowa kontrnatarcie. Po poudniu Frankowie dotarli do paskowyu grujcego nad Hittinem. Mieli przed sob skalisty pagrek o dwch wierzchokach, wysoki na prawie trzydzieci pi metrw, za ktrym teren opada stromo ku wiosce a do samego jeziora. Miejsce to nosio nazw Rogw Hittinu. Templariusze zawiadomili krla, e padaj ze zmczenia i e w tym dniu nie zrobi ani kroku wicej. Niektrzy baronowie starali si go przekona, by rozkaza wojsku i naprzd i przebi drog do wybrzea. Jednake Gwidon, litujc si nad zmczeniem swych ludzi, zdecydowa si zatrzyma w tym miejscu na noc. Dowiedziawszy si o tej decyzji Rajmund nadjecha od czoa kolumny krzyczc: Ach! Boe wielki! Wojna skoczona! To nasz grb! Krlestwo przepado! Za jego rad Gwidon rozbi obz tu za wiosk Lubieh, prawie u stp Rogw Hittinu, w miejscu, gdzie znajdowaa si studnia, a armia rozoya si wok namiotu krlewskiego. Miejsce to wszake byo le wybrane, poniewa studnia okazaa si wyschnita. Saladyn, ktry z caym swym wojskiem spdzi noc w penej zieleni dolinie, nie mg ukry radoci. Nareszcie nadesza jego godzina. Chrzecijanie spdzili koszmarn noc, suchajc modlitw i pieww, dolatujcych z namiotw muzumaskich rozbitych w dolinie. Kilku onierzy wyrwao si z obozu w daremnym poszukiwaniu wody i ponioso mier z rk nieprzyjaci. Aby spotgowa katusze chrzecijan, muzumanie podpalili zarola, ktre porastay zbocza wzgrza, nad obozem zebra si gryzcy dym. Pod oson ciemnoci Saladyn przegrupowa swe oddziay. Rankiem w sobot 4 lipca armia krlewska bya ju cakowicie otoczona. Nawet kot - powiada kronikarz - nie zdoaby si przelizn przez t sie. Muzumanie poszli do natarcia wkrtce po wicie. Piechota chrzecijaska mylaa tylko o jednym - o wodzie. Poderwaa si do przodu, prbujc zwart mas przebi si na brzeg lnicego w dole jeziora. Zepchnito j na pagrek, zamknity piercieniem ognia i nieprzyjacielskich wojownikw. Wielu chrzecijan polego na miejscu, wielu dostao si do niewoli, a widok nieszcznikw, ktrzy leeli ranni, z obrzkymi wargami, by tak przejmujcy, e piciu rycerzy Rajmunda udao si do wodzw muzumaskich z prob o zezwolenie na dobicie ich wszystkich, by skrci im cierpienia. Konnica frankijska walczya na wzgrzu z niesychan i rozpaczliw odwag. Wprawdzie Frankowie odpierali falowe szare jazdy muzumaskiej zadajc jej nawet straty, ale szeregi chrzecijaskie topniay. Osabieni pragnieniem, zaczli traci siy. Pki jeszcze nie byo za pno, Rajmund na danie krla podj prb przebicia si przez szeregi muzumaskie. Na czele caego swojego hufca puci si galopem w d, uderzajc na puki dowodzone przez Taki ad-Dina. Muzumanie si rozstpili, przepuszczajc szarujcych rycerzy, po czym natychmiast zwarli swoje szeregi. Nie mogc powrci do swoich towarzyszy hufiec frankijski opuci pole bitwy i w opakanym stanie odjecha do Trypolisu. Chwil pniej zdoali przebi si przez linie nieprzyjacielskie Balian z Ibelinu i Renald z Sydonu. Byli to ostatni

Frankowie, ktrym udao si wyrwa z pola bitwy. Chrzecijanie nie mieli ju cienia nadziei, ale walczyli nadal, wycofujc si po zboczu wzgrza w kierunku Rogw. Czerwony namiot krla przeniesiono na szczyt wzniesienia, wszyscy rycerze zebrali si wok monarchy. U boku Saladyna znajdowa si jego mody syn, Al-Afdal, ktry pierwszy raz w yciu by wiadkiem bitwy. Wiele lat pniej odda hod mstwu Frankw. Kiedy krl frankijski wycofa si na wzgrze - powiedzia - jego rycerze dokonali bohaterskiej szary, spychajc muzumanw a do miejsca, gdzie sta mj ojciec. Zauwayem, e si przerazi. Zmieni si na twarzy i zacz targa brod, a potem pokusowa naprzd krzyczc: Zadajcie kam szatanowi! Nasi ludzie uderzyli na nieprzyjaciela, ktry wycofa si na wzgrze. Widzc, e Frankowie uciekaj, wy krzyknem z radoci: Pobilimy ich! Jednake jeszcze raz poszli do szary, odrzucajc znowu nasze oddziay do miejsca, gdzie znajdowa si ojciec. Ponownie rozkaza im pj do ataku i znowu nieprzyjaciel cofn si na wzgrze. A ja znowu zawoaem: Pobilimy ich! Jednake ojciec zwrci si do mnie i rzek: Cicho bd! Pki stoi tam ten namiot, jeszcze ich nie pobilimy. W tym momencie namiot w run. Wtedy mj ojciec zsiad z konia i pochyli si ku ziemi, ze zami radoci dzikujc Bogu. Biskup Akki poleg, wity Krzy, ktry dziery w cigu caej bitwy, dosta si do rk niewiernych. Prawie wszystkie konie rycerzy pady. Kiedy zwyciscy muzumanie dostali si na szczyt wzgrza, rycerze, a wrd nich krl, leeli na ziemi, zbyt wyczerpani, by walczy, zbyt sabi nawet, by na znak poddania si odda swe miecze. Wodzw frankijskich zaprowadzono do namiotu, ktry rozbito dla sutana na pobojowisku. W namiocie tym Saladyn przyj krla Gwidona i jego brata, konetabla Amalryka, Renalda z Chtillon i jego pasierba Onufrego z Toronu, wielkiego mistrza wityni, sdziwego margrabiego Montferratu, seniorw Dubajlu i Al-Batrunu oraz wielu pomniejszych baronw Krlestwa. Saladyn powita ich askawie. Krla posadzi obok siebie i widzc, e cierpi z pragnienia, poda mu kubek wody ranej, ochodzonej niegiem z Hermonu. Napiwszy si Gwidon poda kubek stojcemu obok niego Renaldowi z Chtillon. Poniewa wedle regu arabskiej gocinnoci podanie jecowi jada lub napoju oznaczao, e jego yciu nie grozi adne niebezpieczestwo, Saladyn rzek szybko do tumacza: Powiedz krlowi, e to nie ja, lecz on da pi temu czowiekowi. Nastpnie zwrci si do Renalda, ktremu nie mg przebaczy bezbonego rozbjnictwa, wypominajc mu zbrodnie wiaroomstwa i chciwo. Kiedy Renald odpowiedzia mu z wynios but, Saladyn chwyci miecz i ci mu gow. Gwidon drgn sdzc, e nadesza jego kolej. Ale Saladyn go uspokoi. Krl nie zabija krla - rzek - ale ten czowiek w swej perfidii i bezczelnoci posun si za daleko. Nastpnie wyda rozkazy, by adnemu ze wieckich baronw nie uczyniono krzywdy i traktowano ich w czasie pobytu w niewoli z kurtuazj i szacunkiem. Nie okaza natomiast litoci rycerzom zakonnym, oszczdzajc tylko wielkiego mistrza wityni. Do wojska doczya gromada fanatycznych sufich. Powierzy im likwidacj pojmanych templariuszy i szpitalnikw. Wykonali to z rozkosz. Po rzezi tych rycerzy Saladyn z armi oddali si od Hittinu. Ciaa zabitych pozostay na pobojowisku dla szakali i hien. Jecw odesano do Damaszku, gdzie baronw ulokowano w wygodnych pomieszczeniach, a ludzi uboszego stanu sprzedano na targu niewolnikw. Spdzono ich tam tak duo, e cena za niewolnika spada do trzech dinarw, a ca

zdrow rodzin - mczyzn, jego on, trzech synw i dwie crki - mona byo kupi za osiemdziesit dinarw. Pewien muzumanin uwaa, e zrobi dobry interes wymieniajc niewolnika na par sandaw. Chrzecijanie wschodni dowiadczyli w przeszoci niejednej klski. Krlowie i baronowie dostawali si do niewoli, jednak ich zwycizcy byli mao znaczcymi ksitkami, asymi na niewielkie korzyci. Pod Rogami Hittinu zostaa zniszczona najwiksza armia, jak Krlestwo Jerozolimskie zdoao wystawi od pocztku swej historii. Chrzecijanie utracili wity Krzy. A tym razem zwycizc by wadca caego muzumaskiego wiata. Po rozgromieniu wojsk nieprzyjacielskich ostatnim zadaniem Saladyna byo zdobycie twierdz w Ziemi witej. W dniu 5 lipca hrabina Trypolisu, straciwszy nadziej na pomoc, poddaa mu Tyberiad. Potraktowa j z nalenym szacunkiem i zezwoli uda si do Trypolisu wraz z caym dworem. Nastpnie na czele swych gwnych si posun si pod Akk. Seneszalk Joscelin z Courtenay, ktry dowodzi obron, myla tylko o wasnej skrze. Kiedy 8 lipca Saladyn stan pod murami miasta, Joscelin wysa do niego pewnego mieszczanina, niejakiego Piotra Brice, oferujc kapitulacj w zamian za zagwarantowanie mieszkacom bezpieczestwa ycia i mienia. Wielu ludzi w miecie uwaao t pokorn kapitulacj za hab. Doszo do krtkotrwaych rozruchw, w czasie ktrych spalono wiele domw, ale w dniu 10 lipca, gdy Saladyn formalnie obejmowa miasto w posiadanie, panowa tam ju ad i porzdek. Sutan si spodziewa, e uda mu si nakoni wikszo kupcw chrzecijaskich do pozostania w miecie. Przyszo rysowaa im si jednak w czarnych kolorach i wyemigrowali z caym ruchomym dobytkiem. Zdobywcy, a zwaszcza mody syn Saladyna, Al-Afdal, ktremu ojciec odda Akk, rozdzielili midzy onierzy i przyjaci ogromne zapasy pozostawionych towarw, jedwabi i wyrobw metalowych, kosztownoci i broni. Taki ad-Din ku niezadowoleniu Saladyna spldrowa wielk cukrowni. W czasie bytnoci Saladyna w Akce oddziay muzumaskie przyjmoway w Galilei i Samarii kapitulacje twierdz i miast. W Nabulusie garnizon Baliana broni si przez kilka dni, uzyskujc honorowe warunki kapitulacji, a zaoga zamku w Toronie zoya bro dopiero po dwch tygodniach walk. Poza tym muzumanie nie spotkali si nigdzie z powaniejszym oporem. Tymczasem z Egiptu przyby brat Saladyna, Al-Adil Sajf ad-Din, i przystpi do oblenia Jafy. Poniewa miasto odmwio kapitulacji, wzi je szturmem, posyajc w niewol wszystkich mieszkacw, mczyzn, kobiety i dzieci. Wikszo z nich znalaza si na targach niewolnikw i w haremach Aleppa. Po podbiciu Galilei Saladyn ruszy wzdu wybrzea fenickiego na pnoc. Wikszo chrzecijan ocalaych z pogromu pod Hittinem, z Balianem na czele, ucieka do Tyru. Miasto miao silny garnizon, a potne mury, ktre strzegy go od ldu, byy nadzwyczaj trudne do sforsowania. Po pierwszym nieudanym ataku Saladyn pozostawi miasto w spokoju i poszed dalej. Sydon podda si bez oporu w dniu 29 lipca. Senior tego grodu, Renald, zbieg do Beaufort, swego niedostpnego zamku w gbi ldu. Bejrut podj wprawdzie prb stawienia oporu, ale w dniu 6 sierpnia skapitulowa. Kilka dni pniej poddao si miasto Dubajl, na rozkaz swego seniora Hugona Embriaco, ktremu pod takim warunkiem Saladyn zgodzi si zwrci wolno. Z kocem sierpnia chrzecijanie posiadali na poudnie od Trypolisu ju tylko Tyr, Askalon, Gaz, kilka izolowanych zamkw oraz wite miasto Jerozolim. We wrzeniu Saladyn stan pod Askalonem, zabrawszy tam swoich dwch

