FAKULTET ZA DRAVNE I EVROPSKE STUDIJE U PODGORICI

UNIVERZALIZAM U XXI VIJEKU TEST ZA EVROPSKU UNIJU

(magistarski rad)

Olivera Kujundi (autor) Br. indeksa: 01/08 P/E

Prof. dr Milan Popovi (mentor)

Podgorica, oktobar 2010.

SADRAJ
SADRAJ.............................................................................................................................. 2 1 Evropska vizija ................................................................................................................. 3 1.1 Evropsko nasljee....................................................................................................4 Univerzalne vrijednosti... .............................................................................................. 9 ...nepovredivih i neotuivih ljudskih prava...................................................................12 1.3 SLOBODA, DEMOKRATIJA, JEDNAKOST................................................................15 1.4 In varietate concordia............................................................................................20 1.5 Evropski identitet...................................................................................................24 EVROPSKI UNIVERZALIZAM..........................................................................................26 2 Dugo evropsko hodanje...................................................................................................28 3 Gdje je Evropa? ............................................................................................................38 3. 1 VrijemeProstor......................................................................................................43 3.2 EUROCENTRIZAM...................................................................................................47 4 UNIVERZALIZAM U XXI VIJEKU.........................................................................................51 4.1 Vrli novi svijet........................................................................................................ 53 4.2 Informaciona tehnologija.......................................................................................54 4.3 Biotehnologija i prava intelektualne svojine...........................................................60 4.4 ZLATNO TELE.........................................................................................................63 4.5 DOGMA APOKALIPSE..............................................................................................69 5. EVROPA- eKSPERIMENTALNA STANICA ZA PROPAST SVETA ILI LABORATORIJA ZA BUDUNOST......................................................................................................................71 5.1 Ostrvo Evropa u svjetskom arhipelagu..................................................................72 5.2 KOSMOPOLITSKA EVROPA......................................................................................74 LISTA SLIKA I GRAFIKIH PRIKAZA...................................................................................76 LITERATURA.................................................................................................................... 77 IZVORI............................................................................................................................ 79

1 EVROPSKA VIZIJA
Molim te, moe li mi rei kuda da krenem odavde? To u mnogome zavisi od toga gdje eli da stigne, ree maka. Nije mi mnogo vano gdje u stii, ree Alisa. Onda je za tebe svaki put dobar na to e maka. Vano je samo da stignem negdje... dodade Alisa kao objanjenje. Oh, to e svakako postii, ree maka, samo treba dugo da hoda. Alisa u zemlji uda, L. Kerol1

Ima li Evropska unija za razliku od Alise u zemlji uda jasnu viziju gdje eli da stigne nakon dugog hodanja? Gdje potraiti svjedoanstvo o opteprihvaenoj viziji Evrope budunosti? Idealan izbor bio bi evropski ustav, koji se, ustvari, nije pokazao opteprihvaenim. Stoga je za ovu analizu korien sporazum iz Lisabona, isprana verzija neuspjelog evropskog ustava. Kako je sporazum kompleksan pravni akt ija bi iscrpna analiza u odnosu na smisao ovog rada bila preobimna i nepotrebna, predloak za analizu je njegova preambula iji je zadatak da vjerno preslika duh nove faze u procesu evropskih integracija. Prema preambuli Lisabonskog sporazuma, vizija Evropske unije je inspirisana kulturnim, religijskim i humanistikim nasljeem Evrope iz kojeg su se razvile univerzalne vrijednosti nepovredivih i neotuivih ljudskih prava sloboda, demokratija, jednakost i vladavina prava. ta nam to zapravo govori? Odgovor na ovo pitanje lei u analizi evropskog kulturnog, religijskog i humanistikog nasljea, i navedenih univerzalnih vrijednosti. U uvodnoj rijei strategije napretka EU do 2020-te2, predsjednik Evropske komisje, H.M. Barozo (Jos Manuel Barroso), osvrui se na aktuelnu ekonomsku krizu, kae: Ovo je trenutak istine za Evropu. dok sama strategija poinje rijeima: Evropa se blii trenutku transformacije. Dvije godine ekonomske krize sa lakoom su prebrisale dvadeset godina ekonomske stabilnosti. Stoga, kae Barozo, treba biti hrabar i ambiciozan. Sama strategija koja treba da predstavlja viziju evropske socijalne trine ekonomije za XXI vijek ne donosi modele transformacije koje bismo mogli nazvati hrabrim i ambicioznim. Oni su u trenutku istine prije konformistiki, ogranieni i nimalo novi. Uglavnom se odnose na smanjenje stope nazaposlenosti, vea izdvajanja za istraivanja i inovacije (famoznih 3% BDP-a), dobro poznati sistem 20/20/203 vezan za ublaavanje efekta klimatskih promjena, poboljanje statistike obrazovanja i smanjenje siromatva. Iako je EU apsolutni rekorder u proizvodnji stratekih dokumenata, meu hiljadama stranica koje svakodnevno proizvodi briselska administracija teko je nai odgovore na kljuna pitanja. U kakvo e se drutvo transformisati Evropska unija u XXI vijeku?
1

Kerol,Luis Alisa u zemlji uda, Svjetlost, Sarajevo, 1989, str.67; EUROPE 2020 - A strategy for smart, sustainable and inclusive growth, Communication from the commission COM(2010) 2020, Brussels, 2010; 3 Izdvajanje 3% BDP-a za istraivanja i inovacije je cilj zacrtan 2002. godine; Takozvani klimatski paket EU usvojen je 2008. godine i ima za cilj 20% smanjenja emisije gasova sa efektom staklene bate, 20% poboljanja energetske efikasnosti i 20% uea energije iz obnovljivih izvora u energetskom bilansu EU;
2

Ovaj rad ima za cilj da pokae da to u mnogome zavisi od vrijednosti na kojima je unija utemeljena i od potovanja tih vrijednosti.

1.1

EVROPSKO NASLJEE

U vijekovnoj istoriji evrpskog kontinenta, polazei od antike preko srednjovjekovlja do moderne, rijetki su periodi i dogaaji iz kojih bi se mogla izvui neka univerzalna vrijednost. Naprotiv, stranice istorije pune su krvoprolia, ugnjetavanja i ekspanzionizma. Na ta se onda misli kada se ukazuje na evropsko nasljee? Zapadnoevropska kultura esto trai uporite u grkoj filozofiji, rimskom pravu, srednjevjekovnom prosvetiteljstvu i hrianskoj tradiciji, pri tom zaboravljajui na vjekove imperijalizma, inkviziciju i holokaust koji su, takoe, dio istog nasljea. Po rimskom pravu nasljednik nasljeuje i imovinu i dugove ostavioeve, njegova prava ali i obaveze, prema tome njegovu pozitivnu ali i negativnu zaostavtinu... U datom istorijskom redosljedu (Grka-Rim-hrianstvo-renesansa-zapadna 4 demokratija) koju Delgado Moreira podsmjeljivo predstavlja kao definiciju zapadne civilizacije od Platona do NATO pakta (eng. from Plato to NATO), oigledno je brisanje sjeanja, damnatio memoriae ili svojevrsni vid miopije koju Popovi5 opisuje kao ideoloki mehanizam pars pro toto putem kojeg se vri odgovarajua obrada, prerada i prezentacija odnosno iluzija i manipulacija vremena. Grka i rimska zaostavtina, tvrde Jakobs i Majer (Dirk Jackobs, Robert Maier)6 pozicionirane su na periferiji neega to zapravo prethodi Evropi. Za renesansu antike misli u Evropi u velikoj mjeri su zasluni arapski prevodi djela antikih filosofa. Hrianstvo je takoe, zaeto u Aziji. Na kraju, po mitologiji, Evropa je bila fenianska princeza. Jedna od teza u eseju Razumijevanje prave Evrope Ulriha Beka (Ulrich Beck)7 glasi: Evropska unija nije hrianski klub. Bek u odbranui ovog stava tvrdi: Nazvati Evropu hrianskim klubom je pretvarati se da Londistan glavni grad islama van islamskog svijeta ne postoji. Rei da je Evropska unija hrianski klub je dodavanje nerealnosti teoriji ije su pretpostavke radikalno pogrene. Najbolji primjer je sveprisutna ideja da je Evropa velika zajednica sa zajednikim nasljeem. Koncept meusobne iskljuivosti kulturnih identiteta nije samo empirijski pogrean, tvrdi Bek, ve je i u potpunoj suprotnosti sa evropskom idejom, jer, on se s pravom pita, kako emo onda nazvati muslimanske emigrante tree generacije koji predstavljaju integralni dio svake evropske drave zapadnjakim muslimanima ili istonjakim hrianima? Kulturna hegemonija u okviru Evropske unije je poricanje realnosti.

Delgado-Moreira, Juan Cultural Citizenship and Creation of European Identity, Electronic Journal Sociology, 1997 p.17; http://www.sociology.org/content/vol002.003/delgado.html Popovi, Milan Bell Epoque kritika dogme progresa OKF Cetinje, Durieux Zagreb, 2007, str. 124; 6 Jacobs, Dirk & Maier, Robert European identity: construct, fact and fiction The Quest for a Multifaceted Identity, Shaker Publishing, Maastricht 1998, p.1; http://users.belgacom.net/jacobs/europa.pdf 7 Beck, Ulrich Understanding the Real Europe Annual Neale Wheeler Watson Lecture at the NobelMuseum, Stockholm, June 1st 2006; http://www.shpusa.com/beck/BeckLecture.pdf
5 of

Salman Rudi (Salman Rushdie), u prii Imaginarni zaviaji8, u ulozi azijskog imigranta koji je usvojio humanistike vrijednosti sekularnog prosvetiteljstva, bira Evropu za svoj alter-ego. Njihova zajednika borba protiv Zevsa je sukob izmeu humanizma i teokratije, borba za slobodu govora, apel za ukidanje pieve fatve. To je istovremeno i pria o imigrantskom snu o kosmopolitskoj Evropi. Kulturno nasljee starog kontinenta je bez sumnje bogato i raznovrsno, no, iako bi bilo zanimljivo nagaati da li e Evropa budunosti smatrati svojim kulturnim nasljeem sufi poeziju ili ples dervia, smisao ove analize upuuje na odabir jezika kao znaajne odrednice kulture. Zato ba jezik, od svih raznorodnih aspekata jednog kulturnog nasljea? Zato to u procedurama za dobijanje dravljanstva u dravama lanicama EU presudnu ulogu u procjeni podobnosti kandidata ima poznavanje jezika a ne istorije umjetnosti. Praktine mogunosti integracije u multikulturno drutvo takoe su omeene ovim pitanjem jer povlae za sobom mogunost kolovanja, zapoljavanja, svakodnevne komunikacije... U dananjoj prilino vavilonskoj Evropskoj uniji svaki dokument se prevodi na 23 zvanina jezika. Graani EU, nasuprot tome oekuju da e se u buduoj uniji preteno govoriti jednim jezikom, i to engleskim9. Gidens (Anthony Giddens)10 u svojim tezama o budunosti Evrope, govori o neminovnosti razvijene evropske javne sfere. Ona zahteva saglasnost o zajednikom jeziku, tvrdi Gidens. Neminovno je da taj jezik bude engleski. Engleski nije vie jezik odreenih naroda. On je postao globalni jezik. Velikonja takoe primjeuje u jednoj od svojih opservacija da je engleski jezik jednakiji meu jednakim evropskim jezicima. 11 No, u ovu mogunost, uprkos sveprisutnosti engleskog jezika, nije lako povjerovati. Francuski zakon iz 1994. godine (Tubonov zakon)12 zabranjuje upotrebu anglicizama u javnim razgovorima. Na osnovu ovog zakona u Francuskoj je zabranjeno korienje izraza kao to su e-mail ili start-up. U junu 2001. godine, ministri kulture zemalja lanica Meunarodne organizacije frankofonih zemalja okupili su se u Beninu na velikoj konferenciji o kulturnoj raznolikosti. Organizatori su objavili da globalizacija prijeti da od svijeta napravi jednolino mjesto. Glavni, ali neimenovani osumnjieni bio je engleski jezik, tvrde Lener i Boli (Frank J. Lechner, John Boli) u Kulturi sveta13. Simptomatino je da se Francuzi, apelujui na frankofone zemlje da se dre francuskog jezika i odupru jednolinosti u ime odbrane razlika, pritom uopte nisu zapitali otkud to da se u Beninu, u Africi govori francuski. Kultura svijeta je, kau autori istoimene knjige, proizvod bezonog kulturnog imperijalizma. Neophodno je istai da je taj princip, koji je kasnije primjenjivan na evropske kolonije, bio glavno orue u vrijeme stvaranja evropskih nacija koje tada ni izbliza nijesu predstavljale formirane kulturne cjeline. Gotovo svi evropski narodi morali su da standardizuju svoje jezike da bi se stanovnivo u okviru granica nacionalnih drava moglo
8

Rudi, Salman, Imaginarni zaviaj Sheakespeare & Co., God.1 br.2, 1992. (314-330); Istrazivanje Existence of the European Union in 2057 koje je za francusku televiziju France 24 i Herald Tribune International sprovela amerika kompanija Harris Interactive u periodu izmeu 28. februara i 12. marta 2007, uoi 50-te godinjice potpisivanja Rimskih sporazumao EEZ. http://www.harrisinteractive.fr/news/pubs/Novatris_France24_2007_0323_en.pdf 10 Giddens, Anthony Evropa u globalnom dobu, Beograd, Clio, 2009 str.267 11 Velikonja, Mitja Eurosis A critique of the New Eurocentrism, Mirovni intitut, Ljubljana, 2005. str. 59 12 Po tadanjem ministru kulture Toubonu 13 Lener, Frenk i Boli, Don Kultura sveta, CLIO, Beograd, 2006, str.195;
9

razumjeti. Kako onda definisati evropsko kulturno nasljee? Kao zbir nacionalnih kulturnih nasljea zemalja lanica ili kao neki zajedniki imenitelj koji je postojao prije njihovog formiranja? Pominjanje religijskog nasljea u preambuli nacrta Evropskog ustava (preneeno u Lisabonski sporazum) izazvalo je svojevremeno burne polemike. Meutim, najburnija reagovanja nisu imala sekularan ton. Nasuprot tome, Italija, Litvanija, Malta, Poljska, Portugalija, eka i Slovaka insistirale su da se umjesto religijskog nasljea u preambuli ustava nae hrianska tradicija. Rezultati istraivanja javnog mnjenja o Evropi 2057me14 pokazuju da 38,6% ispitanika smatra da e za 50 godina u Evropi biti najvie vjernika hrianske vjere, 13,5% se odluilo za islam, 25% ispitanika nije ponudilo konkretan odgovor, dok je ostatak podjeljen izmeu drugih vjeroispovijesti i ateizma. Prema drugim podacima15 52% stanovnika EU izjasnilo se da vjeruje u boga, 27% vjeruje u neku vrstu duhovnog bia ili ivotne sile dok je 18% izjavilo da ne vjeruje u boga, duhovna bia ili druge sline manifestacije, a 3% je odbilo da odgovori. Tokom 2007. i 2008. godine Gallup poll je vrio istraivanje u kojem je graanima evropskih zemalja postavio sljedee pitanje "Da li religija igra vanu ulogu u vaem ivotu? Pretean odgovor je Ne i kree se od 84% u Estoniji do 18% u Rumuniji. Slavoj iek kae da su Evropljani zapravo ateistiki hriani. Ovaj oksimoron, ma koliko kontroverzan, ipak uspijeva da objasni osnovne konture odnosa evropljana prema hrianstvu. Kao odgovor na ranije pomenutu Bekovu tezu da Evropa nije hrianski klub, Pjer Mane (Pierre Manent) pita se ta zapravo elimo rei kada kaemo da Evropa nije hrianski klub? Nedvojbeno elimo rei da Evropa nije kranska. Jedina stvar koja nas spreava da to kaemo je injenica da ona to doista jest. Ovdje treba dobro pripaziti. Ova reenica ne znai da su Evropljani krani.16 Odnos Evropljana prema Islamu bitno je drugaiji. Nakon ruenja kula blizanaca 2001., kada su SAD objavile da su u ratu sa islamom, zlom vjerom, francuski dnevni list Mond izaao je sa naslovom U ovom trenutku svi smo mi Amerikanci, da bi nakon burnih demonstracija izazvanih karikaturama koje proroka Muhameda predstavljaju kao teroristu, nekoliko evropskih dnevnih listova donijelo naslove U ovom trenutku, svi smo mi Danci. Iako u osnovi, ovakve izjave imaju za cilj reagovanje na prijetnju terorizmom i suprotstavljanje fundamentalizmu u odbranu slobode govora, generalizacije su nedopustive. I to ne samo u multikulturnom drutvu. Ako u jednom drutvu svi misle isto, to znai da niko ne misli. Jednoumlje je u suprotnosti sa demokratskim ureenjem. Povodom neprestanih debata o crkvi, pokrivanju lica i konkordatu eleo bih da istaknem jo jedan aspekt koji nije nevaan i o kome se ve nekoliko godina sve unije raspravlja u politikoj filozofiji i teoriji o dravnom pravu, pie Busek (Erhard Busek) u Otvorenoj kapiji ka istoku17. Liberalna, pluralistika i po svom shvatanju sveta, neutralna ustavna drava, koju danas svi zagovaramo, suoena je s vanim problemom koji sve vie preti da preraste u gorue pitanje: vrednosti od kojih ivi. Te vrednosti i shvatanja o njima

