PANEVROPSKI UNIVERZITET APEIRON FAKULTET POSLOVNE INFORMATIKE

Vanredne studije. Smjer Poslovna informatika.

Predmet: Ekspertni sistemi.

Ekspertni sistemi
(seminarski rad)

Predmetni nastavnik: ptof. dr Branko Latinovi.

Student: Aleksandar ivanovi, indeks br. 137-09/VIT

1 Banja Luka, maj 2012.

SADRAJ
FAKULTET POSLOVNE INFORMATIKE......................................................................1 Smjer Poslovna informatika.............................................................................................1 POJAM EKSPERTNIH SISTEMA........................................................................................3 Osnovna svojstva eksperta...................................................................................................3 Dodatne definicije ekspertnih sistema.................................................................................4 ISTORIJA EKSPERTNIH SISTEMA.................................................................................6 OSNOVNE ODLIKE EKSPERTNIH SISTEMA...............................................................8 ARHITEKTURA EKSPERTNIH SISTEMA...................................................................11 Podruje primjene eskpertnih sistema...............................................................................11 Tipovi znanja kod ekspertnih sistema................................................................................11 Pitanja vezana za razvoj ekspertnih sistema......................................................................12 Podjela ekspertnih sistema prema vrsti korisnika..............................................................12 Naini koritenja ekspertnih sistema.................................................................................13 Optimalnost baze znanja....................................................................................................13 Sposobnost prihvatanja novih znanja................................................................................13 ZAKLJUAK....................................................................................................................14 PREDNOSTI I NEDOSTACI EKSPERTNIH SISTEMA...............................................14

POJAM EKSPERTNIH SISTEMA

U praksi se esto javlja potreba za nizom specifinih znanja danih u cjelini, brzo sigurno i povezano. Drugim rijeima, eli se da u problematinim situacijama i kod donoenja sloenih odluka pomogne dobar strunjak, vrhunski specijalista ili, kako se drugaije kae, ekspert. Pomo eksperta je dobro dola u sloenim situacijama bilo koje oblasti ljudskog rada: medicini, pravu, graevinarstvu, industriji, marketingu, itd. Razvoj kompjuterske tehnologije i njenih mogunosti dovode do oblasti u kojoj se na raunaru pokuavaju modelirati procesi ljudskog miljenja. Razvoj ove naune discipline, koja se bavi metodama, tehnikama, alatima i arhitekturama za rjeavanje logiki komplikovanih problema odvija se u dva pravca. Prvi podrazumijeva postizanje inteligentnijeg ponaanja raunara koji e biti upotrebljiviji, a drugi modeliranje na raunaru procesa ljudskog miljenja i time doprinoenje razumijevanju ovjekovog inteligentnog ponaanja. Posljedica tog nastojanja jest pojava ekspertnih sistema. Rije je raunarskim programima, sa algoritmima realizovanim pomou razliitih metoda vjestake inteligencije, koji rjeavaju probleme na osnovu znanja iz nekog uskog podruja. Znanje koje takav sistem posjeduje formira se uz pomo eksperta na osnovu pravila zakljuivanja i podataka neophodnih za rjeavanje tih problema. Ekspert kasnije koristi taj raunarski program u rijeavanju jos sloenijih problema iz te oblasti. Rjeavanje takvog problema takoe se memorie u bazu znanja i na taj nain ekspertni sistem dinamiki poveava svoje znanje i mogunosti. Ekspertni sistemi su, dakle, programi koji pri rjeavanju problema iz razliitih domena, izvode postupke koji su sliniji ljudskom rasuivanju od numerikih tehnika raunanja. Ovi postupci zasnovani na eksperimentalnom ljudskom znanju, kodirani su u vidu programa koji se nazivaju mehanizmi zakljuivanja i intenzivno koriste podatke organizovane u formama koje se nazivaju baze znanja. Oblast ekspertnih sistema zasniva se na osnovnoj premisi da je znanje mogue predstaviti simbolikim izrazima, preko simbolikih opisa, kojima se odlikuju definicioni i iskustveni odnosi u posmatranom podruju i pomou postupaka za manipulaciju tim odnosima.

Osnovna svojstva eksperta

Osnovna svojstva eksperta su da: na optimalan nain primijeni svoja znanja u rjeavanju problema. Pri tome se podrazumijeva uzimanje u obzir injenica i predvianje relevantnih posljedica; objasni i obrazloi svoje odluke i prijedloge; komunicira sa drugim ekspertima i proiruje svoja znanja, restruktuira i reorganizuje shvatanja i znanja; 3

formira i mijenja odreene zakljuke, ime dokazuje da je pronikao u sutinu odreenih pojava i naao nove zakonitosti koje meu njima vladaju; odreuje najbri nain dolaska do rjeenja i njegove praktine primjene; u specifinim situacijama intuitivno (heuristiki), na osnovu svih dosadanjih iskustava i dogaaja ocijeni gdje se nalazi rjeenje problema.