najznamienitszych jecw, krla Gwidona i wielkiego mistrza Gerarda. Po przybyciu pod mury Askalonu Gwidon, ktremu Saladyn przyrzek zwrci wolno w zamian za kapitulacj tego miasta, przemwi do mieszkacw rozkazujc im poniecha oporu. Gerard popar wywody krla, ale ludno obrzucia ich obelgami. Askalon broni si mnie. W czasie dziaa oblniczych polego dwch emirw z wojsk Saladyna. Jednak w dniu 4 wrzenia garnizon, znalazszy si w beznadziejnej sytuacji, zoy bro. Mieszkacom pozwolono opuci miasto z caym dobytkiem ruchomym. Pod eskort onierzy Saladyna odstawiono ich do Egiptu, lokujc wygodnie w Aleksandrii, skd przy pierwszej okazji mieli by odesani do krajw chrzecijaskich. W Gazie, obsadzonej przez templariuszy, ktrzy wedle regu zakonu byli zobowizani do absolutnego posuszestwa swemu wielkiemu mistrzowi, garnizon na rozkaz Gerarda od razu zoy bro. W zamian za t warowni Saladyn zwrci Gerardowi wolno. Krl Gwidon natomiast pozosta w wizieniu kilka miesicy duej, najpierw w Nabulusie, a pniej w Laodycei. Krlowej Sybilli, ktra w tym czasie przebywaa w Jerozolimie, Saladyn pozwoli dzieli los ma. Jak z pewnoci przewidywa, uwolnienie ich wiosn nastpnego roku przysporzyo chrzecijanom niemao kopotw. W dniu wkroczenia wojsk Saladyna do Askalonu wystpio zamienie soca. W pospnych ciemnociach Saladyn przyj delegacj mieszczan Jerozolimy, ktrych wezwa w celu przedyskutowania warunkw kapitulacji witego Miasta. Jednak nie doszo do dyskusji. Delegaci odmwili oddania miasta, gdzie Chrystus ponis mier za ich zbawienie. Powrcili dumnie do Jerozolimy, a Saladyn poprzysig wzi j mieczem. Tymczasem w Jerozolimie zjawi si czowiek, w ktrym pokadano wielkie nadzieje. Balian z Ibelinu, ktry wraz z uciekinierami frankijskimi przebywa w Tyrze, zwrci si do Saladyna o glejt do Jerozolimy. Jego ona, krlowa Maria, przeniosa si tam z Nabulusu ze swoimi dziemi i Balian chcia sprowadzi j do Tyru. Saladyn wyrazi zgod na jego prob, stawiajc warunek, e Balian spdzi w Jerozolimie tylko jedn noc i bdzie tam bez broni. Przybywszy do Jerozolimy Balian stwierdzi, e patriarcha Herakliusz i oficjaowie zakonw rycerskich przygotowuj miasto do obrony, ale brak jest wodza, do ktrego ludno miaaby zaufanie. Wszyscy podnieli wrzaw, e Balian ma obowizek pozosta w Jerozolimie i obj dowdztwo i e nie pozwol mu opuci miasta. Wielce zakopotany Balian napisa do Saladyna sumitujc si, e zama przysig. Saladyn zawsze odnosi si z kurtuazj do wroga, ktrego darzy szacunkiem. Nie tylko wybaczy Balianowi, ale wysa zbrojn eskort, aby krlowa Maria z dziemi, dworem i caym mieniem moga bezpiecznie dosta si do Tyra. Z Mari uda si tam may bratanek Baliana, Tomasz z Ibelinu, oraz nieletni syn Hugona z Dubajlu. Saladyn paka na widok tych dzieci, dziedzicw wietnych tak niedawno rodw, gdy przez jego obz udaway si na wygnanie. W Jerozolimie Balian robi wszystko, co byo w jego mocy. Ludno stolicy znacznie wzrosa, schronio si tam bowiem wielu uciekinierw z okolicznych okrgw, niewielu ich jednak nadawao si do walki z broni w rku. Na jednego mczyzn wypadao pidziesit kobiet i dzieci. Poniewa w miecie przebywao tylko dwch rycerzy, Balian nada godnoci rycerskie wszystkim chopcom szlachetnego urodzenia, ktrzy mieli powyej szesnastu lat, a take trzydziestu mieszczanom. Wysa oddziay z zadaniem zdobycia maksymalnej iloci poywienia, zanim miasto zostanie otoczone przez wojsko muzumaskie. Przej nie tylko skarbiec krlewski, ale take pienidze, ktre Henryk II przysa szpitalnikom.

Rozkaza nawet zerwa srebrn blach, ktr kryty by koci witego Grobu. Rozdano or wszystkim mczyznom zdolnym do noszenia broni. W dniu 20 wrzenia Saladyn rozbi obz pod miastem i przystpi do szturmowania pnocnych i pnocno-zachodnich murw obronnych. Jednake jego wojownicy walczyli pod soce, a te odcinki fortyfikacji byy bardzo silne. Po piciu dniach oblenia Saladyn zwin obz. Obrocy sdzili, e odstpi od oblenia, jednak w dniu 26 wrzenia oddziay muzumaskie obsadziy Gr Oliwn, a saperzy, osaniani na flankach przez kawalerzystw, zabrali si do rozsadzania muru w pobliu Bramy Kolumny, niedaleko miejsca, gdzie przed osiemdziesiciu laty Gotfryd lotaryski wtargn do miasta. Do 29 wrzenia powsta w murze wielki wyom. Obrocy obsadzili go najlepszymi wojownikami i walczyli z szaleczym bohaterstwem, ale byo ich zbyt mao, by mogli dugo stawia czoo hordom nieprzyjaciela. Wojownicy frankijscy chcieli dokona wypadu i zgin, jeli bdzie trzeba. Jednak patriarsze Herakliuszowi nie umiechaa si chwaa mczennika. Gdyby tak uczynili - tumaczy - niewiasty i dzieci chrzecijaskie poszyby niechybnie do niewoli, nie udzieli wic bogosawiestwa tak bezbonej akcji. Balian popar patriarch, nie chcia bowiem dopuci do dalszego rozlewu krwi. W dniu 30 wrzenia uda si osobicie do obozu nieprzyjacielskiego, aby dowiedzie si od Saladyna, na jakich warunkach przyjmie kapitulacj miasta. Jerozolima bya zdana na ask Saladyna. W kadej chwili mg wzi j szturmem, a wewntrz murw mia wielu potencjalnych sojusznikw. Chrzecijan greckich, ktrzy stanowili wikszo niszych warstw ludnoci, zawsze drania pycha Kocioa aciskiego. Do definitywnego rozamu wszake nie doszo. Rodzina krlewska i wieccy nobile, z wyjtkiem monych rodw antiocheskich, odnosili si do kleru greckiego z yczliwoci i szacunkiem. Jednak wysza hierarchia kocielna skadaa si wycznie z acinnikw. W wielkich sanktuariach swej wiary chrzecijanie autochtoniczni musieli uczestniczy w ceremoniach, ktrych jzyk i rytua byy im obce. Z rozrzewnieniem wspominali wic czasy, gdy pod panowaniem sprawiedliwych wadcw muzumaskich mogli czci Boga wedle swych wasnych obrzdkw. Zaufanym doradc Saladyna w kwestiach, ktre dotyczyy jego stosunkw z baronami chrzecijaskimi, by uczony Grek z Jerozolimy, niejaki Jzef Batit. Nawiza on kontakt z gminami greckimi w miecie, ktre obiecay otworzy Saladynowi bramy Jerozolimy. Interwencja grekw okazaa si niepotrzebna. Kiedy Balian stan przed namiotem Saladyna, sutan owiadczy mu, e poprzysig zdoby Jerozolim mieczem i e tylko bezwarunkowa kapitulacja moe zwolni go od przysigi. Przypomnia Balianowi masakr, jakiej dopucili si chrzecijanie w tym miecie w 1099 roku. Dlaczego miaby postpi inaczej? W czasie ich rozmowy toczya si zacita bitwa i Saladyn wskaza na swj sztandar, ktry w tym momencie zatknito na murach. Ale ju po chwili oddziay muzumaskie zostay odparte. Balian ostrzeg Saladyna, e jeeli nie zgodzi si na honorowe warunki kapitulacji, doprowadzeni do rozpaczy obrocy obrc cae miasto w perzyn, nie wyczajc witych przybytkw islamu na terenie wityni, i zamorduj wszystkich jecw muzumaskich. Saladyn zawsze by skonny do wspaniaomylnoci, gdy uznawano jego wadz, a w dodatku zaleao mu na tym, by Jerozolima moliwie jak najmniej ucierpiaa. Zgodzi si wic na omwienie warunkw kapitulacji, oznajmiajc, e kady chrzecijanin bdzie mg si wykupi wedle ustalonych przez niego stawek: mczyzna za dziesi dinarw, kobieta za pi, a dziecko za jednego dinara. Balian odrzek, e w

