Katastrofy odmiecw

NR 2854

Tomasz Kaliciak

Katastrofy odmiecw

Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego

Katowice 2011

Redaktor serii: Historia Literatury Polskiej

Marek Piechota
Recenzent

Inga Iwasiw

Publikacja po wyczerpaniu nakadu dostpna bdzie w wersji internetowej: lska Biblioteka Cyfrowa www.sbc.org.pl

Spis treci
Midzy teoriami / 9
Rozdzia I

Psychotyczny romans Paula Daniela Schrebera / 25 Mi Schreber / 44

Rozdzia II

Jzef Czechowicz, czyli niebiaski krl mierci / 51 Katastrofa odmiennoci / 51 Sobdka / 56 Milczca komnata / 61 Gotycyzm / 63 Niesamowita paranoja / 65 Nieznane / 69 Niebiaska mio / 72 Mizoginizm / 77 Klabund / 81 Iwaszkiewicz / 86 Berent / 90 Bkitne wiersze / 93 Bezpodna mio / 99 Puer, qui laetificat iuventutem meam / 105 Hildur i Baldur / 114 Babilon nieprawoci / 122 Zapach skandalu / 142 Cudownie rozmnoony / 152 Wojenny eros / 157

6
Jabko ycia / 170 Sodyczka stylu / 175
Rozdzia III

Spis treci

Stefan Napierski, czyli ostatni dekadent Modej Polski / 181 Kapitalista yd i pederasta / 181 Sfuszerowany romantyk / 194 Kochanek w podry / 207 Mj immoralizm / 215
Rozdzia IV

Stanisaw Swen Czachorowski, czyli jarmarczny krl ycia / 229 W stron Swena / 229 Dawid / 240 Gilgamesz / 244 Wojenne igrzyska / 248 Scaowany przez hiacynt / 256 Kampowa Kobyka / 264
Rozdzia V

Tadeusz Olszewski, czyli ostatni dekadent PRLu / 278 W stron prywatnoci / 278 W stron dekadencji / 288 Midzy wielkim TAK i susznym NIE / 311 Zakoczenie / 322 Wykaz skrtw / 326 Indeks osobowy / 329
Summary / 339 Rsum / 345

They start pretty calm They write a few sentences very slowly and feel constric ted and used up. Then a queer catastrophe happens inside them. The mind, as it were, turns turtle, sometimes with rapi dity and a hidden part of it comes to the top and controls the pen. Zaczynaj cakiem spokojnie []. Ledwo skrel kilka zda, a ju trac oddech, czuj si wyczerpani. Wstrzsa nimi ww czas dziwna katastrofa. Rozum, by tak rzec, wywraca si do gry dnem, czasami nawet gwatownie, a jego ukryta cz wypywa na powierzchni i przejmuje wadz nad pirem.
Edward M. Forster: Inspiration [Natchnienie]; [podkr. i tum. T.K.]

Midzy teoriami
Refleksja naukowa nad homoseksualnoci czy szerzej odmien noci seksualn w literaturze co najmniej od dekady zyskuje coraz wysz pozycj w polskim literaturoznawstwie. Jest ona moliwa dziki wzrastajcemu zainteresowaniu studiami gender, ktre powoli instytucjonalizuj si w obrbie polskiej akade mii, wcigajc w orbit swego zainteresowania rne metodolo gie i perspektywy badawcze od krytyki feministycznej poczw szy, poprzez krytyk genderow, krytyk gejowsko lesbijsk, a na krytyce queer skoczywszy. Dyskursy te wkraczaj rwnie do programw nauczania, inspirujc kolejne pokolenia studentw i badaczy. Do wspomnie, e w popularnym dwutomowym podrczniku do teorii literatury autorstwa Anny Burzyskiej oraz Michaa P. Markowskiego dyskursy te znalazy odrbne miejsce1. Refleksja genderowa staje si wreszcie atwiejsza dziki tumacze niom fundamentalnych prac z tej dziedziny2 , czy te dziki synte zom powstajcym na rodzimym gruncie3.
1 Zob. A. B u r z y s k a, M.P. M a rkow s k i: Gender i queer. W: I id e m: Teorie literatury XX wieku. Podrcznik. Krakw 2006, s. 441473. 2 Ukazao si m.in. tumaczenie przeomowej pracy Judith B ut le r Gender Trouble (Uwikani w pe. Feminizm i polityka tosamoci. Prze. K. K r a s u s k a, wstp O. Tok a rc z u k. Warszawa 2008). 3 Wymieni tu naley przede wszystkim prace: J. M i z ie l i s k ie j (Pe. Ciao. Seksualno. Od feminizmu do teorii queer. Krakw 2006), I. Iw a s iw (Gender dla rednio zaawansowanych. Wykady szczeciskie. Warszawa 2005) oraz J. Ko c h a now s k ie go (Fantazmat zrNICowany. Socjologiczne studium przemian

10

Midzy teoriami

Problematyka homoseksualna, zwaszcza jej mska trady cja, w polskiej literaturze rozpatrywana jest przede wszystkim w obrbie teorii queer, czasami te (w przypadku tradycji kobie cej) w ramach krytyki feministycznej. Studia gejowsko lesbijskie, akcentujce siln opozycj midzy tosamoci homoseksualn i heteroseksualn (pojmowanymi zazwyczaj w kategoriach esen cjalizmu), w polskiej nauce o literaturze waciwie nigdy nie zaist niay4. Stanowice na Zachodzie w latach 70. i 80. XX wieku fun damentalny punkt wyjcia do rozwaa nad kwesti reprezenta cji gejw i lesbijek w historii literatury, do szybko zostay zde
tosamoci gejw. Krakw 2004; Spektakl i wadza. Perspektywa spoecznej teorii queer. d 2009), a take publikacje zbiorowe: Odmiany odmieca: mniejszociowe orientacje seksualne w perspektywie gender / A queer mixture: gender perspectives on minority sexual identities. Red. T. B a s iu k, D. Fe r e n s, T. S i kor a. Katowice 2002; Parametry podania. Kultura odmiecw wobec homofobii. Red. T. B a s iu k, D. Fe r e n s, T. S i kor a. Krakw 2006. 4 Tak perspektyw mona przypisa nieznanym na szersz skal publika cjom Tadeusza Ol s z e w s k ie go o charakterze krytycznoliterackim (Inna mio. O wtkach homoerotycznych we wspczesnej prozie polskiej. Polska Mied 1988, nr 2931; Poezja i ginekologia. O jzyku wspczesnej liryki erotycznej. y cie Literackie 1989, nr 29), a take zaoeniom Wolfganga Jh l i ng a, redakto ra dwch antologii polskiej prozy homoerotycznej (Diskrete Leidenschaften. Homosexuelle Prosa aus Polen. Frankfurt am Main 1988; Dyskretne namitnoci. Antologia polskiej prozy homoerotycznej. Pozna 1992). Przykad stanowi moe rwnie Leksykon kochajcych inaczej Andrzeja S e le row ic z a (Pozna 1994), ksika o charakterze popularyzatorskim, w ktrej zamieszczono m.in. wybir czy spis dzie literackich o tematyce homoseksualnej. Warto wymieni take ar tyku Jacka Fa l kow s k ie go (Prg milczenia. O homoseksualizmie w twrczoci Jerzego Andrzejewskiego. Krzywe Koo Literatury 1991, nr 5/68/9). Interesu jcym tekstem naukowym, w ktrym pojawiaj si elementy krytyki gejowskiej, jest praca amerykaskiego slawisty Romana Korop e c k y ja (Konstrukcje homoseksualizmu w Dzienniku Jana Lechonia. Prba innej lektury. Prze. J. N i y s k a. Teksty Drugie 1996, nr 4). Prb homoseksualnej recepcji Dziennikw Lechonia da rwnie T. Ol s z e w s k i (Niczego sobie potpieniec. Prze gld Artystyczno Literacki 1993, nr 3/4). W ostatnim czasie ukaza si wany artyku Piotra O c z k i (Dlaczego nie chc pisa o staropolskich samcoonikach? Przyczynek do archeologii gay studies w Polsce. Teksty Drugie 2008, nr 5, s. 3250). To jednak za mao, by mwi o istotnej asymilacji studiw gejowskich w polskim literaturoznawstwie.

Midzy teoriami

11

konstruowane przez zaoenia teorii queer. Na polskim gruncie pewne elementy krytyki gejowskiej i genderowej zdaj si zawie ra przeomowe badania szwajcarskiego slawisty Germana Ritza. W 1999 roku ukazaa si rozprawa Jarosaw Iwaszkiewicz. Pogranicza nowoczesnoci5, a w 2002 zbir publikowanych wczeniej szkicw i artykuw Ni w labiryncie podania6. Ksiki te entu zjastycznie przyjte przez polskich czytelnikw wyznaczyy na kolejne lata model pisania o homoseksualnoci. Przez pryzmat tekstw autorstwa Ritza przeczytano kolejne dziea z kanonu lite ratury polskiej7. Pionierskie tezy Ritza, koncentrujce si wok zaoe poetyki niewyraalnego podania, okazay si pomocne w interpre tacji literatury przedemancypacyjnej, w ktrej najczciej wyra any by model modernistycznej tosamoci seksualnej, zazwyczaj gboko zaszyfrowanej w strukturze tekstu. Jednak wobec litera tury najnowszej, otwarcie przedstawiajcej homoseksualny temat (czsto zreszt okrelanej w tym kontekcie jako gejowska), tezy Ritza okazuj si zazwyczaj mao przydatne. W ostatnich latach daje si wic zauway tendencja wykraczania poza metodologi Ritza i szukania nowych koncepcji zdolnych opisa zoony feno men homoseksualnoci w historii polskiej literatury. Z tej perspek tywy wan prac okazaa si ksika Baeja Warkockiego Homo
G. R it z: Jarosaw Iwaszkiewicz. Pogranicza nowoczesnoci. Prze. A. Kop ac k i. Krakw 1999. 6 G. R it z: Ni w labiryncie podania. Gender i pe w literaturze polskiej od romantyzmu do postmodernizmu. Prze. A. Kop ac k i, M. u k a s ie w ic z, B. D r g. Warszawa 2002. 7 Zob. m.in. zbir artykuw rnych autorw w zbiorze: Ciao. Pe. Literatura. Prace ofiarowane Profesorowi Germanowi Ritzowi w pidziesit rocznic urodzin. Red. M. H or nu ng, M. J d r z e jc z a k, T. Kor s a k. Warszawa 2001. O obecnoci literatury homoseksualnej w polskim kanonie literackim pisali tak e: I. Iw a s iw (Wok poj: kanon, homoerotyzm, historia literatury. Katedra 2001, nr 1, s. 98121), B. Wa rko c k i (Skradziony list, czyli homoseksualna tajemnica wobec kanonu literatury polskiej. W: Kanon i obrzea. Red. I. Iw a s iw, T. C z e r s k a. Krakw 2005, s. 295307) oraz W. m ie ja (Kanon i kanony, czyli jak rozumie pojcie literatura homoseksualna? Teksty Drugie 2008, nr 1/2, s. 96116).
5