Imati pored sebe eksperta nije ni najmanje jednostavno, jer ih nema previe, nisu na raspolaganju u svakom trenutku, a nisu ni jeftini. Pored toga, ni jedan ekspert ne moe da posjeduje sva znanja. Dananji stepen razvoja moderne informatike nauke sve vie omoguava da se stalno moe raspolagati ekspertnim uslugama. Pri tome se misli na ekspertne sisteme (ES). Pod ES se podrazumijeva takva vrsta programske podrke ili softvera na raunaru, koja u veoj ili manjoj mjeri zamjenjuje ovjeka - eksperta. ES je u stanju da, na osnovu unesenih podataka i ugraenih logikih algoritama (pravila zakljuivanja) i tako nastale baze znanja, efikasno pomogne korisniku u rjeavanju specifine problematike.

Dodatne definicije ekspertnih sistema

U literaturi se moe nai vei broj slinih definicija pojma ES. Tako, jedna definicija opisuje ES kao: "... raunarski sistem koji ukljuuje organizovano znanje, koje se tie nekog specifinog podruja ljudske ekspertize (medicinska dijagnostika, identifikacija hemijskih jedinjenja, finansijsko planiranje, geoloke prospekcije, itd.), u dovoljnom stepenu da moe da vri ulogu iskusnog i ekonomski racionalnog konsultanta u tom podruju". Za ES se moe rei da predstavljaju: "... program opte namjene za rjeavanje problema, koji imitira ljudsku inteligenciju" ili "... intelektualnu podrku visokog nivoa, koja slui isto kao i ljudski ekspert". U sljedeoj definiciji, osim cilja, objanjava se i struktura ES: "Ekspertni sistemi koriste formalne naine predstavljanja znanja koje ovjek ekspert posjeduje i metode logikog zakljuivanja, da putem odgovarajuih raunarskih programa obezbijede ekspertni savjet ili miljenje o problemu za koji je korisnik zainteresovan". Jednu od prvih definicija ekspertnih sistema dao je Fingenbaum i ona glasi: "Ekspertni sistem je inteligentni raunarski program koji koristi znanje i mehanizme zakljuivanja u rjeavanju problema takve sloenosti da je za njihovo rjeavanje potreban ovjek ekspert".

Znanja u ekspertnim sistemima ine injenice i heuristika (iskustvo i osjeaj). injenice su glavni dio informacija iroko distribuiranih, javno raspoloivih i usaglaenih na nivou eksperata (strunjaka) u oblasti. Heuristika su lina, malo distribuirana pravila prihvatljivog rasuivanja, koje karakterie odluivanje na nivou eksperta u oblasti. Performanse ekspertnih sistema su funkcija veliine i kvaliteta baze znanja, a ne odreenog formalizma i mehanizma zakljuivanja. Buhman je definisao ekspertne sisteme preko sljedeih osobina: ekspertiza cilj je da sistem dostigne visok stepen performansi koje postie ovjekekspert u nekom zadatku; rezonovanje manipulacijom simbola; opta sposobnost rjeavanja problema u datom domenu; sloenost i teina, jer problemi u datom domenu moraju da budu dovoljno sloeni i teki da bi se zahtijevalo rjeenje eksperata; reformulacija preobraavanje prvobitne forme u kojoj je problem bio postavljen u formu podesnu za obradu prema ekspertskim pravilima; rezonovanje o sebi skup zahtjevanih sposobnosti u sistemu koji omoguavaju da sistem rezonuje o sopstvenim procesima i vrsta zadatka za ije se obavljanje izgrauje. Na slian nain Hajes-Rot daje sljedee karakteristike: slinost koja je obezbijeena pravilima visokog nivoa, gdje se izbjegava slijepo pretraivanje, to za posljedicu ima visoke performanse i robusnost, rasuivanje koje je dato simbolikim predstavljanjem znanja i manipulisanjem simbolima, "pamet" kao osnovni principi, "slabi" (nealgoritamski) metodi rasuivanja, mogunost reformulacije simbolikog znanja, konverzije iz opisa u oblik pogodan za primjenu ekspertnih pravila, rasuivanje "o sebi", tj. ispitivanje sopstvenog rasuivanja i objanjenje svog rada, tip zadatka. Najpotpuniju definiciju ekspertnih sistema dalo je Britansko drutvo za raunare koja glasi: "Pod ekspertnim sistemima podrazumijeva se realizacija raunarski bazirane vjetine nekog eksperta ija je osnova u znanju i u takvom obliku da sistem moe da ponudi inteligentan savjet ili da preuzme inteligentnu odluku o funkciji koja je u postupku. Ekspertni sistem posjeduje i karakteristiku da na zahtjev verifikuje svoju liniju rezonovanja, tako da direktno obavjetava korisnika koji postavlja pitanje". Sistemski gledano, pod ekspertnim sistemom podrazumijeva se podsistem podruja vjetake inteligencije. U ostale podsisteme spadaju jo robotika, obrada prirodnim jezikom, igre i raunarska grafika. Podruje izgradnje ekspertnih sistema poznato je kao nauni inenjering (Knowledge Engineering).