miecie przebywa okoo dwudziestu tysicy ludzi ubogich, ktrych nie sta na zapacenie takiego okupu. Czy wadze chrzecijaskie mogyby zapaci jak ryczatow kwot za uwolnienie tych wszystkich osb? Saladyn zgodzi si przyj sto tysicy dinarw za cae dwadziecia tysicy ludzi. Balian wiedzia jednak, e nie zdoa zebra tak wielkiej kwoty. Uzgodniono wic, e za trzydzieci tysicy dinarw zostanie uwolnionych siedem tysicy mieszkacw. Na rozkaz Baliana garnizon zoy bro i w pitek 2 padziernika Saladyn wkroczy do Jerozolimy. By to 27 dzie miesica Radaba, rocznica dnia, gdy Prorok odwiedzi we nie Jerozolim i zosta stamtd przeniesiony do nieba. Zwycizcy zachowywali si przyzwoicie i po ludzku. Podczas gdy przed osiemdziesiciu omiu laty Frankowie brodzili we krwi swych ofiar, muzumanie nie spldrowali ani jednego budynku, nikomu nie uczyniono krzywdy. Z rozkazu Saladyna strae patroloway ulice i bramy miejskie, nie dopuszczajc do gwatw na chrzecijanach. Tymczasem kady chrzecijanin stara si na wszystkie sposoby zdoby kwot potrzebn na wykupienie si z niewoli, a Balian oprni do dna skarbiec krlewski, by zebra obiecane trzydzieci tysicy dinarw. Nieatwo przyszo zmusi szpitalnikw i templariuszy do wyrzeczenia si zgromadzonych przez nich bogactw, a patriarcha i kapitua troszczyli si tylko o siebie. Muzumanie patrzyli ze zgorszeniem, jak patriarcha zapaciwszy za siebie dziesi dinarw opuszcza miasto, uginajc si pod ciarem zota, ze sznurem wozw wyadowanych dywanami i zastaw stoow. Dziki resztkom donacji Henryka II uzyskao wolno siedem tysicy ludzi, ale mona byo oszczdzi niewoli wielu tysicom, gdyby zakony rycerskie i Koci okazay si mniej skpe. Niebawem z miasta zaczy pyn dwa strumienie chrzecijan, jeden zoony z tych, ktrzy sami zapacili okup lub zostali wykupieni przez Baliana, a drugi z biedakw, ktrzy nie mieli pienidzy i musieli i do niewoli. Widok ten by tak smutny, e Al-Adil zwrci si do swego brata, by w nagrod za zasugi ofiarowa mu tysic jecw. Po spenieniu tej proby Al-Adil natychmiast puci ich wolno. Patriarcha Herakliusz, rad z moliwoci spenienia dobrego uczynku tak tanim kosztem, take poprosi o jecw, ktrych mgby uwolni. Otrzyma siedmiuset, a Balian piciuset. Nastpnie Saladyn ogosi, e zwraca wolno wszystkim starcom i starym kobietom. Kiedy damy frankijskie, ktre zapaciy okup za siebie, stany przed nim pytajc, co maj dalej pocz, poniewa ich mowie i ojcowie bd polegli, bd znajduj si w niewoli, obieca uwolni ich mw, a wdowom i sierotom ofiarowa dary ze swego skarbca, przy czym ich warto zaleaa od rangi kadej z tych niewiast. Miosierdzie i dobro Saladyna stanowiy niezwyky kontrast z niegodziwociami, ktrych w czasach pierwszej krucjaty dopuszczali si zdobywcy chrzecijascy. Nie wszyscy emirowie i wojownicy muzumascy zachowywali si tak wspaniaomylnie. Kryy wieci, e muzumanie szmuglowali chrzecijan w przebraniu, a potem szantaem zmuszali ich do oddania caego mienia. Znaleli si tacy muzumascy wojownicy, ktrzy twierdzili, e rozpoznali zbiegych niewolnikw, i zwracali im wolno dopiero po wymuszeniu sonego okupu. Ale dowiedziawszy si o takich wykroczeniach, Saladyn zawsze kara za nie surowo. Dugi sznur wygnacw cign noga za nog ku wybrzeu morza nie napastowany przez muzumanw. Drog odbywano w trzech kolumnach, z ktrych pierwsz prowadzili templariusze, drug szpitalnicy, a trzeci Balian i patriarcha. Do Tyru, ktry by ju przepeniony uchodcami, wpuszczono tylko ludzi zdolnych do suby wojskowej. W okolicy Al-Batrunu tamtejszy baron, Rajmund z Niphinu,

obrabowa wygnacw ze znacznej czci dobytku. Nastpnie ruszyli oni w stron Trypolisu Poniewa jednak i w tym miecie znajdoway si ju wielkie rzesze uciekinierw, wadze, nie majc ywnoci, postanowiy nikogo wicej nie wpuszcza i zamkny bramy miejskie. Dopiero w Antiochii wdrowcy znaleli jakie takie schronienie, ale i do tego miasta wpuszczono ich niechtnie. Uchodcom z Askalonu dopisao wicej szczcia. Kiedy kapitanowie woskich statkw handlowych zadali za przewiezienie ich do portw chrzecijaskich opat bardzo wysokich, wadze egipskie zatrzymay statki w porcie tak dugo, pki kapitanowie nie zgodzili si zabra ich za darmo. Chrzecijanie greccy i jakobici pozostali w Jerozolimie. Formalnie biorc, wszyscy musieli oprcz okupu paci pogwne, ale wielu ludzi z warstw uboszych zwolniono od zapaty tego podatku. Zamoni chrzecijanie wykupili wikszo domw, ktre stay pustk po ewakuacji Frankw. Reszt posesji nabyli muzumanie, a po czci ydzi, ktrych Saladyn zachca do osiedlania si w Jerozolimie. Kiedy do Konstantynopola dotary wieci o zwycistwie Saladyna, cesarz Izaak Angelos wysa do niego poselstwo z gratulacjami i prob o przywrcenie chrzecijaskich miejsc witych Kocioowi greckiemu. Cho nie natychmiast, prob cesarza speniono. Wielu ludzi z otoczenia Saladyna domagao si od niego zburzenia kocioa witego Grobu. Jednak Saladyn wskaza, e chrzecijanie otaczaj czci miejsce, nie za budowl, a wic nadal odbywa si bd tam pielgrzymki. Tego nie zamierza im utrudnia. Koci by zamknity tylko przez trzy dni. Od tego czasu pielgrzymi frankijscy mogli swobodnie odwiedza wityni, pacc za wejcie do niej. Wygnacy chrzecijascy nie opucili jeszcze miasta, gdy z Kopuy Na Skale (Kubbat as-Sachra) zdjto krzy i usunito wszystkie symbole kultu chrzecijaskiego, a meczet Al-Aksa oczyszczono ze wszystkich ladw kwaterowania w nim templariuszy. Obie te budowle skropiono wod ran i uroczycie zwrcono wyznawcom islamu. W pitek, w dniu 9 padziernika, Saladyn, w otoczeniu licznych wiernych, uczestniczy w modach dzikczynnych w meczecie Al-Aksa. Zdobywszy Jerozolim Saladyn speni gwny obowizek wobec swej wiary. Jednak kilka fortec znajdowao si jeszcze w rkach frankijskich Stefania z Oultrejourdain, ktra znalaza si wrd wykupionych z niewoli jecw w Jerozolimie, zwrcia si do Saladyna z prob o uwolnienie jej syna, Onufrego z Toronu. Saladyn wyrazi na to zgod pod warunkiem, e Stefania odda mu swoje dwa wielkie zamki Onufrego wypuszczono z wizienia, ale ani garnizon w Keraku, ani garnizon w Montrealu nie posuchay rozkazu Stefanii i nie zoyy broni. Nie dopeniwszy warunkw umowy, Stefania odesaa syna do niewoli. Uczciwo Stefanii tak spodobaa si Saladynowi, e kilka miesicy pniej zwrci Onufremu wolno. Tymczasem Al-Adil na czele armii egipskiej przystpi do oblenia Keraku. Oblenie tej twierdzy cigno si ponad rok. Przez kilka miesicy obrocom zagldaa w oczy mier godowa. Z warowni wypdzono kobiety i dzieci pozostawiajc je na pastw losu, a niektrzy mieszkacy sprzedawali je nawet Beduinom za ywno. Dopiero pod koniec 1188 roku, gdy zjedzono ostatniego konia, twierdza zoya bro. Montreal, ktry nie by tak szczelnie otoczony przez muzumanw, trzyma si kilka miesicy duej. W dniu 6 grudnia 1188 roku, po miesicznym cikim bombardowaniu, podda si pooony dalej na pnoc zamek templariuszy Safad, a miesic pniej skapitulowali

szpitalnicy w Belvoir, zamku usytuowanym wysoko nad dolin Jordanu. Nieco wczeniej muzumanie opanowali Chteau Neuf w Huninie. Beaufort natomiast, gdzie schroni si Renald z Sydonu, ocala dziki jego dyplomatycznej zrcznoci. Renald by czowiekiem wyksztaconym, namitnym mionikiem literatury arabskiej. Uda si do namiotu Saladyna owiadczajc, e chtnie podda mu zamek i nawet sam zamieszka w Damaszku, prosi jednak o udzielenie mu trzech miesicy zwoki na zaatwienie pewnych wanych spraw. Napomkn nawet, e nosi si z zamiarem przejcia na islam. Rozmowa z Renaldem tak oczarowaa Saladyna, e w przekonaniu o jego dobrej wierze zgodzi si na rozejm stwierdzajc poniewczasie, e Renald wyzyska go dla umocnienia fortyfikacji swego zamku. Tymczasem Saladyn wkroczy na terytorium Trypolisu i Antiochii. Rajmund z Trypolisu zmar z kocem 1187 roku; wkrtce po odwrocie spod Hittinu zachorowa na zapalenie opucnej, cho ludzie mwili, e prawdziw przyczyn choroby byy zgryzota i wstyd. Wielu jego wspczesnych uwaao go za zdrajc, ktrego egoizm przyczyni si do zguby Krlestwa, ale zarwno Wilhelm z Tyru, jak i Balian z Ibelinu byli jego przyjacimi i obrocami. Prawdziw jego tragedi bya tragedia wszystkich kolonistw frankijskich drugiej i trzeciej generacji, ktrzy z usposobienia i przekona politycznych pragnli sta si czstk wiata orientalnego, ale ktrzy pod presj fanatyzmu nowo przybyych z Zachodu pobratymcw musieli opowiedzie si po jednej ze stron, i w kocu, rzecz oczywista, nie mogc postpi inaczej, brali stron chrzecijaskich wspbraci. Rajmund nie mia dzieci, zapisa wic hrabstwo swemu chrzeniakowi, Rajmundowi, synowi ksicia Boemunda z Antiochii, swego najbliszego krewnego mskiego, zastrzegajc jednak, e gdyby na Wschd przyby czonek rodu hrabiw Tuluzy, Trypolis powinien przej w jego rce. Boemund przyj dziedzictwo w imieniu swego syna, pniej odda je wszake modszemu bratu chopca, Boemundowi, obawiajc si, e obowizek jednoczesnej obrony Antiochii i Trypolisu moe okaza si ponad siy jednego czowieka. Prawd mwic, ju wkrtce niewiele zostao z tej schedy po Rajmundzie. W 1188 roku Saladyn pomaszerowa przez Al-Bukaj, wzmocniwszy sw armi posikami z Smdaru. Omin warowni szpitalnikw, Krak des Chevaliers, uwaajc j za zbyt trudn do zdobycia szturmem. Maszerowa prosto na Trypolis, zmieni jednak zamiar dowiedziawszy si o przybyciu do tamtejszego portu floty krla Sycylii. Skrci na pnoc. Wzi szturmem Tortos, ale templariusze utrzymali si w zamku. Ruszy wic dalej, pod mury Al-Markabu, gdzie szpitalnicy usiowali zagrodzi mu drog. Dabala skapitulowaa w pitek 15 lipca, a Laodycea w pitek 22 lipca. Laodycea bya miastem piknym, penym kociow i paacw z czasw bizantyjskich. Kronikarz muzumaski Imad ad-Din al-Isfahani, ktry towarzyszy wojsku Saladyna, rozpaka si zobaczywszy w grd spldrowany i zrujnowany. Z Laodycei Saladyn ruszy w gb ldu, kierujc si do Sahjunu. Ta wielka twierdza szpitalnikw uchodzia za nie do zdobycia, jednake po kilku dniach zaciekych walk, w pitek 29 lipca, muzumanie wzili j szturmem Garnizon zamku Szughr Bakas, ktrego broniy potne wwozy, podda si muzumanom w pitek 12 sierpnia, nie doczekawszy si pomocy z Antiochii W pitek 19 sierpnia pado miasto Sarmin. Kilka dni pniej, w dniu 23 sierpnia, podda si Burzajh, najbardziej wysunity na poudnie zamek frankijski nad Orontesem. Dowdca tej twierdzy by onaty z siostr ksinej Antiochii, tajnej agentki Saladyna. Sutan obojgu darowa wolno. W dniu 16 wrzenia skapitulowa zamek templariuszy Darbasak w grach Amanos, a 25