12

Midzy teoriami

niewiadomo8 napisana pod wyranym wpywem teorii queer, w duej mierze oparta na pracach amerykaskiej badaczki Eve Kosofsky Sedgwick. Autor ten wiele zawdzicza dokonaniom swo jego poprzednika, ale, interpretujc literatur najnowsz (Musia, Stasiuk, Filipiak, Witkowski), zasadniczo zerwa on z rekonstruk cj poetyki niewyraalnego podania. Istotny wkad do reflek sji nad polsk literatur homoseksualn wnosi rwnie praca wo skiego polonisty Alessandra Amenty [Dyskurs Innego. Konstruowanie tosamoci homoseksualnych w prozie polskiej XX wieku], wci jeszcze nieznana polskiemu czytelnikowi9. Przyjta przez tego badacza klasyfikacja homoseksualnych tosamoci i odpo wiadajcych im dyskursw podwaa w pewnym sensie Ritzow sk tez o niewyraalnoci homoseksualnego podania, stano wic niejako alternatyw dla jego pionierskich zaoe. W moim przekonaniu rozprawy tych trzech badaczy maj zasadnicze zna czenie dla ksztatowania si rodzimej odmiany krytyki gejowskiej i queerowej10. Naley jednak zauway, e w duej mierze krytyka wypraco wana w obszarze polskiego literaturoznawstwa jako przedmiot swoich bada wybieraa gwnie proz. Poezja w refleksji nad homoseksualnoci zajmowaa marginalne miejsce, jest wic ca kowicie zrozumiae, e nie wypracowano dotychczas waciwego jzyka opisu. Poza przyczynkarskimi artykuami Roberta Cielaka i Piotra Urbaskiego11 nie zostaa opublikowana ani jedna mono
8 B. Wa rko c k i: Homo niewiadomo. Polska proza wobec odmiennoci. War szawa 2007. 9 A. A m e nt a: Il discorso dellAltro. La costruzione delle identit omosessuali nella narrativa polacca del Novecento. Roma 2008. 10 Naley wspomnie rwnie o pracy Wojciecha m ie i: Literatura, ktrej nie ma. Szkice o polskiej literaturze homoseksualnej. Krakw 2010. 11 R. C ie l a k: Cielesne gry wzrokowe. Estetyczne aspekty tematu homoerotycznego w poezji polskiej XX wieku. W: Krytyka feministyczna. Siostra teorii i historii literatury. Red. G. B orkow s k a, L. S i kor s k a. Warszawa 2000, s. 316328; Pragnienie Innego. Jzyk podania we wspczesnej poezji polskiej. W: Ciao. Pe. Literatura, s. 413433; Mczyzna w teatrze pci kulturowej. Poetycki paradygmat podania homoerotycznego. (Rzecz o wierszach Jacka Dehnela). W: Lektury pci. Red. M. D brow s k i. Warszawa 2008, s. 355365; R. C ie l a k, P. Urb a s k i:

Midzy teoriami

13

graficzna praca na ten temat12. Nie chc przez to powiedzie, e moja rozprawa, stanowica w gwnej mierze zbir studiw inter pretacyjnych powiconych twrczoci (nie tylko zreszt poetyc kiej) jedynie czterech poetw (Czechowicza, Napierskiego, Cza chorowskiego, Olszewskiego) zdoa wypeni t ogromn luk. Na wyczerpujc syntez wci oczekuje twrczo poetycka Jarosawa Iwaszkiewicza, Jana Lechonia, Pawa Hertza, Mariana Oniaowskiego, Mirona Biaoszewskiego, Krzysztofa Boczkow skiego, Grzegorza Musiaa, Marka Danielkiewicza, Eugeniusza TkaczyszynaDyckiego i innych. Mam tu na myli przede wszyst kim do skromn, lecz z tej perspektywy niezmiernie istotn twrczo poetyck Karola Szymanowskiego, a take stale powik szajcy si dorobek poetw najmodszego pokolenia13. Przed badaczem problematyki homoseksualnej w poezji pitrzy si szereg problemw, nie tylko zreszt natury metodologicznej. Tradycyjne narzdzia opisu poezji wydaj si z tej perspektywy nie skuteczne, jeli nie uwzgldni si wielu dodatkowych czynnikw, takich jak: konstrukcja pci i tosamoci w tekcie czy kontekst biograficzny. Narzdzia Germana Ritza, suce przypomnijmy gwnie do opisu prozy narracyjnej, nie zawsze s moliwe do wykorzystania w przypadku interpretacji poezji. Na fakt ten zwr ci uwag Cielak, ktry zaproponowa lektur poezji poprzez figury miosnego dyskursu, opisane przez Rolanda Barthesa14.
wita Teresa z vila i Caravaggio, czyli pogranicza wraliwoci w twrczoci Bogusawa Kierca. W: Pogranicza wraliwoci w literaturze dawnej oraz wspczesnej. Cz. 1: Mio. Red. I. Iw a s iw, P. Urb a s k i. Szczecin 1998, s. 71 83; Ekstatyczna przebieranka. W: Pogranicza wraliwoci w literaturze i kulturze. Cz. 2: Meandry wraliwoci XX wieku. Red. I. Iw a s iw, P. Urb a s k i. Szczecin 1999, s. 91109. 12 Prb opisu poezji gejowskiej po 1980 roku przedstawiam w krytycznolite rackim artykule Midzy wierszami Kilka uwag o poezji gejowskiej w Polsce. W: Retoryka ciaa w dyskursie publicznym. Red. R. C ie l a k. Toru 2009, s. 6578. 13 Warto wymieni tutaj twrczo poetyck Jacka Dehnela, Bartosza Kon strata, Edwarda Pasewicza, Tomasza Pietrzaka, Piotra Sobolczyka. Wspomnie naley rwnie o twrczoci Adama Wiedemanna, a w szczeglnoci o zbiorze Filtry (Warszawa 2008). 14 Zob. R. C ie l a k: Cielesne gry wzrokowe, s. 316317.

14

Midzy teoriami

W polskiej poezji homoseksualno niezwykle rzadko staje si tematem wyraonym celowo i wiadomie. Zazwyczaj mamy do czynienia z rnorodnymi sposobami ukrywania pci i sek sualnoci podmiotu, co stanowi najwiksze wyzwanie inter pretacyjne. Krytyk gejowsk czy te queerow paraliuje lub wrcz uniemoliwia problem domniemanej uniwersalnoci poezji. Wiadomo bowiem, e poezja jako szczeglna odmiana literatury siga najchtniej po rne sposoby pseudonimowania wszelkich ludzkich emocji, przey i dowiadcze (najczciej za pomoc metafory, metonimii, symbolu). Czy homoseksual no jest wic do uchwycenia w poezji, ktra z natury nie ujaw nia wprost, lecz ukrywa swe znaczenie za parawanem dostp nych rodkw? Uniwersalno, ktra w poezji jest zazwyczaj heteronorma tywna, czsto przejawia si w poezji homoseksualnych twrcw patologi zaimkw, ktre powinny wskazywa na rodzaj pod miotu czy te obiektu. Z tak sytuacj mamy do czynienia wtedy, kiedy wiersz zaadresowany do kobiety moe si w rzeczywisto ci okaza kamuflaem albo wwczas, gdy pe adresata pozo staje nieokrelona, a badacz lub krytyk przyjmuje jej uniwersaln, a wic heteroseksualn wykadni. Bdzie si tak dziao za ka dym razem, jeli nie zostanie uruchomiony w lekturze kontekst biograficzny bd okolicznoci powstania tekstu, ktre zreszt nie zawsze s znane. Gdy jednak nie dysponujemy tym kontekstem, sprawa staje si jeszcze bardziej skomplikowana. Pozostaje ww czas analiza symboliki homoerotycznej, aluzji kulturowych, sta nowicych tajny szyfr, sposobu konstruowania cielesnoci i rekon struowania spojrzenia jako wykadnikw podania. Jeli za ana liza tych elementw nie jest moliwa, to trudno mwi o istnieniu homoseksualnego tekstu, nawet jeli istniej biograficzne prze sanki. Notabene w przypadku poezji krytyka gejowska wydaje si o wiele trudniejsza do przeprowadzenia ni krytyka queerowa, ktrej zaoenia co do nieokrelonej pci i seksualnoci pokrywaj si z poetyck zasad pseudonimowania znacze. Tymczasem tradycja poezji erotycznej pokazuje, e uniwersalno miosnego tematu wcale nie musi polega na ukrywaniu rodza

Midzy teoriami

15

jowoci, lecz na jakoci opisywanych emocji. Przecie relacja ero tyczna pomidzy osobami tej samej pci, chocia jest jednoznacz nie homoseksualna, te moe mie charakter uniwersalny. Zacie ranie rnicy rodzajowej nie jest gwarantem uniwersalizacji mio snego tematu. Byby to wariant zakadajcy jedynie minimalizm formalny. O wiele istotniejsze znaczenie moe mie droga do uni wersalizacji poprzez rnicowanie seksualnoci, a nie jej unifikacj. Przywouj tu czsto okrelenia krytyka gejowska i krytyka queerowa, majc wiadomo, e na polskim gruncie w obec nej rzeczywistoci spoecznopolitycznej nie mona rozpatrywa tych poj oddzielnie. Nie oznacza to, e traktuj je synonimicz nie. Zasadniczo te dwie praktyki lekturowe opieraj si na r nych podstawach i odzwierciedlaj dwa historycznie odmienne etapy refleksji nad sytuacj i kultur mniejszoci seksualnych. Krytyka gejowska, wyrosa w latach 80. i 90. XX wieku na bazie studiw gejowskich (gay studies), zajmuje si badaniem literatury (czy sztuki w ogle) pod ktem ksztatowania si homoseksualnej tosamoci, w silnej opozycji do tosamoci heteroseksualnej. Stu dia gejowskie miay wyranie polityczny, emancypacyjny charak ter, ich celem byo uwidocznienie i uobecnienie homoseksualnych twrcw na przestrzeni wiekw, budowanie poczucia wsplnoty interesw i historycznej cigoci15.
Do klasycznych prac powiconych literackim studiom gejowskim mona zaliczy m.in.: T. dA rc h S m it h: Love in Earnest. Some Notes on the Lives and Writings of English Uranian Poets from 1889 to 1930. London 1970; R. N or to n: The Homosexual Literary Tradition. An Interpretation. New York 1974; J. M e ye r s: Homosexuality and Literature 18901930. London 1977; R.K. M a r t i n: The Homosexual Tradition in American Poetry. AustinLondon 1979; Literary Visions of Homosexuality [kolejne wyd. jako Essays on Gay Literature]. Ed. S. Ke l lo g g. New York 1983; L. C romp to n: Byron and Greek Love. Homophobia in 19th-century England. BerkeleyLos Angeles 1985; G. Wo o d s: Articulate Flesh. Male Homo -Eroticism and Modern Poetry. New HavenLondon 1987; I d e m: A History of Gay Literature. The Male Tradition. New HavenLondon 1998; M. L i l ly: Gay Mans Literature in the Twentieth Century. London 1993; L. E d e l m a n: Homographesis. Essays in Gay Literary and Cultural Theory. New YorkLondon 1994; The Gay and Lesbian Literary Heritage. A Readers Companion to the Writers and Their Works, from Antiquity to the Present. Ed. C.J. S u m m e r s. New York
15

