Balparda bihotzean Jakina denez, Somorrostro Haraneko Zazpi Kontseiluak bi errepublikatan zegoen banatuta: Lau Kontseiluak (Muskiz, Zierbena,

Abanto Goikoa eta Abanto Behekoa) eta Hiru Kontseiluak (Santurtzi, Sestao eta Trapagaran).

Somorrostro Haraneko Zazpi Kontseiluak, XIX mendearen erdian

Zazpi Kontseiluak batera Casal-go Pinuan biltzen ziren. Lau Kontseiluak Muskizko Iturrian batzen ziren bitartean, gure Hiru Kontseiluak Uriosten batzartzen ziren.

Somorrostro Haraneko Hiru Kontseiluen mapa

Santurtziko Kontseilu zaharrak egungo Santurtzi eta Ortuellaz gain Errepelega, Rivas, La Sierra eta Galindo auzoak zituen barne. Kontseilua hiru Herenetan zegoen banatuta: Santurtzikoa (Mamariga barne), Cabieces-koa (Rivas eta Errepelagaz gain Basori, Cotillo, Pajares, Los Hoyos, Villar eta Balleni auzoak zituena) eta Nocedal-goa (Urioste, Capetillo, Balparda, Zuazo, Granada eta Ortuella barruan zituela).

XVIII. mendean eztabaidak gertatu ziren lurraldetasunari buruz; aipagarriena Enkarterri Nobleek eta Somorrostro Haraneko Hiru Kontseiluek Portugalete Huriko Kontseiluaren kontrako auziagatik eginiko karta topografikoa dateke seguru asko, Ramn de Villaln-ek 1764an margotua. Karta horretan, erdian edo, Balparda agertzen da.

1764an Ramn de Villaln pintoreak egindako koadroaren zatia

Askoz beranduago, 1901ean hain zuzen ere, Santurtzi (Santurce Antiguo) eta Ortuella (Santurce-Ortuella) banatu ziren, Capetillo errekastoak bien arteko muga definitzen duela. Muga horrek Balparda Santurtzin utzi zuen. Balparda bi errekastoren artean dago: Ballonti eta Capetillo izenekoak. Ballonti errekastoa Serantes mendi-magalean sortzen da latsa batzuk bereganatuta; Capetillo 3

errekastoa, ostera, Nocedal eta Serantes artean dagoen sakanean, beste xirripa batzuen urak biltzen dituela.

1906an egindako Ortuellako planoa. Santurce Antiguo eta Santurce Ortuella, Capetillo errekastoa muga delarik. Balparda Ballonti eta Capetillo errekastoen artean kokatzen da

Ni neu Balpardan bizi izan naiz eta inguru horrek markatu nau erabat. Santurtziri buruz mintzatzean horregatik, lehen gogorapena Balparda da, alegia, bertoko paradisu txikia, neure lehen hamazortzi urteak bertan eman nituelako. Capetillo errekastoa den muga horren inguruan bizi izan ditut haurtzaroko eta gaztaroko urterik zoriontsuenak. Horiek betiko utzi dizkidate beren ezaugarri: auzolanetan zein ehizan ibiltzea eta naturarekiko zaletasuna (geroago mendizaletasun bihurtuko zena). Balpardari asko zor diot. Baina goazen geldiro zenbait gauza aipatzera.

Jaiotza Balpardatik oso hurbil dagoen Barral auzoko etxe txiki batean jaio nintzen. Bertan hiru urte eman nituen, Balpardara joan baino lehen. Azken honetan hamabost urte pasa eta gero, Santurtziko erdialdera jaitsi ginen. Oraino ere badaukat zenbait gogorapen lehen hiru urteko denbora hartaz: sukalde txiki bat, katu bat ondoan, eta gau arte gure amarekin aita lanetik etortzeko itxarotea, oinez etortzen baitzen Backcok Wilcoxetik Galindoko Las Vegastik barna. Las Vegas horiek aspaldiko Las Vegas de Ibarra ziren. Argi dago izen-ordezkapen baten aurrean gaudela, hizkuntza-ordezkapena dela eta. Euskara Balpardako etxean gure aitona zenari geldi-geldi entzuna diot hamaika bider edozein ekintza hasi baino lehenago. Gehiagorik ez. Nahiz eta gure amona euskalduna izan, Getxokoa, erdi ahantzia zeukan euskara. Izan ere, askoz beranduago, 1970ean, euskaldun bihurtu nintzenetik, gai zen nik esandakoa ulertzeko, baina ia ez zen gauza elkarrizketa baten euskaraz segitzeko. Euskararekin egin nuen lehen topaketa Balpardatik oso hurbil egin nuen. Izan ere, Zuazoko Santo Domingo baserrian bizi zen Juan Agirretxuk irakatsi zidan, 4 urte besterik ez nituela, halako Sagarra-manzana, Iketza-carbn, mujer-Andrea eta hombre-Gizon. Huraxe izan zen nik ikasi nuen lehen euskara, baita euskararekin egin nuen lehendabiziko talka ere, ia eguneroko geldi-geldi horretatik kanpo.