wrzenia zamek Baghras, ktry panowa nad drog z Antiochii do Cylicji. Jednake wojsko Saladyna byo ju zmczone, a oddziay sindarskie chciay wraca do swego kraju. Kiedy wic ksi Boemund zwrci si o zawarcie traktatu rozejmowego, w ktrym godzi si uzna wszystkie podboje muzumaskie, Saladyn przychyli si do jego proby. Uwaa, e w kadej chwili moe doprowadzi swe dzieo do koca. Boemundowi i jego synom pozostay ju tylko dwie stolice, Antiochia i Trypolis, oraz port Saint-Simon, szpitalnicy za utrzymali si tylko w Al-Markabie i Krak des Chevaliers, a templariusze w Tortosie. Na poudniu pozostao jeszcze jedno miasto, ktrego Saladyn nie zdoby, a jak si pniej okazao, by to z jego strony powany bd. Zbiegli z Palestyny baronowie zgromadzili si w Tyrze, najsilniejszej twierdzy na caym wybrzeu, poczonej z ldem tylko wskim piaszczystym pwyspem, w poprzek ktrego zbudowano potny mur obronny. Gdyby Saladyn natychmiast po opanowaniu Akki uderzy na Tyr, nawet w mur nie przeszkodziby mu w zdobyciu miasta. Jednak zwleka zbyt dugo. Renald z Sydonu, ktry dowodzi obron miasta, prowadzi ju negocjacje w sprawie kapitulacji, a Saladyn posa nawet dwa swoje proporce, by zatkn je na cytadeli, gdy cakiem niespodziewanie, 14 lipca 1187, w dziesi dni po bitwie pod Hittinem, do portu w Tyrze zawin pewien statek. Na pokadzie tego statku znajdowa si Konrad, syn sdziwego margrabiego Montferratu, brat pierwszego ma krlowej Sybilli. Mieszka stale w Konstantynopolu, ale zamieszany w morderstwo popyn w sekrecie z pielgrzymk do miejsc witych, zabrawszy ze sob poczet rycerzy frankijskich. Nic nie wiedzc o klskach w Palestynie zamierza wysi na ld w Akce. Kiedy jednak statek znalaz si u wejcia do portu, kapitan zdziwi si wielce nie usyszawszy dzwonu, ktry ogasza zawsze pojawienie si agla. Kapitan, ktremu wydao si to podejrzane, nie rzuci kotwicy. Po chwili podpyna do statku d z muzumaskim urzdnikiem portowym, ktrego Konrad, udajc kupca, zapyta, co si stao w porcie, i otrzyma na to odpowied, e od czterech dni miasto znajduje si w rkach Saladyna. Usyszawszy to Konrad nie zdoa ukry swego przeraenia, co wzbudzio podejrzenia muzumanina, ale zanim zdy on podnie alarm, Konrad pyn ju wzdu wybrzea do Tyru. W miecie powitano go jak zbawc, oddajc mu dowdztwo obrony twierdzy. Pokojowych warunkw Saladyna nie przyjto, a jego proporce wrzucono do fosy. Konrad by energiczny, bezwzgldny i dzielny. Uzna, e miasto zdoa si utrzyma do czasu nadejcia pomocy z Zachodu, a nie mia wtpliwoci, i na wie o upadku Jerozolimy pomoc ta nadejdzie. Kiedy kilka dni pniej Saladyn stan pod Tyrem, spotka si z tak mn obron, e o zdobyciu miasta nie mg marzy. Sprowadzi wic z Damaszku margrabiego Montferratu, ktrego przepdzono pod murami miasta groc, e zostanie zabity, jeeli miasto nie skapituluje. Uczucia synowskie Konrada nie okazay si jednak na tyle silne, by odwie go od spenienia obowizku rycerza chrzecijaskiego. By niewzruszony, a Saladyn ze sw zwyk dobroci darowa starcowi ycie. Odstpi od oblenia Tyru i pomaszerowa na Askalon. Kiedy ponownie stan pod Tyrem, w listopadzie 1187, fortyfikacje miasta byy ju wzmocnione, do portu przybyy posiki morskie i ldowe, a na wskim pwyspie nie mia moliwoci ani wyzyskania siy swych wojsk, ani uycia katapult. Z Akki pospieszyo mu z pomoc dziesi okrtw muzumaskich, ale 29 grudnia chrzecijanie zdobyli pi tych jednostek, odpierajc jednoczesny atak nieprzyjaciela na mury. Na radzie wojennej Saladyn przychyli si do zdania tych emirw, ktrzy uwaali, e oddziay sutaskie potrzebuj nade wszystko odpoczynku. Zima bya

wilgotna i chodna, w obozie muzumaskim szerzyy si choroby. W dzie Nowego Roku 1188 Saladyn rozwiza poow swej armii i wycofa si spod Tyru. Dziki swej energii i pewnoci siebie Konrad uratowa miasto, umoliwiajc tym samym przetrwanie krlestwa chrzecijaskiego. Saladyn gorzko pniej aowa, e nie udao mu si zdoby Tyru. Ale mia ju wtedy imponujce osignicia. Bez wzgldu na to, czy tryumfy Saladyna byy nieuchronn odpowiedzi islamu na zagroenie ze strony frankijskich okupantw, czy rezultatem dalekowzrocznej polityki jego wielkich poprzednikw, czy sukcesy te zawdzicza waniom i gupocie Frankw, czy sile swej osobowoci, rzecz pewna, e da niezbity dowd potgi i ywotnoci Wschodu. Pod Rogami Hittinu i w murach Jerozolimy pomci upokorzenia doznane przez muzumanw w czasie pierwszej krucjaty i pokaza, jak czowiek honoru wici swoje zwycistwa.

ANEKS I

Podstawowe rda do dziejw aciskiego Wschodu 1100-1187

1. RDA GRECKIE Historycy greccy powicali uwag acinnikom na Wschodzie tylko w takich sytuacjach, gdy wchodzili oni w bezporedni kontakt z Bizancjum. Dla okresu do 1118 roku najwaniejszym rdem greckim pozostaje Aleksjada Anny Komneny, mimo e nastpstwo wydarze w odniesieniu do opisywanych przez ni spraw frankijskich jest w tym dziele bardzo zagmatwane. Podstawowymi rdami informacji o panowaniu Jana i Manuela Komnenw s prace historyczne Jana Cinnamusa (Kinnamosa) i Nicetasa Akominatosa, czyli Choniatesa. Jan by sekretarzem Manuela i napisa swoje dzieo wkrtce po mierci cesarza. Wprawdzie jego opis panowania cesarza Jana jest troch powierzchowny, ale o rzdach Manuela pisze skrupulatnie i wiarygodnie. Jeli pomin pewne sabostki patriotyczne, jest to historyk trzewy, do ktrego mona mie zaufanie. Nicetas pisa na pocztku XIII stulecia, jego dzieo obejmuje okres od panowania cesarza Jana do pierwszych lat po zdobyciu Konstantynopola przez acinnikw. W pracy Nicetasa nie spotyka si zapoycze od Cinnamusa. Poczwszy od drugiej poowy panowania Manuela opisuje on wydarzenia mu wspczesne i mimo przesadnie retorycznego stylu i skonnoci do moralizatorstwa jest dokadny i rzetelny. Inne rda greckie nie maj wikszej wartoci, z wyjtkiem interesujcej, lecz troch mtnej relacji niejakiego Jana Fokasa, ktry odby pielgrzymk do Palestyny w 1178 roku. 2. RDA ACISKIE Podstawowymi rdami do wczesnych dziejw pastw krzyowych s dziea historykw pierwszej krucjaty, zwaszcza Fulchera z Chartres i Alberta z Akwizgranu (Aix), a w mniejszym stopniu take Radulfa z Caen, Ekkeharda z Aury i Genueczyka Caffaro. Dziea te omwiem w tomie pierwszym. Naley doda, e o okresie od 1100 do 1119 roku, ktry jest ostatnim w kronice Alberta, praca tego historyka zawiera wiadomoci w peni zasugujce na zaufanie. Skd je czerpa, nie wiemy, ale w kwestiach tematycznie zbienych informacje Alberta znajduj potwierdzenie w rdach syryjskich. Histori Antiochii w latach od 1115 do 1122 omawia krtkie dzieko De Bello Antiochene pira Waltera Kanclerza, ktry prawdopodobnie by kanclerzem ksicia Rogera. Jest to utwr bezpretensjonalny, peen poytecznych informacji o dziejach i instytucjach ksistwa antiocheskiego w tym okresie. Poczwszy od 1127 roku, na ktrym koczy si kronika Fulchera, a do ostatniego dziesiciolecia przed zdobyciem Jerozolimy przez Saladyna naszym jedynym wartociowym rdem aciskim jest Wilhelma z Tyru Historia rerum in partibus transmarinis gestarum, obejmujca lata od 1095 do 1184. Wilhelm urodzi si na