14
15

Istrazivanje Existence of the European Union in 2057 Eurobarometar 2005 16 Manent, Pierre Religija Naprijed u srednji vijek! Europski glasnik u Plimi; Plima, nova serija, no.61-62, godina XII, 2008; 17 Busek, Erhard Otvorena kapija ka istokuCLIO, Beograd, 2007. str 155;

ona sama ne moe, niti sme da ih razvija primenom dravnih sredstava bio bi to prvi korak ka ideolokoj dravi i totalitarizmu. Svjedoci smo da su ti prvi koraci ve nainjeni, poev od zabrane noenja burki u javnim kolama u Francuskoj (2004), zabrane izgradnje minareta u vajcarskoj (2009), do zabrane noenja burki i nikaba (veo koji pokriva lice) na javnim mjestima u Belgiji. 18 Govor brojki izuzetno je zanimljiv u ovim sluajevima naime, u vajcarskoj postoje ukupno etiri minareta, a broj muslimanki koje potuju stroga pravila hidaba u Belgiji BBC procjenjuje na svega 30 ena od polumilionske muslimanske populacije u ovoj zemlji19. Postoje i druge inicijative. U Beu je 2006. godine, Austrija kao predsedavajua zemlja EU organizovala konferenciju posveenu predrasudama prema muslimanima i mogunosti za integraciju islamskih zajednica u evropsko drutvo. Skupu je prisustvovalo stotinu imama iz svih krajeva Evrope. Islam je dio savremene Evrope koliko je bio i dio njene istorije jedan je od zakljuaka konferencije. U odabranim istorijskim periodima iz kojih Evropa navodno crpi svoje zajedniko nasljee zaboravlja se X vijek, kada je najmoniji i najmnogoljudniji grad u Evropi Kordoba, prijestonica Kalifata. U kalifovoj biblioteci u to vrijeme bilo je vie knjiga nego u svim evropskim bibliotekama zajedno. Tekom mukom je tek nedavno izbilo na videlo da je islam [...] znaajno doprineo evropskoj kulturi pie Busek, jer je renesansa u Evropi omoguena injenicom da je grka filozofija, zajedniko evropsko nasljee, do zapadnoevropskih naroda uglavnom dola zahvaljujui arapskim prevodima. Ne treba zaboraviti znanja iz arhitekture, matematike, astronomije, medicine ili jednostavno higijenu koju su Arapi donijeli u Evropu koja je u to doba bila prljava i siromana. Stidljivo, u latinizovanom obliku, govorimo o Averoesu i Aviceni, a spominjanje imena ovih velikih umova (Ibn Rud i Ibn Sina) jo uvek izazivaju uenje.20 Humanistiko nasljee u ovom kontekstu kao i sam pojam humanizma takoe se moe posmatrati iz vie uglova. Dok se esto podrazumijeva da je humanizam zaetak humanistikih nauka koji upuuje na razum, etiku i pravdu, on se takoe smatra i direktnom suprotnou (sekularni humanizam)i dijelom religiozne tradicije (religijski humanizam), naroito hrianstva. U prilog tome interesantno je reagovanje austrijskog biskupa Hilariona na osnovne evropske vrijednosti:Nije udo da je moderni liberalni humanizam usko povezan sa globalizacijom. Humanisti se zalau za pravo da se pripada bilo kojoj religiji ili da se ne pripada nijednoj prosto zato to bi bilo politiki nekorektno osporiti pravo na postojanje religije. Svakako, humanizam je prije svega inspirisan anti-religijskim patosom i stoga tei da to je vie mogue oslabi religiju, potisne je u geto, izbaci je iz drutva i umanji njen uticaj na ljude, posebno na mlade. Sekularna, svjetska, anti-crkvena i anti-klerikalna orijentacija modernog humanizma je oigledna. [...] Potencijalna eksplozivnost dananje
18

Zabrana noenja nikaba je na snazi u Turskoj u skladu sa ustavom iz 1924. godine i ona vai za ene koje rade u javnim servisima, politikim i obrazovnim ustanovama. Evropski sud za ljudska prava podrao je zabranu u dva navrata - 2004. i 2006. godine. Iko je 2008. godine turski parlament odluio da odobri noenje nikaba studentkinjama, Ustavni sud je oborio ovaj amandman kao neustavan. 19 Story from BBC NEWS: http://news.bbc.co.uk/go/pr/fr/-/2/hi/europe/8652861.stm Published: 2010/04/30 09:46:44 GMT 20 Busek, Otvorena kapija ka istoku, str.66;

inter-civilizacijske situacije je znaajno uzrokovana injenicom da se zapadna liberalnohumanistika ideologija, koja djeluje na osnovu ideje sopstvene univerzalnosti, namee ljudima koji potiu iz drugaijih moralnih i duhovnih tradicija i imaju drugaije sisteme vrijednosti. Ovi ljudi u totalnoj diktaturi zapadnjake ideologije vide prijetnju sopstvenom identitetu. [...] Postoji nekoliko varijacija vjerskih odgovora na izazov totalitarnog liberalizma i militantnog sekularizma. Najradikalniji odgovor dali su vjerski ektremisti koji su objavili dihad post-hrianskoj zapadnoj civilizaciji. 21 Kada je Evropa u pitanju, ono to je zajedniko i karakteristino i za kulturu i za religiju i za humanizam je to da su se evropski narodi kroz itavu svoju istoriju trudili da ostatku svijeta nametnu evropske jezike i kulturu, hrianstvo i uopte evropski nain shvatanja svijeta. Smatrajui druge narode varvarima, davali su sebi za pravo da ih nasilno civilizuju, pokrtavaju, i iskoriavaju. Sredstvo za irenje evropske kulture, religije i humanizma vjekovima je bila vojna sila i ekonomska nadmo. Evropljani jo uvijek sa nesmanjenom arogancijom govore o svom zajednikom nasljeu: Na dio svijeta je svjedok velikih ideolokih razlika i podjeljenosti na suprotstavljene vojno-politike blokove, ipak, ispod povrine postoji odreeni kulturni integritet koji je Evropu uinio vodeim kontinentom na svijetu. Vjerski, umjetniki, drutveni, ekonomski i politiki aspekti ivota u Evropi postali su model na kojem nam je zavideo i koje je imitirao itav civilizovani svijet.22 Taj standard civilizacije koji jo Herodot opisuje uporeujui grku demokratiju sa persijskom tiranijom nije nipoto univerzalan i nepromjenljiv. Vrijednosti na koje se danas poziva Evropa u prolosti su bile neprihvatljive. Kada govorimo o demokratiji, religiji, humanizmu, iz duge istorije smrtnih presuda koje su izvrili civilizovani evropski narodi moda treba izdvojiti suenja Sokratu, Isusu, ordanu Brunu, Galileu Galileju, tek da bi se naglasilo da ono to se danas smatra idealom nije oduvijek predstavljalo opteprihvaenu vrijednost. Sokrat je u demokratskoj Atini osuen to ne vjeruje u to drava vjeruje, Isusa je (perui ruke) osudio Pilat zbog istog onog uenja u ime kojeg su kasnije hrianski evropski narodi poubijali neprebrojne nevjernike, dok su italijanski astronomi (E pur si muove!)23 stradali zbog svojih uvjerenja zasnovanih na znanju. Snaga i bogatstvo Evrope jesu njene zablude. Govorim o zabludama poto se tokom vremena pokazalo da je veina veitih istina Evropljanina kratkotrajna i sumnjiva. 24

21

Hilarion, Bishop of Vienna and Austria, On which values is Europe built Conference of European Churches, Brussels, 12-13 December 2006. http://www.cec-kek.org/pdf/CLHilarion.pdf 22 Moutsopoulos, Evanghelos The Idea of Europe: Its Common Heritage and Future World Peace Academy, New York 1992 http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=77690271 23 ipak se okree 24 Kuncevicz, Piotr Legenda EvropeClio, Beograd, 2007, str. 169;

UNIVERZALNE VRIJEDNOSTI...

ta jednu vrijednost ini univerzalnom? Imanuel Volerstin (Immanuel Wallerstein) to ovako objanjava: univerzalne vrijednosti se obino smatraju istinskim ukoliko se temelje na jednoj od ove dvije osnove: ili se radi o otkrovenju koje dobijamo preko nekoga ili neega proroka, prorokih spisa ili institucija koje tvrde da su legitimni predstavnici proroka ili prorokih spisa, ili o otkriu koje izuzetni pojedinci ili grupe pojedinaca proglase prirodnim. Otkrovenja povezujemo sa vjerom, dok doktrinu prirodnog prava povezujemo sa moralom ili politikom filozofijom. Potekoe vezane za obe ove tvrdnje su oigledne. Postoje brojne vjere i sistemi vjerskih vlasti, a njihovi univerzalizmi nisu uvijek u skladu. Takoe postoje brojne verzije prirodnog prava koje su uglavnom u direktnoj suprotnosti.25 Sutinu prirodnog prava definisao je Ciceron rijeima:To je istinski zakon, zakon razuma, u skladu s prirodom, opti, nepromenljiv, vean, ije naredbe pozivaju na dunost, ije zabrane udaljavaju od zla. Tom zakonu ne moe se protivreiti drugim zakonima, niti se on moe preneti na nekoga, niti sasvim ukinuti... Njemu nisu potrebni ni novi tumai ni novi izvritelji. On nee biti jedno u Rimu a drugo u Atini. On nee sutra biti drugaiji nego danas, ve e u svim narodima i za sva vremena taj zakon uvek vladati, jedinstven, vean, neunitiv. Evidentno je meutim, da se sistemi vrijednosti u ljudskom drutvu mijenjaju, ukljuujui i one koje smatramo univerzalnima. Ono to je antika smatrala za hrabrost danas bi vjerovatno predstavljalo ratni zloin, ono to je bilo asno danas bi bilo politiki nekorektno... Razlika izmeu pozitivnog prava koje predstavlja ono to je korisno svima ili mnogima (quod omnibus aut pluribus utile est) i prirodnog prava koje predstavlja ono to
25

Wallerstein, Immanuel European Universalism, The Rhetoric of Power, New Press. New York, 2006, str.45;

je uvijek dobro i pravino (quod semper aequum ac bonum est)26 je upravo ona razlika izmeu prava i pravde, zakona i morala. Rimsko pravo, na kojem se temelje dananji zakonodavni sistemi bilo je u doba starog Rima rasuto i neorganizovano. Ipak, sutina osnovnih pravnih instituta ustanovljenih u to vrijeme, uprkos brojnim varijacijama, nije se promjenila do dana dananjeg i to zahvaljujui jednoj univerzalistikoj ideji - U VI vijeku Vizantijski car Justinijan sakupio je i kodifikovao rimsko pravo kao od boga zajameno pravo cara Justinijana sa ozbiljnim pretenzijama na univerzalno vaenje ovog zakonika. Istini za volju, nijedan drugi pravni zbornik nije ostavio dublji trag u istoriji ovjeanstva od Corpus Iuris Civilis-a. Na najvei dug rimskom nasljeu, pie u Prirodnom pravu DAntrev (Alessandro P. D Entreves)27, je shvatanje prava kao zajednike batine svih ljudi, kao veze koja moe da nadvlada njihove razlike i dovede ih do jedinstva. Religije su, pie Volerstin,28 skoro po definiciji univerzalistike. ak i kada nastaju u vrlo lokalnim okolnostima, skoro uvek se nameu kao univerzalne istine, primenljive na sve osobe. Osim to nas ui ispravnom ivotu, svaka religija ekskluzivno nudi jedini put do istinskog spasenja, to god to bilo. Statinost sistema univerzalnih vrijednosti stalno je na udaru kritike. Tako sa jedne strane imamo apstraktnu univerzalnost sa vrstim ukljuenjima/iskljuenjima , kao to je to npr. kod religija, i ivu, konkretnu univerzalnost kao stalan proces preispitivanja i premotavanja vlastitog sadraja29 . Univerzalnost postaje aktualna, tvrdi iek jedino inei upitnima iskljuenja na kojima je utemeljena, stalno ih propitujui, premoujui, to jest, pretpostavljajui raskorak izmeu vlastite forme i sadraja, zamiljajui sebe kao nedovrenu u samom svom pojmu.. Pored ovog fleksibilnog, pokretnog modela nikad dovrenog univerzalizma, Volerstin predlae kontradiktornu mogunost vie istovremenih univerzalizama: Kako mogu postojati mnogobrojne verzije neega to je jedno?30 - ukazujui na trojstvo u hrianskoj teologiji koja tvrdi da je Bog istovremeno i jedno i troje ili na mnotvo avatara hinduistikih boanstava. Da li je univerzalizam neto odreeno, neodreeno ili viestruko? ta je njegova suprotnost? Relativizam, multikulturalizam ili partikularizam? Ulrih Bek ovako postavlja stvari: Univerzalizam ima manu da svoje vlastito stajalite drugima namee, ali prednost da druge ukljuuje, uzima ozbiljno. Vano je razlikovati izmeu univerzalistikog i totalizirajueg (u ekstremnim sluajevima totalitarnog stajalita). [...] S druge strane su neophodni relativizam i kotekstualno razmiljanje jer zaotravaju potovanje pred kulturnom razliitou, a promjenu perspektive ine uzbudljivom i potrebnom. Apsolutizirani kontekstualizam (relativizam) je konano na slian nain slijep pred istinama drugoga kao i apsolutizirani univerzalizam. Jednog blokira slika stranoga ugraena u vlastitu izvjesnost, drugoga pretpostavljena nemogunost da se ikada razumije

