Rozdzia

Decyzja o inwazji na Rosj

Produkty kolonialne zamwione na jarmark w Lipsku zostay dostarczone na 700 wozach, ktre przybyy z Rosji, co oznacza, e cay obecny handel towarami kolonialnymi odbywa si za porednictwem Rosji oraz e tych 1200 kupcw ukrywajcych si pod szwedzkimi, portugalskimi, hiszpaskimi i amerykaskimi flagami oraz eskortowanych przez dwudziestu zbrojnych Anglikw, cz swojego adunku wyadowao na terenie Rosji
Napoleon, 4 listopada 1810 roku

W sprawach dotyczcych pastwa nigdy nie mona ustpowa, wycofywa si, przyznawa si do bdu wszystko to kompromituje. Gdy popenia si bd, naley si go trzyma to powoduje, e bd staje si susznym posuniciem!
Napoleon do Segura, Moskwa, padziernik 1812 roku

ENERALNIE RZECZ BIORC, HISTORYCY ZGADZAJ SI,

e inwazja Napoleona na Rosj w

1812 roku bya jego najpowaniejszym bdem. Cesarz Francuzw z pewnoci popeni jeszcze kilka innych pomyek, wrd ktrych za najwiksze uzna naley porwanie i egzekucj ksicia dEnghien, inwazj na Hiszpani i okazan pniej nieumiejtno zaegnania tam chaosu, ktry pozostawi za sob, wyruszajc na ryzykown wypraw przeciw Rosji. Bez wtpienia bdem byo take podjcie wojny handlowej z Wielk Brytani. Konsekwencje tej wanie wojny mogy wprawdzie by trudniejsze do zauwaenia ni skutki poraki doznanej w Rosji skutki, ktre stay si szybko i w sposb dramatyczny widoczne tym niemniej dla imperium napoleoskiego rywalizacja ta okazaa si w rwnym, a by moe nawet wikszym stopniu fatalna w skutkach. W istocie prawdziw przyczyn podjcia przez Napoleona decyzji o zaatakowaniu rosyjskiego kolosa by utrzymujcy si stale proceder szmuglowania przez terytorium Rosji brytyjskiej kontrabandy, ktra docieraa stamtd na teren Europy Zachodniej. Istniej jednak przesanki dla stwierdzenia, e Napoleon, nawet gdyby nie podj wyprawy na Moskw, zostaby w kocu pozbawiony wadzy w wyniku wybuchu powszechnego niezadowolenia spoecznego. U jego podstaw leayby skutki systemu Blokady Kontynentalnej, ktry pozbawia masy dostpu do wszelkich egzotycznych przypraw, herbaty, kawy, sodkoci, kakao i innych produktw kolonialnych, do jakich przywyky. Na mocy zarzdzenia brytyjskiej Prywatnej Rady Krlewskiej, wydanego w maju 1806 roku, wszystkie porty kontynentalne lece na odcinku od Brestu do ujcia aby do Morza Pnocnego objte zostay blokad okrtw Royal Navy. Ta tak zwana blokada Foxa (od nazwiska wczesnego sekretarza spraw zagranicznych, ktry obj urzd nastpnego dnia po mierci Williama Pitta) skutecznie zamkna wielkie porty hanzeatyckie: Brem i Hamburg. Odpowiedzi Napoleona by jego dekret berliski, ogoszony w dniu 21 listopada 1806 roku, na mocy ktrego cesarz wprowadza nowe, znacznie bardziej rygorystyczne zasady zwalczania handlu angielskiego. Na to posunicie Brytyjczycy zareagowali w listopadzie 1807 roku, kiedy to Prywatna Rada Krlewska ogosia kolejne rozporzdzenie, zakazujce statkom pastw neutralnych handlowania z Francj i jej sojusznikami. Spencer Perceval, wczesny premier brytyjskiego rzdu, podsumowujc znaczenie nowego rozporzdzenia, stwierdzi, e pastwa neutralne albo zgodz si prowadzi handel za naszym porednictwem, albo nie bd go mie w ogle.