Ekspertni sistemi su dakle, skup kompjuterskih programa koji postiu visoki stepen rjeavanja problema i iziskuju dugogodinje struno obrazovanje pojedinaca. Paralelno sa razvojem tehnologije, ova definicija ekspertnih sistema zahtjeva ne samo strunu izgraenost, nego i dodatne strune kvalitete pojedinca. Iako im je cilj isti, ekspertni sistemi potpuno razliito funkcioniu od sistema za podrku odluivanja. Moglo bi se ei da ove dvije vrste sistema nisu konkurentne jedna drugoj, naprotiv. Njihova integracija daje najbolje rezultate, ime raste vanost i ekspertnih sistema i sistema za podrku u odluivanju. Dok se ekspertni sistemi fokusiraju na efikasnu manipulaciju velikih baza znanja svojstvenu ljudskim ekspertima, sistemi za podrku odluivanja sadre injenine podatke koji se dre u velikim datotekama ili bazama podataka. Svojstvo zakljuivanja, koje je kljuna osobina ekspertnog sistema, ne postoji kod sistema za podrku odluivanja, koji su zasnovani na upotrebi proceduralnih algoritama ili generalizovanim pretragama koje su u relaciji sa bazama podataka, a koje je unio korisnik.

ISTORIJA EKSPERTNIH SISTEMA

Tokom vie od etrdeset godina istraivanja, vjetaka inteligencija pomogla je raunarima da oponaaju razne ovjekove aktivnosti, ali je tek minimalno napredovala u smjeru oponaanja pravog ovjekovog razmiljanja. Otkako postoji, istraivanje vjetake inteligencije bilo je periodino tj. ulazilo je i izlazilo iz mode. U toku 1972. godine, u SADu je vjetaka inteligencija bila u tolikoj mjeri sistematski suzbijana, da je finansiranje njenog razvoja gotovo prestalo. Sredinom sedamdesetih godina istraivai su suzili svoje radove i poveali praktina istraivanja vjetake inteligencije. Umjesto pokuaja da stvore univerzalnog ljudskog klona, energiju su usmjerili prema odreenim zadacima. Stoga je panja bila premjetena na kontekstno zavisno komuniciranje. To je za poslejdicu imalo razvoj nekoliko interaktivnih dijalokih jezika. U SAD-u su se pojavile dvije vrste razvijenih prirodnih jezika. Jedni su se zasnivali na "skriptovanom dijalogu", a drugi su bili dizajnirani za pretraivanje informacija. U posljednje vrijeme se poveao broj eksperimenata i radnih sistema koji koriste ekspertne sisteme, to je rezultat razvoja kompjuterskih programskih jezika za specifinu namjenu kao sto su LISP i PROLOG. Osim toga, upravo su radovi prvih specijalista za vjetaku inteligenciju dali osnovu koja je bila potrebna za udovoljavanje sve veem broju zahtjeva za stvaranje sistema okrenutih korisniku. Jezici koji se generalno povezuju s ekspertnim sistemima jesu LISP i PROLOG. Ovi jezici bili su korieni prilikom stvaranja raznovrsnog softvera ekspertnih sistema. Za razliku od