26 27

Digesta Iustiniani De iustitia et iure uvodna knjiga Justinijanovog zakonika Corpus Iuris Civilis D Entreves P., Alessandro Prirodno pravo, CID, Podgorica, 2001, str.23; 28 Wallerstein, Immanuel Opadanje amerike moi, CID, Podgorica, 2004, str. 125; 29 Butler, Judith, Laclau, Ernesto i iek, Slavoj, Kontigencija, hegemonija, univerzalnost, Naklada Jesenski i Turk, zagreb, 2007, strane 104-108; 30 Wallerstein, Immanuel Opadanje amerike moi, str.122;

10

stajalite drugoga. Univerzalistiki kontekstualizam je ljepa rije za nemijeanje. [...] Kontekstualni univerzalizam polazi od protustajalita da je nemijeanje nemogue. 31 Andrea Semprini objanjavajui krizu moderniteta sa aspekta multikulturalizma kae: Izgraen na osnovama univerzalizma koji je esto bio samo puko preruavanje jedne monokulture u prividnu ovenost, neobino isto belu i evropsku; strukturisan na osnovama jednakosti javnog prostora, koji je na svom ulazu ostavljao mnogobrojne drutvene grupe; utemeljen na pojmu apstraktnog i pojednostavljenog pojedinca; podvrgnut stvarnom iskustvu raznolikosti; suoen sa radikalnim zahtevima za priznavanjem; podloan pritiscima koji dolaze sa oboda javnog prostora projekat moderniteta teko moe da donese koherentan odgovor na multikulturni izazov, ako se pre toga ne podvrgne procesu duboke prerade.32 Na drugoj strani, iek otro kritikuje multikulturalizam, nazivajui ga idealnim oblikom ideologije globalnog kapitalizma. Multikulturalizam je, tvrdi iek, rasizam koji svoju sopstvenu poziciju liava svakog pozitivnog sadraja (multikulturalista nije direktni rasista; on/ona Drugome ne suprotstavlja neke partikularne vrednosti vlastite kulture); on/ona, uprkos tome, zadrava tu poziciju kao privilegovanu praznu taku univerzalnosti, sa koje se druge kulture na pravi nain mogu ocenjivati (ili potcenjivati) respekt multikulturaliste za specifinost Drugog predstavlja modus afirmacije vlastite superiornosti. Sa njegove take gledita, multikulturalizam nije partikularno ivi duh u univerzalno mrtvoj maini, ve obrnuto, mrtva maina u srcu partikularnog duha, koja svedoi o razornoj prisutnosti kapitalizma kao globalnog svetskog sistema. Na pritubu multikulturaliste koji nikako da nae srenu sredinu izmeu previe i nedovoljno artikulisanu kao: ta god da uinim pogreno je ili sam previe tolerantna prema Drugome ili Drugom nameem sopstvene vrednosti - pa ta hoete da uradim? on daje odgovor: Nita! Sve dotle dok ostaje pri svojim pogrenim pretpostavkama, ne moe nita da uini! pruajui objanjenje da je jedina autentina komunikacija oliena u solidarnosti u zajednikoj borbi, u otkriu da je moja pat-pozicija ista ona u kojoj se nalazi i Drugi. Na slian nain se Volerstin obraunava sa partikularizmima koje suprotstavlja univerzalizmu. Kada se univerzalne vrijednosti zloupotrijebe, ljudi nalaze utoite u partikularizmima. To je oigledna odbrana koja govori: Mi smo razliiti, a razliitost je vrlina. Vaa pravila su neprimjenljiva na nas ili loe utiu na nas ili su posebno napravljena da nam naude. Mi ih odbijamo i nae odbijanje ima istu moralnu snagu kao i vae pozivanje na univerzalnost tih pravila. On razlikuje nekoliko stanovita sa kojih se pribjegava partikularizmima, pa prema tome i vrste tih partikularizama: Partikularizmi gubitnika u trci univerzalizma (gubitnici su manjine, t.j. svi oni koji su na bilo koji nain razliiti od dominantne grupe u svjetskom sistemu); potom, partikularizmi nestajueg srednjeg sloja (t.j. onih grupa iji se status pod uticajem globalnog kapitalizma pogorava u odnosu na prethodni period); partikularizmi vjeito marginalnih grupa, parija naeg sistema (CrncAfroamerikanci, Aboridini, Romi); etvrtu vrstu partikularizma Volerstin pripisuje snobovima (onima koji smatraju da su iznad vulgarnosti mase); peta pripada dominantnoj eliti (ona se razlikuje od snobovskog partikularizma po tome to se krije iza univerzalizma). On prevodi sukob civilizacija u sukob univerzalizama/partikularizama, pobijajui istovremeno dvije aktuelne teorije o sukobu civilizacija (Hantington) i kraju vremena (Fukujama) zakljuujui: Ne postoje Drugi, bar ne Drugi koje ne moemo kontrolisati ako

31 32

Beck, Ulrich to je globalizacija Vizura, Zagreb, 2001, str. 195-199; Semprini, Andrea Multikulturalizam CLIO, Beograd, 2004, str. 133;

11

kolektivno razmiljamo o tome, razgovaramo o tome, odmjeravamo alternative i kreativno biramo. U drutveno-stvorenom svijetu mi smo ti koji stvaraju svijet.33 Iz svega navedenog, oito je da je univerzalizam vrlo kompleksan koncept iako se u samoj njegovoj sutini ogledaju najprostije ljudske potrebe. Stoga ovaj pregled strunih rasprava o biti univerzalizma elim da zatvorim rjeima jednog literate (iako sociologa po obrazovanju), Amina Malufa (Amin Maalouf) libanskog emigranta koji ivi u Parizu, koji moda jasnije, ali sigurno sa vie emocija govori o ovoj temi: Univerzalnost znai da je oveanstvo jedno. Raznoliko, ali jedno. Iz tog razloga, neoprostiva je greka nagaati se sa fundamentalnim principima pod veitim izgovorom da drugi nisu spremni da ih usvoje. Nema prav oveka za Evropu, i drugih prav oveka za Afriku, Aziju ili za muslimanski svet. Nijedan narod na zemlji nije roen za ropstvo, za tiraniju, za samovolju, za neznanje, za mranjatvo, niti za podjarmljivanje ena. Svaki put kad zanemarimo tu osnovnu istinu, izdajemo oveanstvo i izdajemo sebe same.34 Na koji nain univerzalizam predstavlja test za Evropsku uniju? U trenutku istine i transformacije EU ima mogunost izbora kosmopolitska otvorenost prema ovjeanstvu raznolikom, ali jednom, ili besciljno balansiranje na praznoj taki univerzalnosti u pokuaju da konano odgovori na pitanja:Ko smo Mi? Ko su Drugi?

...NEPOVREDIVIH I NEOTUIVIH LJUDSKIH PRAVA

Evropska unija svoje osnovne vrijednosti naziva nepovredivim i neotuivim ljudskim pravima. Logino bi, recimo, bilo obrnuto, da se potovanje ljudskih prava nazove univerzalnom vrijednou. Na ovaj nain, pod pojmom ljudskih prava EU podrazumijeva i slobodu i demokratiju i vladavinu prava... i ko zna ta jo. No, moda za ovu zbrku pojmova postoji logino objanjenje. Evropa je uvijek imala tzv. standarde civilizacije prema kojima je mjerila ostale narode. Ti standardi mijenjali su se u skladu sa aktuelnim politikim i ekonomskim ciljevima. Tako se kroz istoriju insistiralo na potovanju ratnog prava, trgovakih i diplomatskih protokola, politikom aparatu i funkcionalnim institucijama... Ovi pojmovi uvijek su bili nedovoljno definisani i dovoljno rastegljivi da bi mogli postati pokretna meta koju bi evropski narodi pomjerali sve dalje i
33

Wallerstein, Immanuel Cultures in Conflict? Who are We? Who are the Others? Journal of the Iinterdisciplinary Crossroads, Vol , No.3 (December 2004) strane 505 -521; 34 Maalouf, Amin Poremeenost sveta, Laguna, Beograd, 2009, str.56;

12

dalje prije nego bi pristali da nekoj ne-evropskoj zemlji priznaju da spada u civilizovana drutva. Evropa i dalje igra tu dobro nauenu igru. Zato, kada su u pitanju ljudska prava EU ima dvojaku politiku unutranju koja se tie potovanja ljudskih prava u okviru EU (i uglavnom se odnosi na sprijeavanje diskriminacije) i spoljanju koja je okrenuta ka promovisanju ljudskih prava u svijetu. Preciznije, pozivajui se na svoju politiku i moralnu teinu, globalne diplomatske domete, znaajnu ekonomsku mo i veliki budet namjenjen meunarodnoj pomoi, Komisija EU smatra da ima dovoljno uticaja za sprovoenje ove promocije. Na slian nain promocijom ljudskih prava bave se MMF i Svjetska banka uslovljavajui najsiromanije drave svijeta svojim ekonomskim aranmanima. Sam koncept ljudskih prava je takorei novijeg datuma jer iako je i u antikom i u srednjovekovnom sistemu bilo pokuaja da se utvrde razni etiki kodeksi, ne treba zaboraviti da je u oba ova sistema ropstvo bilo sasvim normalna stvar. Amerika deklaracija o nezavisnosti iz 1776. godine poziva se na oba osnova koje Volerstin navodi kao izvore univerzalnih vrijednosti prirodne i boije zakone: Mi smatramo oiglednim istinama da su ljudi stvoreni jednaki i da ih je njihov Tvorac obdario neotuivim pravima meu koje spadaju ivot, sloboda i traenje sree., kae se izmeu ostalog u deklaraciji. Uprkos ovim nadahnutim rjeima, amerikancima je trebalo gotovo dva vijeka da zaista prihvate da su svi ljudi jednaki. Da bi se dolo do prihvatanja ove oigledne istine morao se desiti graanski rat izmeu sjevera i juga (18611865), nakon kojeg je konano 1865. godine osloboeno oko 4 miliona robova. Iako osloboeni ropstva, afro-amerikanci bili su rtve zakonske segregacije sve do 1960. godine. Termin ljudska prava ulazi u upotrebu tek u XIX vijeku, iako se prvi put zvanino pominje nakon francuske revolucije (1789) u Deklaraciji o pravima ovjeka (mukarca!)i graanina. U decembru 1948. godine Generalna skuptina Ujedinjenih nacija usvojila je prvi meunarodni dokument koji se doslovno bavi ljudskim pravima Univerzalnu deklaraciju o ljudskim pravima. Deklaracija je usvojena sa 48 glasova za, 0 protiv i 8 uzdranih35. Ona je kasnije prevedena na vie od 300 jezika svijeta i ula je u Ginisovu knjigu rekorda kao najprevoeniji - pa time i najuniverzalniji36 dokument na svijetu. Iako se Univerzalna deklaracija ne poziva na specifino religijsko nasljee ve proklamuje slobodu vjeroispovijesti (ukljuujui i slobodu promjene vjeroispovijesti) ona je naila na otru kritiku islamskog svijeta, jer predstavlja sekularna shvatanja judeohrianske tradicije37 zbog ega joj se muslimani ne mogu povinovati a da time ne prekre erijatski zakon. Stoga je 1990. godine u Kairu donijeta Deklaracija o ljudskim pravima u islamu, koju je tada potpisalo 45 predstavnika zemalja Organizacije islamske konferencije (OIC). Sva prava i slobode formulisana u deklaraciji podreena su erijatskom pravu koje se smatra za jedini izvor deklaracije. Sam tekst je slian tekstu Univerzalne deklaracije, izuzimajui nekoliko znaajnih specifinosti koje se tiu prava ena, odobravanja oduzimanja ljudskog ivota i tjelesnog kanjavanja ako je to u skladu sa erijatskim pravom i nepostojanja slobode vjeroispovjesti. Stoga je kritika smatra ograniavanjem prava datih Univerzalnom deklaracijom o ljudskim pravima i ona se iz tog razloga ne moe smatrati komplementarnom u odnosu na Univerzalnu deklaraciju. Slina je situacija sa Arapskom poveljom o ljudskim pravima nakon ijeg je usvajanja (2008) Luiz Arbur (Louis Arbour), Visokom komesaru za ljudska prava Ujedinjenih nacija upueno mnotvo kritika zbog
35 36

Jugoslavija je bila uzdrana Tvrdnja preuzeta sa zvaninog sajta UN: http://web.archive.org/web/20071231161556/http://www.unhchr.ch/udhr/miscinfo/record.htm 37 Iz govora iranskog predstavnika u UN, Saida Raje-Korasanija, (Said Rajaie-Khorassani) 1982;

13

pozdravljanja dokumenta koji cionizam izjednaava sa rasizmom i zalae se za njegovu eliminaciju. Evropska unija tek se odnedavno bavi ljudskim pravima na nivou zajednice. Tri originalna sporazuma Evropske zajednice potpisana pedesetih godina nisu sadrala odredbe o zatiti ljudskih prava. Nakon vie od pedeset godina od osnivanja prve zajednice ovo pitanje se znaajno promjenilo. Sud pravde se izjasnio da opti principi Evropske zajednice ukljuuju zatitu osnovnih prava koja su dio zajednikih ustavnih tradicija zemalja lanica i koja su sadrana u meunarodnim konvencijama o ljudskim pravima u kojima su zemlje lanice saraivale ili su njihove potpisnice, to je potvreno sporazumom o osnivanju Evropske unije.38 U svakom sluaju, uprkos ovoj iroko postavljenoj definiciji Evropskog suda pravde, lanice EU se u Lisabonskom sporazumu umjesto za meunarodnu, univerzalnu, odluuju za sopstvenu (EU) varijantu ljudskih prava dajui na ovaj nain primat partikularnosti nad univerzalizmom. Ovo je ve vien scenario jer su na isti nain, izdvajajui Evropu od ostatka svijeta, drave lanice Savjeta Evrope dvije godine nakon donoenja Univerzalne deklaracije (1950) usvojile Evropsku konvenciju za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda Rjeene da, kao vlade evropskih zemalja koje su slinih pogleda i imaju zajedniko nasljee politikih tradicija, ideala, slobode i vladavine prava, preduzmu prve korake za zajedniko ostvarivanje izvjesnih prava (?) navedenih u Univerzalnoj deklaraciji39. Budui da sve lanice Savjeta Evrope nijesu lanice EU, EU je 2000-te izdvojila sopstvene univerzalne vrijednosti u posebnom dokumentu, Povelji o osnovnim pravima EU. Lisabonski sporazum obavezuje drave lanice na primjenu ove povelje koja je sastavni dio sporazuma. Ipak, tri drave lanice (Velika Britanija, Poljska i eka) posebnim su protokolima izdejstvovale da ova odredba ne obavezuje njihove sudove. Uprkos praksi da svaka drava definie osnovna prava i slobode ustavom, Britanci su otili i korak dalje dravni sekretar za pravdu Dek Strou (Jack Straw) pokrenuo je konsultativni proces u vezi donoenja modernog britanskog zakona o ljudskim pravima. Gornji i donji dom britanskog parlamenta oformili su zajedniki komitet za ljudska prava koji se nakon prvog izvjetaja 2008. godine, oglasio u junu 2009. godine sa ponovljenim pitanjem: Zato je Velikoj Britaniji potreban novi zakon o ljudskim pravima? No, ak iako bi svaki zaseok u Evropi imao svoju sopstvenu deklaraciju o ljudskim pravima, nastavilo bi se sa svakodnevnim povreivanjem i otuivanjem nepovredivih i neotuivih ljudskih prava. EU, samoproklamovani lider u oblasti ljudskih prava, zapravo je vrlo otro kritikovana zbog nepotovanja ljudskih prava (u oblasti imigracije, azila, antiterorizma i sl.) od meunarodnih aktera na ovom polju kao to su Amnesty International, Human Rights Watch i drugi. Dovoljno je pomenuti samo naslove nekih izvjetaja:Ironija ljudskih prava u Evropskoj uniji; Evropska unija i azil: iluzija zatite; Upranjeno mjesto lidera: Gdje je Evropska unija? Ljudska prava blijede na granicama? Anti-terorizam i krivino pravo EU...40 Partikularizacija i umnoavanje dokumenata o ljudskim pravima ukazuje na uveavanje ljudskih prava to paradoksalno ne ini ovjeka slobodnijim, ve se
38

Graig, Paul and de Brca, Grinne EU Law, text, cases and materials Oxford University Press, 2008, str. 377; 39 Evropska konvencija za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda(1950) preambula; Nakon Evropske konvencije uslijedila je Amerika konvencija o ljudskim pravima (1969) i Afrika povelja o ljudskim pravima i pravima naroda (1981); 40 Graig, de Brca, EU Law, text, cases and materials str. 380

14

zakonodavci samo trude da obezbijede zatitu od vjeito novih naina povreivanja i poniavanja jednog ljudskog bia (npr. kloniranje, trgovina ljudskim organima, zloupotreba linih podataka i sl.), to navodi na zakljuak da ljudska prava zapravo nisu nepromjenljiva i vjena, da e sjutra biti drugaija nego danas i da su uglavnom jedno u Rimu a drugo u Atini. Interpretacija ljudskih prava izvan okvira meunarodnih normi kroz upotrebu razliitih varijanti kulturnog relativizma slui iskljuivo zatakavanju krenja ljudskih prava, stoga svi kompromisi koji se navodno baziraju na kulturnim razlikama doprinose postavljanju novih prepreka na ionako neizvjesnom putu potovanja ljudskih prava u XXI vijeku pie Dejvid Litman.41 Ne postoji konsenzus o tome jesu li ljudska prava univerzalna ili ne. tavie, centralna tema savremene debate je da li ona treba da budu univerzalna ili ne.