W tej sytuacji 23 listopada 1807 roku Napoleon ogosi pierwszy dekret mediolaski. Informowa w nim, e rozpocz: une croisade contre le sucre et le caf, contre les percales et les mousselines (krucjat przeciwko cukrowi i kawie, przeciwko perkalowi, kaliko1 i mulinowi). Co ciekawe, stanowio to ogromny bodziec dla rozwoju europejskiego przemysu przetwrstwa buraka cukrowego. Napoleon w licie do swojego brata, krla Holandii Ludwika, wyjania, e celem tego posunicia byo: conqurir la mer par la puissance de la terre (podbj morza za pomoc potgi ldowej). Wielka Brytania zostaa objta blokad. Zakazano wszelkich kontaktw handlowych z Brytyjczykami. Towary brytyjskie, ktre znajdoway si na kontynencie, podlegay rekwizycji, a aden statek przybywajcy z portu brytyjskiego, bez wzgldu na jego bander, nie mg zawin do adnego portu francuskiego ani nalecego do pastwa sprzymierzonego z Francj. Dziaania podjte przez Napoleona byy z gry skazane na niepowodzenie, poniewa kade mocarstwo, ktre zamierza uzyska status globalnego hegemona a to byo oczywistym zamierzeniem cesarza Francuzw musi panowa take na morskich akwenach wiata. A na nich krlowaa Wielka Brytania i fakt ten czyni z niej supermocarstwo owych czasw. Jednym z licznych dowodw na suszno tego twierdzenia jest potny program rozbudowy floty, ktry w okresie po II wojnie wiatowej realizowali Sowieci, usiujc osign globaln dominacj. Wspczenie zapewniaj j potne siy powietrzne, ktre jednak musz wspdziaa z siln marynark wojenn. Skutki wojny handlowej okazay si katastrofalne dla gospodarki Holandii, ktrej jednym z najwaniejszych filarw by handel i transport morski. Liczba kupcw odwiedzajcych port w Amsterdamie zmniejszya si z 1349 w roku 1806 do zaledwie 310 w 1809 roku. Cesarski Moniteur z 25 wrzenia 1806 roku podawa jeszcze jedn przyczyn ustanowienia przez Napoleona systemu Blokady Kontynentalnej. Gosi: La prohibition des marchandises trangres de ctes que vient dordonner le Gouvernement ne contribuera pas peu nous faire obtenir le resultat si desirable de fabriquer nous-mmes la totalit darticles dont nous avons besoin. (Zakaz importu dbr obcego pochodzenia, wprowadzony przez rzd, ma na celu uprzywilejowanie sprzeday wszystkich towarw wytwarzanych na naszym terytorium). Dc do zastpienia wymiany handlowej Europy kontynentalnej z Wielk Brytani umoliwiajcej krajom kontynentalnym zakup artykuw przemysowych i kolonialnych, stanowicych wtedy nieomal wycznie jej monopol Napoleon usiowa stworzy swj wasny wsplny rynek i narzuci go wszystkim podporzdkowanym mu pastwom. Oczywicie zasady jego funkcjonowania faworyzoway interesy francuskie w takim samym stopniu, w jakim Wielka Brytania faworyzowaa wasne interesy, ukadajc relacje ze swoimi koloniami. Zakaz handlu z Wielk Brytani obowizywa do pocztku 1810 roku, kiedy to cesarz Francuzw zmuszony by zgodzi si na ograniczon wymian handlow ze swym najwikszym rywalem, prowadzon w oparciu o wydawane urzdowo licencje. Po wprowadzeniu tych rozwiza Wielka Brytania szybko staa si dla artykuw francuskich jednym z najwaniejszych rynkw zbytu. Naley wszak zauway, e skutki blokady kontynentalnej w nierwnym stopniu dotykay Francj i jej sojusznikw. Blokada handlowa Wysp Brytyjskich przynosia wprawdzie ogromne straty gospodarce francuskiej, jednak w tym samym czasie gospodarki uzalenionych od Francji pastw europejskich dosownie chwiay si w
1 Kaliko rodzaj ptna angielskiego (przyp. tum.).