Balpardan eta honen inguruan bazeuden euskararen zenbait aztarna. Nire haurtzaroa, nerabezaroa eta gaztaroa ere oso pozgarri egin zizkidaten zenbait jenderen deituretan (Agirretxu, Basagoiti, Belategi, Bikarregi, Etxaniz, Lopez Eginoa, Otsoa, Ruiz Loizaga, Sasia, Totorika, ...) edo eta hainbat toponimo txikitan (Basori, Eskurtu, Goiarzu, Lazagorria, Urioste, Zuazo, ...) susma zitekeena Balpardako hizkera berezian ere agertzen da. Beste aldetik, toponimo horiek izendatzen dituzten lekuen gainetik sarritan ibiltzen nintzen hala auzolanetan nola ehizan. Balpardako hizkera berezia Hona hemen jaio nintzen auzoan, Balpardan, geure gaztelania berezian erabiltzen genituen zenbait hitz, euskararekiko lotura zuzena daukatenak: achocharse (txotxolotu), aguiluchu (-txu atzizkia, arrano txikia), aguachirri (ur antzekoa dena, kafea kasu), aguaduchu (-txu atzizkia, euri fina), alambre (alanbrea), albarca (abarka), alol (lo egitekoa, umeentzat), ama (ama), amante (laztan edo maitea), amarraco (hamarrekoa musean), anca (hanka), aprovechategui (edozein egoeratatik profitatzen dena), apuchurrar (zapaldu, apurtu), apurruchar (apurtu, zapaldu), area (area, lurra prestatzekoa), aro (aroa, haurrak jolastekoa), arrecho (bizkorra), aupa (aupa), balda (apala), baldragas (baldarra), barrabasada (barrabaskeria), barracas (barrakak, feriakoak), barruntar (barrundatu), basta (astoarena), bildurri (beldurra), biribilqueta (biribilketa), birichindn (begitxindorra), biriqui (biriki, begi birikia, okerra), birria (pirria),birrioso (pirriduna), bocho (botxoa), bola (bola-jokoarena), bolo (boloa), burricuchus (bizkarrean eraman), burrun-burrun (motor hotsa), caca (kaka), cacanarro (txikia), caco (kakoa, bi hortzeko aitzurra), caicu (kaikua, janztekoa), cachorro (katxorroa), calandria (kalandria), caloca (artoaren hostoa), camarote (ganbara), cmpora (kanpora), cancarro (kankarroa), canica (kanika), capacha (kapatxa, tabako mota), caparra (kaparra), cardincha (kardo mota bat), carramarro (karramarroa, itsasokoa), carrasquilla (karraska, botanika), cartolas (kartolak), cartuchu (kartutxoa), cascarria (kazkarria), cirrisclilla (txirriskila), cloca (kloka, oiloa), cococha (kokotxa), cocolo (kokoloa), coitau (koidadua), colco (kolkoa), comunal (komunala, arlo komunala), coplas (koplak, istorioak), corlicn (kurlinta), corro (korroa, jolasa), coscorra (koskorra), cotn (kotoia), crisquete (kisketa), cubrir el ganado, echar al toro (ganadua estali), cucu (kukua), cuchu (txerria), curruscu (ogi punta), chabola (txabola), chacol (txakolina), chala (txahala), chalo (txaloa), chalo (aurpegian jo), chamarra (txamarra), champln (txanpona), chanda (txanda), chapa (txapa), chaparrada (euri gogorra), chaparro (txaparroa), chaparrn (euri gogorra eta epe motzean), chapela (txapela), chatarra (txatarra), chatarra (diru txikia), chibirita (txibirita), chicharro (txitxarroa), chichi (txitxia, okela, umeentzat), chimbera (txinboak ehizatzekoa), chimbo (txinboa), chimino (tximinoa), chinchagrilla (txintxagra), chinchorta (txerri koipeaz egindako ogi torta), chio (txioa), chiplichapla (txipli-txapla, uretan), chiqui (txikia), chiqui-chaca (larrua jo, umeen hizkeran), chiquita (txanpon baten izena), chiquito (txikitoa), chirene (txirenea), chiribita (txiribia, botanika), chiripa (txiripa), chirla (txirla), chirlora (txirlora), chirrisquila (txirriskila), chirulita (kuliska), chirta (txirta), chis (txiza), chistu (txistua), chita (txita), chocholada (txotxolokeria), chocholo (txotxoloa), choclo (txokloa), choco (txokoa), chonta (txonta), chorco (txorkoa), chori (txoria, ilekoa), chorro