1.3 SLOBODA, DEMOKRATIJA, JEDNAKOST

41

Littman, David Universal Human Rights and "Human Rights in Islam", lanak objavljen u asopisu Midstream (New York) 1999 http://www.dhimmi.org/Islam.html

15

Sloboda bi kao univerzalna vrijednost trebalo da ima znaenje koje se bitno razlikuje od prava. Meutim sutina ova dva pojma esto se mijea namjerno ili nenamjerno dovodei do zloupotrebe rijei i njenog znaenja. Da bismo doprinijeli mijenjanju ovog svijeta, u onome to je u njemu neprihvatljivo i nepodnoljivo ili to se moda svodi na isto, da bismo odoljeli promjenama koje se u njemu deavaju, i koje nam se obino predstavljaju kao neminovne potrebno nam je da unitimo lanu jednostavnost izvjesnih oiglednih pojmova., rekao je Etjen Balibar (tienne Balibar) analizirajui pojam granice na jednom predavanju o nasilju i pravu na azil u Evropi. 42 Dok je pravo neto to drava moe garantovati posredstvom i u okviru svojih sistema pravosua i javne uprave (pravo na pravino suenje, pravo na pristup informacijama) sloboda treba da predstavlja linu vrijednost ljudskog bia koju drava ne smije ugroziti (sloboda miljenja, uvjerenja, vjeroispovijesti). Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima poinje rjeima: Sva ljudska bia raaju se slobodna (lan 1). Meutim, ve u lanu 3 dolazi do transformacije smisla: Svako ima pravo na ivot, slobodu i bezbijednost linosti.. Dolazimo do prava na slobodu. Pravo je uvijek ogranieno uslovima. Sloboda bi trebalo da bude bezuslovna. No, pravo na slobodu ograniava se lienjem slobode. U nekim pravnim sistemima legitimno je i lienje ivota smrtna kazna kao ogranienje osnovnog ljudskog prava na ivot. U povelji o osnovnim pravima EU kae se: Svako ogranavanje primene prava i sloboda koje priznaje ova Povelja mora biti zasnovano na zakonu i mora potovati sutinu tih prava i sloboda. U emu je onda razlika izmeu prava i slobode? Prema liberalistikoj koli miljenja, nalik na kazivanja Marka Miljanova o ojstvu i junatvu, slobode t.j. osnovna prava imaju tu funkciju da zatite graanina od drave. Deterministi razlikuju slobodu za (npr. sloboda okupljanja i udruivanja) od slobode od (gladi, torture i sl.). U svakom sluaju, pojam slobode, koji danas poznajemo u obliku prava na slobodu a koji potie od Dona Loka (John Locke) prilino je udaljen od Ciceronovog libertas koje u sutini oznaava slobodu ovjeka da ivi kako eli. Moda zato u engleskom jeziku i postoje dvije rei za slobodu (freedom, liberty) iako je danas razlika izmeu njih zamagljena i nejasna. Sloboda ne bi smjela biti ograena bodljikavom icom zakona. Granica moje slobode je sloboda drugog ljudskog bia. Stoga se ona ne moe ograniavati zakonom, njime se samo moe kanjavati zloupotreba slobode, prelazak njene granice. Etimoloki, grka rije (sloboda) zapravo znai stii tamo gdje elite, to nas vraa na sami poetak ovog poglavlja. Gdje eli da stigne Evropa? Koje su njene slobode? Pored osnovnih parava, EU definie i osnovne slobode, ali na potpuno drugi nain i u potpuno drugom smislu. Zajedniko evropsko trite poiva na stubovima slobodnog kretanja roba i usluga, slobodnog kretanja kapitala i slobodnog kretanja ljudi (to se u krajnoj liniji ne odnosi na bilo koje ljude ve iskljuivo na radnike). Ovi trini principi poznati su pod imenom etiri slobode. Kantov prvi princip slobode iz Kritike istog uma glasi priblino43 ovako: Niko me ne moe prinuditi da budem srean u skladu sa njegovim poimanjem dobrobiti za druge, jer svako moe traiti svoju sreu na bilo koji nain koji mu odgovara [] Vlast (koja) moe biti
42

Balibar, tienne Od granica drava-nacija do podjeljene odgovornosti u jednom jedinom svijetu, Universit de Genve, 23. Septembar 1993. http://www.scribd.com/doc/28863447/Etjen-Belibar-StaJe-Granica 43 Navod je preuzet iz knjige Lekcija ovog vijeka Karla Popera, Alexandria Press i Nova srpska politika misao, Beograd, 2002, str. 103; skraenja citata su autentina.

16

zasnovana na principu benevolentnosti prema ljudima [], paternalistika vlast (imperium paternale) [] je najvei despotizam koji se moe zamisliti. Lao Ce () poduava da je srea u nedjelovanju, a jedina istinska sloboda ona koja nam omoguava da ne zavisimo od sopstvenih elja. U ovom kontekstu interesantno je govoriti i o vladavini prava (eng. Rule of Law) koja se ustvari odnosi na vladavinu zakona i princip da niko nije iznad zakona. Nakon Justinijanovog zakonika o kome je ve bilo rijei, ovaj princip se prvi put javlja u zapadnoj Evropi u XIII vijeku sa uvenim dokumentom Magna Carta Libertatum44 koji je potpisao engleski kralj Jovan Bez Zemlje pod pritiskom svojih barona. Meutim, dok je u samom poetku ovaj princip uveden da bi se privilegovani potinili zakonu, on u sistemu EU ima i drugu dimenziju koja se zove subsidijarnost. Princip subsidijarnosti se ogleda u tome da ak i u stvarima u kojima Unija nema ekskluzivnu nadlenost, ona moe da djeluje ukoliko zemlje lanice nijesu u mogunosti da postignu zacrtane ciljeve, t.j. ako postoje opravdanja da e se ciljevi uspjenije postii na nivou zajednice. Naravno, zvanino objanjenje kae da je cilj ovog principa da se odluke donose na nivou koji je najblii graanima. Svakodnevno umnoavanje evropskog zakonodavstva ne govori u prilog zvaninoj definiciji principa. Pri tom ne treba zanemariti odluivanje u organima Evropske Unije u kojima nisu predstavljene drave, odluke koje su obavezujue za sve drave bez obzira na to kako je odreena drava glasala u datom trenutku u oragnima u kojima ima predstavnike (glasanje kvalifikovanom veinom), kao i odluke donesene na nivou zajednice koje su obavezujue za sva fizika i pravna lica u svim dravama lanicama. EU je okarakterisana kao normativna sila45. ta onda u tom kontekstu podrazumijeva vladavina prava t.j. zakona? Onaj ko diktira pravo, odnosno zakone vlada. Simbolina parafraza latinske maksime Cius regio eius iustitia ija je vlast, njegova je pravda. U ovom pokuaju tumaenja rijei i izraza koji su kao parole ponovljeni toliko puta da su potpuno obezvrijeeni (libert, galit, fraternit, bratstvo i jedinstvo) i lieni smisla, demokratija zauzima posebno mjesto. Iako demokratija potie iz antikog doba, njena glorifikcija je novijeg datuma. Antiki mislioci o njoj nijesu imali tako lijepo miljenje. Demokratska vlast je na smrt osudila Sokrata jer su se njegova shvatanja mimoilazila sa shvatanjem veine. Njegov uenik Platon, zbog toga je demokratiju smatrao gotovo ravnom tiraniji. U demokratiji je pogreno to, tvrdi Platon, to ona polazi od pogrene premise da su svi ljudi jednaki. Za Platona demokratija predstavlja vladavinu onih koji su siromani i materijalno i duhom. Platonov uenik, Aristotel je umjereniji, meutim, on rije demokratija upotrebljava u razliitom smislu od onoga koji poznajemo danas ona ima negativan prizvuk. To je zapravo vladavina svjetine46. Aristotel za uspjenu demokratiju propisuje tri uslova - autonomiju, autohtoniju i autarhiju, odnosno mogunost samostalnog propisivanja i obavezu potovanja zakona, zajednitvo i lojalnost prema zajednici i samodovoljnost, t.j. nezavisnost od spoljnih faktora. Kroz tri generacije antikih filosofa (Sokrat, Platon, Aristotel) primjetno je izmeu ostalog i tupljenje otrice kritike, tako da se danas kritika demokratije smatra u najmanju ruku varvarskom. Branitelji demokratije e rei da antika (Atinska) demokratija zapravo i ne odgovara definiciji vladavine veine iz nje su bili iskljueni robovi, ene i djeca. Meutim, i liberalna demokratija boluje od iste pogrene matematike. Narod koji vlada u
44

Velika povelja slobod Manners, Ian and Lucarelli, Sonia Values and Principles in European Union Foreign Policy, Routledge, London 2006. str.207 46 Aristotel, Politika Globus, Zagreb, 1988. Pogovor prevoditelja demokracija nije znaila - i nije ni mogla znaiti - ono to znai u dananjim imenovano demokratskim dravama bilo Istoka bilo Zapada... str. 280
45

17

liberalnoj demokratiji ukljuuje samo birako tijelo ono to su u antiko doba bili robovi danas su izbjeglice i imigranti koji u demokratskim drutvima nemaju pravo glasa. Statistika svjedoi da od 100% birakog tijela 30%-40% redovno apstinira. Dakle, onih 60% - 70% birakog tijela glasa za vie opcija od kojih pobjednika mora da ima bar polovinu glasova. to se optimalno svodi na 30%-35% birakog tijela i naravno, manji procenat u odnosu na itavu populaciju. O kakvoj veini onda govorimo? Kada demokratija uzvikuje da je ona predstavnik tenji malog oveka i da biti protivu nje znai biti protivu irokih slojeva, onda je pitanje da li demokratija zadovoljava tenje na koje se poziva. Ali, nezavisno od toga pitanja, a ono je, priznae se, bitno, ima neto to je ovde jo presudnije, a to je da voleti ljude nije isto to i potovati njihove zablude, pie predratni beogradski advokat Miomir Nikoli u svojoj kritici demokratije.47 Demokratija nije dala narodu nita od onoga to mu je obeala, ali mu je dala obmanu da je suveren i da preko predstavnika koje bira vlada sam sobom. Narodi se najtee odriu slinih obmana koje laskaju njihovoj sujeti. Nije sloboda u tome da narod pod uticajem izborne borbe i svega onoga to ona neminovno donosi sobom, u jednom danu odluuje za vie godina unapred o visokoj dravnoj politici za koju u ogromnoj veini nije spreman i koja ga uostalom ne zanima. Sloboda je u tome da se sa porodice, optina, sreza, pokrajine, poziva, prosvete, crkve skine haotini ali toliko tei pritisak drave koji grane vrea u njihovu dostojanstvu, ometa u njihovu radu, koi u njihovu razvitku. Narodu bi se uzela iz ruku zveka suvereniteta ali bi u naknadu graani dobili niz stvarnih vlasti, prava, sloboda. Opasno je, tvrdi Nikoli, kada se jemstvo za slobode graana trai u demokratskim raspoloenjima vlade. Svaka vlast je sklona da gazi slobode. Demokratska vlast je neminovno osuena na to, poto se odrava izbornim uspehom, tako da je za nju gaenje sloboda pitanje opstanka. Jurgen Habermas (Jrgen Habermas) posmatra relaciju izmeu nacije, vladavine prava i demokratije povezujui ih sa sljedeim problemima: pravo na samoopredjeljenje, jednaka prava u multikulturalnim drutvima, pravo na intervenciju, prenoenje suverenih prava na nadnacionalne institucije. Habermas ova tri elementa postavlja u sasvim drugi ugao posmatranja od onog koji je dosada izloen u ovom radu. Naime, on im ne pripisuje nikakve univerzalne vrijednosti on ih smatra za inioce dravnosti. Habermas polazi od Rusoove (Rousseau) postavke da demokratsko samoopredeljenje nema kolektivistiku i istovremeno iskljuivu dimenziju koju ima sticanje nacionalne nezavisnosti jer ono ne obavezuje na homogenost etnike zajednice. Formiranje graanske drave zasniva se na principu jednakosti pred zakonom svakog graanina (vladavina prava), dok sticanje nacionalne nezavisnosti implicira slobodu i nezavisnost nacije od spoljnih faktora (autarhija). Prema tradicionalnim shvatanjima vezivno tkivo zajednice ima Janusovo lice etnike povezanosti (autohtonija) sa jedne strane i druvenog ugovora na osnovu izraene slobodne volje pojedinca (autonomija). To je ujedno i paralela izmeu buroaskog koncepta koji se kristalizuje oko fiktivnog zajednikog nasljea i republikanskog koncepta koji se oslanja na identifikaciju pojedinca sa ustavom i njime postavljenim ciljevima. Habermas dalje poredi viziju Karla mita (Carl Schmitt), koji pojedinca u drutvu vidi kao komunikativno bie sposobno za solidarno povezivanje i uzajamno razumijevanje u ostvarivanju drutvenih interesa, sa tradicionalnim shvatanjima koja se baziraju na instrumentalistikom vienju ostvarivanja interesa putem poluge politike volje. Imajui u vidu izazove dannjice, zakljuuje Habermas, smatram da je republikanski koncept druvenog dogovora (t.j. komunikativnosti pojedinca) u veoj mjeri odgovarajui od etnonacionalnog, pa ak i od komunitarnog koncepta nacije, vladavine prava i demokratije.48
47