16

Midzy teoriami

Krytyka queerowa, respektujc zaoenia studiw gender doty czce pci kulturowej, uksztatowaa si w wyranej opozycji do studiw gejowskich i lesbijskich, stanowia niejako dekonstruk cj ich esencjalistycznych zaoe w duchu ponowoczesnej filo zofii. O ile w krytyce genderowej przedmiotem namysu staje si rnica pci, o tyle studia gejowskie lub lesbijskie koncentruj si wok zagadnienia rnicy seksualnej i jej znaczenia w odniesie niu do tosamoci mczyzn lub kobiet. Natomiast w przypadku teorii queer rnica seksualna postrzegana jest poza binaryzmem tosamoci pciowej16. Mona wic uzna, e krytyka queer kon centruje si na tych aspektach seksualnoci, ktre nie tworz nor matywnych tosamoci. Dlatego te w obrbie teorii queer daje si zauway zainteresowanie rnorodnymi zjawiskami, ktre nie wpisuj si w prosty schemat tosamoci homo lub heteroseksu alnej (np. transgender17). Za prekursork queer criticism uwaa si Eve Kosofsky Sedgwick m.in. dziki jej przeomowym pracom o homospoecznym pra gnieniu oraz epistemologii ukrycia18. W badaniach nad polsk literatur poza pracami Warkockiego i Amenty warto wyrni monografi Izabeli Filipiak powicon interpretacji twrczoci literackiej Marii Komornickiej19, jakkolwiek podejcie charakte
1995; L. B e r s a n i: Homos. Cambridge 1995; Ch. Robi n s o n: Scandal in the Ink. Male and Female Homosexuality in Twentieth -century French Literature. New YorkLondon 1995; Gay and Lesbian Literature Since World War II. History and Memory. Ed. S.L. Jo ne s. New York 1998. 16 Por. M. S k u c h a: Gender. Queer. Literatura. Ruch Literacki 2005, z. 6, s. 559560. 17 Zob. J. B ut le r: Undoing Gender. New YorkLondon 2004. 18 Zob. E. Ko s of s k y S e d g w ic k: Between Men. English Literature and Male Homosocial Desire. New York 1985; E ad e m: Epistemology of the Closet. Berke leyLos Angeles 1990; E ad e m: Tendencies. Durham 1993; Paranoid Reading and Reparative Reading; or, Youre So Paranoid, You Probably Think This Introduction is About You. In: Novel Gazing. Queer Readings in Fiction. Ed. E. Ko s of s k y S e d g w ic k. DurhamLondon 1997. Obok Kosofsky Sedgwick wymienia si rwnie prace Alana S i n f ie ld a (np. The Wilde Century. Effeminacy, Oscar Wilde and the Queer Moment. New York 1994). 19 Zob. I. F i l ipi a k: Obszary odmiennoci. Rzecz o Marii Komornickiej. Gdask 2006.

Midzy teoriami

17

rystyczne dla krytyki queerowej mona zauway take w rozpra wach Marii Janion20. Prace polskich literaturoznawcw, z uwagi na zapniony proces recepcji studiw gejowskich i lesbijskich, wykorzystuj niejednokrotnie elementy obydwu krytyk. W obec nych warunkach spoecznych i politycznych w Polsce, przy coraz silniej budzcej si wiadomoci emancypacyjnej rodowisk gejowskolesbijskich, a take wzrastajcej i instytucjonalizujcej si homofobii, oddzielenie od siebie tych dwch praktyk lekturo wych okazuje si niemoliwe. Uprawianie krytyki queerowej nie moe si obej bez uwzgldnienia wyjciowych zaoe krytyki feministycznej, genderowej i gejowskiej lub lesbijskiej. Taka sytu acja ma swoje wady i zalety: z jednej strony moe wytwarza nie korzystne zamieszanie pojciowe i metodologiczn dezorientacj, z drugiej za strony pozwala korygowa bdne zaoenia bd naduycia wczeniejszych praktyk. Z tych teoretycznych zawirowa wyonia si rwnie moja wiadomo badawcza. Poddajc analizie typowe dla moderni stycznej tosamoci zjawisko sublimacji homoseksualnego poda nia (Czechowicz, Napierski, Czachorowski), odnosz si zarwno do zaoe krytyki gejowskiej (w tym take do koncepcji Ritza), jak i do perspektywy queer, ktr wprowadza refleksja Kosofsky Sedgwick. Odwoujc si do koncepcji tej badaczki, mgbym uzna, e posuguj si na przemian perspektyw mniejszociu jc i wikszociujc21. Te dwa pojcia naley bowiem uzna za kluczowe dla krytyki queer. Zdaniem Kosofsky Sedgwick, wraz z wyonieniem si homoseksualisty jako odrbnego gatunku (teza Michela Foucaulta22), a wic w momencie narodzin modernistycz nej tosamoci homoseksualnej, uprawomocni si dyskurs cechu
20 Zob. M. Ja n io n: Kobiety i duch innoci. Warszawa 2006. Jako przykad krytyki queerowej mgbym wskaza rwnie szkice: T. K a l i c i a k: mier mczyzny. Konstrukcja pci w poezji Rafaa Wojaczka. W: Ciao granice kanon. Studia. Red. J. Ole jn ic z a k, M. Ry g ie l s k a. Katowice 2008, s. 91106; M. S k u c h a: Mski artefakt i tajemniczy poeta. Wok teorii queer. Teksty Dru gie 2008, nr 5, s. 1631. 21 E. Ko s of s k y S e d g w ic k: Epistemology of the Closet, s. 40. 22 Zob. M. Fou c au lt: Historia seksualnoci. Prze. B. B a n a s i a k, T. Kom e n d a nt, K. M at u s z e w s k i, wstp T. Kom e nd a nt. Warszawa 1995, s. 45.

2 Katastrofy

18

Midzy teoriami

jcy homoseksualn mniejszo (istnieje wyodrbniona grupa ludzi, ktrzy s naprawd homoseksualni [gay]23). Jednocze nie da si wyodrbni dyskurs o decydujcym znaczeniu, ktry okrela ycie ludzkie w poprzek spektrum seksualnoci24 (po danie jest nieprzewidywalnie potnym rozpuszczalnikiem stabil nych tosamoci25). W pierwszym znaczeniu homoseksualno oznacza tosamo, w drugim czyn seksualny. Wzajemne powi zanie tych dwu perspektyw badawczych stwarza moliwo omi nicia teoretycznego impasu midzy esencjalizmem a konstrukty wizmem, czyli odmiennymi podejciami do kwestii tosamoci, ktrymi posuguj si odpowiednio gay and lesbian studies oraz queer theory. Zdaniem Kosofsky Sedgwick, modernistyczna tosa mo homoseksualna uksztatowaa si na podstawie wzajemnych oddziaywa perspektywy mniejszociujcej i wikszociujcej. Mniejszociujcy punkt widzenia, ktry moglibymy przypisa interesom gejowskich teoretykw i lesbijskich teoretyczek, zakada swoisty separatyzm, z kolei za wikszociujcy punkt widzenia pciow i seksualn integracyjno26. W tym kontekcie pojcie queer uwzgldnia wszelkie zoone warunki zewntrzne, ktre nie byy dotychczas kojarzone z kategoriami pci i seksualnoci. Cho dzi tu o zwrcenie uwagi na to, w jaki sposb rasa, etniczno czy postkolonialna narodowo krzyuj si z dyskursami ksztatuj cymi bd te rozamujcymi tosamo27. Mona tu doda rw nie klas spoeczn oraz status ekonomiczny, ktre dodatkowo komplikuj pojcie tosamoci pciowej i seksualnej. Dlatego te krytyka queerowa, ktra w praktyce powinna uwzgldnia te zmienne warunki, oznacza czytanie w poprzek: w poprzek pci [genders], w poprzek seksualnoci [sexualities], w poprzek gatun kw, w poprzek perwersji [perversions]28.
E. Ko s of s k y S e d g w ic k: Epistemology of the Closet, s. 85. Wszystkie cy taty z dzie anglojzycznych, o ile nie zaznaczono inaczej, s w moim tumaczeniu. 24 Ibidem, s. 1. 25 Ibidem, s. 85. 26 Ibidem, s. 8788. 27 E. Ko s of s k y S e d g w ic k: Tendencies, s. 89. 28 Ibidem, s. XII.
23

Midzy teoriami

19

Po latach Kosofsky Sedgwick tak oto podsumuje wewntrzny impas midzy teori queer a studiami gejowskolesbijskimi:
Wydaje si prawdziwe powiedzenie, e polityka queer jest zarazem anty separatystyczna i antyasymilacyjna: antyseparatystyczna w tym sensie, e nie przyjmujemy za rzecz oczywist, e wiat jest dokadnie i naturalnie podzielony na homoseksualistw i heteroseksualistw, a antyasymilacyjna w tym znaczeniu, e nie jestemy skonni podziela przywilejw ani przesa nek normalnoci. Z drugiej za strony, gejowska/lesbijska polityka gwnego nurtu okazuje si paradoksalnie separatystyczna i asymilacyjna jednoczenie. Jest separatystyczna, jeli chodzi o tosamo, a tym samym wszystkie jej cele skierowane s na bezkrytyczn asymilacj osb homoseksualnych w instytu cjach z reguy konserwatywnej kultury29.