Wschodzie pod koniec lat dwudziestych XII stulecia. Prawdopodobnie ju w dziecistwie nauczy si arabskiego i greckiego, pniej za uda si do Francji, gdzie dokoczy edukacji. Wkrtce po powrocie do Palestyny, okoo 1160 roku, zosta archidiakonem Tyru, a od 1170 do 1174 roku. piastowa godno kanclerza Krlestwa. By take wychowawc przyszego krla Baldwina IV. W 1175 r. otrzyma godno arcybiskupa Tyru. W 1183 roku, po niepowodzeniu swych stara o uzyskanie nominacji na stolec patriarszy, przenis si do Rzymu, gdzie zmar przed 1187 rokiem. Histori sw zacz pisa w 1169 roku i do 1173 roku ukoczy pierwsze trzynacie ksig. Cae swe dzieo zabra do Rzymu, gdzie pracowa nad nim a do mierci. Piszc o pierwszej krucjacie Wilhelm opiera si gwnie na kronice Alberta, a w mniejszym stopniu na dziele Rajmunda z Aguilers oraz na Gesta w wersji Balderyka i na kronice Fulchera. Dla okresu od 1100 do 1127 podstawowym rdem informacji Wilhelma jest Fulcher, korzysta jednak take z Waltera Kanclerza. Wiadomoci z tych dzie uzupeni jedynie anegdotami z ycia prywatnego krlw oraz informacjami o Kocioach wschodnich i Tyrze. Krelc dzieje okresu od 1127 roku do swego powrotu do Palestyny korzysta przede wszystkim z archiww Krlestwa Jerozolimskiego i zaginionego skrtu kronik krlewskich. W konsekwencji jego informacje o Syrii pnocnej nie zawsze s wiarygodne. Poczynajc od 1160 roku dysponowa gruntown znajomoci opisywanych wydarze i ich aktorw na podstawie wasnych dociekliwych obserwacji. Datowanie jest u niego zagmatwane, a niekiedy w sposb oczywisty bdne. Nie mona wykluczy, e daty te wstawi do jego manuskryptu jeden z wczesnych kopistw. Wilhelm jest jednym z najwikszych historykw redniowiecznych. W pewnych kwestiach prezentowa sdy subiektywne, ze szczegln niechci odnosi si na przykad do wpywu wadz wieckich na sprawy Kocioa, ale o swoich osobistych wrogach wyraa si w sowach penych umiaru, jak choby o patriarsze Herakliuszu i Agnieszce z Courtenay, ktrzy bez wtpienia zasuyli sobie na jego surowy osd. Z niedostatku informacji zdarzao mu si popenia bdy. Odznacza si jednak szerokimi horyzontami, rozumia znaczenie wielkich wydarze swoich czasw i zwizkw przyczynowych w historii. Pisa stylem prostym, nie pozbawionym humoru. Lektura jego dziea pozostawia wraenie, e by to czowiek mdry, prawy i sympatyczny. Drugie jego dzieo, dzieje Wschodu, oparte na arabskim dziele historycznym Saida Ibn Bitrika, niestety nie zachowao si, ale jeszcze w nastpnym stuleciu po mierci Wilhelma korzystali z niego tacy dziejopisarze, jak Jakub z Vitry. aciski Continuatio historii Wilhelma z Tyru powstaa na Zachodzie w 1194 roku, w latach pniejszych uzupeniono j dodatkami. Jest to praca trzewa, obiektywna, oparta prawdopodobnie na jakim zaginionym dziele, na ktrym opieraa si rwnie pierwsza ksiga Itinerarium regis Ricardi; obejmuje ona okres od 1184 roku do trzeciej krucjaty. Kontynuacje w jzyku starofrancuskim stwarzaj problem trudniejszy. Pod koniec pierwszej poowy XIII stulecia pewien poddany krla Francji dokona tumaczenia historii Wilhelma. Sparafrazowa niektre fragmenty i wczy komentarze wtpliwej wartoci. Spod jego pira wyszed take dalszy cig tej kroniki, ktry obejmuje znaczn cz XIII wieku. Od pocztkowych sw dzieo to zostao nazwane Escoire dEracles. Mniej wicej w tym samym czasie niejaki Bernard Skarbnik przywiz ze Wschodu kontynuacj historii Wilhelma do 1229, ktrej autorstwo przypisuje si Ernoulowi, giermkowi Baliana z Ibelinu. Te dwa przekady, cile ze sob zwizane, zachoway si w wielu manuskryptach, ktre ze

wzgldu na warianty wystpujce w odniesieniu do lat 1184-1198 mona podzieli na trzy grupy. Poniewa kada z tych grup zawiera epizody nie odnotowane w dwch pozostaych grupach, nie sposb ustali, ktry z manuskryptw jest oryginalny. Najprawdopodobniej wszystkie wersje czerpay wiadomoci o tym okresie z zaginionego dziea Ernoula. Z ca pewnoci natomiast od Ernoula pochodzi plastyczny opis wydarze w dniu 1 maja 1187, ktry wystpuje tylko w manuskrypcie przywiezionym przez Bernarda (Chronique dErnoul et de Bernard le Trsorier). We wszystkich manuskryptach tej grupy widoczne jest zainteresowanie Ibelinami, wszystkie one zawieraj naoczne obserwacje, ktre zdaj si potwierdza autorstwo osoby z najszerszego otoczenia Ibelinw. Kontynuacje te s na og rdami wiarygodnymi, cho nie obiektywnymi. Ernoul by kronikarzem rzetelnym, z wyjtkiem tych przypadkw, gdy na jego sd wpyway sympatie i przynaleno do obozu Ibelinw. Chronologia pocztkowych ustpw tego dziea jest chaotyczna. Sprawiaj one wraenie lunych obserwacji i wspomnie. Podbj Palestyny przez Saladyna zosta opisany rwnie w krtkim Libeltus de expigatione Terrae Sanctae per Saladinum, przypisywanym niekiedy Ralfowi z Coggeshall, a bdcym niemal na pewno dzieem jakiego Anglika, ktry opracowa je w kilka lat po opisanych przez siebie wydarzeniach. Autor tego utworu jest peen admiracji dla zakonw rycerskich, zwaszcza dla templariuszy, ktrych bezprawia pomija milczeniem, ale jednoczenie odnosi si yczliwie do Rajmunda z Trypolisu. Do dziea swego wczy opis oblenia Jerozolimy, uzyskany od naocznego wiadka, a mianowicie pewnego onierza, ktry w walkach o to miasto odnis ran. Zachoway si take powstae pniej zarysy dziejw Krlestwa Jerozolimskiego, ktre zawieraj dodatkowe informacje, zwaszcza Historia Regni Hierosolymitani, kontynuacja dziea Genueczyka Caffaro, a take Annales de la Terre Sainte oraz krtka Historia Regum Hierosolymitanorum. Dzieje drugiej krucjaty odmalowa Odon z Deuil w De Ludovici VII profectione in Orientem, ywej, lecz bardzo stronniczej relacji uczestnika tej wyprawy, ktry towarzyszy Ludwikowi do Attalii. W sposb bardziej zwizy zaj si t krucjat Otton z Freising w Gesta Friderici, take uczestnik tej wyprawy, oraz Suger w yciu Ludwika VII. Poemat Ambroego LEstoire de la guerre sainte, podobnie jak Itinerarium Regis Ricardi, mimo e jego gwnym tematem jest trzecia krucjata, zawiera take wiadomoci o wydarzeniach wczeniejszych. W wielu kronikach zachodnich spotyka si ustpy, ktre zawieraj istotne informacje o Wschodzie aciskim, zwaszcza w dzieach takich autorw, jak Anglicy Wilhelm z Malmesbury i Benedykt z Peterborough, a take dziejopisw trzeciej krucjaty: Walona Sigeberta z Gembloux i jego kontynuatorw, Roberta z Torigny oraz Wochw Romualda i Sicarda z Cremony i innych. Najbardziej poczesne miejsce zajmuje wrd nich Ordericus Vitalis, historyk normaskiego pochodzenia, ktrego kronika doprowadzona do 1138 roku zawiera wyczerpujce informacje o Outremer, a zwaszcza o Syrii pnocnej. Mona uzna za prawdopodobne, e Orderyk mia przyjaci lub krewnych wrd Normanw osiadych w Antiochii. Wiele opowieci tego autora to oczywiste legendy, ale jednoczenie dzieo jego zawiera duo informacji przekonywajcych oraz takich, ktrych brak w innych rdach. Ze wspczesnych listw najwiksz warto ma zwizana z tematem krucjatowym korespondencja papieska. Korespondencja Ludwika VII i Konrada III rzuca wiato na drug krucjat. Zachowao si rwnie troch listw pisanych na

Wschodzie przez wybitnych acinnikw. Przetrway take archiwa trzech wschodnich instytucji kocielnych, a mianowicie bazyliki witego Grobu oraz opactw SainteMarie Josaphat i w. azarza. Archiwa zakonu szpitalnikw s niemal kompletne, dokumenty templariuszy natomiast znamy tylko z nielicznych i porednich wzmianek. Zachowaa si rwnie pewna liczba akt wieckich, ktre dotycz przeniesie wasnoci w pastwach frankijskich. Pewnych dodatkowych informacji dostarczaj archiwa papieskie, a w archiwach Pizy, Wenecji i Genui mona znale troch wiadomoci dotyczcych handlu. Assises jerozolimskie, ktre zostay spisane pniej, zawieraj najbardziej charakterystyczne ustawy ogaszane od XII stulecia. W XII stuleciu odwiedzio Palestyn dwch podrnikw, ktrzy pozostawili interesujce zapiski: Siwulf, prawdopodobnie Anglik, ktry przebywa w tym kraju w 1101 roku, oraz Niemiec Jan z Wurzburga, ktry dotar tam okoo 1175 roku. 3. RDA ARABSKIE W cigu XII wielu liczba rde arabskich stale rosa. W kwestiach dotyczcych dziejw emiratu damasceskiego w pierwszej poowie tego stulecia naszym podstawowym informatorem jest Ibn al-Kalanisi, w sprawach Syrii pnocnej AlAzimi, a o Al-Dazirze czerpiemy wiadomoci z nieco zagmatwanego dziea Ibn alAzraka; oprcz nich dysponujemy jeszcze przytoczeniami z kronik zaginionych, rozsianymi obficie w dzieach pisarzy pniejszych. Posiadamy wszake nieocenione pamitniki Usamy Ibn Munkiza. Urodzi si w 1095 roku, a pochodzi z dynastii ksit Szajzaru. Wskutek intryg rodzinnych zosta w czterdziestym trzecim roku ycia skazany na wygnanie i reszt swych lat - a przey ich dziewidziesit trzy spdzi przewanie w Damaszku, z przerwami na okresowe pobyty w Egipcie i Dijar Bakrze. Cho perfidny intrygant, ktry bez skrupuw zdradza najlepszego przyjaciela, Usama by czowiekiem wielkiego uroku i niepospolitej inteligencji onierzem, myliwym i literatem. Pamitniki Usamy, zwane Ksig pouczajcych przykadw, pisane bez zachowania porzdku chronologicznego, s niesprawdzalnymi wspomnieniami starego czowieka, ktre daj wszake niezwykle barwny obraz ycia wspczesnych mu arystokratw arabskich i frankijskich. Niemal rwnie malownicza jest Podr (Al-Rihla) pisarza z arabskiej Hiszpanii, Ibn Dubajra, ktry w 1181 roku bawi przelotnie w Krlestwie Jerozolimskim. Wspaniaa kariera Saladyna staa si natchnieniem wielu pisarzy, z ktrych najbardziej poczesne miejsca zajmuj Imad ad-Din z Isfahanu, Baha ad-Din Ibn Szaddad oraz anonimowy autor dziea Al-bustan al-dami ti-dami tawarichi azZaman, czyli Ogrd obejmujcy dzieje wszystkich czasw. Imad ad-Din al-Isfahani by urzdnikiem selduckim w Iraku, ktry przeszed na sub u Nur ad-Dina i od 1173 roku peni funkcj sekretarza Saladyna. By autorem podnym, ktremu zawdziczamy midzy innymi histori Seldukw oraz relacj o wojnach Saladyna. To drugie dzieo, skopiowane niemal w caoci przez Abu Szam, stanowi najbardziej autorytatywne rdo biografii Saladyna. Jzyk tego autora jest niezwykle kwiecisty, skomplikowany i trudny. Baha ad-Din take nalea do otoczenia Saladyna, z ktrym zwiza si w 1188 roku. Do tego roku jego ywot Saladyna, zapisany stylem prostym i zwizym, opiera si gwnie na wiadomociach znanych autorowi ze syszenia, a po czci na wspomnieniach samego Saladyna. Dla okresu pniejszego natomiast jest to rdo rwnie wiarygodne jak dzieo Imad ad-Dina. Bustan powsta w Aleppo w latach 1096-1097. Jest to do sucha i pobiena historia