Nikoli, Miomir, Primedbe o demokratiji, ''Ideje'' br. 14. od 16.2.1935. str. 3, Informacioni centar Komentar http://www.komentar.rs/3/demonokratija/----/

18

Ideja da su svi ljudi jednaki prvi put se pominje u filozofiji Stoika. Sa postulatima prirodnog prava ova ideja ugraena je u Justinijanov zakonik. Bilo je potrebno vie od deset vijekova da bi se ona kao francusko egalit ponovo pojavila u pravnim izvorima Evrope u okviru Deklaracije o pravu ovjeka i graanina. Ljudi ustvari nijesu jednaki. Svako od nas potpuni je original sa sopstvenim otiscima prstiju, sopstvenim uvjerenjima, tenjama i potrebama. Imamo, naravno mnogo zajednikog, prije svega ono to nas ini ljudskim biima. Ako su rimski carevi i engleski kraljevi bar na papiru bili jednaki pred zakonom sa svojim podanicima, zato mi onda doputamo itavoj vojsci inovnika (diplomate, poslanici, sudije) da pod odreenim uslovima budu iznad zakona? emu imunitet? Sa druge strane, ta je sa neuraunljivim osobama? Sa maloletnicima? Onima koji imaju uticaj i novac? Jesu li svi oni jednaki pred zakonom? Na kraju, sudije su samo ljudi. Subjektivni su, korumpirani, imaju predrasude Ako smo jednaki, zato onda postoji toliko raznih oblika diskriminacije? Imamo li jednake mogunosti i prilike u drugim sferama ivota? Pri zapoljavanju, obrazovanju, zdravstvenoj zatiti? Da li je dovoljno napomenuti da ivimo u svijetu u kojem 20% populacije troi 80% prirodnih resursa. Da li je potrebno rei da nekoliko najbogatijih ljudi na svijetu ima godinje prihode koji premauju godinji budet itavog afrikog kontinenta? Uzaludno je dalje troiti rijei na farsu o jednakosti. Kroz moralni esperanto Evropske unije gdje sve prti od velikih rijei (demokratija, sloboda, ljudska prava) i njihovih uglavnom pogrenih interpretacija, stidljivo se provlai jedan pojam koji za razliku od ostalih doputa ogranien obim manipulacije, te nije naroito (zlo)upotrebljavan. Jedna od osnovnih proklamovanih vrijednosti Evropske unije je i solidarnost. Svi mi koji smo ivjeli u socijalizmu vrlo dobro znamo ta je solidarnost. Solidarnost je kada drava razree globu (to se u sociijalizmu zvalo samodoprinos) za nerazvijena podruja, a ta podruja ipak ostanu nerazvijena uprkos naoj iznuenoj solidarnosti. Lekciju o evropskoj solidarnosti najlake je bilo nauiti pratei izjave njemake kancelarke Angele Merkel vezane za ekonomsku krizu u Grkoj izmeu januara i juna 2010. godine. Od prilino nepokolebljivog stava u januaru, kada je Merkelova kategorino odbijala mogunost da Njemaka direktno pomogne Grku, pa sve do pojave opasnosti krajem marta da grka kriza ugrozi stabilnost Eurozone, Merkelova je u maju, potpisujui pomo od 22 milijarde eura Grkoj izjavila: "Evropa je na raskrsnici. Ni manje ni vie, radi se o budunosti Evrope i budunosti Njemake u Evropi.49 Ekonomska kriza pokazuje da evropljane najvie boli udarac po depu. Finansijska kriza Grke iznosi na videlo odsustvo bilo kakvog duha zajednitva u EU. Ona solidarnost koju naglaavaju [lideri EU]je solidarnost sa njihovim sopstvenim investicijama. Ne postoji popularna solidarnost meu narodima. EU je uspostavila surogat-ideologiju internacionalizma: odbacivanje nacionalne drave kao izvora svih zala, naduvan ponos Evropom kao centrom ljudskih prava, Evropom koja daje moralne pouke svetu pie Dajana Donston (Diana Johnstone).50 Ova kriza ima dva upeatljiva nivoa. Iako je prevashodno ekonomska, Evropska zajednica za sebe takoe tvrdi da je zasnovana na
48

Habermas, Jrgen: The Inclusion of the Other (On the Relation between the Nation, the Rule of Law, and Democracy) Cambridge, Ma., 1998, 129-153 49 Guardian, Wednesday 5 May 2010 19.33 BST, http://www.guardian.co.uk/world/2010/may/05/greece-crisis-threatens-eu-future-merkel-germany 50 Johnstone, Diana Pad Grke, Daily News MONTENEGRO, 8. mart 2010 http://dailynewsmn.wordpress.com/2010/03/08/1-185/ lanak je originalno objavljen u amerikom on-line magazinu Counterpunch, March 1, 2010 http://www.counterpunch.org/johnstone03012010.html

19

solidarnosti da je to jedno sestrinstvo drava i bratstvo naroda. Meutim, sadanji ekonomski deficit nije nita u poreenju sa ljudskim deficitom koji zbog njega izbija na povrinu. Jednostavno reeno, grka kriza pokazuje ta se dogaa kada jedan slabi lan ove zajednice zapadne u nevolju. Isto to se dogaa irom sveta, tamo gde nema neke takve pretenciozne zajednice, koja sama sebi neprekidno estita zbog sopstvene posveenosti ljudskim pravima. Ekonomski snani tite sopstvene interese na raun ekonomski slabih.

1.4

IN VARIETATE CONCORDIA51

Evropski moto ujedinjeni u razliitosti koji pokuava da pomiri dvije krajnosti partikularnu i univerzalnu, nestao je iz preambule ustava u toku njegovog preobraenja u Lisabonski sporazum. Ipak, retorika o evropskom zajednitvu ne posustaje. Predsjednik Evropske komisije je povodom dana Evrope, 9. maja ove godine, uprkos realnim problemima sa kojima se EU suoava, svoj govor zavrio rjeima: Zajednitvo i solidarnost su klju uspjeha evropskog projekta. Vizija Evrope koju razlike ne dijele ve ujedinjuju zvui plemenito, meutim, pitanje je koje su to razlike koje je EU spremna da prihvati? injenica je da je uslovljavanje lanstva kriterijumima iz Kopenhagena ustanovljeno tek 1993. godine, kada je EU ve imala 12 lanica, nakon pokuaja Turske i Maroka da se pridrue zajednici. Savjet ministara spoljnih poslova lanica EU odbio je aplikaciju Maroka smatrajui da Maroko nije evropska drava. Nasuprot tome, bive evropske kolonije (Azorska i Kanarska ostrva, Martinik, itd.) nalaze se u sastavu EU. Da li je jedna drava evropska ili nije je pitanje koje se moe razmatrati sa geografskog, kulturnog i politikog aspekta kae se u tekstu o pravnim aspektima pridruivanja objavljenom na internet stranici Evropskog parlamenta52. Osnovni kriterijum za lanstvo u EU je da drava koja eli da se pridrui zajednici ima stabilne institucije koje grantuju demokratiju, vladavinu prava, ljudska prava, zatitu manjina i trinu ekonomiju koja moe da odgovori izazovima zajednice. ta bi se dogodilo kada bi EU aplicirala za lanstvo u EU? pita se Ulrih Bek. Bila bi glatko odbijena. Zato? Zato to Evropska unija ne ispunjava sopstvene kriterijume demokratije i evropejstva. Ovaj paradoks pogaa tano u srce pitanja ta ne valja sa Evropskom unijom. Ona nije dovoljno evropska.53 Dakle, kada se za jednu dravu politiki utvrdi da je evropska, ona mora da se jo malo evropeizira da postane jo evropskija nego to je bila, prihvatajui evropske (ili univerzalne?) vrijednosti zajednice. Da li se u procesu pridruivanja t.j. evropeizacije neke neprihvatljive razlike nepovratno briu da bi nova lanica kasnije mogla da bude ujedinjena u (prihvatljivoj, evropskoj) razliitosti?

51 52

In varietate concordia (lat.) ujedinjeni u razliitosti http://www.europarl.europa.eu/enlargement/briefings/23a2_en.htm 53 Beck, Understanding the Real Europe: A Cosmopolitan Perspective

20

Evropa u post-modernom drutvu ne moe se porediti sa takozvanim amerikim kotlom za taljenje u kome su se do osiromaene neprepoznatljivosti smijeale razliite kulture, religije i identiteti, pie Ale Debeljak u Sumraku idola54, ona je zapravo vie slina zdjeli za salatu. Prednost je u tome to osnovne sastojke, zaine i dodatke vrlo lako moemo prepoznati ne bojei se da e oni nestati u procesu meusobnog proimanja koje im na kraju ipak daje poseban ukus. Ima li u toj evropskoj salati previe orijentalnih zaina? Neki smatraju da ima. Evropski parlament je nakon izbora 2004. godine odbio kandidature za 25 poslanika iz deset antiimigrantskih, neo-nacistikih i ekstremno desniarskih partija iz sedam drava lanica55. Nakon to je panija 2005. godine odobrila legalan boravak za 750 000 ilegalnih imigranata, sve se glasnije zagovara tretiranje ovog pitanja na nivou zajednice. EU je u procesu izrade zajednike imigracione politike. Od usvajanja Hakog programa koji je svojevrsna prethodnica zajednike imigracione politike, EU je donijela pedesetak propisa na ovu temu. Veina tih propisa odnosi se na deportacije i protjerivanje ilegalnih imigranata. U EU legalno boravi oko 25 miliona dravljana treih zemalja56. Neto migracija (razlika izmeu imigracije i emigracije) kretala se u periodu od 2002. do 2007. godine izmeu 1.64 i 2.03 miliona ljudi godinje. Tokom 2007. godine broj imigranata u EU (neto migracija) bio je etiri puta vei od prirodnog prirataja stanovnitva. 57 Dok moderna sociologija pokuava da objasni zato je pojedincu ili grupi potreban drugi (Jrgen Habermas, The inclusion of the Other) i kako se odnosimo prema drugosti uopte, evropska homofobija izmislila je i tree podiui jo jednu ogradu izmeu sebe i drugih. Naime, drave koje nijesu lanice EU nazivaju se u brojnim evropskim dokumentima treim zemljama. Pojam treega (tree lice) dolazi iz ugovornog prava gdje je potpuno jasno ko su ona prva dva. U meunarodnom vojnom argonu dravljani treih zemalja su oni pojedinci koji nisu dravljani zaraenih strana ali su angaovani od jedne ili druge strane, dakle, strani plaenici. Evropska unija definie dravljane treih zemaljakao osobe koje nisu dravljani Unije i nemaju pravo na slobodno kretanje u skladu sa Pravilnikom o engenskim granicama.58 Pravo na slobodno kretanje se po tom pravilniku izmeu ostalog moe dobiti putem sporazuma koje su zakljuile Zajednica i njene zemlje lanice sa jedne strane i tree zemlje sa druge strane59. Ukoliko su Zajednica i njene zemlje lanice na jednoj strani zato su tree zemlje tree a ne druge? U uvenoj Utopiji Tomasa Mora60, djelu iji je naslov i danas sinonim za nedostino savreno drutvo, u poglavlju o robovima kae se: Postoji jo jedna vrsta robova koju sainjavaju radni i siromani nadniari koji iz drugih zemalja dobrovoljno dolaze da slue u Utopiji. Sa njima postupaju lepo i gotovo isto tako blago kao i sa graanima, samo to im se daje neto vie posla, jer su naviknuti na teke radove. Ni danas, nakon gotovo pet vijekova, teko je zamisliti da bi siromani nadniar iz strane zemlje mogao biti tretiran
54 55

Debeljak, Ale Sumrak idola, Meandar, Zagreb 2002. str. 10; Brady, Hugo EU Migration Policy An A-Z, Center for European Reform, London, 2008, p. 29; 56 TCN Third country nationals dravljani treih zemalja, oni koji nemaju dravljanstvo nijedne lanice EU 57 EUROSTAT Statistiki godinjak za 2009. Godinu http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-CD-09-001-03/EN/KS-CD-09-001-03-EN.PDF 58 Regulation (EC) No 562/2006 of the European Parliament and of the Council of 15 March 2006, establishing a Community Code on the rules governing the movement of persons across borders (Schengen Borders Code) 59 lan 5(b) Uredba EC No 562/2006 60 More, Thomas Utopija, Utopija, Beograd, 2002, str. 147;

21

drugaije nego kao rob. Iako se sa njim lepo i gotovo isto blago postupa on ipak ne moe biti graanin Eutopije61. Uprkos stalnim upozorenjima na starenje drutva to izaziva vea socijalna davanja i neproduktivni prirodni prirataj, koji se, kau demografi, opasno pribliio taki sa koje nema povratka62, broj onih imigranata kojima se priznaje pravo na dravljanstvo zanemarljivo je mali. Unija sa tim nema nita. To je pojedinana briga zemalja lanica. Finski ministar finansija Jyrki Katainen prole godine je izjavio: Do 2025-te bie nam potrebno 1,8 miliona imigranata ukoliko elimo da rjeimo problem radne snage. Finska je pored Italije i Japana u samom vrhu liste zemalja sa najstarijim stanovnitvom. Ipak, tokom 2007., samo 4824 stranca dobila su finsko dravljanstvo. Uz to treba imati u vidu da na nivou EU, 40% onih koji dobiju dravljanstvo predstavljaju doseljenike iz neke druge zemlje lanice. Tokom 2009. godine podnijeto je 261,000 zahtjeva za azil u EU63. Veina je odbijena, odobreno je 78 800 zahtjeva64. Ma koliko da je doseljavanje stanovnitva potrebno bogatijim zemljama, ipak ga, s obzirom na posledice, treba tretirati kao veliki problem. [] jeftina radna snaga je prilino popularna i koristi se ak za rad na crno; gastarbajtere, naravno, podnosimo i kada treba obavljati poslove za koje ne moemo da naemo sopstvenu radnu snagu. Ali []relativno je lako stvoriti negativno raspoloenje prema takvim doseljenicima65 pie austrijski politiar Erhard Busek, koji je nekada predsedavao Paktom za stabilnost, a danas je koordinator Inicijative za saradnju u jugoistonoj Evropi (SECI). Primjetno je da Morova i Busekova retorika imaju svojih slinosti, s tim da Busek ne pominje lepo i blago postupanje ve podnoenje i negativno raspoloenje. U Legendi Evrope Kuncevi66 govori o Rimu kao kolijevci savremene zapadne civilizacije: antiki Rim imao je pred sobom dva potpuno oprena puta. Mogao je da ostane oslonac italstva, domaeg duha koji nije dozvoljavao druge bogove, druge obiaje, jezik, kuhinje i umetnosti, ili je mogao da se otvori prema svemu to je dolazilo sa strane. Ta dva pravca dugo su se sukobljavala i svaki od njih imao je istaknute pobornike i predstavnike. Pobedio je drugi princip. Rim je najpre svoja graanska prava priznao stanovnicima poluostrva, zatim izabranim gradovima i oblastima, a na kraju svima. U veini zemalja Evropske unije dravljanstvo se smatra nagradom kojoj prethodi dug pripremni period. U nekim dravama kao donedavno u Nemakoj ta mogunost nije ni postojala za osobe negermanskog porekla.67 U zemljama lanicama Evropske unije dravljanstvo se uglavnom dobija u skladu sa dravljanstvom roditelja (ius sangvinius). Ne postoji prava primjena dobijanja dravljanstva
61