ve konvencionalnih BASIC-a i FORTRAN-a, namijenjenih prvenstveno obradi brojeva, LISP je dizajniran za obradu simbola, konkretno, engleskih rijei i fraza. Slino tome, LISP posjeduje mehanizme za povezivanje simbola u pojmove u obliku pravila "ako-onda" ("IFTHEN"). Razlika u LISP programskom softveru je u tome to tradicionalni kompjuterski softver dizajniran za obradu podataka i prorauna (tj. tabelarne izvjetaje) predstavlja neto sasvim drugo u odnosu na nove softverske alate ekspertnih sistema, koji obrauju deduktivnu logiku u obliku pravila i relacija izmeu znanja. Ekspertni sistemi su svoju evoluciju poeli na podruju medicinske dijagnostike, a aplikacije se nisu proirile na druge discipline. Jedan od prvih sistema bio je MYCIN. Razvili su ga istraivai na amerikom univerzitetu Stanford kao pomo ljekarima u dijagnosticiranju bakterijskih infekcija. Zanimljivo je da je naziv sistema izveden od naziva brojnih lijekova koji se koriste u suzbijanju infekcija (Streptomycin, Erythromycin...). Pored ovog podruja primjene, ekspertni sistemi su svoju ulogu nali u zamjeni ovjekovog partnera u igri (ah, tenis itd.), zatim u domenu zamjene tehniara, gdje na osnovu dijaloga sa korisnikom i upamenog znanja dijagnosticira greku. Ovakav ekspertni sistem razvio je IBM. Naime, sistemu se prezentuju indikacije kvara, a sistem na osnovu njih generie preporuke za popravak. Sljedee vano podruje primjene ekspertnih sistema je u vojsci, odnosno u planiranju i donoenju odluka. Oni u saradnji sa modernom raunarskom tehnologijom uspjeno rjeavaju logistike probleme i predstavljaju veliku podrku u stratekom i taktikom planiranju. Ne treba zanemariti ni pomo ekspertnih sistema u lociranju leita rude, te voenju sloenih proizvodnih pogona. U novije vrijeme oni predstavljaju vie od 50% aktivnosti komercijalne vjetake inteligencije i imaju trend porasta. Kada je rije o primjeni ekspertnih sistema u preduzeu, konkretno na polju upravljanja i raunovodstva, postoji nekoliko vanih momenata, koji opravdavaju usvajanje ove nove tehnologije. Ono to je najvanije je da tehnologija zamjenjuje ljudski rad uz odgovarajui stepen trokova i dobiti. Isto tako, tehnologija prepoznaje potencijalna podruja problema te poveava vjerovatnou donoenja ispravnih odluka, odnosno poveava efikasnost preduzea. Generalno govorei, sistemi koji racionaliu broj raspoloivih opcija u odluivanju, unapreuju kvalitet preko uniformnosti, te olakavaju ocjenu kontrole kvaliteta. Programi koji smanjuju vrijeme potrebno za donoenje odluke, ako je vrijeme ogranieno, predstavljaju znaajnu korist. Ekspertni sistemi su najee potrebni u situacijama u kojima strunjak u preduzeu nije dovoljno efikasan u onim podrujima gdje se troi mnogo vremena usljed rutinskog i ponavljanog odluivanja. Mada se za ekspertni sistem moe rei da moda i nije "inteligentan", njegove velike mogunosti odnose se na saoptavanje znanja, ouvanje rijetkih ili skupih vjetina, davanje

smjernica, pomaganje pri donoenju odluka i prilikom uspostavljanja kompleksnih sistema. Zbog toga se ova nova tehnologija moe koristiti na mnogo naina u cilju ublaavanja postojee neefikasnosti u poslovanju, slabe efikasnosti i poveanja kontrole kvaliteta, te skraivanje perioda potrebnog za obuavanje poetnika. U postojeoj primjeni ekspertnih sistema, nema preuzimanja donoenja odluka na nivou preduzea. Ovi sistemi dobijaju na popularnosti, zato to su formalni procesi odluivanja, ranije u nadlenosti rukovodilaca, zamijenjeni softverom predprogramirane logike sa unaprijed utvrenim kriterijumima u donoenju odluka. Pretpostavka je da se odluke ovih sistema prihvataju i provode u organizaciji. Ekspertni sistemi, meutim, vjerovatno nikada nee preuzeti zadatke idejne prirode i one koji trae neformalne reakcije u viim krugovima rukovodstva. Odluke koje se ponavljaju najbolji su kandidati za ekspertne sisteme jer su znanje, ocjene i iskustvo, koji se koriste prilikom donoenja ovih odluka, ve sakupljeni i lako se mogu specificirati. Mnoge funkcije rukovodilaca na niem i srednjem nivou sastoje se od specijalizovanih aktivnosti, koje su ve spremne za provoenje u ekspertni sistem. Sadanji ekspertni sistemi imaju relativno prilagoenu primjenu ekspertize, te stoga rukovodiocima pruaju savjetodavnu pomo. Radi lakeg korienja, postojei ekspertni sistemi su dizajnirani sa osnovnim mogunostima za komunikaciju na donekle prirodan nain, odnosno u skladu sa strunim podrujima. Osim toga, vana osobina postojeih sistema je mogunost da se unazad prati logika i odgovori sistema, kako bi se vidjelo zato je neki odgovor takav. Ekspertni sistemi postavljaju niz pitanja i primjenjuju praktina pravila da analiziraju odgovore i proizvedu preporuke, a objanjavaju i logiku kojom su doli do zadnjeg reda. Za razliku od konvencionalnih kompjuterskih programa, ekspertni sistemi koriste kvalitativne, kao i kvantitativne podatke. Takoe, mogu izvoditi zakljuke i iz nepotpunih i neodreenih podataka. Razliku u odnosu na konvencionalne aplikacije predstavlja korisnika povezanost s prirodnim dijalogom. Dananji kompjuterski sistemi dolaze do zakljuaka sistematskim prolazom po detaljnoj listi koraka koji su napisani u programu. Ljudi, pak, do zakljuaka obino dolaze sekvencijalnim postupkom, dakle pomou skupa proizvoljnih pravila i logike, ranijeg iskustva, induktivnog zakljuivanja i intuicije. Ova metoda donoenja odluka obino se naziva heuristikom. Kod zadataka koji su strukturirani, nisu matematiki, a izvravaju se heuristikom, ekspertni sistem mogao bi biti idealna pomo pri donoenju odluke. Ali, ako je zadatak izrazito matematiki strukturiran, mnogo je korisniji i bolji proceduralni program.