Pomidzy tymi dwoma teoriami wytworzyo si istotne napi cie, ktre znamionuje wspczenie dyskurs pisania o tosamo ciach seksualnych, szczeglnie w obrbie polskiej odmiany gay studies oraz queer theory30. Bdzie ono widoczne rwnie w mojej pracy. Umieszczenie twrczoci wybranych przeze mnie twrcw w kontekcie homoseksualnoci nie jest celem samym w sobie, stanowi raczej punkt wyjcia swoistej hermeneutyki podejrze, ktra ma odpowiedzie na pytanie, z jakimi konsekwencjami poznawczymi wie si postawienie takiej tezy. Innymi sowy, czy mona lepiej (inaczej) odczyta twrczo literack, jeli zao ymy, e homoseksualno odgrywa w niej istotn funkcj? Ta mniejszociujca perspektywa bdzie niejednokrotnie pociga za sob uniwersalizujce spojrzenie. Z tego punktu widzenia gboki humanizm niemal za kadym razem bdzie legitymizowany przez seksualn odmienno. Rodzi si wic pytanie, czy mona w rwnej mierze przypisa tosamo homoseksualn Jzefowi Czechowiczowi, Stefanowi
29 E. Ko s of s k y S e d g w ic k: Thinking through Queer Theory. Journal of Gender Studies [Tokyo] 2001, vol. 4, s. 10. 30 Zob. J. M i z ie l i s k a: Pe. Ciao. Seksualno, s. 123142; M. B ae r, M. L i z u r e j: Z odmiennej perspektywy. Pomidzy studiami gejowsko -lesbijskimi a studiami queer. Wprowadzenie. W: Z odmiennej perspektywy. Studia queer w Polsce. Red. M. B ae r, M. L i z u r e j. Wrocaw 2007, s. 528.

2*

20

Midzy teoriami

Napierskiemu, Stanisawowi Swenowi Czachorowskiemu oraz Tadeuszowi Olszewskiemu? A jeli tak, to czy oznacza ona to samo w kadym z tych przypadkw? Raczej nie, poniewa: skon noci homoseksualne Czechowicza, jakkolwiek wyranie zazna czaj si w jego twrczoci, nie pocigaj za sob emancypacyj nych dziaa, wrcz przeciwnie, ujawnione w aurze skandalu wywouj homoseksualn panik, ulegaj ponownemu ukryciu; ponadto, odwoujc si do wzorca greckiej pederastii, mog przy uyciu wspczesnych norm seksualnych oscylowa na gra nicy pedofilii czy te mwic precyzyjniej efebofili; jak wia domo, rodowisko dojrzaych homoseksualistw budzio w poecie niech; sam wychowany w ubogiej rodzinie, szuka erotycz nego ideau wrd chopcw wywodzcych si z miejskiej bie doty; w przypadku Napierskiego, intelektualisty o nienagannych manierach i wyksztaceniu, oprcz homoseksualnych skonnoci trzeba wzi pod uwag inne zmienne wpywajce na ksztat to samoci i poczucie wykluczenia, takie jak ydowskie pochodzenie oraz wysoki status majtkowy, ktry wytwarza wok niego nie przychyln aur nieufnoci, a czstokro rwnie zawici; w przy padku Czachorowskiego zachowa trzeba szczegln ostrono, nie tylko z uwagi na wski kontekst biograficzny, zbliajcy bar dziej do wnioskw o biseksualizmie poety, lecz przede wszyst kim ze wzgldu na panseksualny charakter jego erotyki obraca jcej si w krgu obscenicznoci i kultury wysokiej; trudno te na tych samych zasadach przypisa tosamo homoseksualn Olszewskiemu, ktrego twrczo, reprezentujca model literatury emancypacyjnej z przeomu lat 80. i 90. XX wieku, ukazuje raczej proces odchodzenia od biseksualizmu i odkrywania tosamoci gejowskiej w politycznym tego sowa znaczeniu. A zatem w odniesieniu do tych twrcw atwiej jest mwi o homospoecznym kontinuum, biorc pod uwag wikszociu jcy charakter tego okrelenia, bowiem nie tylko homoseksualne podanie jest tutaj spoiwem, lecz przede wszystkim jego uwika nie w katastroficzn wyobrani, ktr napdza to, co w homo spoecznych relacjach midzy mczyznami powoduje zerwanie i eskalacj lku. Mwic inaczej, interesuje mnie nie tylko to, jak

Midzy teoriami

21

przejawia si tutaj homoseksualne podanie, lecz take to, w jaki sposb oddziauje lk przed jego spoecznym ujawnieniem, innymi sowy jak dziaa homofobia, ktra, bdc rewersem homosek sualnego podania, stawia jednostk w stan oskarenia. Homo fobia nie dotyczy bowiem tylko i wycznie reakcji heteroseksu alnego spoeczestwa wrogo nastawionego do gejw i lesbijek. W rwnej mierze oddziauje ona na homoseksualistw i hetero seksualistw, zaburzajc funkcjonowanie homospoecznych wizi. Moe wic w przypadku homoseksualistw przybiera charakter lku przed opresj i wykluczeniem, a w przypadku osb hetero seksualnych lku przed oskareniem lub posdzeniem o homo seksualizm. Te dwie formy lku mieci w sobie pojcie homosek sualnej paniki, ktra jak bd prbowa tego dowie kszta tuje katastroficzne wyobraenia w zwizku z zagroon egzysten cj odczuwajcego podmiotu. Aby uczyni mj wywd wiarygodnym, odwoam si na pocztku do psychoanalitycznej interpretacji przypadku Paula Daniela Schrebera, z ktrej wywiedzione zostan przesanki do interpretacji katastroficznych wizji w twrczoci wybranych przeze mnie autorw. Aby pokaza rozlegy wpyw tego zjawiska i jego niezaleno od literackich szk czy te nurtw, wybraem poetyki skrajnie od siebie odlege: zarwno awangardowe (Cze chowicz i Czachorowski), jak i klasycyzujce (Napierski, Olszew ski, a w pewnym sensie take Czachorowski31), przedwojenne (Czechowicz i Napierski) i powojenne (Czachorowski, Olszew ski). W istocie bowiem kulturowym punktem krytycznym, wok ktrego konstruuje si katastroficzna wizja odmieca, okazuje si wojna (rzeczywista lub majca nadej, prawdziwa lub urojona), ktra jest zawsze wybuchem nienawici wobec obcych, a take tego, co Inne w kulturze. Faszyzm z okresu drugiej wojny wiatowej opiera si gwnie na antysemityzmie, ale i homofobii, o czym
31 Zdzisaw Jastrzbski uy w tytule eseju powiconego poezji Czachorow skiego oksymoronicznego okrelenia ostatni klasyk awangardy (Wi 1960, nr 10, s. 141147), uznajc, i na tym poecie zamyka si uklasyczniona po etyka przedwojennej i powojennej awangardy. W istocie bowiem Czachorowski w wyszukany sposb czy w poezji elementy obydwu tradycji.

22

Midzy teoriami

do atwo si zapomina. Z tych powodw wojna dla ydw i homoseksualistw bya najwikszym zagroeniem32. Czechowicz i Napierski musieli o tym wiedzie! Zwizek homoseksualnoci/homofobii z katastrofizmem jest w naszej kulturze dobrze widoczny, cho nie zawsze dostrzegany. I nie tylko dlatego, e coraz czciej homoseksualizm w wypo wiedziach konserwatywnych politykw wie si z apokalip tyczn wizj wymarcia gatunku ludzkiego, chocia jest to oczywi cie najbardziej jaskrawy i najbliszy nam przykad. Funkcjonuje on niczym przezroczysta plama znajdujca si na powierzchni zjawiska, ktr mona dostrzec z ukosa, jeli tylko nieznacz nie przesunie si optyk. Problem niewidzialnoci tego zwizku polega jednak na tym, e katastrofizm w naszej kulturze by szcze glnie transcendentalizowany, sublimowany, uwzniolany, co z zaoenia usuwao pytania o seksualn motywacj tego zjawi ska. Z reguy przypisywano mu znaczenia wysze, kulturowe, historiozoficzne, a nawet mistyczne. Czciej wizano z nim przyczyny zewntrzne ni wewntrzne, chtniej wczajc czyn niki spoeczne, polityczne, ekonomiczne, gospodarcze ni osobi ste. Jeli bywao inaczej, to zawsze podkrelano kwesti charak teru czy predyspozycji psychicznych twrcy, rzadziej ju trauma tycznych dowiadcze z dziecistwa lub wczesnej modoci. Sfery popdowoci, niestety, zwykle nie brano pod uwag. A okazuje si na przykad, e analiza katastrofizmu Schrebera bez uwzgldnie nia tego elementu bdzie cakowicie jaowa. Podobnie zreszt jak u Czechowicza. Metod, ktr posuyem si w mojej lekturze katastrofistw, jeli tylko t etykietk mona zastosowa do wybranych przeze mnie twrcw, mona by nazwa wstpnie dekonstrukcj, czy te precyzyjniej psychoanaliz katastrofizmu w ogle. W takim
32 Istnieje na ten temat obszerna literatura przedmiotu (zob. R. Pl a nt: The Pink Triangle. The Nazi War Against Homosexuals. New York 1986; G. G r au: Hidden Holocaust? Gay and Lesbian Presecution in Germany 193345. Chicago London 1995). Literacki obraz hitlerowskich przeladowa homoseksualistw i ydw przedstawia sztuka Martina S he r m a n a Bent (prze. A. S e le row ic z. Okolice 1988, nr 1, s. IXLVIII).