Mitja Velikonja u svojoj knjizi Eurosis kritika novog eurocentrizma vrlo matovito izvodi razliite neologizme iz rei Evropa. Jedno od poglavlja knjige zove se Eutopija. 62 point of no return u demografskom argonu sputanje stope prirodnog prirataja ispod 2.1 koliko je neophodno za prostu reprodukciju broja stanovnika. 63 EUROSTAT Characteristics of asylum seekers in Europe, Data in focus 27/2010 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-SF-10-027/EN/KS-SF-10-027-EN.PDF 64 EUROSTAT press release 89/2010 - 18 June 2010 Asylum decisions in the EU27 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/3-18062010-AP/EN/3-18062010-AP-EN.PDF 65 Busek, Otvorena kapija ka istoku, str.77; 66 Kuncevicz, Legenda Evrope, str. 121; 67 Giddens, Evropa u globalnom dobu, str. 157;

22

po mjestu roenja (ius soli) jer je redovno ograniena uslovom da je bar jedan roditelj djeteta dravljanin, osim kada su u pitanju djeca nepoznatih roditelja. Ovaj sistem objanjava injenicu da mnogi imigranti tree generacije nemaju pravo na dravljanstvo. Sticanje dravljanstva naturalizacijom uglavnom je uslovljeno dugim legalnim boravkom u zemlji (5-10 godina), poznavanjem jezika, materijalnom obezbijeenou i drugim specifinim uslovima. Pored toga, u 15 od 27 drava lanica neophodno je poloiti test poznavanja kulture zemlje domaina. Jedna treina imigranata u Velikoj britaniji ne uspijeva da poloi ovaj test. Test u Njemakoj, iako ima samo 33 pitanja koja se biraju iz kataloga od 310, takoe vai za jedan od teih. Evo primjera pitanja: Ko je bio prvi kancelar Federaralne Republike Njemake? Ko moe da postane sudija porotnik? Zato se bivi kancelar Vili Brant (Willy Brandt) spustio na koljena u bivem varavskom getu 1970. godine? Sve u svemu, raznolika praksa EU 27 kree se od dijaloga kultura, a za dijalog su uvijek potrebne dvije strane koje nijesu ujedinjene, do pokuaja potpune asimilacije gdje su razliitosti svedene na najmanju moguu mjeru. Dobijanje dravljanstva bilo koje zemlje lanice EU automatski povlai priznavanje dravljanstva EU. Koncept evropskog dravljanstva prvi put se pominje u ugovoru iz Mastrihta (Ugovor o EU). U domaoj literaturi potencira se izraz graanstvo EU jer EU nije drava pa se dravljanstvo smatra neadekvatnim. No, u naem se jeziku termin graanstvo koristi u drugaijem kontekstu, tako da se engleska rije citizenship ili francuska la citoyennet ili italijanska cittadinanza pa ak i ruska prevodi kao dravljanstvo. Oblik u kojem je kod nas u upotrebi rije graanstvo odgovarao bi i engleskoj rijei citizenry koja oznaava ukupno graansko tijelo, javnost, stanovnitvo, ljude kao grupu. Renik graanstva/dravljanstva/narodnosti, klasini koncepti iz arsenala dravotvorstva i politike teorije koja se bavi ovim pitanjima, jedini su koje posedujemo, pie Vajler u eseju Eros i civilizacija68. S pravne take gledita evropsko dravljanstvo ili graanstvo predstavlja novi pravni institut, dosad nepoznat u meunarodnom pravu. U sadanjem obliku ono nudi vrlo ogranienu listu prava i ne namee nikakve obaveze, te ga pravnici smatraju plastinim i praznim69. Dravljani drava lanica automatski postaju dravljani, t.j. graani EU. Dravljanstvo Unije dopunjuje a ne zamjenjuje nacionalno dravljanstvo. Jedna od tih dopuna je mogunost dravljanina/graanina unije da se kandiduje na lokalnim izborima u drugoj zemlji lanici na osnovu svog boravita/prebivalita iako nije njen dravljanin. Ako promjenimo ugao posmatranja, moemo se zapitati ta koncept dravljanstva trai u nadnacionalnom sistemu. Ako je vizija Unije stvaranje zajednice naroda a ne stvaranje naroda zato je toj zajednici potrebno dravljanstvo/graanstvo? Ukazuje li to na mogui put prema stvaranju dravnosti EU, ili, ako i dalje ostajemo u kontekstu nedravnosti, onda zasigurno idemo prema novom modelu upravljanja zajednicom sa viestrukim nivoima od lokalnih do nadnacionalnih, u kojem nacionalni nivo ne igra presudnu ulogu. U svakom sluaju, ova novotarija nije nam donijela samo Eurograanina,
68

Weiler, Joseph, H.H Ustav Evrope Ima li novo odelo svoga cara? i drugi eseji o evropskoj integraciji, Filip Vinji, Beograd, 2002. 69 Vasiljevi, Snjeana Europsko graanstvo, u Pridruivanje Hrvatske Europskoj uniji - izazovi sudjelovanja, Institut za javne financije i Zaklada Friedrich Ebert, Zagreb 2006. http://www.fes.hr/E-books/pdf/Pridruzivanje%20hrvatske%20EU_4_svezak/05.pdf

23

Homo Europiensisa ovijalni primerak engenskog oveka70 kojeg Kneevi opisuje kao skakutavo bie koje sa evropskog zaletita preskae granice i koji se nada da granine prepreke vie ne postoje, ve i Eurostranca za kojeg je granica tendenciozno sasvim drugaija stvar: ne samo da je ona prepreka koju je veoma teko prei, ve je to i mesto o koje se neprekidno spotiemo, koje prelazimo u jednom ili drugom smeru ve prema tome da li je re o proterivanju ili o spajanju porodice71 Balibar engensku konvenciju i pratee policijske sporazume vidi kao Evropsku konstrukciju anti-dravljanstva koja omoguava novi vid diskriminacije izmeu dravljanina i stranca. Dravljanstvo je pie Bek72, osnovna demokratska ivotna namirnica, a ne bombon koji se daje djetetu ako je bilo dobro. No, nije dovoljno biti dravljanin EU. O tome svjedoi nedavno protjerivanje rumunskih i bugarskih Roma iz Francuske. Reakcije na Sarkozijevu politiku brojne su i razliite. Ministar spoljnih poslova eke Republike Karel varcenberg (Karel Schwarzenberg) to ovako komentarie:Nain na koji predsjednik Sarkozi protjeruje rumunske dravljane je u suprotnosti sa duhom i propisima Evropske unije. Blago reeno, teko se oduprijeti sumnji da rasistiki stavovi ne igraju ulogu u ovom aktu.73

1.5 EVROPSKI IDENTITET

Pitanje evropskog identiteta u ovoj taki postaje neizbjeno. U Evropskom alfabetu Karla Markusa Gausa, briljantnom rjeniku u kome autor kao majstor istonjake vjetine akupresure upire na bolna mjesta starog kontinenta, pod slovom I je pria o identitetu. Identitet, kae Gaus, nije nikakav sud od gline u kome se krije bie pojedinca ili njegove zajednice, ve mnotvo mogunosti koje se pruaju pojedincu ili grupi, kritikujui statian koncept identiteta kao neega to je neophodno sauvati u izvornom obliku. Identitet je istovremeno defanzivna i ofanzivna kategorija. [...] On je oruje malih naroda, koji u svom ne uvek bezrazlonom strahu da bi mogli potonuti u velikom moru naroda neguju kult diferencije i padaju u histeriju razlikovanja- a on je i oruje velikih naroda koji su svojevremeno krenuli velikonemakim ili velikoruskim putem da vrate kui svoje susede kao izgubljenu brau, kao zemljake koje treba spasiti. On je popularan kod onih koji upravljaju siromanim dravama, koji ele da svoje stanovnitvo dre u pokornosti ne garantujui mu pritom nikakvo blagostanje i popularan je kod monika bogatih drava kad ele da imaju neprohodne granice. Identitet je dakle aktuelan i u modi, i ukoliko je fiktivniji, utoliko mu je cena vea. Ovako shvaen, identitet nije ono to nas ini meusobno slinima, ve ono to nas razlikuje od drugih. Ne treba zaboraviti ni injenicu da je identitet prije svega lina kategorija. Manipulacije kolektivnim identitetom mnogo su uspjenije kod pojedinaca sa pomanjkanjem linog. A kolektivnih identiteta ima mnogo... od navijaa fudbalskog tima,
70

Kneevi, Milo etiri modusa evropske budunosti, Srpska politika misao, br1-4 2004, str.2966; 71 Balibar, Od granica drava-nacija do podjeljene odgovornosti u jednom jedinom svijetu 72 Beck, to je globalizacija str. 340; 73 Earth Times, Sun, 29 Aug 2010 09:43:35 GMT http://www.earthtimes.org/articles/news/341532,slams-sarkozy-roma-deportations.html

24

ljubitelja odreenog muzikog pravca, pripadnika politike partije, vjernika odreene vjere pa do lanova neke stupidne grupe na facebook-u. Nacionalni identitet je jo samo jedan u nizu. Meutim, dok je kod prethodno nabrojanih kategorija sr zajednikog identiteta prilino jasna, kod nacionalnog identiteta se stvar dodatno komplikuje. Nacionalni identitet trebalo bi da se poklapa sa nacijom, no nerijetko se on poklapa sa dravom jedan ponosni vajcarac ne pridaje ba mnogo znaaja tome to je ustvari Italijan ili Francuz; o Amerikancima i da ne govorimo... Do nedavno smo i sami, kao Jugosloveni imali slina iskustva. Nacionalni identitet teko je povezati i sa jezikom (samo probajte da jednog Austrijanca nazovete Njemcem) a ni sa religijom u susednoj Albaniji ive Albanci katolici, pravoslavci i muslimani. Teko ide i sa teritorijom. Ne samo da u Evropi ne postoji drava ije se granice poklapaju sa prostorom gdje ivi iskljuivo jedan narod nego je to vrlo rijedak sluaj u svijetu. ak iako pokuamo sa zajednikom istorijom i kulturom uvijek postoji neki izuzetak koji e nas uvjeriti u suprotno. Uzmimo na primjer Rome ima ih oko osam miliona i nemaju dravu, zajedniku istoriju, vjeru, pa ak i romski jezik ima bezbroj svojih dijalekata i varijanti tako da se meu sobom teko mogu razumjeti. Ono to Romi nazivaju svojim nacionalnim (etnikim) identitetom najblie je zamiljenom identitetu evropske nadnacionalne tvorevine. Da bi se kreirao evropski identitet koriena su razna sredstva socio-kulturnog ininjeringa. Dirk Jakobs i Robert Majer sa Univerziteta u Utrehtu u eseju Evropski identitet zamisao, injenice i fikcija74 navode podugaak spisak: upotreba istorijskih mitova; pozivanje na zajedniko hriansko nasljee i zajedniku politiku i pravnu istoriju poev od antikog doba, tradiciju humanizma i sl.; stvaranje ideologije - Evropa je pacifistiki, demokratski pokret sa modernizujuim i civilizujuim aspiracijama; izvoenje sekularnih rituala (izbori za Evropski parlament); upotreba eurosimbolizma (zastava, himna, format pasoa...); zajednika valuta; brojni obrazovni programi (Erasmus i sl.); koncept evropske mobilnosti; evropsko dravljanstvo sa specifinim pravima; itd. Evropskih 9 je 1973. godine u Kopenhagenu donijelo deklaraciju o evropskom identitetu. Deklaracija definie evropski identitet kao zajedniko nasljee, interese i posebne obaveze devetorice, kao i stepen zajednitva koji je ve ostvaren u okviru Zajednice. Takoe, identitet ukljuuje obim zajednikih aktivnosti u odnosu na ostatak svijeta i odgovornosti koje iz toga proistiu. Mastriki sporazum ne bavi se unutranjom dimenzijom evropskog identiteta. U njemu se kao jedan od prioriteta novostvorene Unije istie potvrivanje njenog idntiteta na meunarodnoj sceni, naroito kroz primjenu zajednike spoljne i bezbjednosne politike ukljuujui i eventualni okvir za zajedniku politiku odbrane koja moe prerasti u zajedniku odbranu, koja se nakon propasti ustava, definie Lisabonskiam sporazumom. Pozivajui se na druge analitiare (Sloterdijk, Brague) Jakobs i Majer skreu panju na postojeu evropsku tradiciju stvaranja imperije koja je uvjek poduprta vjerovanjem u velianstvenost i ispravnost vizija i ideja njenih tvoraca. Drugi treba da budu civilizovani i obrazovani da bi shvatili velianstvenost i ispravnost evropskog sistema uvjerenja. Razliite epizode invazije, kolonijalizma i imperijalizma su samo varijacije istog starog principa75. Tokom finansijske krize u Grkoj, The Brussels Journal glas konzervatizma u Evropi, u lanku pod nazivom Hoe li Euro preivjeti grku krizu?, povodom objave ministara finansija Njemake i Holandije da nijesu voljni da pomognu pri rjeavanju grkog problema novcem svojih poreskih obveznika, autor lanka konstatuje: Uprkos propagandi
74 75

Jacobs & Maier European identity: construct, fact and fiction Jacobs & Maier European identity:construct, fact and fiction

25

Evropske unije da graani/dravljani EU dijele zajedniki evropski nacionalni identitet, to jednostavno nije istina.76 Posljednja objavljena istraivanja77 na ovu temu pokazuju da 91% ispitanika osjea pripadnost i povezanost sa matinom dravom dok 48% to isto osjea za Evropsku Uniju. Izgleda da je potrebno vie vremena da bi se napunio prazni glineni sud identiteta. Pa ak i onda kada je vrhom napunjen, sa njim treba vrlo oprezno postupati, da od njega kao nakon raspada Jugoslavije ne ostane tek euronostalgija. Etniki identiteti su kao stalagmiti odnosno stalaktiti. U poreenju sa relativnom kratkotrajnou i prolaznou jednog individualnog ljudskog ivota, vreme raanja, nastajanja i kristalizovanja, te menjanja, preobraavanja i nestajanja jednog etnikog identiteta, geoloki je dugo i sporo, i upravo iz ovakve njegove objektivne prirode i sadrine, kao iz neke vrste retke, ak egzotine sirovine, putem spontane fascinacije i samoobmane, i, jo vie, putem organizovane akcije i manipulacije, neprestano se proizvodi i reprodukuje mit o njegovoj vanvremenskoj, venoj i nepromenljivoj esenciji, jedan od najmasovnijih i najsnanijih, ako ne i najmasovniji i najsnaniji mit moderne., pie Milan Popovi u Dinamici nitavila78.