OSNOVNE ODLIKE EKSPERTNIH SISTEMA

JSvakako najznaajnija osobina ekspertnog sistema jeste znanje ekspertnog sistema o sopstvenim operacijama i strukturi. To svojstvo se zasad ispoljava uglavnom u mogunosti obrazlaganja, racionalizovanja, opravdavanja i objanjavanja svojih zakljuaka i preporuka, mada postoje odreeni nagovjetaji da e u budunosti moi da obezbijede osnovu za razna korjenita preinaavanja svojih mogunosti na osnovu "uenja iz iskustva". Pomenuta racionalizacija podrazumijeva rekonstrukciju puteva zakljuivanja kojima je sistem doao do zakljuka. Objanjenje kako je zakljuak izveden podrazumijeva sposobnost sistema da povee lanac zakljuivanja sa fundamentalnim principima i znanjima o oblasti ekspertize. U ekspertnom sistemu lino znanje strunjaka ukljuujui injenino, ocjenjivako i proceduralno znanje transformie se u "bazu znanja" odreenog podruja u kojem se ovjek smatra ekspertom i zbog toga je sistem baziran na znanju. Nauna osnova moe sadravati struno znanje iz raznih oblasti, poput organizacije, procesnog planiranja, dizajniranja sredstava itd. Nauna osnova odvojena je od kontrolnog mehanizma rjeavanja problema koji predstavljaju mehanizam zakljuivanja. Ovo odvajanje logike i kontrole daje mogunost upotrebe mehanizma zakljuivanja za vei broj naunih osnova konstruisanih za razliita podruja primjene. Na primjer, isti opti mehanizam zakljuivanja upotrijebljen je za rjeavanje problema dijagnostike krvnih infektivnih bolesti, kao i strukturirana analiza mehanikih komponenata u kombinaciji sa odgovarajuom naunom osnovom za oba podruja, iako se meusobno potpuno razlikuju. Postojei jednostavni softver bavi se kvantitativnim pitanjima, koji rukovodiocima predstavlja alat za baratanje podacima. Za razliku od konvencionalnih tehnika, ekspertni sistem je informacioni sistem koji koristi bazu znanja i slui kao konsultant rukovodiocu. Ekspertni sistemi su zapravo pokuaj da se u kompjuterske programe ugrade procesi razmiljanja i odluivanja na nain na koji se odvijaju kod ljudi eksperata, to znai da se time dobijaju kompjuterski savjetnici. Pojedine bitne osobine ekspertnih sistema mogu se precizirati i navoenjem znaajnih razlika izmeu ekspertnih sistema i konvencionalnih programa. Svaakko je najbitnija razlika u tome da ekspertni sistemi manipuliu znanjem, dok konvencionalni programi barataju podacima. Ipak, te razlike najjasnije se vide iz sljedeih injenica: Obrada podataka: Prezentovanje i koritenje podataka, Algoritmi, Ponavljanje procesa, Efektivno manipulisanje velikim bazama podataka.

Inenjering znanja:

Prezentovanje i korienje znanja, Heuristika, Mehanizam zakljuivanja,

Efektivno manipulisanje sa velikim bazama znanja.

Ekspertni sistemi imaju i ove znaajne osobine: Ekspertiza Performanse eksperata; Visok nivo sposobnosti; Adekvatnu vrstinu. Simboliko rezonovanje Simbolika prezentacija znanja; Reformulacija simbolikog znanja. Dubina Obrada sloenih problema datog domena; Upotreba/korienje kompleksnih pravila. Sopstveno znanje Ispitivanje sopstvenog rezonovanja; Objanjavanj njegovog funkcionisanja.