Midzy teoriami

23

ujciu katastrofizm naley interpretowa w poczeniu z ekono mi libidaln, a szczeglnie z dominujcym popdem mierci, zmierzajcym do destrukcji. Tutaj te jego zwizek z homoseksu alnoci staje si wyraniejszy. Nie oznacza to jednak, e kady, kto posiada wyobrani katastroficzn, wykazuje skonnoci homoseksualne (byoby nieporozumieniem stosowa t optyk do twrczoci Czesawa Miosza, Aleksandra Rymkiewicza czy Jerzego Zagrskiego), ale zastanawiajce jest, e dzieje si tak w odniesieniu do wybranych przeze mnie autorw: Czechowicza, Napierskiego, Czachorowskiego i Olszewskiego (do tego konti nuum mona by oczywicie doda kolejnych twrcw, takich jak: Marian Oniaowski, Grzegorz Musia, Eugeniusz Tkaczyszyn Dycki, Marek Danielkiewicz33). Jeli za chodzi o zwizek z kata strofizmem, mona w tym szeregu dostrzec stopniow modyfika cj, a nawet rezygnacj z katastroficznego imaginarium. Nie twier dz zatem, e istnieje jaka predyskursywna esencja, co w rodzaju wsplnotowego dowiadczenia katastroficznego, ktre miaoby uksztatowa wiadomo wspomnianych twrcw, ale daje si z pewnoci zauway midzy tymi rnorodnymi zjawiskami pewna niewerbalna cigo, jakie niewiadome kontinuum, nawet jeli jedn z jego cech dystynktywnych, cho nie jedyn, miaaby si okaza homoseksualna opresja na rne sposoby roz kadajca akcenty katastroficzne.
Pojedyncze wiersze trzech ostatnich poetw analizuj w szkicu Odmienno jako katastrofa. Jzef Czechowicz i homoseksualne kontinuum (w: Lektury pci, s. 165179).
33

Indeks osobowy
Adamowicz Daria 289 Adler Alfred 29, 138, 139 Aldrich Robert 189, 207 Alkibiades 252 Allison David B. 39 Amenta Alessandro 12, 16 Anders Jarosaw 296 Andrzejewski Jerzy 169, 183, 193, 301, 313 Antos Wodzimierz 299, 312 dArch Smith Timothy 15, 74, 120, 166, 243, 258 Aris Philippe 167 Ashbery John 293, 295 Auden Wystan Hugh 187, 188, 207, 293, 295, 298, 303305, 309, 311 Bacon Francis 253, 255 Baczyski Krzysztof Kamil 193 Baer Monika 19 Baldwin James 312 Banasiak Bogdan 17, 119 Barthes Roland 13, 53, 71, 174, 175, 306308, 310, 311 Basiuk Tomasz 10, 62 Bass Zygmunt 97, 189 Baudelaire Charles 294 Bazar Kazimierz (zob. Iwaszkie wicz Jarosaw) Beardsley Aubrey Vincent 79 Bekot Jan 140 Berent Wacaw 86, 9092, 216 Bergman David 175, 264 Bersani Leo 16 Biaek Jan Zbigniew 146, 148 Biaoszewski Miron 13, 53, 161, 229232, 260, 264, 265, 273, 274 Bielski Konrad 59, 77, 86, 88 Bieczyk Marek 71, 307 Binswanger Christa 127 Bloch Iwan 97, 124, 127, 189 Blumantal Leopold (pseud. Bel mont Leo) 125 Boski Jan 207, 279 Boczkowska Magdalena 311 Boczkowski Krzysztof 13, 299, 301, 302 Bojanowska Magorzata 185 Boleyn Anna 85 Booth Mark 268, 273 Borg Eliza 45 Borkowska Grayna 12, 53 Borowski Mateusz 121

330
Boswell John 243, 262 Boziewicz Wadysaw 147 Brandt Adolf 92, 187 Breza Tadeusz 140, 272 Brodzka Alina 214 Bronski Michael 276 Broek Mieczysaw 235 Buchanan Ian 42 Budrecki Lech 45 Buonarroti Michelangelo 242, 254, 292 Burek Tomasz 185 Burzyska Anna 9 Butler Judith 9, 16, 40, 43, 121 Byron George Gordon 199, 217 Canetti Elias 45 Caprotti Giacomo 239 Carpenter Edward 75 Cline LouisFerdinand (wac. Louis Ferdinand Auguste De stouches) 179, 180 Choiski Bogusaw 264 Chojnacki Roman 283 Christensen Peter G. 319 Chrzanowski Maciej 283 Chyliska Teresa 207 Cielak Ewa 185 Cielak Robert 12, 13, 53, 103,166 Ciokosz Andrzej 139 Ciokoszowa Lidia 184 Cixous Hlne 174 Cleto Fabio 175 Cocteau Jean 224 Colebrook Claire 42 Conrad Joseph 136 Core Philip 269, 272, 275, 319 Crew Louie 262

Indeks osobowy

Crompton Louis 15, 262 Cuvier Georges 44 Cwietajewa Marina 160 Czachorowska Hanna 230 Czachorowski Stanisaw (pseud. Swen) 13, 17, 20, 21, 23, 35, 50, 229277, 323, 324, 326, 327 Czapliski Przemysaw 279, 300 Czechowicz Jzef 13, 17, 19, 21 23, 35, 46, 50, 51180, 193, 194, 199, 211, 232, 233, 259, 309, 323, 326 Czekanowicz Anna 282 Czernik Stanisaw 132, 142, 146, 150, 152 Czerska Tatiana 11 Czerwiski Marcin 282 Czubek Jan 75 Damourette Jacques 35 Dangoor Daniella 30, 66 Danielkiewicz Marek 13, 23 Dante Alighieri 319 DardaStaab Renata 25 Darska Bernadetta 142 Darski Krzysztof T. 297 Dbrowski Kazimierz 282 Dbrowski Mieczysaw 12, 42, 86 Dean Tim 43 Dehnel Jacek 13 Dehnel Tomasz (zob. Olszewski Tadeusz) Deleuze Gilles 41, 42 Denisoff Dennis 192 Derrida Jacques 64 Dobosz Andrzej 190 Domagalski Jerzy 182, 184, 186, 225

Indeks osobowy

331
Gide Andr 91, 122, 128, 136, 140, 141, 151, 207, 216, 224 Gilman Sander 48 Ginczanka Zuzanna 133 Ginsberg Allen 293, 304 Gowiski Micha 98, 193, 231, 232, 265, 266 Goethe Johann Wolfgang von 199, 217 Golding William 169 Gombrowicz Witold 301 Gomolicki Leon 103 Gorgol Tadeusz 139 Gosk Hanna 103, 279 Gowin Sawomir 306 GrnickaBoratyska Aneta 127 Grska Barbara 190 Grski Stefan 52, 105115, 117, 134, 142, 170 Grabowski Zbigniew 140 Gralewski Wacaw 52, 55, 58, 60, 81, 85, 86, 88, 93, 96, 106112, 114, 121, 142, 145147, 152, 170172 Grau Gnter 22 Graves Robert 214, 252, 253, 257 Grigg Russell 35, 36, 40 Grochowski Grzegorz 98 Gronczewski Andrzej 137 Grupiski Jerzy 300 Grygolunas Jerzy 264 Grzeniewski Ludwik Bohdan 193 Grzybek Agnieszka 200 Guattari Felix 41, 42 Guerber Hlne Adeline 115 Hafiz (wac. Szamsuddin Moham mad Hafez Szirazi) 89

Domiski Henryk 150 Dover Kenneth James 167, 235, 248, 250 Drg Bronisaw 11, 177, 195, 230, 317 Dziadek Adam 64 Edelman Lee 15 Eiger Marek (zob. Napierski Ste fan) Elektorowicz Leszek 298 Eleuter (zob. Iwaszkiewicz Jaro saw) Fajans Tadeusz (pseud. Taff) 29, 138 Falkowski Jacek 10 Falski Maciej 45, 180 Ferens Dominika 10, 62 Fields Duggie 269 Fijakowski Pawe 120, 167, 243, 245 Filipiak Izabela 12, 16 Flandrin Jean Hippolyte 304 Flechsig Paul Emil 2628, 36, 46, 49 Fone Byrne R.S. 117 Forster Edward Morgan 7, 322, 323 Foucault Michel 17, 119, 120, 167, 169, 282 Freud Sigmund 2539, 49, 50, 65 70, 79, 148, 258, 282, 308 Frontain RaymondJean 118, 243 Frysz Faustyn 145, 147 Genet Jean 304, 310 George Stefan 92, 141, 197, 220, 224

332
Hall Radclyffe 128 Halperin David M. 219 Heine Christian Johann Heinrich 199 Helsztyski Stanisaw (wac. Stanisaw Skorupka) 213 Henryk VIII (z dynastii Tudorw) 85 Herbert Zbigniew 232, 275 Hering Ludwik 231, 265 Hermant Abel 128 Hertz Pawe 13, 182, 193 Hirschfeld Magnus 124127, 129 131, 139, 187 Hitler Adolf 139 Hocquenghem Guy 2931, 33, 34, 66, 80, 178 Hogan Steve 85 Homer 76 Horne Peter 191 Horner Tom 242, 243, 245 Hornung Magdalena 11 Howard Catherine 85 Hudson Lee 85 Hurley Robert 41 Irzykowski Karol 190, 192 Isherwood Christopher 187, 207, 293, 295 Iwasiw Inga 9, 11, 13, 307 Iwaszkiewicz Jarosaw 13, 53, 77, 81, 8690, 134, 137, 140, 141, 177, 184, 185, 194, 195, 197, 203, 249, 301, 306, 313 Jaboski Witold 301 Jacob Max 224 Jakitowicz Maria 326

Indeks osobowy

Jamrozinski Tomasz 231 Janion Maria 17, 80, 281, 282, 284 Jarzbski Jerzy 279 Jastrzbski Zdzisaw 21, 51 Jaworski Kazimierz Andrzej 105, 149 Jerzyna Zbigniew 283 Jdrzejczak Marcin 11 Jhling Wolfgang 10, 301 Jones Sonya L. 16 Jurkowski Stefan 299 Kaliciak Tomasz 17, 191, 286, 299, 327 Kallman Chester 304 Karpowicz Tymoteusz 230 Karwowska Boena 279 Katan Maurits 49 Kawafis Konstandinos 292, 304, 319, 320 Kaye Richard A. 191 Kaylor Michael Matthew 76, 257, 258 Kellogg Stuart 15, 117 Kemp Jonathan 42 Kennedy Hubert 187 Kpiski Antoni 282 Kszycka Helena 282 Kiec Izolda 133 Kirchner Hanna 161, 230 Kisiel Marian 279, 294, 304, 305 Kisielewski Stefan 190 Kitliski Tomasz 53, 199 Klabund (wac. Alfred Henschke) 77, 8183, 87 Klein Melanie 34, 50, 178, 276 Kleist Heinrich von 199

Indeks osobowy

333
Krzeczkowski Henryk 214, 252 Krzeszowiec Marcin 311 Krzewicki Andrzej 305 Krzyszpie Jerzy 262 Krzywicka Irena 126128, 130 132, 141, 142 Kubiak Zygmunt 319 Kuncewicz Piotr 231233, 261 Kunicki Wojciech 197 Kunigiel Grayna 48, 78 Kurpios Pawe 297 Lacan Jacques 3540, 42, 43, 85 Lane Helen R. 41 Laplanche Jean 36, 178, 179 Lebioda Dariusz Tomasz 299 Lecho Jan 13, 53, 134, 301 Leszkowicz Pawe 53, 199, 253, 254 Lewis Reina 191 Lilly Mark 15 Lipski Jan Jzef 231, 234, 264, 265 Lizurej Marzena 19 Lorca Federico Garca 292 Lothane Zvi 31, 39 Ludwik XVI (wac. Louis August de Burbon) 82 Lukian z Samosat 251 Lyotard JeanFranois 39 anowski Jerzy 251 aszowski Alfred 133, 134, 136, 138, 180 czkowski Zdzisaw 229, 230, 265, 285, 299 ukasiewicz Jacek 229, 231, 233, 234, 260, 262, 263, 266270