EVROPSKI UNIVERZALIZAM

Ako evropska vizija poiva na univerzalnosti, to bi samo po sebi moglo biti negacija njene posebnosti, t.j. partikularnosti. Uzimajui u obzir ovaj paradoks sintagma evropski univerzalizam predstavlja svojevrstan oksimoron i moe se jedino odnositi na evropsko shvatanje univerzalnih vrijednosti. Evropski univerzalizam zapravo je konstruisan univerzalizacijom sopstvenog partikularizma. Analitiari se uglavnom slau da je ideja univerzalizma zaeta u Evropi, ali se takoe slau da su se metode irenja te ideje pokazale kao suta suprotnost proklamovanim univerzalnim vrijednostima. Imanuel Volerstin, u svojoj knjizi Evropski univerzalizam retorika moi prilazi ovoj temi iz tri razliita ugla. U prvom dijelu u kojem je njegov stav najeksplicitniji, Volerstin se pita: Ko ima pravo na intervenciju?, Vraajui se u 1550. godinu i poredei retoriku kojom su panski konkistadori opravdavali brutalno unitavanje civilizacije Asteka i Inka, sa dananjim pozivanjem na univerzalne vrijednosti kojim se pravdaju meunarodne
76 77

Belien, Paul The Brussels Journal 28. januar 2008. http://www.brusselsjournal.com/node/4294 Eurobarometer 68, Public opinion in the European Union, May 2008 http://europa.eu.int/comm/public_opinion/index_en.htm 78 Popovi, Milan Dinamika nitavila sociologija neslobode, Otvoreni kulturni forum (OKF) Cetinje, Durieux, Zagreb 2005. str. 150;

26

intervencije. U drugom dijelu Volerstin kritikuje vjekovni prezir prema drugim kulturama koje su evropljani ukoliko su ih smatrali obinim varvarima posmatrali sa stanovita antropologije, a ako im se izvestan stepen civilizacije ipak morao priznati (Kina, Persija, itd.) onda su se njima bavili orijentalisti. Moe li neko da bude ne-orijentalista? pita Volerstin ukazujui na duboku evropsku nespremnost za potovanje drugih kultura. Tree pitanje koje on postavlja u ovoj knjizi vezano je za nauni univerzalizam u slubi dogme progresa. On opisuje raskid egzaktnih nauka sa filozofijom i sistem u kome se do univerzalnih istina dolazi bez uporita u univerzalnim vrijednostima. Pitanje koje treba da rjeimo, kae Volerstin u zakljuku ove studije je kako da izaemo iz okvira evropskog univerzalizma posljednjeg izopaenog opravdanja postojeeg svjetskog poretka i dosegnemo neto to je mnogo tee postii: univerzalni univerzalizam koji odbija esencijalistiu karakterizaciju drutvene realnosti, istorijski posmatra i univerzalno i partikularno, ponovo ujedinjava takozvano nauno sa humanistikim u jedinstvenu epistemologiju, i omoguava nam da gledamo kliniki precizno i vrlo sumnjiavo na sva opravdanja za intervencije monih protiv slabih.79 Sa druge strane, zanemarimo li pretencioznu odrednicu univerzalnosti, neke evropske vrijednosti imaju i neospornih kvaliteta. U oblasti normiranja ljudskih prava ini se da je Evropa ipak otila najdalje, ne samo pokuajem da normira i obuhvati to vei opseg linih, politikih, drutvenih, kulturnih i drugih kategorija, ve i zbog mogunosti zatite ljudskih prava pred Evropskim sudom za ljudska prava u Strazburu80. Odluke suda obavezujue su za potpisnice konvencije i pruaju jedinstvenu priliku zatite u sluaju kada su sva sredstva na nacionalnom nivou iscrpljena. Institucija ombudsmana takoe je karakteristina i potie iz Evrope, tanije iz vedske gdje je prvi ombudsman zapoljen 1809. godine da bi se starao o potovanju zakona. Imenovao ga je parlament, a sama rije ombudsman znai onaj koji ima sluha za narod. U protekla dva vijeka brojne drave irom svijeta prihvatile su ovaj model imenujui zatitnika ljudskih prava. Ne treba zaboraviti ni evropski (naroito skandinavski) model socijalne demokratije. Primjetno je da nakon raspada SSSR-a nakon kojeg je proglaena pobjeda kapitalizma nad socijalizmom, demokratija ima samo jedan prefiks liberalna. Zato se ovaj prefiks vie i ne upotrebljava, ve se podrazumijeva. Za razliku od SAD gdje ovaj model uporno opstaje, evropske drave su uslijed ekonomske krize sve blie povratku socijalnom modelu. Nakon svega reenog i navedenog i dalje je teko odgovoriti na pitanje: Ima li Evropska unija jasnu viziju jer univerzalne vrijednosti na kojima ta vizija poiva esto su samo zablude a jo ee uopte nijesu univerzalne. Ta lana jednostavnost oiglednih pojmova kao to su sloboda, jednakost, demokratija, navodi na nova pitanja Jesmo li slobodni ili samo imamo pravo na slobodu, je li vladavina prava ustvari vladavina zakonodavca, normativne sile koja odreuje kome ta prava pripadaju a kome ne? Kako to moemo istovremeno biti jednaki i ujedinjeni u razliitosti? Ako postnacionalno dravljanstvo stiemo preko nacionalnog identiteta, na emu onda gradimo postnacionalni identitet? Ima li nade da e se tzv. evropski univerzalizam transformisati u kosmopolitski, univerzalni univerzalizam? Amin Maluf na tu temu izrie jednu vrlo vanu opomenu: Nasuprot uvreenom miljenju, vekovna greka evropskih sila nije u tome to su htele da nametnu svoje vrednosti ostalom svetu, ve upravo obrnuto: to su neprestano odbijale da potuju
79 80

Wallerstein,European Universalism Rethoric of Power str. 79; Ovaj sud ne funkcionie u sastavu institucija EU, ustanovio ga je Savjet Evrope 1998. godine na osnovu Evropske konvencije o ljudskim pravima.

27

sopstvene vrednosti u kontaktu sa pokorenim narodima. Sve dok ne budemo otklonili ovu dvosmislenost, izlagaemo se riziku da ponovo upadnemo u ista zastranjivanja.81

2 DUGO EVROPSKO HODANJE

Aleksandar Veliki (Makedonski) prvi je evropski osvaja koji je dugo evropsko hodanje zapoeo jo sredinom 4 vijeka stare ere. On je osvojio itavo persijsko carstvo stremei da dospe do kraja svijeta i obala velikog spoljnog mora. U svom naumu osvojio je i Indiju ali je bio primoran da se vrati jer je nakon neprekidnog desetogodinjeg pohoda njegovoj vojsci dosadilo ratovanje.

81

Maaluf, Poremeenost sveta str.56;

Grke Grke teritorij teritorij e e 334 -323 334 -323 p.n.e p.n.e

28

SLIKA 1 GRANICE CARSTVA ALEKSANDRA VELIKOG

Glavna karakteristika Aleksandrovih osvajanja bila je helenizacija irenje grkog jezika i kulture u osvojenim zemljama. Aleksandar je desetine hiljada svojih vojnika oenio Persijankama trudei se da obezbijedi grki uticaj u svom novom carstvu. Helenizacija je nastavljena i nakon njegove smrti i propasti carstva. Rimska imperija, takoe u antiko doba, prostirala se na vie od 6,5 miliona km. Ogromno prostranstvo i dugotrajnost Rimskog carstva obezbijedili su enormno irenje uticaja jezika, religije, arhitekture, filozofije, prava i naina vladavine i taj uticaj se moe prepoznati ak i danas. Krajem treeg vijeka nove ere Dioklecijan je podjelio Rimsko carstvo, radi lakeg upravljanja, na etiri dijela. Potom je glavna podjela izvrena na zapadno i istono carstvo (Teodosije 395 AD). ini se da je ta podjela na istok i zapad jo uvijek aktuelna iako je u antikoj varijanti zapadno carstvo propalo 476 godine dok se Vizantija odrala do 1453. godine kada je otomanski car Mehmed drugi osvojio Konstantinopolj. Iako Mehmed sebe proglaava za rimskog cara, istorija smatra Konstantina XI za posljednjeg vladara Rimske imperije. Podjela na istok i zapad zapeaena je istono-zapadnom izmom t.j. podjelom srednjevjekovne crkve na pravoslavnu i katoliku crkvu.

29

Rimsko carstvo 117. godina p.n.e carske provincije senatorske provincije

SLIKA 2 RIMSKO CARSTVO

Period od VI-XII vijeka nije obiljeen evropskom dominacijom u svijetu, ili ga bar eurocentrini zapad ne posmatra tako, iako je panski grad Kordoba, pored Damaska bio najvei centar moi sredinom ovog perioda. Kalifat Kalifat Umajada Umajada 750. n.e 750. n.e

SLIKA 3 TERITORIJA KALIFATA SREDINOM VIII VIJEKA

30

Kalifat Umajada ili Omeida (Umayyad)bio je najvee arapsko carstvo ikada prostirao se na preko 5 miliona km. Dinastija Umajada traje od 661. do 1031. godine i nalazi se na vrhuncu moi u desetom vijeku. Kordoba postaje u to vrijeme kosmopolitski grad u kome se razgovara () na arapskom, misli na grkom, a moli na latinskom, arapskom ili hebrejskom. pie ak Atali (Jacques Attali)82, sve dok 1148. godine novi gospodari Kordobe, Almohadi ne zabrane muslimanima uenje grke misli i ne prognaju idove i krane iz svojega carstva. Atali smatra dogaaje iz 1148. godine za prelomne, kako u geopolitikom i kulturno-religijskom, tako i u trinom smislu, jer nakon to Kordoba izgubi primat, u narednim vijekovima est drugih evropskih gradova (Bru, Venecija, Antverpen, enova, Amsterdam i London) jedan za drugim postaju trgovaki centri Evrope razvijajui jedan novi ekonomski poredak koji traje i danas. Pokuaj ponovnog uzdizanja zapadnog rimskog carstva u obliku Svetog rimskog carstva (Imperium Romanum Sacrum), trajao je tokom srednjeg vijeka od 962. godine do Napoleonovih ratova 1806. Crastvo je obuhvatalo teritorije dananje Njemake, Austrije, eke, vajcarske, Lihtentajna, Holandije, Belgije, Luksemburga, dio Slovenije, istonu Francusku, sjevernu Italiju i zapadnu Poljsku. Carstvo je uglavnom bilo rascjepkano na brojne kneevine, vojvodstva, slobodne gradove i stotine drugih teritorija kojima je vladalo plemstvo razliitih kategorija i titula. Pria o Svetom rimskom carstvu poinje od Karla Velikog koji prvi vezuje svoju krunu za svetu stolicu ustanovljavajui obiaj da cara krunie vrhovni svetenik.

Znaajno obiljeje Svetog rimskog carstva predstavljaju krstaki ratovi koji su pod uticajem papstva voeni od kraja XI do druge polovine XIII vijeka. Autentian tekst govora Pape Urbana II na saboru u Pjaenci, pred prvi krstaki pohod 1095. godine, nije sauvan, ali postoji pet verzija ovog govora koje se meusobno prilino razlikuju83. Po jednoj od tih verzija, Papa je rekao okupljenom narodu da je zemlja koju naseljavaju, okruena morem i planinskim vrhovima, pretijesna za njihovu brojnu populaciju, nije ni tako bogata i prua nedovoljno hrane za one koji je obrauju. Zato treba prigrabriti zemlju koju je okupirala zla rasa (prezrena i primitivna rasa koja oboava demone prema drugoj verziji) i prisvojiti je.
82 83

SLIKA 4 carstvo karla velikog (756-814)

Attali, Jacques, Kratka povijest budunosti, Meandar media, Zagreb, 2008. str.49; Krey, August. C. The First Crusade: The Accounts of Eyewitnesses and Participants, Princeton, 1921, strane 42-43 u Internet Medieval Source Book http://www.fordham.edu/halsall/source/urban2-5vers.html

31

Papa Urban II je svakako u svom pismu koje je sauvano (Urban II: Letter of Instruction, December 1095) obeao uesnicima u pohodu opratanje svih grijehova. U XII vijeku rimokatolika crkva osniva svetu inkviziciju radi suzbijanja jeresi. Pod platom inkvizicije, naroito u paniji i Portugaliji vreno je protjerivanje, masovno ubijanje i pokrtavanje jevreja i muslimana, spaljivanje vjetica, tortura i brutalna javna egzekucija grupa i pojedinaca za koje se sumnjalo da pripadaju nekoj hrianskoj sekti ili drugom kultu. I tu jo nije kraj listi grijehova papstva katolike crkve. Papa Nikolas V, 18. juna 1452. godine, alje portugalskom kralju papsku bulu poznatu pod nazivom Dum diversas kojom ga ovlauje da napadne, istrai, zarobi i pokori Saracene i pagane i sve druge nevjernike i neprijatelje Hrista gdje god bili, kao i njihova kraljevstva, vojvodstva, okruge, principate i druge posjede [...] i da njihovo ljudstvo ponizi osudom na vjeno ropstvo.84 Evropski kolonijalizam poinje sa prekomorskim otkriima. Portugalija i panija postaju u XVI vijeku prve prekookeanske imperije zahvaljujui svojim moreplovcima. U XVII vijeku uspostavlja se Britanska, zatim Francuska i Holandska kolonijalna imperija.

SLIKA 4 EVROPSKE KOLONIJE 1674. GODINE

Nemaka, Belgija i vedska takoe su imale svoje kolonije. Krajem devetnaestog vijeka zapadnoevropske zemlje kolonizovale su gotovo cijeli afriki kontinent (90,4%) Polineziju (98,9%), cijelu Australiju (100%), vie od pola Azije (56,5%) i 27.2% amerikog kopna.85

84

korien je prevod na engleski jezik bule Romanus Pontifex kojom se prava is Dum Diversas proiruju; prevod je objavljen u publikaciji European Treaties bearing on the History of the United States and its Dependencies to 1648, Frances Gardiner Davenport, editor, Carnegie Institution of Washington, 1917, Washington, D.C., at pp. 20-26. http://www.nativeweb.org/pages/legal/indigromanus-pontifex.html 85 Izvor podataka: Supan, Alexander Die territoriale Entwicklung der Euroaischen Kolonien (Gotha, 1906), p. 254, preuzeto sa: http://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/pol116/colonies.htm

32

SLIKA 5 EVROPSKE KOLONIJE 1898. GODINE

U osamnaestom i devetnaestom veku mo Evrope dostigla je svoj vrhunac. Kako u teritorijalnom, tako i u svakom drugom pogledu. Rusija je progutala itavu severnu Aziju, sve do granica Kine, posegnula je i za zemljama centralne Azije, gotovo se dodirujui sa oblau koju su Britanci osvojili u Avganistanu. Indija je bila engleska, kao i Australija; Indonezija, Malaji, Indokina i bezbrojni pacifiki arhipelazi pripadali su Francuskoj, Holandiji, Portugalu, paniji. Raznim evropskim zemljama, ukljuujui Italiju, Belgiju, Nemaku i Portugal pripadala je iscepkana Afrika, a u obe Amerike bila je ista situacija. Bezmalo, itav svet nalazio se u granicama ako ne jedne onda druge [evropske] drave, koja je samim tim imala aspiracije na imperijalno zvanje. Sreom po ostatak sveta, evropskim zemljama tada nije palo na pamet da se ujedine86 itavi narodi, plemena, jezici i kulture nestale su sa lica zemlje jer je pohlepa za posjedima i materijalnim bogatstvima imala primat nad ljudskim ivotima. Milioni ljudi ubijani su bez milosti (Asteci, Inke, sjevernoameriki Indijanci u Americi, Aboridini u Australiji). Preivjeli su uglavnom proveli ivot u ropstvu kao besplatna radna snaga. Izmeu 1650. i 1900. iz Afrike je u Evropu i evropske kolonije u ropstvo poslato preko 10 miliona ljudi.87 Proces dekolonizacije je u 19. vijeku zapoeo u Junoj Americi, nastavio se i izmeu dva svjetska rata, a zahuktao se tek nakon Drugog svjetskog rata. Iako ih nazivamo svjetskim ratovima, i prvi i drugi svjetski rat bili su zapravo evropski. Zapoele su ih evropske zemlje, uglavnom su se vodili na teritoriji Evrope, a ako nisu, u to su bile uvuene evropske kolonije na drugim kontinentima. Broj rtava ratova voenih u dvadesetom vijeku procjenjuje se na najmanje sto miliona ljudi, uglavnom civila. Godine 1960. izglasana je UN Deklaracija o garantovanju nezavisnosti kolonijalnim zemljama i narodima, kojom se kae: Podvrgavanje naroda stranoj vladavini, dominaciji i eksploataciji predstavlja krenje osnovnih ljudskih prava utvrenih Poveljom Ujedinjenih nacija, kao i ozbiljnu prepreku promociji saradnje i mira u svijetu. Uprkos tome, mnoge kolonije su opstale do dana dananjeg, a veze sa bivim kolonijama i dalje su jake. Prekomorske narode za bive evropske gazde esto veu nametnuti jezik, kultura i religija a jo ee ekonomska zavisnost koju bive imperijalne sile vjeto odravaju kroz mehanizme
86 87