(txorroa), chorro-morro-pico-tayo-que (joko baten izena), chosna (txosna), choto (txotoa), chozna (txosna), churro (txurroa), dancha (dantza), drdula (durdula), escopeta (eskopeta), estanco (estankoa, denda orokorra), eup, eupa (eup), fardeln (fardeloia), fu (jatekoak hozteko putza), galga (gurdietako galga), garapa (garapa), gargantua (gargantua), garoncha (baba-leka), gaviluchu (-txu atzizkia), goiti (goitibehera), goitibera (goitibehera), goroncha (baba-leka), guau-guau (txakurra, umeen hitza), guiarra (giharra), hacerse, encontrarse a gusto (egin), historias, cuentos (istorioak), hondera (lur edo larre baten beheko aldera), iturri (botilaren metalezko tapoi berezia), jaro (txara), jibin (txipiroia), jcara (kikara), lampa (lapa), larri (larria), laya (laia), layar (laiatu), lelo (leloa), lerdo (lerdoa), limonada (limonada), loca (loka, oiloa), lolo (loa), lustre (lustrea), llevar, arrendar (eraman), macaco (makakoa, zoologia), magurio (magurioa, zoologia), mamarracho (ardura gabekoa), mancar (mankatu), maa, destreza (maina), maas (mainak), maoso (mainontzia), marichico (mari-mutila), marichu (maritxua), marmiar (marmar), marmojear (mormoxeatu), mazo (mazoa), mendimiar (mendematu), miagar (miau egin), michn (katua, umeen hitza), milindris (milindria), mingorra (mingorra), misto (mistoa), mizca (pixka), mocordo (kaka-mokordoa), mocho (motza), mojojn (mojojoia, muskuilua), moroquil (morokila), morrosco (morroskoa), moscorra (mozkorra), mus (musa, jolasa), neque (nekea, nekatuta egon), an-an (jan), iqui-aca (larrua jo), ospa (ospa egin), pa (pa, musua umeentzat), pala (pala), papo (papoa), par, a la par, a la vez (parean), parraplas (berbatsua), parrocha (parrotxa), pase, paso (pasea, hegaztiena), pelotari (pilotaria), pericacho (perikatxoa), perrochico (perretxikoa), peruchu (-txu atzizkia, madari mota bat, oso txikia), petacho (petatxoa), piedra (harria, txingorra), pilcharchar (pitxartxarra), pilpil (pil-pilean), pirrilera (beherazkoa; pirria), pista, legaa (pista), pistojo (pistak edukitzen dituena; gaizki ikusten duena), pitiln (pitilina), plastazo (zaplaztekoa), plausta (erori), plisti-plasta (plisti-plasta), pocholo (potxoloa), pote (potea), potolo (potoloa), pup (mina, umeen hizkeran), pupurri (pupurria, nahasketa), purra (purra, oiloak deitzekoa), purrulera (pirria), purrusalda (porrusalda), quilicolo (kili-kolo), quima (kima), quisquilla (kiskila, indar gabekoa), saguchu (sagu txikia), salsa (saltsa), salsero (saltseroa), saltamachn (matxinsaltoa), sapaburu (zapaburua), sapi (zapi, katuentzakoa), secule (sekulabelarra), sinsorgada (ganorabakeria), sinsorgo (zintzorka), sirimiri (zirimiria), soca (soka), socatira (sokatira), sorchi (soldadua), sorda (oilagorra), talo (taloa), tanque (tanka), tas-ts (tas-tas, ipurdikoa umeentzat), tinaco (tinakoa), tipitapa (tipi-tapa), tiquitaca (tikitaka), ti-ta (ti-ta), trainera (trainerua), tripa (tripa), tripada (tripakada), uau-uau (txakurra), usa (uxatu, oiloei), virzay (birzahia), zancarrn (zangarra), zacuto (zaku txikia). Agian noizbait baten batek hizkera horretaz ikerketa sakona egingo luke. Bitartean Iaki Gaminde lagunak esan didanez, Santurtziko euskaltegietan eta eskoletan horiexek sartu beharko lirateke, ezta? Eta gero gerokoak. Auzolana Ez nekian nik zer zen hori. Esan nahi dut kontzeptu horren azpian zer zegoen. Balpardan eman nituen hamabost urte haietan hamaika biderrez egin dugu sega batera,