Kak Tadeusz 52, 53, 55, 56, 58, 61, 74, 81, 86, 90, 99, 103, 106, 108, 114, 116, 158, 167, 171, 194, 326 Kosiska Krystyna 174 Kosiski Krzysztof 76, 307 Kochanowski Jacek 9 Kochno Borys 207 Khler Joachim 197 KoodyskaMossego Bronisawa 113, 114 Kooniecki Roman 102 Komendant Tadeusz 17, 119 Komornicka Maria 16 Konstrat Bartosz 13 Kopacki Andrzej 11, 88, 177, 195, 230, 306, 317 Kopaliski Wadysaw 46 Kopciski Jacek 98 Koperski Jerzy 283 Kornak Jacek ukasz 214 Koropeckyj Roman 10 Korsak Tadeusz 11 Korzeniowski Bolesaw J. 244 Kosofsky Sedgwick Eve 12, 1619, 31, 32, 34, 35, 43, 50, 6264, 66, 80, 148, 151, 158, 162, 170, 177179, 184, 191, 192, 197, 198, 225, 262, 263, 276, 283 Koss Andrzej 153 KrafftEbing Richard von 124 Krahelska Halina 128 Krasiski Zygmunt 199 Krassowski Maciej 232 Krasuska Karolina 9, 40 Krawczuk Aleksander 214, 252 Kristeva Julia 45, 48, 49, 180 Kryszak Janusz 51, 157

334
ukasiewicz Magorzata 11, 177, 195, 230, 317 Maciejewska Irena 181 Maciejewski Janusz 231 Madej Antoni 143, 145149 Madyda Aleksander 326 Magnone Lena 42, 86 Makarewicz Juliusz 123 Makowiecki Andrzej Zdzisaw 67 Makowski Wacaw 123, 191 Maek Micha 180 Mann Thomas 91, 229, 293, 295 Marcjalis (wac. Marcus Valerius Martialis) 75 Margaski Janusz 167, 235 Markowski Micha Pawe 9, 71, 307 Martin Robert K. 15, 213, 264, 293 Marx Jan 230, 276, 277 Matthews Alison Victoria 76 Matuszewski Krzysztof 17, 119 Melcer Wanda 128 Meyers Jeffrey 15, 91, 207, 208, 225 Michalski Bronisaw 148 Micha Anio (zob. Buonarroti Michelangelo) Miernowski Kazimierz 61, 69, 109, 110, 113 Mikulski Antoni 123125, 127, 138, Miller JacquesAlain 35 Miosz Czesaw 23, 52, 135137, 144, 145, 147, 170, 176, 182, 184, 186, 192, 211, 232, 266 Mizerka Anna 177

Indeks osobowy

Mizieliska Joanna 9, 19, 121 Modzelewska Ewa 36 Moles Abraham 268 Moreau Jean Victor 8285, 87 Morska Maria 128 Mozeti Brane 289 Mrozowski Wacaw 112, 143145, 150, 151, 173 Murawska Ludmia 265 Musia Grzegorz 12, 13, 23, 283, 289, 301, 302, 313, 319 Musil Robert 91, 293 Mydlarz Maciej 289 Napierski Stefan (wac. Marek Eiger) 13, 17, 2023, 72, 81, 82, 92, 134, 139, 141, 181228, 323, 324, 326 Nasiowska Anna 279 Ncka Agnieszka 231 Niederland William Guglielmo 38, 49 Nietzsche Friedrich Wilhelm 79, 197 Nigianni Chrysanthi 42 Niyska Joanna 10 Nobus Dany 35 Norton Rictor 15 Nowakowski Piotr 189 Nowosielski Kazimierz 282 Nycz Ryszard 304 Nyczek Tadeusz 279 OHara Frank 293, 295 Obarski Marek 312 Ochab Maryna 167 Oczko Piotr 10, 191 Olejniczak Jzef 17

Indeks osobowy

335
Piwiski Leon 216 Plant Richard 22 Platen August von 197, 220, 224 Platon 56, 73, 74, 76, 79, 119, 239, 252, 304 Pleniarowicz Jerzy 113, 153 Poliklet 75 Pollak Seweryn 54, 98, 101, 154, 193 Polok Mirosaw 300, 303, 305 Pontalis JeanBertrand 36, 178, 179 Poradecki Janusz 214 Pragier Adam 139 Pretnar Tone 289 Prokopiuk Jerzy 48, 78 Proust Marcel 91, 122, 136, 140, 141, 184, 224, 225227 Prchniak Pawe 98 Prszyski Stanisaw 230, 231, 242, 260, 264, 265, 273 Prudil Irena 264, 265, 274 Pruszczyski Robert 42, 86 Przybyowska Maria 45 Puk Bartosz 25 Rabat JeanMichel 43 Radiguet Raymond 224 Rajewska Ewa 268 Rem Jan (zob. Urban Jerzy) Reszke Robert 26, 29, 65, 66, 70, 85, 258, 308 Rich Adrienne 200 Rimbaud Arthur 224, 293, 294, 304 Ritz German 11, 13, 17, 53, 88, 89, 103, 127, 177, 195, 230, 236, 272, 306, 317, 319

OlejniczakSkarsgrd Maria 323 Oliveria Prado de 39 Olszewski Tadeusz 10, 13, 20, 21, 23, 278321, 323, 324, 327 Oosterhuis Harry 187, 196198 Orlovsky Peter 304 Orska Joanna 279 Ortwin Ostap 48, 78 Oska Andrzej 268 Ostolski Adam 31, 80 Oswald Richard 126 Oniaowski Marian 13, 23 Page Norman 187, 188 Panas Wadysaw 144 Pandora (zob. Pragier Adam, Za horska Stefania) Papieska Agnieszka 137 Papieski Robert 137 Parandowski Jan 229 Pasewicz Edward 13 Pasolini Pier Paolo 293, 295 Pasterski Janusz 182, 184, 186, 195, 196, 199, 201, 207, 210, 214, 216 Paszek Jerzy 90 Pater Walter 73, 258 Pauzaniasz 219 Pelc Janusz 267 Petroniusz (wac. Gaius Petro nius) 235 Pichon douard 35 Pietkiewicz Barbara 139 Pietrkiewicz Jerzy 194 Pietrzak Tomasz 13 Pitak Stanisaw 59, 101, 105, 148, 150, 183, 184, 194 Pius XI (wac. Achille Ratti) 113

336
Roberts Mark S. 39 Robinson Christopher 16, 225 Rogalski Dariusz 66 Rogoziski Julian 207 Rhm Ernst 132, 139 Rops Flicien 79 Ross Andrew 268 Roth Marty 264 Roudinesco Elisabeth 29, 37, 85 Rousseau George S. 208 Rewicz Tadeusz 53, 232, 255 Rubinraut Henryk 128 Rumi Dalaluddin 239 Rygielska Magorzata 17 Rymkiewicz Aleksander 23 Rzymowski Wincenty 128 Sadowska Zofia 190 Sandauer Artur 230, 231, 264 Sanetra Piotr 87 Santner Eric L. 45, 48 SarnowskaTemeriusz Elbieta 214 Scheide Carmen 127 Schiller Johann Christoph Frie drich von 199 Schopenhauer Arthur 79 Schreber Daniel Gottlob Moritz 26 Schreber Paul Daniel 21, 22, 25 50, 54, 85, 86, 148, 157, 180, 262, 323 Seem Mark 41 Seledyn Tomasz (zob. Olszewski Tadeusz) Selerowicz Andrzej 10, 22, 139, 300, 312 Shakespeare William 54, 121, 293, 295

Indeks osobowy

Shelley Percy Bysshe 199 Sherman Martin 22 Showalter Elaine 91, 192, 215, 272, 296 Siewkowski Micha 231, 249, 253, 257, 275 Sikora Tomasz 10, 62 Sikorska Liliana 12, 53 Sinfield Alan 16 Skucha Mateusz 16, 17 Skwara Marta 195 Somczyski Maciej 121 Sowacki Juliusz 53, 198, 199, 217, 273, 274 Sobolczyk Piotr 13, 230, 311 Sobolewski Tadeusz 161 Sokrates 252 Soliski Leszek 229, 265 Sontag Susan 175, 177, 267, 296 Spitznagel Ludwik 198 Sprusiski Micha 231, 277 Staff Leopold 53 Stala Marian 279 Staski Piotr Marek 300, 305, 309 Stasiuk Andrzej 12 Stevenson Louis 272 Stpie Pawe 93, 94 Stpniewski Jaropek 118, 119, 144 Stpniewski Wodzimierz 144 Stiller Robert 245 Stone Wilfried 322 Storr Merl 42 Stryjkowski Julian 292, 301 Sugiera Magorzata 121 Summers Claude J. 15, 118, 192, 243, 319

Indeks osobowy

337
Trznadel Jacek 231, 261 Tuwim Irena 186 Tycjan 72 Uniowski Krzysztof 279 Urban Jerzy 297 Urbaski Piotr 12, 13, 307 Urlichs Karl Heinrich 73, 124 Verlaine Paul 224, 293, 294, 304 Vidal Gore 312 Vinci Leonardo da 239 Vivien Rene (wac. Pauline Mary Tarn) 224 Wachholz Leon 124 Walas Teresa 91, 95 Wasa Lech 317 Warhol Andy 269 Warkocki Baej 11, 16, 62, 191, 300, 311 Wartenstein Wanda 175, 267 Wasilewska Wanda 143 Wakiewicz Andrzej K. 280, 282 Wat Aleksander 184186, 188 Watkins John 198 Wayk Adam 193 Weininger Otto 48, 78, 79 Weiss Allen S. 39 Wendel Ewa 268 Whitman Walt 140, 195, 213, 214, 293, 304 Wiedemann Adam 13 Wierzyski Kazimierz 249 Wilczek Piotr 305 Wilde Oscar 64, 73, 89, 91, 122, 139, 140, 191, 207, 224, 229, 243, 244, 269, 272