Zadaci ekspertnih sistema razlikuju se od drugih zadataka u oblasti vjetake inteligencije u tome to ekspertni sistemi:

Rjeavaju teke zadatke na nivou eksperata; Naglaavaju strategije rjeavanja problema specifine za datu oblast, za razliku od ostalih zadataka vjetake inteligencije, koji zahtijevaju veu optost naina rjeavanja problema; Koriste se "samosaznanjem" da bi rasuivali o procesu svog zakljuivanja i obezbijedili obrazloenja, opravdanja i objanjenja za izvedene zakljuke; Rjeavaju probleme koji spadaju u ove kategorije: interpretacija, dijagnoza, predvianje, oblikovanje, planiranje, kontrolisanje, i sl.

Ovim kratkim pregledom uoavaju se jo neke vane osobine ekspertnih sistema, koje ih odvajaju od drugih karakteristinih informacionih tehnologija, kao to su elektronska obrada podataka, upravljaki informacioni sistemi, sistemi podrke odluivanja i slino. Prikazivanje znaajnih odlika ekspertnog sistema se, bar donekle, moe upotpuniti ukazivanjem na njihove slabosti:

Ne mogu da prepoznaju, niti da rjeavaju probleme za koje je njihovo znanje neprimjenljivo ili nedovoljno; Nemaju nezavisna sredstva za provjeravanje razlonosti svojih zakljuaka; Nemaju dovoljno znanja o svojim mogunostima i ogranienjima (to je inae odlika ovjeka-eksperta);

10

Obrazloenja koja o svom zakljuivanju i zakljucima daju, esto su suvie pojednostavljena; Jezik za izraavanje injenica i odnosa kojim se koriste vrlo je ogranien i dr.

Izvjesno je da su navedene odlike ekspertnog sistema poeljne osobine, koje postojei ekspertni sistemi ne posjeduju u eljenoj mjeri i da e njihov predstojei razvoj i usavravanje znaiti pomak u nekoj od navedenih sfera. Osnovne odlike ekspertnih sistema su:

sadre kodirano znanje eksperta iz nekog domena, mogu se izvravati tamo gdje su potrebni, modularnost i laka izmjena ugraenog znanja, mogunost objanjavanja rezonovanja, heuristiko, a ne iscrpno rezonovanje i objedinjuju teoriju i praksu vjetake inteligencije.

Ekspertni sistemi rjeavaju probleme koji spadaju u ove kategorije: nterpretacija; Dijagnoza; Predvianje; Oblikovanje; Planiranje; Monitoring; Ispravljanje; Kontrolisanje i dr.

ARHITEKTURA EKSPERTNIH SISTEMA Podruje primjene eskpertnih sistema

Ekspertni sistemi imaju za cilj da obezbijede odgovor na probleme koji zahtjevaju rasuivanje, prepoznavanje i poreenje oblika, akviziciju novih koncepata, zakljuivanje, ukratko, oni daju odgovor na pitanja koja zahtjevaju inteligenciju. Ekspertni sistemi se mogu efikasno primjenjivati u podrujima gdje se miljenje o problemu svodi na logiko rasuivanje, a ne na izraunavanje, i gdje svaki korak u rjeavanju problema ima vei broj alternativnih mogunosti.

Tipovi znanja kod ekspertnih sistema

11

Kljuni faktor za dobre performanse ekspertnog sistema je kvalitet znanja koje je u njega ugraeno. Znanje se uva u bazi znanja ekspertnog sistema i generalno se razlikuju dva tipa znanja: prvi tip znanja je ono znanje koje se zove injenicama danog domena, odnosno znanje koje je iroko poznato i nalazi se napisano u udbenicima, asopisima i slino; drugi tip znanja je heuristiko znanje, ono znanje koje ovjek ekspert gradi na osnovu iskustva i koje kombinovano sa prvim tipom znanja ini ovjeka ekspertom. Osim znanja, ekspertni sistem zahtijeva i postupak zakljuivanja - metod rasuivanja, koriten da napravi spregu izmeu znanja koje se uva u raunaru i problema koji postavlja korisnik. On, takoe, zahtjeva nain za predstavljanje znanja u raunaru, znanja koje ekspertni sistem treba da posjeduje, i to, prije svega, u obliku logikih struktura sa kojima raunar moe lako da manipulie, kao i skup odgovarajuih struktura podataka.