edo belarrari buelta eman, batu eta fardoak paketatu, geroxeago zenbait astorekin, astoemeekin, fardoak belardi eta larre ezberdinetatik etxe desberdinetara eramanez. Fardoak paketatzeko makina bat besterik ez zegoen auzokide guztientzat. Hura izerdia! Eta, nola ez, haiek garrasiak astoei aginduak ematean, aurrera segi zezaten! Hainbat gazte biltzen ginen belarra biltzeko, lan astunak gizon helduei eta indartsuei utziz. Gero askari ederra, eta zenbait egunetan, lan gogorra eta luzea baldin bazegoen, bazkaria larrean bertan, denok batera. Hura poza! Belardiak eta larreak Capetillo errekaz bi aldeetan zeuden (eta oraingoz batzuk badaude). Beraz, guretzat Capetillo erreka ez da izan inolako muga. Alderantziz baizik. Zentzu batean esan daiteke mugalariak ginela, hau da, Santurtzi eta Ortuella artean dagoen mugan ibiltzen ginela, lan egiten eta jolas egiten genuela. Bestetik, oso ongi konpondu izan gara beti Uriosteko eta Nocedal-go jendearekin, hau da mugaz beste aldetik zeuden baserritar, abeltzain eta ehiztariekin: besteak beste, Uriosteko Elortegi, Loizaga, Urioste eta Zabala izenekoekin behiak zaintzean, Zamarripa zaharrarekin eta beronen semeekin ehizan; Eskurtuko Landetaren baserri inguruan ehizan hamaika bider, Nocedal-go Orrantiarekin belarra biltzean, ... Eta mahats-bilketa etortzen zenean, antzeko gauza, auzolanetan alegia. Lehendabizi mahatsa bera moztu eta bildu eta lehen aipaturiko asto-eme berekin etxera eraman. Bertan mahatsa zapaldu eta muztioa ateratzeko makina berezi batekin aritzea, ahalik eta muztio gehien lortu arte. Makina hori ere bakarra zen auzokide guztientzat, eta etxez etxe ibili zen mahasti guztietako mahats guztia bildu arte. Mahastiak bi leku ezberdinetan zeuden: batzuk etxondoan, soroaren inguruan, gure kasuan bezala, eta beste batzuk mahasti berezietan, Capetillo errekastoaz beste aldean, alegia, egungo Ortuellako lurretan. Lurra iraultzeko goldea erabiltzen zen, aspaldian laiak erabiltzen baziren ere. Goldearen aurrean idiak. Idiak Bikarregik zeuzkan, eta behar zenean, etxez etxe ibiltzen zen zenbait soro eta landatako lurrari buelta emateko. Bukatu eta gero gosari ederra hartzen zuen. Horixe zen saria. Idiak ere arearekin erabiltzen ziren iraulitako lurra ereiteko prestatzearren. Area eta goldea etxe gutxitan egoten ziren. Oro har, idiekin batera ekartzen ziren behar ziren egunetarako. Oso txikia nintzelarik, badaukat zenbait gogorapen urrun gariari buruz. Izan ere, galsoroak ere izan dira Balpardan, gure etxean kasu. Garia moztu igitaiarekin, oso lan gogorra zena, gero bildu, eta harri lau baten gainean jo, gari-aleak biltzeko. Geroxeago, betiko astoa hartu eta Goiarzu eta Uriostetik barna, Trapagaran eta Ortuella artean zegoen errota batera eraman, irina egiteko. Irina hori taloak egiteko erabiltzen zuen gure amonak. Benetan gozoak! Beste auzolan berezi bat ere ezagutu dut. Igandeetan egiten zena. Balpardan bazegoen, eta oraindik badago, iturri publiko bat. Baina etxean ez zegoen urik: nire haurtzaroan, iturri publiko horretatik ekarri behar genuen baldeetan. Beraz, tutu orokorretik, La Tejera auzotxoaren ondotik, estrata baten ertzetik etxeetaraino egin genuen zanga bat eta tutu berriarekin Balpardaraino eraman ura, gero handik etxe guztietara iritsiko zena. Askoz beranduago, 1970ean, euskara ikasi nuenean, auzolan hitza aurkitzean, gure lan-edukiari izena antzeman nion, guretzat betebeharrak zirenak euskarazko kontzeptu oso

polit batek bereganatzen baitzuen. Zenbat eta zenbat auzolan ezberdin dagoen egiteke gure Donejurgi honetan, gure Enkarterrin eta gure Euskal Herrian! Ehiza, natura, mendizaletasuna Ehiza izan zen Balpardan ikasi, barneratu, eta dastatu nuen beste arte bat, eta berarekin batera naturarekiko begiramena, beranduago, kaletar bihurtu nintzenetik, mendizaletasun bilakatuko zena. Hasieran tiragoma batekin hasi nintzen txinbo, txirta, bisbita, antzandobi, txio, ormatxori, itsasikara, txepetx, erregetxo, amilotx, kaskabeltz, txonta, eta txori txiki mota askoren atzean. Bederatzi urterekin lehen tiroa bota nuen gure aitonaren eskopetaz: kalandria bat hil nuen, lurrera jaisten nintzela ia. Geroago txinbera batekin hamaika txori harrapatu izan dut ikastetxetik etorri bezain laster, edo eta oporretan. Egunero afaltzeko beste: dozena bat baino gehiago ia egunero, askotan berrogeita hamar txori ehizatzera iritsiz. Oso gazte nintzela, praka luze zahar batzuez jantzita, nire gorputza baino askoz zabalagoak zirenak, eskopetarekin irteten nintzen, inolako baimenik gabe. Hamaika hegazti harrapatzen nituen: hasi usapalekin Irailean eta bukatu kalandriekin Martxoan. Tartean, birigarroak, zozoak, hegaberak, ahateak, zertzetak, mingorrak, uroiloak, kurlintak, kuliskak, txirriak, bernagorriak, galeperrak eta oilagorren bat edo beste. Geroxeago, arma-baimena eta ehizarako lizentzia atera nituenean, oso gutxitan joanen nintzen ehizatzera. Jadanik Santurtziko erdialdean bizi ginen eta nire paradisu txikia desagertuz zihoan. Dena den, oso noizean behin igotzen nintzen Serantes aldera. Behin baten Serantes mendian, Pealba iturriaren ondoan, azeri gazte bat ehizatu nuen, orain gurasoen etxean disekaturik dagoena. Ehizarekin batera natura maitatzen hasi nintzen. Geroago ehiza utzi, eta mendizaletasuna piztu zen nire baitan. Mendi askotara igo naiz harrez geroztik, baina Serantes mendia izan da niretzat ihesleku berezi bat, estresa botatzeko sendagairik onena, Deleuze-k aipatzen duen ihes-lerroaren antzeko bat. Bertara igo, bertatik ikusten dena gozatu, eta etxera itzuli krabelin eder eta usaintsuekin eskuan. Hori plazera! Eta mendizaletasunarekin abertzaletasunaren lehen erroak hasi ziren kimatzen. Mendizaletasuna eta abertzaletasuna oso lotuta egon ohi baitira gure Euskal Herrian. Abertzaletasuna 1936an Balpardako zenbait gazte, onenak noski prest zeuden gerlarako: Felix Arbulu, Meliton eta Avelino Basagoiti anaiak, Valentin Basagoti, Tomas Ruiz Loizaga eta Lorenzo eta Manuel Tobar anaiak. Meliton ertzantzan aritu zen. Manuelez beste guztiak Garaizabal konpainian aritu ziren. Avelinok eta Manuelek teniente kargua hartu zuten. Manuelek Ibaizabal batailoian. Guztiak etorri ziren etxera gerla galdu ondoren, Felix izan ezik. Hori dela eta daramat nik Felix bigarren izen. Manuel Tobar, ostera, 1943ko ekainaren 13an etorri zen etxera zorriz beteta, heriotza-zigorra jaso eta zenbait kartzelatan eta langile batailoietan egon ondoren.