islamu, powicona gwnie Aleppu i Egiptowi, ale zawierajca pewne informacje, ktre mona znale dopiero w pniejszej i bardziej wyczerpujcej pracy historycznej Ibn Abi Tajjego. Zarwno Baha ad-Din, jak i autor Bustanu opierali si prawdopodobnie na jakim zaginionym rdle szyickim. Inni kronikarze, jak AlFadil, Asz-Szajbani i Ibn ad-Dahhan, znani nam s tylko z przytocze. Najwikszym historykiem XIII stulecia jest Ibn al-Asir z Mosulu, urodzony w 1160 i zmary w 1233 roku. Jego dzieo Al-Kamil fi at-tarich, czyli Doskonaa ksiga historii, stanowi histori wiata muzumaskiego, ktr napisa na podstawie starannego i krytycznego wyboru autorw wczeniejszych i wspczesnych. Pierwszej krucjacie i pocztkom XII stulecia Ibn al-Asir powici niewiele miejsca. Piszc o kocowych latach tego wieku korzysta gwnie z dzie pisarzy z otoczenia Saladyna, ale dodaje take troch wasnych wspomnie. Opracowujc natomiast dzieje okresu rodkowego tego stulecia, ktrych nie opisa aden historyk muzumaski, Al-Asir opar si, jak si zdaje, na rdach oryginalnych. Chronologia Ibn al-Asira jest niecisa, nie podaje rde i nierzadko przerabia wykorzystywane teksty, gwnie po to, aby miay wydwik zgodny z jego sympatiami dla Zankidw. Ale podobnie jak Wilhelm z Tyru Al-Asir by rasowym historykiem, ktry stara si zrozumie znaczenie opisywanych wydarze na szerokim tle dziejowym. Drugie dzieo tego autora, Historia atabegw Mosulu, jest utworem niszego lotu, w pewnym sensie bezkrytycznym panegirykiem, zawierajcym jednak troch informacji, ktrych nie mona znale w innych rdach. Kopalnie zota, dzieo pira Ibn Abi Tajjego z Aleppa, jedynego wielkiego kronikarza szyickiego, urodzonego w 1180 roku, jest nam znane tylko z obfitych, cho jakby troch niemiaych zapoycze kronikarzy sunnickich. Bya to bez wtpienia praca wielkiej wagi, ktra obejmowaa cao historii muzumaskiej, ze szczeglnym naciskiem na dzieje Aleppa. Zachowane cytaty wskazuj, e Ibn Abi Tajji w jeszcze wikszym stopniu czerpa swe wiadomoci z tego samego rda, z ktrego korzysta autor Bustanu. Kamal ad-Din z Aleppa, ktry y od 1191 do 1262 roku, autor prawdopodobnie nie ukoczonej encyklopedii biograficznej, napisa przed 1243 rokiem Kronik Aleppa, dzieo dugie, odznaczajce si jzykiem jasnym i prostym, ktre opierao si gwnie na pracach Al-Azimiego, Ibn al-Kalanisiego oraz autorw wspczesnych Saladynowi, a po czci take na ustnych przekazach historycznych i uzyskanych informacjach. Kamal ad-Din niezbyt starannie koreluje wykorzystywane przez siebie rda, z antypati odnosi si do szyitw. Sibt Ibn alDauzi, urodzony w Bagdadzie w 1186 roku, napisa jedn z najduszych kronik muzumaskich, Zwierciado czasw, jednak o dziejach XII wieku powtarza jedynie informacje pisarzy wczeniejszych. Abu Szama, urodzony w Damaszku w 1203 roku, ukoczy w 1251 roku histori panowania Nur ad-Dina i Saladyna, zwan Ksig dwch ogrodw. W przewaajcej czci stanowi ona wypisy z Ibn al-Kalanisiego, Baha ad-Dina, Atabegw Ibn al-Asira, Ibn Abi Tajjego, Al-Fadila, a nade wszystko z Imad ad-Dina al-Isfahaniego, ktrego styl Abu Szama z powodzeniem uproci. Z pniejszych historykw wymieni naley Abu al-Fid, ksicia Hamy na pocztku XIV stulecia, autora dziea historycznego, ktre w istocie jest tylko poytecznym streszczeniem dzie wczeniejszych dziejopisw, ale ktre w swoich czasach cieszyo si ogromn popularnoci i byo czsto cytowane. Ibn Chaldun, ktry pisa z kocem XIV wieku, w odniesieniu do dziejw Syrii poprzesta na streszczeniu fragmentw dziea Ibn al-Asira, ale opracowujc histori Egiptu opiera si na zaginionej kronice Ibn at-Tuwajra, powstaej w czasach Saladyna. Al-Makrizi,

pisarz z pocztku XIV wieku, podaje wiadomoci o Egipcie, ktrych brak w innych rdach. Sownik biograficzny Ibn Challikana, zestawiony w XIII stuleciu, zawiera troch informacji, ktre nie wystpuj w adnym innym przekazie historycznym. Nie dysponujemy adnymi rdami z pierwszej rki o Turkach anatolijskich. Ibn Bibi, pisarz z XIII wieku, informuje, e z braku materiaw mg rozpocz swoj histori Seldukw dopiero od 1192 roku, to jest od mierci Kilid Arslana II. Brak rwnie przekazw w tym przedmiocie w jzyku perskim. 4. RDA ORMIASKIE Podstawowym rdem ormiaskim zarwno dla pierwszych dziesitkw lat XII wieku, jak i pierwszej krucjaty jest Kronika Mateusza z Edessy, ktry zmar w 1136 roku. Dzieo Mateusza kontynuowa, w tym samym racjonalistycznym i antybizantyjskim duchu, Grzegorz Prezbiter z Kajsunu, doprowadzajc je do 1162 roku. Wspczesny mu Nerses I Sznorhali, katolikos ormiaski od 1166 do 1172 roku, napisa dugi poemat o upadku Edessy, ktremu brak walorw zarwno poetyckich, jak i historycznych. Niewiele lepszy od tego utworu jest poemat jego nastpcy, katolikosa Grzegorza IV Dghy, powicony upadkowi Jerozolimy. Z artystycznego punktu widzenia wyszy poziom reprezentuje elegia na mier Baldwina z Maraszu pira jego kapelana, ksidza zwanego Bazylim Doktorem. Wiksz warto maj Roczniki Samuela z Ani, napisane w Wielkiej Armenii i doprowadzone do 1177 roku. Autor czerpa swe informacje po czci z Mateusza, a po czci z zaginionych dzie historycznych Jana Diakona i niejakiego Sarkawaga. Nastpna grupa historykw ormiaskich, ktrzy tworzyli w Wielkiej Armenii pod koniec XIII wieku, jak Mychitar z Ajriwanku, Wartan i Kirakos z Gandy, przedstawia sprawy frankijskie w sposb niezbyt rzetelny, przekazuje natomiast wane informacje o otaczajcym ich wiecie muzumaskim. Pierwszym historykiem z Armenii Mniejszej (Cylicji) jest anonimowy pisarz, ktry okoo 1230 roku przeoy Kronik Michaa Syryjczyka, dopasowujc j bez skrupuw do swego arliwego patriotyzmu. Okoo 1275 roku Symbat Konetabl, tumacz antiocheskich Assises, napisa kronik, ktra w czci dotyczcej XII stulecia znajduje si pod zdecydowanym wpywem Mateusza i Grzegorza, ale zawiera troch wiadomoci zaczerpnitych z archiww pastwowych. Kilka lat pniej tak zwany Historyk Krlewski opracowa kronik, ktra do dzi nie zostaa opublikowana. Na pocztku XIV stulecia kanclerz Wahram z Edessy napisa Kronik wierszowan. Autor ten znajdowa si wprawdzie pod silnym wpywem Mateusza, ale zawar w swoim dziele sporo wiadomoci pochodzcych z nie znanych skdind rde. 5. RDA SYRYJSKIE Najbardziej znaczcym przekazem syryjskim jest Historia wiata Michaa Syryjczyka. By to historyk staranny i sumienny, ktry nie mia adnych uprzedze, poza nieodpart antypati do Bizantyjczykw. Powouje si on na rda, z ktrych korzysta w swej pracy, wszystkie zaginione. Zna rwnie nie zidentyfikowane dzieo arabskie, stanowice rdo wiadomoci o okresie od 1107 do 1129 roku, ktre, jak si zdaje, nie byo obce take Ibn al-Asirowi. Anonimowa kronika syryjska, napisana przez nieznanego duchownego okoo 1240

roku, zawiera cenne informacje o Edessie, niezalene od wiadomoci, ktre w sposb oczywisty pochodz od Michaa. Pod koniec XIII wieku Abu al-Farad Dirdis Ibn al-Ibri, lepiej znany jako Grzegorz Barhebraeus, napisa histori powszechn, czerpic wiadomoci o XII stuleciu gwnie z dzie Michaa i Ibn al-Asira, wzbogacajc je wszake o gar informacji pochodzcych ze rde perskich i innych. 6. INNE RDA Jedynym znaczcym dla tego okresu rdem hebrajskim s Podre Beniamina z Tudeli. Zawar on w swym dziele szczegowy opis kolonii ydowskich, ktre zasta w Syrii w czasie swej podry wok Morza rdziemnego w latach od 1166 do 1170. rda gruziskie, ktre maj warto tylko dla dziejw Gruzji i krajw z ni ssiadujcych, zostay skompletowane w zbiorowej Kronice gruziskiej, wydanej w XVIII wieku. W jzyku starosowiaskim zachowaa si Pielgrzymka Daniela z Czernihowa, ktry odwiedzi Palestyn w 1104 roku. W niektrych sagach norweskich, zwaszcza tych, ktrych tematem jest krucjata krla Sigurda, znajduj si wrd szczegw legendarnych fragmenty zawierajce interesujce wiadomoci historyczne.