Pitanja vezana za razvoj ekspertnih sistema

Kod razvoja ekspertnih sistema se javlja niz veoma krupnih pitanja, na koje treba dati odgovor. Prvi problem, koji se susree kod ekspertnih sistema, je nain predstavljanja znanja. Kako predstaviti znanje iz danog domena u obliku pogodnih struktura podataka, tako da se efikasno moe iskoristiti u rjeavanju problema? Drugo, postavlja se pitanje kako koristiti znanje, kako projektovati mehanizam zakljuivanja da bi se znanje efikasno koristilo u rjeavanju problema? Tree, postavlja se pitanje akvizicije znanja, to jest, kako izvui znanje iz glava eksperata i staviti ga u raunar? Da li je mogue automatizovati korak akvizicije znanja i obezbijediti neposrednu komunikaciju eksperta i raunara i nesmetan prenos znanja od eksperta ka raunaru? U ovom trenutku, akvizicija znanja predstavlja kljuno pitanje u razvoju metoda vjetake inteligencije.

Podjela ekspertnih sistema prema vrsti korisnika

Ekspertni sistemi se razlikuju prema vrsti korisnika. Neki ekspertni sistemi, kao to su sistemi medicinske dijagnostike, ukljuuju znanje grupe eksperata u cilju koritenja od strane jednog eksperta iz iste grupe. Drugim rijeima, ljekari kreiraju sistem za ljekare. Pojedini ekspertni prenose znanje jedne grupe eksperata grupi ili pojedincu koji to nisu. U ovu grupu spadaju sistemi finansijskog planiranja. Upotreba ove grupe ekspertnih sistema se danas smatra najkontraverznijom.

12

Naini koritenja ekspertnih sistema

Postoje tri osnovna naina koritenja ekspertnih sistema: prvi nain, gdje korisnik trai odgovor na zadani problem, drugi nain, gdje je korisnik instruktor koji dodaje znanje u postojei ekspertni sistem, trei nain, gdje je korisnik uenik koji ui od ekspertnog sistema, na taj nain poveavajui svoje znanje.

Pri tome se ekspertni sistem razmatra kao dio vjetake inteligencije i koristi sve tehnike primijenjene u tom podruju nauke.

Optimalnost baze znanja

Treba naglasiti da ekspertni sistem nije prosta baza podataka ili neka vrsta automatizovanog prirunika. Osim primjene niza podataka i logikih pravila (na primjer, poznati tip zakljuaka "AKO ... ONDA"), Ekspertni sistemi takoe koriste: dostignua iz podruja tzv. dijalognih i prirodnih jezikih sistema, dostignua raunarske animacije i robotike, razne naine interpretacije problema i donoenja odluka, itd.

Stvorena baza znanja ekspertnog sistema mora postii optimum izmeu niza potpuno kontradiktornih zahtjeva da bi, barem minimalno, zadovoljila korisnika. S jedne strane broj podataka, injenica i logikih odluka mora biti to je mogue vei, a nasuprot tome vrijeme dobijanja odreenog rjeenja ili prijedloga mora biti to je mogue manje. Pri tome je potrebno odabrati najvjerovatnije rjeenje, ali predloiti i mogue alternative.

Sposobnost prihvatanja novih znanja

Treba znati da ekspertni nije predvien da daje konana i neopoziva rjeenja, ve samo da pomae u njihovom nalaenju. Takoe se podrazumijeva da ekspertni sistem mora biti sposoban da "ui" i "prihvata" nova znanja, shodno sa razvojem podruja u kome je "specijalista". Ponekad ne postoji mogunost davanja konkretnog rjeenja, pa je potrebno koristiti statistiku i tzv. heuristiku, odnosno intuitivno znanje. Pri svemu ovome treba imati u vidu i vrlo teak zahtjev to jednostavnijeg, breg i lakeg odnosa ovjek - raunar, sa maksimalnim izbjegavanjem nedoumica ili nejasnih zakljuaka. Ekspertni sistem, po potrebi, mora da "pita" korisnika za dodatne podatke. Ukratko, eskpertni sistem mora posjedovati ako ne sve karakteristike i znanja eksperta, ono barem dobar dio njih.