Swetoniusz (wac. Gaius Sueto nius Tranquillus) 189 Symonds John Addington 68, 73, 74, 76, 77, 87 Szczawiski Henryk 134 Szczepakow Stefan 52, 113, 170 172 Szczepaska Anita 268 Szczuka Kazimiera 199 Szekspir William (zob. Shake speare William) Szreter Dariusz 137 Szuman Stanisaw 124 Szymanowski Karol 13, 70, 76, 207 Szymaski Wiesaw Pawe 143, 257 liwicka Michalina 107, 108 liwiski Piotr 279 mieja Wojciech 11, 12, 122, 130, 195, 299, 311, 313 piewak Jan 54, 101, 154 wich Jerzy 87 Tabrizi Szamsuddin 239 Taff (zob. Fajans Tadeusz) Tagancew Nikoaj 123 Tamagne Florence 189 Telicki Marcin 268 Teodorczyk Marcin 311 Teokryt 118 Terlecki Tymon 182, 183, 193 TkaczyszynDycki Eugeniusz 13, 23, 297, 301 Tokarczuk Olga 9, 40 Tomasik Krzysztof 130, 190, 311 Trakl Georg 293, Treugutt Stefan 284
22 Katastrofy

338
Winckelmann Johann Joachim 89 Wirpsza Witold 230 Wisowska Maria 189 Witan Jan 53, 96, 107, 108, 114, 147149 Witkiewicz Stanisaw Ignacy 91 Witkowski Micha 12 Wittlin Jzef 245 Witwicki Wadysaw 73 Wojciechowska Ewa 36 Wolska Hanna (zob. Czachorows ka Hanna) Woyski Olgierd 161 Woods Gregory 15, 159, 167, 168, 175, 191, 201, 214, 225, 226, 248, 253, 309311 Wjcik Tomasz 193 Wujek Jakub 159 Wyka Kazimierz 176 Wyspiaski Stanisaw 29

Indeks osobowy

Zagrski Jerzy 23, 211 Zahorska Stefania 139 Zajczkowski J.P (wac. Karolina Beylin, Jerzy Paski, Andrzej Stawar, Lucjan Szenwald, Adam Wayk) 128 Zasawski Micha 160 Zawiszewska Agata 142 Zawodziski Karol Wiktor 132, 145149 Zieliski Jan 199 Ziba Jan 195, 216, 224 Ziba Jzef 102, 119, 144 Zweig Stefan 188, 189 eleski Tadeusz (Boy) 67, 126, 128133, 141, 142, 148 eromski Stefan 86 muda Andrzej 285 urawiecki Bartosz 311

Summary

Summary

Tomasz Kaliciak

Queer Catastrophes
Su m m a r y The main research aim of this dissertation is to show the complex and diverse relations between a catastrophic imagination and the so called homosexual panic stimulated by homophobicallyoriented real ity. More generally, the work concentrates on the issue of a queer mod ernist identity. The theses are reflected in Freudian interpretation of the case of Paul Daniel Schreber and in the works of selected authors, such as Jzef Czechowicz, Stefan Napierski, Stanisaw Swen Czachorowski and Tadeusz Olszewski to whom separate studies were devoted. The introductory chapter makes an attempt at a synthetic overview of research done on homosexuality or, broadly speaking, sexual other ness in Polish literary studies. A special emphasis is put on the recep tion of gender studies and queer theory within the scope of native humanist studies, starting from the second half of the 1990s. In this context, an unquestionable contribution of Polish philologists deriv ing from research centres abroad, having postmodernist theories on deconstruction, psychoanalysis, feminist or gender criticism at their disposal and trying to abolish the taboo around sexual otherness in Polish literature from the outside is emphasised. Pioneering achieve ments should be ascribed to German Ritz, a Swiss Slavist, but one should also enumerate his followers, among others, Alessandro Amen ta or Baej Warkocki. The contribution of these three researchers is significant for shaping a native type of gay and queer criticism, which, in Polish cultural conditions, happen almost parallelly. The identity politics of gay criticism coexists with the nonidentity approach of queer criticism. However, one should notice that it is prose that is
22*

340

Summary

a predominating subject of literary studies on homosexuality in Po land, while poetry has not been given the appropriate language of description. Hence the subjectmatter of the book are mainly the po etical works of the authors mentioned above. In order to avoid considering literary works exclusively in terms of the representation of homosexuality or then homosexuality problem, a reference is made to the concept of a homosocial continuum devel oped in the works of Eve Kosofsky Sedwick, an American researcher and pioneer of queer theory. The analysis of the nature and specificity of homosexual desire does not constitute an ultimate aim here as the studies rather concentrate on catastrophic imagination motivated by what breaks up and escalates fear in homosocial relationships between men. In other words, what is important here is the way a homophobia or homosexual panic dominating in the society shapes catastrophic imaginations. The relation between the homosexual panic and catastrophic imagi nation employed for the interpretation of the literary works of selected poets is based on observations concerning the wellknown case of judge Schreber, described and popularized by Sigmund Freud. Thus, the next chapter presents the most important interpretations of the case pro posed after Freud by among others Jacques Lacan, Guy Hocquenghem, Gilles Deleuze and Felix Guattari or Eve Kosofsky Sedwick. The Freuds thesis on Schrebers homosexual identity was deconstructed by his fol lowers. From different points of view, they claimed that the reason of his catastrophic paranoia was not only homosexuality alleged by Freud, but a homosexual panic, that is the fear of being accused of a different orientation. This paranoid situation destroyed Schrebers identity, thus causing the illusion of the end of the world and global catastrophe. For this reason, Schrebers case is treated as an important starting point for conducting broader studies on the influence of psy choanalytic conceptions on the development of queer theory, and as an important contribution to the interpretation of works by Czechowicz, Napierski, Czachorowski and Olszewski. That is why the subsequent chapters constitute individual interpretative studies in which the se lected texts are thoroughly discussed. The largest part, constituting the core of the work, is devoted to Czechowicz. Reconstructing a mythopeic model of poetry of the au thor of Kamie, the vital role of homosexual desire connected with

Summary

341

the most important thematic threads such as death, extermination or Arcadia, is accentuated here. Myth creation in Czechowiczs works is also considered a special form of sublimation of a homosexual de sire. An important role in this system is played by boyish figures the author elevates to the rank of divinity. The very mythical structure constitutes a chain of life experiences and loosely treated myths, cul tural allusions and symbols. The tendency appears as early as in his youth works, and is especially visible in debut Opowie o papierowej koronie thoroughly analysed here as well as in such poems as kolorowa noc, wiersz o mierci or, finally, the scandalizing poetic work hildur baldur i czas, on the basis of which the poet was accused of homosexuality in 1936. In a detailed description of the circumstances of this scandal and a socio legal situation of homosexuals in the in terwar period, hildur baldur i czas is regarded to be a crucial text in Czechowiczs ouvre. From that moment on, a catastrophic visionari ness clearly strengthens, and the poet himself moves away from so cial life, dealing with the problem of rising fascism and antiSemitism in his literary and essayist works. He stands up for human dignity and love. Czechowiczs works and essayist particularly, their myth creating character, are also considered here from the perspective of the aesthetics of the camp, referring to the psychoanalytic concep tion of this phenomenon, proposed by Kosofsky Sedgwick. From this angle, poetry by Czechowicz becomes a gesture of a symbolic repair of an endangered world and the poet himself is portrayed as a master trying to save humankind from extermination. The third chapter centres around Mark Eigers life and works, a ho mosexual writer and literary critic of Jewish origin, publishing under the nickname of Stefan Napierski. Referring to biographic evidence, an oppressive system of exclusions the poet as an affluent Jew and homo sexual underwent is described. At the same time, a tragic existence of the writer referred to as the last decadent of the Young Poland move ment is emphasized here, whereas decadence is understood, after Elanie Showalter, as an euphemism of repressed homosexuality. Napierskis imagination is discussed here between the poles of a decadent world view, characterizing the epoch of modernism, and a catastrophic one, describing the poets awareness before the outbreak of the World War II. Besides, homosexuality in Napierskis literary works is considered in relation to the romantic tradition of friendship and travel writing. Ac

342

Summary

cording to many researchers, the ideal of romantic friendship is situated at the borderline of a homosexual desire. Napierski is probably the first Polish poet who, through his works, pointed to a vital transition in the structure of a male homosocial continuum, the transition of which re sulted from consciously expressed homosexuality. Reading Napierskis poetry and his only novel Rozmowa z cieniem from a homosexual angle strengthens the catastrophic premises of this writing. A catastrophic continuum also includes the linguistic poetry by Stanisaw Swen Czachorowski, which comprise the references to ho mosexuality the presence of which has not been considered so far. The memory of war experiences becomes a fixed dominant of Cza chorowskis catastrophic imagination to which homoerotic issues are related. A broadly developed phallic metaphoricity, as well as the motif of nudity, connected with a rich system of cultural references (David, Gilgamesh, Hiacynth from the Bible) correspond with the problem of war extermination. The strategy of a linguistic split of imagination and its reparation interpreted in the perspective of a camp sensitivity plays an important part here. Like in Czechowicz, the world seen by Czachorowski in the perspective of a camp is an idyllic world following the phase of destruction and catastrophe. The last interpretative study is devoted to a less known, though more contemporary author, that is Tadeusz Olszewski. His poetry, created at the turn of the 1980s and 1990s, is a record of the private biography in which the process of revealing a nonnormative sexuality is one of the most important points. The very process shows a great diversity of homoeroticism starting from the sublimation of homosexual desire and a transitory stage of bisexuality to a full homosexual approval or even a gay identity. In this poetry a catastrophic myth character izing the lyrics by Czechowicz was manifested itself. Tadeusz Olsze wskis poetry is a proof of discovering otherness through homosexual codes of culture. Numerous references to works by homosexual authors (Auden, Ginsberg, Kawafis, Mann, Musil, OHara, Whitman and oth ers) prove the need to build a homosexual tradition. The intertextual tracing of homoeroticism in cultural texts has become for Olszewski a convenient way of constructing his own sexuality and subjectivity entangled both in cultural as well as personal experiences. Olszewskis poetry, as well as his only novel, Zatoka Ostw, show the tragic condi tion of a homosexual from the 1980s. Exposing catastrophic elements

Summary

343

of decadence, Olszewskis works are inscribed into the phenomenon of 20thcentury decadence and the author as such is defined as the last decadent of the Polish Peoples Republic. The theses and assumptions presented in the book enrich the tradi tion of existing studies on the achievements of particular authors with new and so far unnoticed elements connected with the subject of non normative sexuality. And, as I believe, they can also play a part in de scribing various phenomena in literary history more thoroughly.