posadach. Niemoliwy do powstrzymania proceder szmuglu brytyjskiej kontrabandy na kontynent zmusza Napoleona do anektowania kolejnych odcinkw wybrzea Europy. Holandia, pnocne Niemcy, porty hanzeatyckie, Wielkie Ksistwo Oldenburga lista francuskich aneksji stawaa si coraz dusza, a Cesarstwo coraz rozleglejsze. Gospodarka Rosji take ponosia znaczne straty wynikajce z funkcjonowania systemu blokady kontynentalnej, do ktrego car Aleksander I by zmuszony przyczy swe pastwo, zawierajc pokj w Tyly w 1807 roku. Trzy lata pniej wewntrzna stabilno polityczna Rosji bya ju zagroona, a w krgach kupcw i arystokracji narastao niezadowolenie. Car musia w kocu ustpi i przychyli si do ycze swoich poddanych, aby zapobiec niebezpiecznemu dla rozwojowi wypadkw. Brytyjscy kupcy jak dawniej tumnie przybywali do Sankt Petersburga, a produkty kolonialne za porednictwem Rosji zaczy pyn na rynki Europy. Francuscy szpiedzy o wszystkim informowali Napoleona. Cesarz Francuzw zrozumia, e jeeli pozostanie obojtny wobec tak zuchwaego lekcewaenia jego rozkazw, stanie si pomiewiskiem caej Europy. A by przecie znany z kiepskiego poczucia humoru. Najpierw sprbowa grb dyplomatycznych, ktre zostay przez stron rosyjsk zignorowane. Napoleon popad w gbok zadum. Od czasu spotkania z carem w Tyly, przed trzema laty, by przekonany o tym, e moe manipulowa swoim rosyjskim kuzynem, ktry jest mikki niczym wosk. A teraz to? C mia uczyni w tej sytuacji? Stwierdzi, e Wielka Brytania wygraa? Nigdy! Wiedzia doskonale, e gdyby przyzna si do poraki, dni jego panowania byyby policzone. Jednak wielu wspczesnych Napoleonowi potrafio czyta midzy wierszami kamstw oficjalnych doniesie dotyczcych stanu gospodarki, kamstw, ktre dla cesarza byy tak bardzo wygodne. Jedn z tych osb by ksi Wellington, ktry w padzierniku 1811 roku, w licie do lorda Liverpool (wczesnego Sekretarza Stanu Wojny), pisa: Nie mam wtpliwoci, e Napoleona bardzo gnbi sprawa pienidzy. Pomimo caego pokrtnego sposobu, w jaki znajduje on fundusze na opacenie swoich armii, poszczeglne jednostki zalegaj z wypat odu na og po dziesi, jedenacie, a niektre z nich nawet dwanacie miesicy. Niemoliwoci jest, aby tak oszukacza tyrania moga przetrwa. Musimy w kocu ujrze jej zniszczenie, jeli tylko Wielka Brytania pozostanie niezomna. Przemylenia te ksi potwierdzi w licie z dnia 24 grudnia 1811 roku, skierowanym do lorda Williama Bentincka, dowdcy si brytyjskich na Sycylii: Od dawna uwaam za prawdopodobne, e zdarzy si tak, i bdziemy wiadkami wybuchu oglnego oporu wobec oszukaczej i obrzydliwej tyranii Buonapartego2, ktry powstanie w caej Europie na wzr tego, jaki ma ju miejsce w Hiszpanii i Portugalii. Uwaam rwnie, e powinnimy by aktorami i doradcami na tych scenach. Czsto rozmylaem nad rodkami, jakie powinnimy zastosowa, eby mie szans na sukces Jestem cakiem pewien, e finanse Wielkiej Brytanii wicej ni dorwnuj tym posiadanym przez Buonapartego oraz e posiadamy rodki pomocy, ktrej moemy udzieli kademu pastwu, jakie byoby skonne przeciwstawi si jego tyranii. Sowa Wellingtona ju wkrtce miay si okaza prorocze. Denis Dawidow (mody
Ksi uwielbia tak okrela Napoleona, ktry porzuci nazwisko Buonaparte na rzecz Bonaparte 2 (wszystkie przypisy pochodz od autora, jeli nie zaznaczono inaczej).