ANEKS II

Bitwa pod Hittinem

Jakkolwiek rda aciskie i arabskie zawieraj dosy dugie opisy bitwy pod
Hittinem, to jednak relacje te nie zawsze s ze sob zgodne. Staraem si da logiczny i prawdopodobny obraz tej bitwy, poczuwam si jednak do obowizku odnotowania rnic, ktre wystpuj w opisach innych autorw. Nieszczliwym zbiegiem okolicznoci jedynymi pisarzami, ktrzy obserwowali t batali, pomijajc templariusza imieniem Terencjusz (lub Terricus), autora krtkiego listu o bitwie, oraz kilku muzumanw, ktrych cytuje Abu Szama, byli Ernoul, giermek Baliana z Ibelinu towarzyszy on zapewne swemu seniorowi i razem z nim uciek z pola bitwy oraz Imad ad-Din al-Isfahani, czonek wity Saladyna. Jednake oryginalny tekst Ernoula zosta przerobiony przez Bernarda Skarbnika i innych kontynuatorw Wilhelma z Tyru, a w relacji Imad ad-Dina, cho miejscami barwnej, retoryka dominuje nad cisoci. Opis krytycznych chwil bitwy, ktry syn Saladyna, AlAfdal, przekaza Ibn al-Asirowi, jest wprawdzie plastyczny, ale bardzo krtki. Estoire dEracles stanowi jedyne rdo, ktre informuje w sposb jasny, e krl odby przed bitw dwie narady, jedn w Akce, prawdopodobnie w dniu 1 lipca, a drug w Seforis wieczorem 2 lipca. Rajmund z Trypolisu zabiera gos na obu tych naradach i nie ulega kwestii, e zacytowane w Estoire dwa przemwienia hrabiego oddaj ich zasadnicz tre. Jednake Estoire z pewnoci si myli podajc, e narada w Akce zostaa zwoana po otrzymaniu wiadomoci od hrabiny Trypolisu o zdobyciu przez Saladyna Tyberiady, poniewa Saladyn wkroczy do tego miasta 2 lipca w godzinach rannych, a Rajmund w przemwieniu w Akce nie wspomnia o Tyberiadzie, doradza jedynie strategi defensywn. Ernoul, w wersji Bernarda Skarbnika, nic nie wiedzia o pierwszej naradzie. Jak mona sdzi, Bernard sam uzna, e Rajmund wygosi te dwie mowy na jednym spotkaniu. De expugnatione take wspomina tylko o drugiej naradzie. Drugie przemwienie Rajmunda znane byo Ibn al-Asirowi, ktry przytacza je niemal w tych samych sowach co Estoire dEracles, Ernoul i De expugnatione. Tre rad Rajmunda nie ulega przeto adnej wtpliwoci, mimo e Imad ad-Din twierdzi, e hrabia domaga si natychmiastowego ataku, a pniejsi pisarze z otoczenia Ryszarda Lwie Serce, ktrzy sympatyzowali z Gwidonem z Lusignan, oskaryli go o zdrad. Ambroy i Itinerarium regis Ricardi sugeruj, e Rajmund, w zmowie z Saladynem, zwabi armi krlewsk w zasadzk; to samo oskarenie powtarzaj Genueczycy w licie do papiea, a w pniejszym okresie Syryjczyk Barhebraeus. Imad ad-Din utrzymuje, e hrabina Trypolisu przebywaa w Tyberiadzie ze swoimi dziemi. Tymczasem Ernoul twierdzi, e czterech pasierbw Rajmunda ucieko razem z nim z pola bitwy pod Hittinem, a w licie Genueczykw czytamy, i na drugiej naradzie odbytej przed bitw bagali oni o ratowanie swej matki. Krl Gwidon zdecydowa si opuci Seforis na danie Gerarda, wielkiego mistrza zakonu wityni. Fakt ten wynika zarwno z Estoire, jak i z dziea Ernoula, ale zosta zatuszowany przez autora De expugnatione, ktry z jakiego powodu w

adnym przypadku nie chcia rzuca cienia na templariuszy, co wida z jego sporadycznej lakonicznoci. Rajmund jako senior tego obszaru mia obowizek doradzi tras marszu i wybra drog przez Hittin. Rada ta, ktra miaa tak tragiczne konsekwencje, staa si pretekstem dla wrogw Rajmunda do oskarenia go o zdrad. Z listu Genueczykw i cyrkularza szpitalnikw na temat przebiegu tej bitwy dowiadujemy si o szeciu zdrajcach, ktrzy najprawdopodobniej byli rycerzami Rajmunda - jednym z nich mia by niejaki Laodiceus lub Leucius z Tyberiady - i poinformowali pono Saladyna o fatalnym stanie armii chrzecijaskiej. Moim zdaniem mona uzna za prawdopodobne, e dopucili si oni zdrady wanie w tym krytycznym momencie i e polegaa ona na poinformowaniu Saladyna o wybranej przez chrzecijan trasie marszu. Trudno sobie bowiem wyobrazi, by pniej mogli udzieli mu jakichkolwiek przydatnych informacji. Zarwno Estoire, jak i Ernoul obciaj Rajmunda odpowiedzialnoci za wybr miejsca na obz na przedpolu Hittinu. Spodziewa si on, e jest tam woda, ale rdo okazao si wyschnite. Autor De expugnatione zajmuje si t kwesti szerzej. Twierdzi, e Rajmund, ktry jecha na czele kolumny, doradza jak najszybsze dotarcie do jeziora, jednak templariusze, stanowicy stra tyln, nie mieli ju si i dalej. Rajmund, przeraony podjt przez krla decyzj rozbicia obozu w tym miejscu, wykrzykn: Jestemy zgubieni!, ale, jak mona sdzi, po powziciu tej decyzji dokona wyboru miejsca na obz na podstawie mylnego przekonania, e znajduje si tam woda. Imad ad-Din pisze o radoci Saladyna na widok ruchw wojsk chrzecijaskich. Dokadne pooenie tego obozu nie jest pewne. De expugnatione, Itinerarium i Ambroy nazywaj t wiosk Marescalcia lub Marescalia - a moe obera Maskaney to jaki lad po tej nazwie? - Imad ad-Din i Baha ad-Din natomiast pisz, e wioska ta nazywaa si Lubijja. Miejscowo ta ley dzi przy samej szosie, w odlegoci okoo trzech kilometrw na poudnio-zachd od Rogw Hittinu. Autorzy arabscy nazywaj t bitw bitw pod Hittinem i podaj w sposb nie budzcy wtpliwoci, e fina jej rozegra si na wzgrzu zwanym Rogami Hittinu. Annales de la Terre Sainte nazywaj miejsce bitwy Karneatin (to jest Karnai Hittin, Dwa Rogi Hittinu). Ernoul pisze, e bitwa rozegraa si w odlegoci okoo dziesiciu kilometrw od Tyberiady. Odlego z Tyberiady do Rogw Hittinu wynosi rzeczywicie okoo omiu kilometrw w linii prostej i mniej wicej czternacie kilometrw szos. Imad ad-Din podaje, e ucznicy saracescy zaczli ostrzeliwa chrzecijan w czasie marszu, komplikujc tok wydarze twierdzeniem, e dziao si to w czwartek, poniewa pragn, aby bitwa rozegraa si w pitek. Ernoul i Estoire podaj, e chrzecijanie ponieli w czasie marszu cikie straty. Nie mamy moliwoci ustalenia z ca pewnoci, kiedy podpalono krzewy i traw. Ibn al-Asir przypuszcza, e ogie ten wznieci przypadkowo pewien muzumaski ochotnik. Zarwno Ibn al-Asir, jak i Imad ad-Din stwierdzaj, e w chwili rozpoczcia bitwy, rankiem 4 lipca, poar szala na dobre. Imad ad-Din opisuje barwnie modlitwy i piewy, ktre w nocy poprzedzajcej bitw rozbrzmieway w obozie arabskim. W godzinach porannych, na samym pocztku bitwy, piechota frankijska, jak podaje Ibn al-Asir, prbowaa przebi si w kierunku wody. Imad ad-Din twierdzi, e ze wzgldu na ogie nie zdoaa posun si w stron jeziora. De expugnatione informuje, e piechurzy natychmiast wycofali si zwart mas na jaki pagrek, pooony daleko od hufca rycerzy, i mimo rozkazu krla nie zawrcili tumaczc si, e konaj z pragnienia. Muzumanie wycili ich tam wszystkich w pie. Ernoul z kolei utrzymuje, e piechota zoya bro, jednake piciu rycerzy Rajmunda udao

si do Saladyna proszc, by rozkaza wszystkich zabi. Niewykluczone, e postpek ten uznano za ow zdrad, o ktrej wspominali szpitalnicy (patrz wyej), chocia z tekstu Ernoula wynika, e chodzio tu raczej o szybk mier dla oszczdzenia im cierpie. Baha ad-Din stwierdza jedynie, e armia chrzecijaska podzielia si na dwa zgrupowania, z ktrych jedno, przypuszczalnie piechota, osaczone ogniem, zostao zniszczone cakowicie, drugie za, zoone z rycerzy zebranych wok krla, dostao si do niewoli. Wszyscy autorytatywni pisarze muzumascy podaj, e przed atakiem na rycerstwo frankijskie odby si pojedynek midzy pewnym mamelukiem a rycerzem chrzecijaskim, ktry zakoczy si mierci owego mameluka, mylnie uznanego przez chrzecijan za syna sutana. Ernoul pisze, e krl, zobaczywszy masakr piechoty, zwrci si do Rajmunda o dokonanie szary na Saracenw. Rajmundowi jako seniorowi tego obszaru naleao si dowdztwo owej szary, ktra dla armii krlewskiej stanowia jedyn szans wyrwania si z piercienia nieprzyjacielskiego. Wydaje si przeto, e nie ma adnych podstaw do oskarania Rajmunda o zdrad, ktr zarzucali mu pniejsi pisarze chrzecijascy, a take Genueczycy i stronnicy krla, ani do posdzania go o tchrzostwo, jak to czynili muzumanie. Jednake zrczny manewr Taki ad-Dina, ktry wyda rozkaz przepuszczenia hufca Rajmunda, mg rzeczywicie stwarza pozory susznoci oskarenia go o zdrad, chocia Baha ad-Din twierdzi, e Rajmund ponis cikie straty. Wedle opinii Ernoula Rajmund uciek z pola bitwy dopiero w tym momencie, gdy zobaczy, e krl znajduje si w sytuacji beznadziejnej i e nie ma ju adnej szansy uratowania go przed muzumanami. Autor De expugnatione twierdzi, e Balian i Renald z Sydonu uciekli razem z Rajmundem, ale nie podaje, podobnie jak Imad ad-Din, adnych szczegw. Ernoul natomiast informuje, e kady z nich uciek na wasn rk, co wydaje si bardziej prawdopodobne, poniewa znajdowali si oni w rnych oddziaach armii. Mona przypuszcza, e przebili si z garstk tych templariuszy, o ktrych ucieczce pisa Terencjusz. Dokadny opis bitwy w De expugnatione koczy si na ucieczce Rajmunda. Niewykluczone wic, e informator autora wchodzi w skad pocztu Rajmunda. Imad ad-Din podaje, e po ucieczce Rajmunda krl ze swoimi rycerzami zacz wycofywa si na wzgrze Hittin, nie zabierajc koni (ktre zapewne byy poranione, a wic bezuyteczne). Zamieszcza uwag, e bez wierzchowcw rycerze chrzecijascy byli cakowicie bezradni. Ibn al-Asir pisze, e na szczycie wzgrza chrzecijanie prbowali rozbi namioty, ale udao im si ustawi tylko namiot krlewski. Kiedy wzito ich do niewoli, nie mieli koni i znajdowali si w stanie kracowego wyczerpania. Zarwno Imad ad-Din, jak i Ibn al-Asir podaj, e Krzy zdoby Taki ad-Din. Ostatnie chwile oporu armii chrzecijaskiej opisuje Al-Afdal, a Ibn al-Kalanisi informuje, e w poudnie, gdy muzumanie poszli do ostatniego natarcia, zerwa si silny wiatr. Sceny, ktre rozegray si w namiocie Saladyna po bitwie, niemal tymi samymi sowami opisali Ernoul, Estoire oraz Imad ad-Din i Ibn al-Asir. Nie mamy adnych podstaw, by nie wierzy w ich relacje o podaniu krlowi Gwidonowi kubka z wod, nie mamy rwnie powodu nie wierzy, e Renald z Chtillon zgin z rki Saladyna. Historia Regni Hierosolymitani ocenia liczebno armii chrzecijaskiej na tysic rycerzy z Krlestwa Jerozolimskiego i tysic dwustu wystawionych dodatkowo sumptem krla Henryka II, cztery tysice turkopolw oraz trzydzieci dwa tysice onierzy pieszych, z ktrych siedem tysicy rwnie opacono z funduszw Henryka. Liczba ta jest bez wtpienia przesadzona. Itinerarium szacuje ca armi