13

ZAKLJUAK PREDNOSTI I NEDOSTACI EKSPERTNIH SISTEMA

Poveana ulaganja u istraivanje ekspertnih sistema u novije vrijeme, prisustvo proizvoda na tritu i pruena mogunost primjene u organizacijama navodi na konstataciju konkretne koristi od ekspertnih sistema. Ekspertni sistemi prvenstveno osiguravaju univerzalnu i stalnu raspoloivost. Dakle, ekspert je uvijek na raspolaganju. Tu je i nepristrasnost, jer jednom organizovan ekspertni sistem je praktino dosljedan. Ekspertni sistem ima savrenu memoriju i uzima sve relevantne faktore u obzir. Kvalitetno vrijeme strunjaka je osloboeno rutinskih poslova, jer ekspertni sistem obavlja postavljene zadatke i time dobiva ekonomsko opravdanje. Ekspertni sistemi mogu biti i edukativnog karaktera, jer strunost sintetiu u jasno definisana pravila. Ekspertni sistem sadri injenice koje strunjak uzima u obzir i praktina pravila koja strunjak primjenjuje prilikom rjeavanja problema. Prevedno na situacije iz ivota, to bi znailo da se neiskusan radnik moe obuiti i nauiti tome koje su informacije bitne i koji je misaoni mehanizam upotrijebljen. Slejdea pozitivna osobina, odnosno korist od ekspertnih sistema, jeste zajedniko korienje znanja. Znanje vrhunskih strunjaka u preduzeu moe postati pristupano mnogim radnicima. Ekspertni sistemi e biti na raspolaganju za iznoenje sekundarnih miljenja u odreenoj strunoj oblasti, kao i za izradu "ta ako" analiza u kojima se trae rezultati u zavisnosti od razliitih promjena. Ekspertni sistemi takoe skrauju vrijeme odluivanja. Ekspertni sistemi sasvim lako donose rutinske odluke, koje odnose dosta vremena. Strunjaci e zato imati vie vremena za kreativniji rad. Ekspertni sistemi su najefikasniji u kombinovanim problemima, gdje direktne metode nabrajanja vode do sve veeg broja mogunosti, pa je potrebna intuicija, logika i razum za pronalaenje najbolje mogue odluke. Ekspertni sistemi su isto tako korisni kod problema u kojima se odluke zasnivaju na analizi i interpretaciji ogromne koliine nekvantitativnih podataka. I, na kraju, treba istai prednost ekspertnih sistema u ouvanju i prenosu strunosti na poetnike i nasljednike u preduzeu. to se tie osnovnih nedostataka, oni se najvie odnose na dehumanistike konotacije koje prate ove programe vjetake inteligencije. Tu se prvenstveno misli na potiskivanje, odnosno ograniavanje uea rukovodnih kadrova u organizacionim procesima. Bez obzira na to koliko je neko pristalica upotrebe ekspertnih sistema, ne moe se negirati znaaj intuicije i neformalizma u rjeavanju problema i inovacijama.

14

Ekspertni sistemi imaju ogranienja u vie sfera rjeavanja problema. Kao prvo, za donoenje odluka u jednoj dinaminoj sredini sa mnotvom nestrukturiranih problema nije dovoljno samo iskustvo. Sljedstveno, mehanizam zakljuivanja e vjerovatno biti nedovoljan. Ekspertni sistem je ogranien na vrlo usko podruje (domen), jer je teko izgraditi i odravati veliku bazu znanja. Sistem ne daje kvalitetan odgovor ako problem nije u potpunosti ogranien na specifino podruje. Tada se javlja problem sa odlukama vezanim za iroko interdisciplinarno znanje. Prilikom prikupljanja i organizovanja baze znanja, odreene vrste znanja se ne mogu lako prevesti u pravilo ako-onda. Postoje i odreene potekoe oko specifikacije heuristikog znanja rukovodioca, koje je vano za pravilno odluivanje. Korisniki interfejs sa sistemom treba biti ostvaren preko "prirodnog" dijaloga. Meutim, taj dijalog, realno, nije prirodni jezik. Korisnici moraju opisivati probleme u definisanom formalnom jeziku, ije rijei i kombinacija imaju sasvim precizirano i specifino znaenje. Ogranieni broj strunjaka za ekspertne sisteme i inenjera za baze znanja, predstavljaju stalnu opasnost da poslovne aplikacije padnu na posljednje mjesto u razvoju i ustupe mjesto drugim, bolje finansiranim oblastima. Tu je i relativno sporo vrijeme odziva komercijalno dostupnih ekspertnih sistema na veini personalnih raunara. To je, ipak, prolazni problem, ako se ima u vidu dinamika razvoja mikrokompjuterske tehnologije. I, konano, treba rei da je indikativno relativno veliko ulaganje u instalacije i odravanje ekspertnih sistema, a tu je i uvijek prisutna mogunost da konkurencija kroz razvoj ili kupovinu slinog sistema ugrozi odreene poslovne pozicije.

15

LITERATURA:
1) Latinovi, B., Ekspertni sistemi, Banja Luka, Panevropski univerzitet Apeiron, 2006. 2) Poliuk, Jaroslav E., Ekspertni sistemi, Podgorica, ETF Podgorica, 1995.

16