rosyjski oficer, peen ducha i inicjatywy) sysza o dziaaniach partyzanckich, ktre Hiszpanie rozptali przeciwko znienawidzonemu najedcy, i paa ogromn chci wyprbowania ich w Rosji. Przekonamy si jeszcze, z jakim powodzeniem dziaa. Dla Napoleona nie do zaakceptowania byo bezczynne przygldanie si rozwojowi wypadkw i udawanie, e nie dostrzega postpujcego powoli rozkadu stworzonej przeze struktury gospodarczej. Zdecydowane dziaanie byo koniecznoci, ale atak na Rosj? Jak mia narzuci swoj wol temu gigantowi? Dziaania dyplomatyczne zawiody, za sankcje gospodarcze omieszyyby cesarza Francuzw, poniewa eksport francuski do Rosji mia mikroskopijne rozmiary. Pozostawaa tylko jedna moliwo wojna. Kampania przeciwko Rosji musiaa by jednak prowadzona na gigantyczn skal i to w dodatku w odlegoci 2000 km od terytorium Francji, stanowicej dla Napoleona naturaln baz operacyjn. Cesarz nie martwi si o wynik starcia z armi rosyjsk, ktr pokona przecie wiele razy, w 1805, 1806 i 1807 roku. Jego posta budzia oniemielenie wszystkich rosyjskich dowdcw, a cesarska Wielka Armia bya perfekcyjnie dziaajc maszyn wojenn. Zwizek Reski, Italia, Neapol, a nawet Prusy, dostarczyyby licznych paajcych wikszym lub mniejszym zapaem bojowym kontyngentw wojsk oraz innych niezbdnych do walki rodkw. Jego nowego tecia, cesarza Franciszka I, take mona by nakoni do uyczenia znacznego kontyngentu. Napoleon wpadby do Rosji jak burza, zniszczy jej armi, opanowa Moskw i Sankt Petersburg. A potem? Kto wie? Moe wyruszyby do Indii? Moe udaoby mu si przymi saw samego Aleksandra Wielkiego? Porwnajmy teraz siy obu przeciwnikw zmagajcych si w epickiej walce, ktra w 1812 roku rozegraa si na bezkresnych przestrzeniach Rosji. Populacja pastwa carw liczya okoo 37,5 mln ludzi, przy czym w armii suyo pod koniec 1811 roku 516 770 onierzy. Marynarka posiadaa 67 okrtw liniowych, 36 fregat oraz ponad 700 slupw przeznaczonych do dziaa na pytkich wodach. Zaogi okrtw liczyy 21 000 ludzi. Armia zostaa powikszona o kolejne 113 275 osb, nalecych do nowo sformowanych regimentw, a dalsze 185 000 wcielono do dywizji rezerwy, sformowanych z poczonych batalionw rezerwy i batalionw zakadw pukowych. W pukach garnizonowych suyo 63 279 osb, a wojska nieregularne liczyy okoo 100 000. Do obrony ojczyzny Rosjanie zmobilizowali zatem ogem oszaamiajc liczb 1 300 000 onierzy. Siy te podzielono nastpujco: 1 Armia Zachodnia, dowodzona przez generaa Michaia Barclaya de Tolly, liczca 110 000 onierzy, 7000 kozakw i 558 dzia, 2 Armia Zachodnia, dowodzona przez ksicia Piotra Bagrationa, liczca 45 000 onierzy (cznie z nowo sformowan 27 dywizj) i 217 dzia, 3 Armia Zachodnia, dowodzona przez generaa Aleksandra Tormasowa, liczca 46 000 onierzy i 164 dziaa, Armia Dunaju, dowodzona przez admiraa Pawa Cziczagowa, liczca 38 600 onierzy i 204 dziaa. Na pnocy w Finlandii i na otwie znajdowao si kolejnych 26 000 onierzy i 78 dzia. W pocztkach 1812 roku powoano pod bro take nieregularne oddziay milicji zwanej opoczeniem. Utworzenie tej formacji dao w rezultacie kolejnych 330 000 rekrutw, aczkolwiek uzbrojonych jedynie w siekiery i piki. W tym samym czasie populacja Francji liczya 30 mln ludzi, czyli bya znaczco mniejsza od rosyjskiej, jednak jej armia, do momentu rozpoczcia mobilizacji wojsk carskich w 1812 roku, bya najwiksza w caej Europie. Szacunki stanw marszowych wielonarodowej armii napoleoskiej nie s ze sob cakowicie zgodne.

Wedug Chambryego w jej skad wchodzio: 610 000 onierzy, 182 000 koni i 1372 dziaa. Dr David Handler uwaa natomiast, e liczya ona ponad 600 000 ludzi [], 200 000 zwierzt koni i wow, wrd ktrych byo 80 000 wierzchowcw, najlepszego gatunku. W momencie ataku Napoleona na Rosj w samej jego kwaterze gwnej suyo 4000 osb. Gwardia cesarska liczya 47 000 ludzi, dwanacie korpusw piechoty miao cznie 415 000, cztery korpusy kawalerii liczyy razem 40 000 onierzy, za w artylerii i taborach suyo ich 21 500. Dalszych 80 000 znajdowao si w tzw. pukach marszowych. Przytoczone liczby obejmuj wszystkie kontyngenty obcych wojsk, pochodzce z Prus, Zwizku Reskiego, Italii, Neapolu, Hiszpanii, Portugalii, Austrii i prowincji adriatyckich. Caa armia osigna oszaamiajc liczb 607 500 onierzy. Jednake w czerwcu 1812 roku jedynie nieco ponad 500 000 z nich wzio udzia w ataku na Rosj. Pozostae wojska (Ix i XI Korpus Piechoty, a take puki marszowe) przebyway na liniach komunikacyjnych. Francuska flota w 1790 roku si i liczebnoci okrtw ustpowaa jedynie brytyjskiej Royal Navy. Wydarzenia z czasw Wielkiego Terroru spowodoway jednak, e ponad poowa oficerw marynarki udaa si na emigracj. Kolejne poraki powodoway postpujc redukcj francuskiej marynarki wojennej, za klska pod Trafalgarem pocigna j na samo dno. Brzydzc si powtarzajcymi si niepowodzeniami, jakich doznawaa marynarka, Napoleon cakowicie odwrci si od tego, co z niej jeszcze pozostao po bitwie pod Trafalgarem. Ocalae okrty francuskie stay na kotwicy w portach zablokowanych przez flot brytyjsk, a ich zaogi wykorzystywano w oddziaach penicych sub obrony wybrzea. W 1813 roku z artylerzystw marynarki uformowano cztery puki piechoty, ktre potem walczyy pod Lipskiem i w innych bitwach