krlewsk na dwadziecia tysicy ludzi, co take wydaje si liczb za wysok. Faktyczna sia hufca rycerskiego moga wynosi tysic rycerzy oraz dwustu wyekwipowanych z pienidzy Henryka II, czyli w sumie byo ich mniej wicej tysic dwustu. W jednym z manuskryptw Estoire dEracles czytamy, e armia liczya dziewi tysicy ludzi, inny natomiast szacuje j na czterdzieci tysicy. Szpitalnicy podaj w swoim licie, e w bitwie polego lub dostao si do niewoli tysic rycerzy, a dwustu zbiego. Ernoul informuje, e Rajmund z Antiochii przyprowadzi pidziesiciu lub szedziesiciu rycerzy (rkopis ten odczytywany jest rozmaicie). Terencjusz twierdzi, e w bitwie zgino dwustu szedziesiciu templariuszy i e prawie nikt nie zdoa uciec - uywa on sowa nos, ale moe to oznacza, e ma na myli tylko siebie. List szpitalnikw ocenia liczb osb, ktre uszy z yciem, na dwiecie. Piechota nie moga by dziesiciokrotnie silniejsza od jazdy i prawdopodobnie liczba jej nie sigaa dziesiciu tysicy ludzi. Oddziay lekkiej kawalerii, czyli turkopolw, mogy liczy cztery tysice wojownikw, ale poniewa nie odegray one w bitwie wikszej roli, byy zapewne sabsze. Armia Saladyna miaa prawdopodobnie nieznaczn przewag, ale nie dysponujemy w tej kwestii wiarygodnymi danymi. Imad ad-Din bez wtpienia przesadza piszc, e skadaa si ona z dwunastu tysicy konnych i wielkiej liczby ochotnikw, jednake znacznie wikszej przesady dopuci si szacujc si armii chrzecijaskiej a na pidziesit tysicy ludzi (Baha ad-Din posun si jeszcze dalej twierdzc, e trzydzieci tysicy chrzecijan polego, a drugie tyle dostao si do niewoli). Moemy przyj, e caa armia regularna Saladyna liczya okoo dwunastu tysicy ludzi, ale po doliczeniu ochotnikw i kontyngentw dostarczonych przez sprzymierzecw sia jej moga wynosi osiemnacie tysicy wojownikw. Wydaje si, e byy to jedne z najwikszych armii, jakie do tej chwili chrzecijanie lub ich nieprzyjaciele wysali w pole, nawet jeeli przyjmiemy, e sia armii chrzecijaskiej wynosi moga maksymalnie pitnacie tysicy onierzy, a armii muzumaskiej osiemnacie tysicy. aden oddzia muzumaski nie dorwnywa uzbrojeniem rycerzom chrzecijaskim, jednake jazda muzumaska bya zapewne lepiej uzbrojona od turkopolw, a piechota muzumaska nie gorzej, a moe i lepiej od piechoty chrzecijaskiej.

Chronologia
(od panowania Baldwina I do podbojw Saladyna) 1081-1118 - Aleksy Komnen. ok.1081-1151 - Suger opat St. Denis. 1095-1188 - Usama Ibn Munkiz, pamitnikarz, poeta. 1098 - Powstanie klasztoru cystersw w Citeau. 1099-1118 - Papie Paschalis II. 1099 - Zdobycie Jerozolimy, Gotfryd Obroc witego Grobu. 1100-1103 - Boemund antiocheski w niewoli tureckiej (od 1101 - Tankred regentem ksistw Antiochii). 1100 - Koronacja Baldwina z Boulogne, hrabiego Edessy, na krla Jerozolimy (do 1118), Baldwin z Le Bourg hrabi Edessy. 1101 - Klski posikowych wojsk zachodnich (Merzifon, Heraklea). 1104-1108 - Baldwin z Edessy i Joscelin z Courtenay w niewoli tureckiej. 1104 - Boemund udaje si do Europy (Tankred regentem Antiochii i Edessy). 1105 - Zgon Rajmunda z Tuluzy w czasie oblenia Trypolisu. 1102-1138 - Bolesaw Krzywousty. 1107-1108 - Wyprawa Boemunda przeciwko Bizancjum traktat nad rzek Devol. 1108 - Ksistwo Antiochii formalnie lennem Cesarstwa Bizantyjskiego. 1109 - Zdobycie Trypolisu, Bertrand hrabi Trypolisu. 1112 - Zgon Tankreda, Robert z Salerno ksiciem Antiochii, Pons hrabi Trypolisu. ok.1111-1158 - Otton z Freising, kronikarz. 1115 - Zaoenie klasztoru w Clairvaux (Clara Vallis); pierwszym opatem w. Bernard (ok. 1119-

1148). 1118 - Cystersi samodzielnym zakonem. ok.1118 - Powstanie bractwa wityni (pniejszego zakonu templariuszy). - Zgon Baldwina I; koronacja Baldwina z Le Bourg na krla Jerozolimy (do 1131). 1118 - Zgon cesarza Aleksego Komnena; tron bizantyjski obejmuje Jan II Komnen (do 1143). 1119 - mier Rogera Antiocheskiego; Joscelin z Courtenay hrabi Edessy. ok.1120 - Powstanie bractwa joannitw (pniejszego zakonu szpitalnikw). 1122-1123 - Joscelin I z Edessy w niewoli tureckiej. 1123-1124 - Krl Baldwin II w niewoli tureckiej. 1126-1130 - Boemund II ksiciem Antiochii. 1120 - Zaoenie zakonu premonstratensw (norbertanw) we Francji. 1128 - Powstanie niemieckiego bractwa szpitalnego (pniejsi Krzyacy). ok.1127 - Zgon Fulchera z Chartres, kronikarza (ur. ok. 1058). 1128 - Zanki zajmuje Aleppo. 1130-1202 - Joachim z Fiore, mistyk. 1101-1154 - Roger II, od 1130 krl Sycylii. ok.1130-ok.1186 - Wilhelm, arcybiskup Tyru, historyk. 1131 - Zgon Baldwina II; Fulko andegaweski, m Melisandy, crki Baldwina II, krlem Jerozolimy (do 1143); zgon Joscelina I z Edessy. 1136/1137 - Rajmund z Poitiers ksiciem Antiochii; zgon Ponsa, hrabiego Trypolisu; Rajmund II hrabi Trypolisu. 1143 - Zgon krla Fulka; koronacja Baldwina III (wsplnie z matk Melisand) na krla Jerozolimy (do 1163). 1137-1180 - Ludwik VII, krl Francji 1138-1152 - Konrad III, krl Niemiec.

1143-1180 - Manuel I Komnen cesarz bizantyjski. 1144 - Zanki zdobywa Edess. 1145 - Papie Eugeniusz III ogasza bull wzywajc do krucjaty. 1146 - Nur ad-Din ponownie zajmuje Edess; ostateczna utrata tego miasta. 1146 - w. Bernard wzywa do krucjaty w Vezelay. 1147 - Druga wyprawa krzyowa 1147/1148 - Klski wojsk krzyowych w Anatolii. 1148 - Krl Ludwik VII z Eleonor Akwitask i krl Konrad niemiecki przybywaj do Syrii; lipiec: klska Frankw pod Damaszkiem; krl Konrad opuszcza Palestyn. 1149 - Krl Ludwik VII opuszcza Palestyn; koniec II krucjaty. 1150 - Cesarz Manuel odkupuje resztki hrabstwa Edessy (w cigu nastpnego roku zdobyte przez muzumanw). 1152 - Rajmund II, hrabia Trypolisu, zamordowany przez asasynw; Rajmund III. 1152 - Baldwin III odsuwa krlow Melisand od wadzy. 1153 - Renald z Chtillon ksiciem Antiochii; Baldwin III zdobywa Askalon. 1145-1153 - Papie Eugeniusz III. 1146 - Zabjstwo Zankiego. 1152-1190 - Fryderyk I Barbarossa. 1160 - Renald w niewoli Nur ad-Dina (do 1175); Baldwin III regentem ksistwa Antiochii.

1163 - Zgon Baldwina III; koronacja Amalryka I na krla Jerozolimy (do 1174); Boemund III ksiciem Antiochii. 1163-1169 - Wyprawy Amalryka I przeciwko Egiptowi. 1164 - Do niewoli Nur ad-Dina dostaj si Boemund III antiocheski (do 1165) i Rajmund III, hrabia Trypolisu (do 1173).

1156 - Zgon Piotra Czcigodnego, opata Cluny (ur. ok. 1092). 1160-1233 - Ibn al-Asir, historyk. 1164 - Konstytucje klarendoskie w Anglii (Henryk II). 1167 - Szirkuh wkracza do Egiptu. 1169 - Szirkuh wezyrem Egiptu; umiera w tym samym roku . 1171 - Upadek kalifatu fatymidzkiego. 1174 - Zgon Nur ad-Dina; Saladyn zajmuje Damaszek. 1174 - Zgon krla Amalryka I; koronacja Baldwina IV, krla trdowatego (do 1185) pierwsza regencja Rajmunda III w Krlestwie Jerozolimskim. 1175 - Saladyn wadc Syrii i Egiptu. 1176 - Klska Bizantyjczykw pod Myriokefalon. 1177 - Baldwin zadaje Saladynowi klsk pod Mont-Gisard. 1180 - lub Sybilli, crki Amalryka I, z. Gwidonem z Lusignan. 1180-1223 - Filip II August, krl Francji. 1180 - Zgon cesarza Manuela I; tron bizantyjski obejmuje Aleksy II Komnen (zm. 1183). 1182 - Czyngis-chan dochodzi do wadzy. 1183-1185 - Andronik I Komnen cesarzem bizantyjskim. 1183 - Regencja Gwidona z Lusignan w Krlestwie Jerozolimy; koronacja maoletniego Baldwina V na krla Jerozolimy. 1184 - Druga regencja Rajmunda III w Krlestwie Jerozolimskim. 1185 - Zgon krla Baldwina IV; rozejm Krlestwa Jerozolimskiego z Saladynem. 1186 - Zgon Baldwina V; Gwidon z Lusignan, wsplnie z Sybill, koronowany na krla Jerozolimy (do 1187); Renald z Chtillon amie rozejm z Saladynem. 1187 - Klska wojsk frankijskich pod Hittinem; Saladyn zajmuje Jerozolim.

1188 - Obrona Tyru przez Konrada z Montferrat. 1187-1189 - Saladyn odbiera Frankom wikszo terytoriw w Palestynie i Syrii. 1185-1195 - Izaak II Angelos cesarzem bizantyjskim.

Koniec tomu drugiego

Ksigozbir DiGG 2010