19-25 urte zituen gazte horiek. Alta, argi zeukaten zeren alde borrokatu behar zuten EAJko batailoietan aritzen zirenean. Nerabea nintzela, irrati zahar batean eguerdiko partea (berriak, alegia) hasten zenean itzaltzen zen beti, ia gauero BBC irratia, espainolez, entzuten zen bitartean. Denbora hartan ez nintzen konturatzen zer dela eta alde batetik nazionalak eta bestetik nazionalistak egonak ziren. Pixkanaka argitu zen kontua, nahiz eta horretaz hitz gutxi entzun gerlatik bizirik atera zirenengandik. Haien arteko solasa isila zen. Gure aurrean tabua zen gerlaz hitz egitea. Noizean behin hitzen bat, erdi esaldiren bat harrapatu, holakoa zen gure aurrean haien portaera. Isiltasuna zen nagusi. Aldiz, langileriaren egoeraz askotan entzuna dut hamaika istorio eta pasadizo, Backock Wilcox zela, Bizkaiko Labe Handiak (A.H.V.) zirela edo beste enpresa batzuen egoerari buruzkoak. Baina abertzaletasunaren erroak jarrita zeuden, geroago kimatuz joanen zirenak. Ibilaldiak Nire haurtzaroan Balpardan soilik ibili banintzen ere, nerabezaroan eta gaztaroan izan ditudan muga nagusiak hauexek ziren: hegoaldetik Uriostetik Eskurturantz doan mendixka, El Cerro izenekoa; ekialdetik Uriostetik Portugaletera doan bidea, Las Vegas de Ibarra eta Basoriraino; mendebaldetik, Nocedal-dik Serantesko hego magalera; iparraldetik, azkenez, Sorias iturritik Villar eta Mello auzoetara (Mello auzoa Meyllo, Meillo gisa agertzen da 1619an, Mayllo 1553an eta Maillo 1499an). Esparru txiki horretan gauzatu dira nire gogorapenik ederren eta sakonenak. Ikasketak Cabieces-en hasi nintzen ikasten 5 urterekin, hobeki esan eskolara joaten. Gogoratzen naizenez, bost bokaletik soilik o ikasi nuen marrazten. Besteak oso zailak ziren. Maisuak frankistak ziren, erabatekoak. Giro eskasa benetan. Balpardatik Cabieces-erako bidaia oinez egiten nuen lau biderrez egunero. Geroxeago, 9 urterekin fraideen ikastetxe batera joan nintzen. Hobe ez aipatzea horien irakasteko metodoak. Kontua da, zortzi urtean Balpardatik eta Portugaleterako bidaia lau biderrez egin izan nuela oinez. Horrek askotxo balio izan zidan geroagoko nire mendizaletasuna gogortzeko. Ikasketen aldetik deus gutxi. Irakasle bat edo beste kenduta, gehienek ez zekiten ezer, gainera baten bat izan ezik oso espainolak ziren, batzuk erdi faxistak. Balparda armarria Santurtziko Bellamar izeneko etxean dago kokatuta armarri hau. Ybarra y Berge-ren iritziz, armarria honelakoxea da:

10

casco con plumaje, manto de lambrequines, y sobre cartela con cruz acolada de Caballero del Hbito de Santiago, gran venera al pie y filacteria con el apellido Balparda, entre aqulla y el escudo, y ste es cuartelado: 1 y 4 en fondo rayado horizontal, que es gules, cinco veneras en sotuer; 2 y 3 en fondo rayado horizontal, que es azur, tres bandas, cargadas cada una de ellas de un armio.

Balparda armarria

11

Gurutze akolatu hori Juan Balparda y de la Ormazari1 dagokio, Peruko Erresumako Erret Audientziako Fiskala zenari. Juan hori 1705ko ekainaren 25ean bataiatu zuten Santurtziko San Jorge elizan eta aitaren bi deiturak zeramatzan: aita Lorenzo de Balparda y de la Ormaza zen, Santurtzin 1677ko abuztuaren 15ean bataiatua. Lehen aitona Ramn de Balparda y Basori zen; bigarrena Antonio de Balparda y Llano, Domingoren semea izan zena. Beraz, Domingo hori da Balparda horien jatorria. Hbito de Santiago delakoaren Zaldunen oinetxeen onarpenean Balparda oinetxea2 agertzen da Balparda, Zuazo eta Mello auzoetan, bai eta Ormaza oinetxea, Mamariga auzoan.