Rsum

Rsum

Tomasz Kaliciak

Les catastrophes des invertis

R s u m Le premier objectif de cette dissertation est de dmontrer des rela tions complexes et htrognes entre une imagination catastrophique et une panique homosexuelle stimule par une ralit homophobe. Dans une perspective plus gnrale, la dissertation se concentre autour de la problmatique de lidentit postmoderne de linverti sexuel. Ces thses trouvent sa ralisation dans linterprtation du cas de Paul Daniel Schre ber par Freud et dans la production littraire des auteurs choisis : Jzef Czechowicz, Stefan Napierski, Stanisaw Swen Czachorowski et Tadeusz Olszewski, qui lauteur a consacr des tudes distinctes. Dans lintroduction lauteur entreprend la tentative de systmatiser ltat des recherches polonaises sur lhomosexualit ou, plus prcis ment, la varit didentits sexuelles dans les sciences de littrature. Il accentue la rception de gender studies et de la thorie queer dans les sciences humaines en Pologne partir des annes 90 du XXe sicle. Dans ce contexte lauteur souligne lapport incontestable des sp cialistes en langue et littrature polonaises qui viennent des centres scientifiques trangers et qui, en disposant des thories postmodernes concernant la dconstruction, la psychanalyse, la critique au fminin et gender, essayaient de lextrieur de transgresser le tabou autour dune identit sexuelle invertie dans la littrature polonaise. Comme premier il faut citer un slaviste suisse German Ritz, mail il faut galement men tionner ses continuateurs, entre autres Alessandro Amento ou Baej Warkocki. La contribution de ces trois chercheurs a, selon lauteur, une importance fondamentale pour la formation de la critique gay et queer en Pologne, qui fonctionnent de manire presque parallle dans les

346

Rsum

conditions culturelles polonaises. La dimension identitaire et politique de la critique gay coexiste souvent avec une attitude nonidentitaire de la critique queer. Il faut pourtant remarquer que le corpus dans les recherches littraires sur lhomosexualit en Pologne constitue gnra lement la prose, pendant que la posie na pas encore trouv sa langue ni ses mthodes danalyse. Ce problme est devenu partiellement le but de cette dissertation, qui se concentre sur la production potique des auteurs susmentionns. Pour viter denvisager la production littraire uniquement dans les catgories de la reprsentation du phnomne dhomosexualit ou du sujet dhomosexualit, lauteur dans sa dissertation fait rfrence la conception du continuum homosocial, prsent dans les travaux de la chercheuse anglosaxonne Eve Kosofsky Sedgwick, prcurseur de la thorie queer. Lanalyse de lessence et de la spcificit du dsir homo sexuel ne constitue pas le but final pour lauteur, il se concentre plutt sur la relation dune imagination catastrophique, stimule par ce qui dans les relations homosociales entre les hommes provoque la rupture et une escalade du peur. Autrement dit, pour lauteur est important le fait comment la homophobie au sein de la socit ou bien une panique homosexuelle forment des imageries catastrophiques. La relation entre une panique homosexuelle et une imagination ca tastrophique, qui a servi lauteur interprter la production potique des potes choisis, repose sur le cas du prsident Schreber, dcrit et po pularis par Sigmund Freud. Le chapitre suivant prsente alors les inter prtations les plus connues de ce cas, faites aprs Freud entre autres par Jacques Lacan, Guy Hocquenghem ou Eve Kosofsky Sedgwick. La thse freudienne sur lidentit homosexuelle de Schreber a t dtruite par ses successeurs. De diffrents points de vue ils ont prouv que la cause de sa paranoa catastrophique tait non lhomosexualit, suppose par Freud, mais une panique homosexuelle; cestdire une peur dtre reconnu homosexuel. Cette situation paranoaque a perturb la personnalit de Schreber en provoquant une sensation de la fin du monde et de la catas trophe globale. Cest pour cette raison que le cas de Schreber a t trait par lauteur comme une cause importante de mener des recherches plus larges concernant linfluence des conceptions psychanalytiques sur le dveloppement de la thorie queer, et galement comme un motif mar quant dans linterprtation de la production potique de Czechowicz, Napierski, Czachorowski et Olszewski. Les chapitres suivants consti

Rsum

347

tuent alors des esquisses interprtatives distinctes, o lauteur analyse avec prcision des textes choisis. Ltude la plus grande, qui forme le noyau dur de la dissertation, est consacr Czechowicz. En reconstruisant le systme qui gnre le mythe dans la posie de lauteur de Kamienie, lauteur accentue la fonc tion du dsir homosexuel, qui se lie avec des cercles thmatiques les plus importants, comme la mort, la perdition et lacadie. La cration des mythes est considre comme une forme particulire de la sublimation du dsir homosexuel. Dans ce systme un rle important est jou par des personnages de jeunes garons, levs par le pote la hauteur des dieux. Cette structure mythique forme une trame dexpriences vitales et des mythes, des allusions culturels ou des symboles, traits librement. Cette tendance est visible dj dans la production prcoce, particuli rement dans le dbut Opowie o papierowej koronie, analys minutieu sement, et dans des pomes kolorowej nocy, wiersz o mierci ainsi que hildur baldur i czas, oeuvre scandalisant, qui en 1936 fait imputer au pote lorientation homosexuelle. En dcrivant minutieusement les cir constances de ce scandale et la situation juridique et sociale des homo sexuels pendant lentredeuxguerres, lauteur trouve que hidur est un texte dcisif dans loeuvre de Czechowicz. A partir de ce moment une vision catastrophique sintensifie visiblement, et le pote abandonne la vie mondaine et touche dans sa production littraire et ses essais la problmatique du fascisme naissant et de lantismitisme. Il dfend la dignit humaine et lamour. La production potique de Czechowicz, et en particulier sa capacit de gnrer les mythes, est analyse dans la perspective de lesthtique camp, avec des rfrences la conception psychanalytique de ce phnomne, propose par Kosofsky Sedgwick. De ce point de vue la posie de Czechowicz devient un geste de rpara tion symbolique du monde menac, et le pote personnifie un dmiurge essayant de protger lhumanit contre la destruction. Le troisime chapitre se concentre autour de la vie et loeuvre de Ma rek Eiger, un crivain et critique homosexuel dorigine juive, qui pu bliait sous le pseudonyme de Stefan Napierski. Lauteur sappuie sur des tmoignages biographiques pour dcrire un systme dexclusions oppressives dont souffrait le pote en tant quun Juif ais et un homo sexuel. Il souligne aussi la condition tragique de cet crivain, en lap pelant de dernier dcadent de Moda Polska, en traitant la dcadence, selon la conception dElaine Showalter comme euphmisme dune ho

348

Rsum

mosexualit sous rpressions. Limagination de Napierski est analyse entre deux ples de la vision du monde : dcadent, caractristique pour lre du modernisme, et catastrophique, propre la conscience du pote laube de la seconde guerre mondiale. En plus, lhomosexualit dans la production littraire de Napierski est tudie dans la perspective de la tradition dune amiti et une criture de voyages romantiques. Selon de nombreux chercheurs lidal de lamiti romantique se situe la fron tire du dsir homosexuel. Napierski est probablement le premier pote polonais qui par son criture dmontre un changement important dans la structure du continuum homosocial masculin, qui a eu lieu grce lhomosexualit exprime consciemment. Selon lauteur linterprta tion de la posie de Napierski, ainsi que de son seul roman Rozmowa z cieniem, dans laspect homosexuel renforce le message catastrophique de cette oeuvre. Lauteur place galement dans ce continuum catastrophique la posie linguistique de Stanisaw Swen Czachorowski, en y voyant des allusions lhomosexualit dont la prsence na pas encore t analys. La posie de Czachorowski entreprend le problme dexistence du monde aprs lanantissement. Les chos des expriences de guerre deviennent une dominante constante de limagination catastrophique de Czachorow ski, laquelle est lie la problmatique homorotique. Les mtaphores phalliques dveloppes aussi que le motif de nudit, lis un riche sys tme des allusions culturelles (David biblique, Gilgamesh, Hyacinthe) qui correspond la thmatique du Holocauste. La stratgie de la dcom position linguistique de limagination et sa rparation, que lauteur in terprte dans la perspective de la sensibilit du camp, y joue un rle pri mordial. Tout comme chez Chechowicz, le monde selon Czachorowski dans la perspective du camp est un monde idyllique, qui sinstaure aprs la phase de destruction et de catastrophe. Le dernier esquisse porte sur loeuvre dun auteur moins connu et contemporain Tadeusz Olszewski. Sa posie, crite au tournant des annes 80 et 90 du XXe sicle constitue sa biographie prive, dans la quelle le processus de dcouvrir son orientation sexuelle diffrente est un des points cruciaux. Ce processus dvoile tout lventail de la pro blmatique homosexuelle, partir de la sublimation du dsir, travers ltape passagre du bisexualit jusqu lacceptation finale de lidentit homosexuelle ou bien gay. Dans cette posie le mythe catastrophique, qui dominait la posie de Czechowicz, est galement prsent. La po

Rsum

349

sie de Tadeusz Olszewski est un tmoignage de dcouvrir linversion travers des codes culturels homosexuels. De nombreuses allusions loeuvre des artistes homosexuels (Auden, Ginsberg, Kawafis, Mann, Musil, OHara, Whitman et autres) justifient le besoin de construire une tradition homosexuelle. Lintertextualit cherchant des traces homoro tiques dans les textes de culture est devenue pour Olszewski un moyen commode de construire sa propre sexualit et subjectivit, lie de mme aux expriences culturelles que personnelles. La posie dOlszewski ainsi que son seul roman publi Zatoka Ostw montrent une condition tragique de lhomosexuel des annes 80 du XXe sicle. En exposant des lments catastrophiques du dclin, lauteur inscrit loeuvre dOlszewski dans le phnomne de dcadence du XXe sicle, et lcrivain est appel le dernier dcadent du PRL. Les thses et les concepts prsents dans la dissertation compltent selon lauteur la tradition des recherches sur des oeuvres des crivains analyss de nouveaux lments, absents jusquau prsent, lis la pro blmatique de la diffrence sexuelle. En plus, ils peuvent enrichir la description de diverses phnomnes de lhistoire de la littrature.

Redakcja Katarzyna Wickowska Projekt okadki Anna KrasnodbskaOkrglicka Zdjcie autora Monika Kaliciak Redakcja techniczna Magorzata Pleniar Korekta Magdalena Biaek

Copyright 2011 by Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego Wszelkie prawa zastrzeone ISSN 0208-6336 ISBN 978-83-226-1994-4 Wydawca Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice www.wydawnictwo.us.edu.pl email: wydawus@us.edu.pl
Wydanie I. Ark. druk. 22,0. Ark. wyd. 21,0. Pa pier offset. kl. III, 90 g Cena 26 z (+ VAT) amanie: Pracownia Skadu Komputerowego Wydawnictwa Uniwersytetu lskiego Druk i oprawa: PPHU TOTEM s.c. M. Rejnowski, J. Zamiara ul. Jacewska 89 88100 Inowrocaw