Santurtzi eta Serantes mendia 18 urterekin Santurtzira jaitsi ginen. Aldaketa ez zen poztekoa, baina bizitzarako, batez ere, gure familiaren bizitzarako beste aukera bat izan zen. Santurtzin bizi nintzela ez nintzen behin ere Balpardara igo, nire paradisu txikia desagertuz baitzihoan, autopista zela, zenbait enpresa zirela, eta abar. Balpardaren
Ikus http://somo.blogcindario.com/2008/02/00072-juan-de-balparda-y-la-ormaza-fiscal-de-quito-natural-desanturtzi.html. 2 Ikus http://somo.blogcindario.com/2008/02/00072-juan-de-balparda-y-la-ormaza-fiscal-de-quito-natural-desanturtzi.html: Posiblemente, la parte ms interesante de las pruebas presentadas se refiere al reconocimiento visual de las casas de las que Juan de Balparda era originario. Aqu los testigos presentados coinciden en afirmar que fueron las casas las que dieron nombre a los distintos barrios. Sin embargo, basta un pequeo vistazo a la obra del cronista Lope Garca de Salazar, datada en el siglo XV, para comprender que estn totalmente equivocados, al menos en lo que se refiere a los linajes ms antiguos, pues la mayor parte de los linajes encartados tomaron su apellido del lugar en que edificaron su vivienda. Para dar noticia de las casas de las que descenda Juan de Balparda se acudi en primer lugar a la casa de Balparda, equidistante un cuarto de legua de la iglesia parroquial, situada en un sitio eminente y sola, de buena fbrica "entre los dos varrios que llaman Zuazo y El Mello", y rodeada de heredades, en la cual viva Joseph de los Heros y Balparda, de 65 aos de edad, el cual les dijo que "dicha casa es la originaria y antigua del apellido de los Balpardas, del qual no tiene noticia aia otro en las Encarnaciones, que de esta casa tom aquel varrio la apelacin de Balparda, con cuio nombre se a quedado, aunque no permanece de dicho varrio ms casa que la suia; y que el motivo de havitarla l es por ser de dicha familia y haverla heredado de su abuela materna Cruz de Balparda, hermana que fue de Diego de Balparda, padre que fue de Antonio de Balparda, bisabuelo de don Juan de Balparda y la Ormaza, pretendiente del vito de Santiago".
1

12

birjintasuna behin eta berriz bortxatu zuten. Aurrerapenaren izenean han egin dena astakeria izan da. Kasurako, Santurtziko eta Ortuellako muga den Capetillo errekastoa nire haurtzaroan oso gardena zen, garbia eta hantxe ibiltzen ginen aingirak harrapatzen uda denboran. Gaur egunean errekastoaren gainean autopistarako sarrera, gehi zabortegi bat eta txatar-tailer bat daude. Paisaia itsusia eta zikina benetan eta hantxe dago nire haurtzaroa, errekasto hura alegia, zikinkeria haiekin erdi ehortzita. Aldaketa guzti horiek gehiegizkoak izan ziren niretzat. Hortaz, Serantes mendira hasi nintzen igotzen. Hamaika biderrez egin izan dudana. Serantes, niretzat, aparteko garrantzia dauka nire bizitzaren bigarren epean. Mendia, mendizaletasuna, Bihotz Gaztea elkartea, lagun berriak, euskara, euskara-irakaslea, eta abar luzetxo bat hasi ziren gauzatzen bigarren epealdi honetan. Bihotz Gaztea elkartean 1970eko hamarkadaren lehen urteetan hasi nintzen euskara irakasten, gerla eta gero Santurtzin hasi zen lehen euskalduntze-prozesuan, oraingoz etengabe handituz doana, oso bizirik dagoena. Elkarte horretan hasi zen Santurtziko euskal gau-eskola, irakasle bakarra nintzela eta ahaztezina zen ikasle talde polit batekin; eta bertan eman nuen lehen hitzaldia. Bizkaiera ikasita banengoen ere, euskara batuaren oihartzuna entzun bezain laster berari lotu nintzaion. Izan ere, Euskara batuaz izan zen nire lehen hitzalditxo hura, h-a eta euskara molde hori bera nahiko eztabaidatuak zirenean. Aipaturiko ikasle-talde horretan Balpardako Meliton Basagoitirekin ezkondu zen Maria Urrutikoetxea zegoen. Maria euskaldun zaharra da, eta berarekin batera Santurtziko alfabetatze-kanpaina hasi nuen, Santurtzin euskaldunak bazeuden eta, bata aspalditik gure auzoan bertan askotan egondakoa. Atzerria: From Balparda Urteak joan urteak etorri andrea eta biok atzerrira joatea erabaki genuen. Kanada aldera, Montrealera, bertako McGill University delakora. Bertan geundela, hamaika biderrez esan behar izan genien jende desberdinei gu ez ginela espainolak, Euskal Herrikoak baizik. From the Basque Country. We are Basques. Euskaldunak ginela inguru guztiko jendeak ongi zekien. Ez zen gehiegi esplikatu behar. Qubec-en badago Euskal Herrirako nolabaiteko atxikimendua. Lagun minak ere egin genituen. Bata New Yorkeko benetakoa, Mike Dillinger izenekoa, filologia egiten zuena. Berak bazekien gu santurtziarrak ginela, eta ni neu Balpardakoa nintzela. Horrela esaten zien berak beste ezagunei. Felix is from Balparda. Horixe zen entzutekoa! New Yorkekoak adierazi behar zien Balparda hori non zegoen, euskaldunak ginela, euskara zer zen eta abar luze bat. Beraz, Kanadako batzuek, Montrealekoek eta beste batzuek, bazekiten Balparda eta Santurtzi non zeuden, Euskal Herria zer zen eta euskara zela gure hizkuntza. Ez da makala kontua. Donejurgi

13

Euskararekin kezkatuta, Santurtziri buruzko erroak topatu nahirik, eta aspaldian Pablo de Zamarriparen hiztegian Santurtzie ikusita nengoela, eta orobat Bizkaiko itsasertzeko zenbait jendek, Ondarroakoek eta Lekeitiokoek, Santurtzia aipatzen zidatela (-a organikoarekin), artikulu txiki bat plazaratu nuen Fontes Lingua Vasconum delako aldizkarian. Hipotesi moduan aipatzen zena hauxe da, Santurtzia-k Santurtzie esplikatzen zuela, eta bi horiek Santurtzi eta ez alderantziz. Beraz, agian Santurtzia edo Santurtzie izan zitezkeela Santurce-ren euskal ordezkariak. Beranduago, Montrealetik etorria eta beste epe berri batean sortuak ginela, Arabako Zalduondon geundela, bertako alkate euskaltzaleak Udaletxera eraman gintuen. Bertako koadro batean Zalduondoko toponimia txikia agertzen da. Nire begiak Donejurgi izeneko toponimoaren gainean jarri ziren, ondoan Donejurgibikunbea eta Donejurgibarrena zeudelarik. Galdera berehalaxe irten zitzaidan. Non dago Donejurgi hori? Erantzuna: Baseliza baten inguruneari dagokio, bertako saindua San Jorge delarik. Harrez geroztik beti sinatu ditut nire lantxoak Donejurgi herrian eginak balira bezala, eta behin edo behin Donejurgi ere erabili dut ezizen gisa. Gehiegitxo ote litzateke gure udalak lehengo Santurce, Donejurgi bihurtzea? Geroak esanen du. Santurtzi (eta Balparda) bihotzean Nahiago nuke Donejurgi idaztea. Bego, oraingoz baina, eta atal honetarako, Santurtzi izena. Oso gauza gutxi gelditzen dira errotuta, erabat loturik, norberaren bihotzean. Horrelako bat, Santurtzi da, eta horrekin batera Balparda. Orain ere, nire ezagunei beti ondokoa esaten diet: lo egin, Portugaleten egiten dut, baina izatez, Santurtzikoa naiz. Izan ere, gure familian Santurtziko eskubide foralak gorde ditugu. Gure alabak (Irati eta Garazi) Santurtzin jaio zitezen ekarri zituen amak sabelean Montrealetik. Santurtzi gehiegi da niretzat bi hitzetan aipatzeko. Baina zertxobait izan beharko banu, ondokoa aipatuko nuke: nire bizitzaren urterik zoriontsuenetarikoak Balpardan igaro nituela, bertako jendea apartekoa zelako, ez aipatzearren bertako paisaia, egun ez dagoena. Santurtziko erdialdean Balpardan jasotakoa azaleratu zait beste modu batez: elkartasuna auzolanetatik edo datorrena, mendizaletasuna baserriko bizimodutik eta naturan bizi izandakotik datorrena, euskaltzaletasuna hango sagarra-manzana, iketza-carbn ... delakotik datorrena, abertzaletasuna Balpardako lehengo gudariengatik jaso dudana, justiziarekiko grina eta kezka soziala bertan bizi izandako hainbat eta hainbat egoeratatik. Bai eta jakin-mina eta ikasketarako grina ere, Cabieces-en izan nituen maisuen gainetik. Azken jakin-min hau, hain zuzen, nire bizitzaren motorra bilakatu da. Hori guztia, eta aipatu barik gelditzen diren beste hamaika gehiago, Balpardari eta Santurtziri (Donejurgiri) zor diet. Aileza euskal belaunaldi berriak Donejurgiz, Enkarterriz eta Euskal Herriaz hausnar, eta, ahal badadi, irtenbideak proposa. Donejurgi buruan

14

Orain Donejurgi idatzi behar dut. Lehengo Enkarterri zaharrean kokatuta dagoen Donejurgi hau, Euskal Herriko leku berezi batekoa, orain dela gutxi Ibar Ezker izenarekin bataiatu duten tokikoa. Bertan langabezia da nagusi gaur, beste hamaika buruhausterekin batera. Burua erabili behar dugu euskaldunok, Donejurgiko euskaldunok ere, pairatzen ari garen egoera korapilatsuaren aurrean. Balpardan nik bizitakoa joan da. Ez dago inolako itzultzerik. Beste egoera berri batean bizi gara. Orain globalizazioa, informatika, burulana (eta gutxiago eskulana) eta abar luzetxoa dauzkagu aztertzeko. Lehengo paradisu geografiko txikian, Balpardan alegia, hasi ziren jakin minak ez dira ase. Ezta pentsatu ere. Hamaika arazoren aurrean gaude euskaldunok. Donejurgiren etorkizuna Euskal Herriaren etorkizunari lotuta dago erabat. Euskal Herriak ezagutuko duena, onerako ala txarrerako, Donejurgik bereganatuko du. Balpardako lehengo gudari haiek ez zuten borrokatu Euskadik Espainian autonomia maila bat lortzearren, Euskadiren independentziaren alde joan ziren frontera, gerlara. Argi dagoena ondokoa da, egoera eta aro berriari aurre egin behar diogula. XXI mendean informatika, diseinugintza, iragarkigintza, telematika, inteligentzia artifiziala, eta beste zenbait komunikazio-diziplina direla bide, hitzak eta komunikazioak berak aspaldian zeukaten zentzua galdu dute. Hitza eta komunikazioa, gure kontrol-gizarte honetan, usteldurik daude, zeren beroriek diruak zeharkatu baititu erabat, ez akzidentez, izaeraz baizik. Gainera, estatuez baino haratago dirua da nagusi, bera da komunikatzen duena. Zein da egungo diruaren eginkizuna? Nola uztar daiteke independentzia politikoa eta ekonomikoa? Globalizazio horretan, non naziorik gabeko kapital finantzarioa erabat espekulatzailea den, ba ote dauka zentzurik Euskal Herri beregainaz arduratzeak? Zer ote dira subiranotasun monetarioa eta ekonomikoa? Beste aldetik, diru elektronikoa, e-dirua deitzen dena, gero eta gehiago erabiltzen da, diruaren desmaterialtze prozesu historikoa azken puntutaraino eramanez. Diruaren zirkulazio abiadura infinituraino irits daitekeenez, zeren e-diruaren bidez egiten diren ordainketak berehala konpentsatu behar baitira, pikutaraino joanen dira diruaren ohiko teoria zaharrak. Badirudi e-diruak teoria neoklasikoa lurperatuko duela. Haritik kanpo joan naizela? Agian. Baina politikaz eta ekonomiaz aritu behar gara, zeren Euskal Herrian entzuten eta irakurtzen diren lelokeria politiko-ekonomikoak askotxo baitira, funsgabekoak gainera. Ekonomiari eta politikari buruz falazia gehiegi entzuten da, eta pairatzen dugun egoera larriari erantzuna eman behar diogu guk euskaldunok. Horregatik edo, joan den mendeko azken hamarkadan idatzitako zenbait lanetan independentzia eta subiranotasun ekonomikoa, moneta-teoria berria eta Euskal Herriko subiranotasun monetarioa izan ditut aztergai. Lanok Donejurgin datatu eta sinatu ditut. Izan bitez gogorapen txiki hauek gure Donejurgiren aldeko, eta azken finean gure Euskal Herriaren aldeko, akuilu gisa erabiltzekoak, non bizi garen eta zertan datzan gure

15

eginkizuna eta betebeharra gogora ekartzeko. Izan ere, Victor Hugok idatzi zuen moduan, un basque nest ni espagnol ni franais, il est basque. Biharko Balparda Egungo Balparda desagertuz doa. Hirigintza aldrebesa dela, plangintzarik eza dela edo, nahi bada, lurrarekiko espekulazioa dela bide, eta beste hamaika zio dela eta, neuk ezagututako eta egun oraindik dagoen Balparda ere desagertuko da. Plan erraldoiak omen daude leku horiek guztiak suntsituko eta irentsiko dituztenak eta segur aski aurrerapenaren izenean beste hamaika astakeria eginen da. Dena den, ez dago inolako malenkoniarik. Bizitza aurrera doa. Salatzeko baldintzak egonen badira, hortxe egonen gara. Baina, eta hauxe da nire azken mezua, homo sapiens homo digitalis bihurtuz doa. Homo sapiens delakoaren ezaugarri nagusia lurrarekiko haren lotura izan zen. Homo digitalis delakoak ziberespazioan dauden hamaika telepolis berriekin dauzkan erlazioetan neurtzen ditu bere eginkizunak eta etorkizuna. Telepolisa deslurraldetutako hiria da, muga geografikoen eta politikoen gainetik eratzen dena. Lehengo giza harremanak (familiakoak, etniakoak, auzokoak, herrikoak, ...) auzotasunean eta gizakien hurbiltasunean oinarritzen zirenak aldatuz doazen heinean, giza harreman berri batzuk agertu dira, urrunetik gauzatzen direnak. Egun Balpardatik munduko edozein lekutako jendearekin konekta daiteke. Euskara etxerako, ingelesa (lingua franca gisa) kanporako. Hona hemen biharko Balpardak, erabat birtuala eta digitala izanen denak, eskatzen diguna. Gai izanen ahal da euskal gizarte berria, Balparda bezalako hainbat euskal auzotako homo digitalis berriek osatua, ekonomian, eta oro har zientzia desberdinetan, jadanik dauden erronka berriak ulertzeko eta beraiei erantzun egokiak emateko! Hala biz! donejurgi (joseba felix tobar-arbulu)

16