Kuncevicz, Legenda Evrope, str. 291; Lovejoy, E. Paul Transformations in slavery, Cambridge University Press, 2000. http://africanhistory.about.com/od/slavery/ig/Slavery-Statistics-and-Maps/SlaveryTable001.htm

33

kapitalizma i meunarodne institucije kao to su Svjetska banka i Meunarodni monetarni fond. Osnivanjem komonvelta, asocijacija i drugih vidova zajednica drava imperijalne sile raznim neoimperijalnim pristupima uspijevaju da zadre svoj pogubni uticaj na bive kolonije i u modernom dobu. "Teorija zavisnosti (Juna Amerika), teorija nerazvijenosti (Afrika) i teorija svjetskog sistema zagovaraju da hijerarhijski globalni sistem koji kontoliu nacionalne kapitalistike drave i njihove multinacionalne korporacije simultano generie bogatstvo prvog i siromatvo treeg svijeta kao suprotne strane istog novia.88 pie Andre Gunder Frank 70-tih godina prolog vijeka dok je jo vaila licemjerna podjela svijeta na prvi, drugi i trei. Prvi svijet su naravno predstavljale kapitalistike drave zapadne Evrope i Sjeverne Amerike (lanice NATO svaeza) i Australija (Australija je punu nezavisnost ostvarila tek 1986. godine). Drugi svijet inile su komunistike drave priklonjene Sovjetskom Savezu, ukljuujui i Kubu. Trei svijet obuhvatao je itav afriki kontinent, Junu Ameriku i dio Azije. Jugoslaviju kao lidera pokreta nesvrstanih takoe bi trebalo smatrati zemljom treeg svijeta iako je na geopolitikim mapama toga doba uglavnom bojena crvenom bojom, kao komunistika zemlja istonog bloka. Nakon zavretka hladnog rata granica izmeu prvog i drugog svijeta je izbrisana, berlinski zid je sruen, a Evropska unija primila je u lanstvo brojne lanice istonog bloka. Meutim, sama injenica da je podjela na prvi i drugi svijet postala besmislena nije ni izbliza dovoljna za ukidanje ove kategorizacije kada su u pitanju zemlje u razvoju. One su i dalje ostale zemlje treeg svijeta. Aludirajui na trei stale (tiers-tat) kraljevine Francuske, gdje je prvi predstavljalo svetenstvo, drugi plemstvo a trei obian svijet, francuski demograf Alfred Sovi (Alfred Sauvy) koji je i zasluan za ovu kategorizaciju pie 1952. godine u parikom magazinu L'Observateur: "Kao i trei stale, trei svijet je nita a eli da bude neto. To veliko nita zapravo obuhvata najmanje 40% povrine svijeta i priblino toliki postotak svjetske populacije. Prilino je jasno, tvrdi Toni Grej (Tony Grey) u svojevrsnom vodiu kroz EU pod naslovom Europeople, da je Evropa imala velikog udjela u uobliavanju ostatka svijeta, i da ga je uobliila loe. U okviru Zajednice, moda e za nas, Evronarod, postati mogue da preoblikujemo bar na dio svijeta i da to ovaj put uradimo kako valja.89 Istorija modernog svjetskog sistema, pie Volerstin90, velikim dijelom je istorija ekspanzije evropskih drava i naroda na ostatak svijeta. To je bio sutinski element stvaranja kapitalistike svjetske ekonomije. Ekspanzija je u velikom dijelu svijeta podrazumijevala vojna osvajanja, ekonomsku eksploataciju i ogromnu nepravdu. Voe ekspanzije, oni koji su od nje najvie profitirali, predstavili su je sebi i svijetu kao opravdanu na osnovu veeg dobra koje je ta ekspanzija donijela svjetskoj populaciji. Volerstin za ilustraciju ove tvrdnje uzima spor iz Valjadolida izmeu dominikanskog fratra Las Kazasa (Bartlom de Las Casas) prvog svetenika kojeg je panska katolika crkva postavila u svojim junoamerikim kolonijama i filozofa i teologa Sepulvede (Huan Gins de Seplveda). Las Kazas je proveo samo 3 godine u Junoj Americi, odakle se vratio zgroen brutalnou panaca koji su poinili monstruozne i nevjerovatne zloine.91 Zanimljiv je razvoj dogaaja koji je prethodio njegovom odlasku u dananji juni Meksiko. Naime, nakon papske bule Dum diversas iz 1452. i Romanus Pontifex 1453. godine, kojima papa Nikolas V ovlauje kralja Afonsa da osvaja teritorije, i porobljava Saracene, pagane i druge
88

Frank, Andre Gunder Capitalism and Underdevelopment in Latin America, Penguin, Harmondsworth, 1971. str. 33. 89 Gray, Tony EUROPEOPLE, Macdonald & Co Publishers, London, 1992, str. 455; 90 Wallerstein, European Universalism, The Rhetoric of Power str.1; 91 Wallerstein, European Universalism, The Rhetoric of Power str.9;

34

nevjernike, a potom mu daje ekskluzivno pravo na trgovinu sa istim tim nevjernicima, to je po mnogima bilo glavno opravdanje kolonijalizma i trgovine robljem, papa Pavle III 1537. godine proglaava bulu Sublimus Dei kojom zabranjuje porobljavanje domorodaca Amerike i svih drugih ljudi. panski kralj Karlo V, nekoliko godina potom, 1542. godine donosi novi zakon Leyes Nuevas o dobrom postupanju sa Indijancima. (Ovom zakonu prethodio je Leyes de Burgos kralja Ferdinanda II Aragonskog iz 1512. godine, koji se zapravo nikada nije sprovodio, jer je kralj imao malo ili nimalo kontrole nad njegovim sprovoenjem.) Novi zakon Karla V, naiao je na veliki revolt u kolonijama. Gonzalo Pizaro ubio je kraljevskog namjesnika koji je pokuavao da sprovede zakon i proglasio Peru nezavisnim, proglasivi samog sebe za kralja. Kralj Karlo V poslao je novog izaslanika, (Pedro de La Gasca) sa neogranienim ovlaenjima. La Gaska je ukinuo vaenje zakona 1456. godine i pogubio Pizara kao izdajnika. Ovi dramatini dogaaji deavaju se u istom trogodinjem periodu (1453-1456) koji je Las Kazas proveo u Junoj Americi. Po povratku u paniju on postaje pravi borac za prava junoamerikih indijanaca i sueljava se sa Sepulvedom pred panskom Huntom 1550. godine. Volerstin svoju tezu povezanosti imperijalizma i intervencionizma gradi na analizi argumenata koje su Las Kazas i Sepulveda koristili u debati. Ukratko, Sepulveda je pobornik doktrine opravdanog rata (bellum iustum) i njegova se odbrana zasniva na etiri argumenta: domoroci su varvari; zasluili su kaznu zbog svoje idolatrije92 koja je zloin protiv boanskog i prirodnog prava; panci su imali obavezu da zatite nevine rtve ovih rituala; bilo je neophodno obezbijediti nesmetano irenje hrianstva. Sa druge strane, Las Kazasovi argumenti su, iako na strani pravde, manje konkretni i tee ih je saeti. On odgovara da se itav jedan narod ili politika struktura ne moe proglasiti varvarskom na osnovu ponaanja manjine. Takoe, on podsjea da su Rimljani pretke panaca nazivali varvarima. Iako je teko opovrgnuti optubu za zloin kao to je rtvovanje djece, Las Kazas postavlja pitanje nadlenosti, t.j. legitimiteta hrianske crkve u pitanjima druge vjere. Njegov bolji argument je princip manje tete, koji koristi kao kontra-argument na Sepulvedinu tvrdnju o obavezi zatite nevinih rtava. Prema Volerstinu, ovo je njegov kljuni argument kojim dokazuje da su mjere prevencije i zatite nevinih rtava rezultirale mnogo krvavijim pokoljem od eventualnog ritualnog pogubljenja. Njegov etvrti argument predstavlja i njegovo osnovno duboko uvjerenje da niko silom ne moe biti priveden bogu. Jevanelje se, kae Las Kazas prenosi bojom rjeju, hrianskim ivotom i razumnim djelovanjem93. Spor iz Valjadolida nikada nije razrijeen. Hunta nije nikada objavila svoje zvanino miljenje o ovoj raspravi, niti je sluaj doprinijeo boljem tretmanu junoamerikih Indijanaca. Panju posveenu ovom sluaju Volerstin objanjava rijeima: nita to je od tada reeno (na ovu temu)nije dodalo nieg sutinskog debati.94 Intelektualna opravdanja koja je dao Sepulveda u XVI vijeku da bi opravdao kolonizaciju indijanskih teritorija su skoro od rijei do rijei ista kao ona kojima se danas pravda ono to nazivamo intervencijom. tavie, Las Kazasovi odgovori u ono vrijeme ine mi se mnogo jasnijim od brojnih kritika intervencionizma danas. Sepulvedini argumenti su bili sljedei: oni su varvari, moramo zatititi nevine (koje varvari masakriraju) to je konstantno opravdanje za sve intervencije i na kraju, neophodno je omoguiti irenje univerzalizma, pretpostavljenih univerzalnih vrijednosti. U to vrijeme to je bila evangelizacija i ekspanzija hrianstva, danas, te vrijednosti su sloboda i demokratija. Ali, one zapravo predstavljaju istu stvar. 95
92 93 94

U ovom sluaju pod idolatrijom se podrazumijeva i rtvovanje djece u obrednim ritualima. Wallerstein, European Universalism, The Rhetoric of Power, str.10; Wallerstein, European Universalism, The Rhetoric of Power str.11;

35

Ako na kratko zanemarimo filozofsku raspravu o pravu na intervenciju, opravdanjima i univerzalnim vrijednostima, vrijedno je panje pozabaviti se i stvarnim razlogom koji stoji iza cijele prie. Encomienda ili u slobodnom prevodu povjerenitvo je svojevrstan oblik panskog kolonijalnog feudalizma koji se sprovodio tako to se panskim doseljenicima na ameriki kontinent povjeravao odreen broj domorodaca od kojih su oni imali pravo da naplate danak u besplatnom radu, zlatu ili drugim proizvodima. Za uzvrat su imali obavezu da ih pokrste, naue panskom jeziku i civilizuju. Novopeenim zemljoposjednicima nikako se nije dopala humana i moralna ideja da se odreknu lako sticanog bogatstva tako da plemeniti zakoni Karla V, kojima je povjerenitva trebalo smanjiti na 150 robova koji bi nakon dvije godine civilizovanja bili slobodni, nikada nijesu bili primjenjeni. Volerstin pominje jo jedan primjer perfidnog opravdavanja imperijalizma, navodei govor Lorda Kurzona (Curzon) namjesnika Indije u Bombaju 1905. godine: osjeati da ste meu tim milionima [ljudi] ostavili malo pravde, ili sree ili napretka, osjeaj ovjenosti ili moralnog dostojanstva, izvor patriotizma, osvit intelektualnog prosvijetljenja, osjeaj dunosti, tamo gdje prije nije postojao. To je dovoljno. To je za Engleze opravdanje u Indiji.96 Nain na koji su Englezi irili pravdu, sreu i napredak u Indiji moe se ilustrovati neiscrpnom listom primjera. Navodim samo jedan:Godine 1757. trupe Engleske istonoindijske kompanije preuzimaju kontrolu nad Bengalom, nameui bengalskim obrtnicima tako niske cijene za pamuk da od gladi tada umire gotovo deset miliona ljudi.97 ak i danas, dok ih istorija uporno demantuje, bive evropske imperije teko priznaju svoje greke. U Francuskoj je, recimo, tek 2001. godine donijet zakon kojim se ropstvo i trgovina robljem proglaavaju zloinom protiv ovjeanstva. Nedugo zatim, 2005. godine, donijet je drugi zakon na osnovu koga u kolske udbenike ulazi pria o pozitivnim aspektima francuskog prisustva u inostranstvu, naroito u sjevernoj Africi. Sljedee godine, (2006) nakon brojnih kritika zbog istorijskog revizionizma, taj zakon se stavlja van snage. No, priznavanje greaka i njihovo ponavljanje dvije su potpuno razliite stvari. Lisabonski sporazum nalae dravama lanicama EU da sprovedu zajedniku spoljnu i bezbjednosnu politiku koja moe voditi zajednikoj odbrani u skladu sa lanom 17 Ugovora98 snaei na taj nain evropski identitet i nezavisnost, sa ciljem da promoviu mir, bezbjednost i progres u Evropi i svijetu. Dalje odredbe sporazuma u poglavlju o zajednikoj bezbijednosnoj politici i politici odbrane preciznije nalau lanicama EU da progresivno osnae svoje vojne kapacitete, vojnu tehnologiju i industriju, te da svoje civilne i vojne kapacitete stave na raspolaganje Uniji radi sprovoenja zajednike politike i ostvarivanja ciljeva koje definie Evropski Savjet. Istorija je pokazala kakvu ulogu vojna sila i industrija imaju u promociji mira, bezbijednosti i progresa u svijetu. Naime, vojska se plaa, ratovala ili ne, s tim da u mirnodopskom stanju ona predstavlja iskljuivo troak. Vojna industrija takoe radi konstantno, a za nju u kapitalistikom svijetu vae trini zakoni. Modernom oruju bre istie rok trajanja, stoga, ako imate puna skladita imate i problem. Unitavanje oruja gotovo je isto toliko skupo kao i njegova proizvodnja. U trino orijentisanom svijetu uvijek je lake pronai neki sukob, jo malo zavaditi zaraene strane i skupo prodati zalihe. Na
95

Navod iz intervjua Olivijea Dubrea (Olivier Doubre) sa Volerstinom povodom knjige Evropski univerzalizam retorika moi, objavljeno na francuskom jeziku u magazinu Politis, 6. marta 2008, preuzeto: http://mrzine.monthlyreview.org/2008/doubre260308.html 96 Wallerstein, European Universalism, The Rhetoric of Power str.11; 97 Attali,Kratka povijest budunosti, str.78; 98 misli se na Ugovor o EU

36

kraju krajeva, ako ve imate besposlenu vojsku i viak oruja, zato ih ne poslati da promoviu mir, bezbjednost i progres u svijetu? uvena ehovljeva puka koja u prvom inu bezazleno visi na zidu, obavezno opali u treem inu. Zajednika evropska odbrana ima za cilj promociju mira u svijetu tako to se u lanu 42 Sporazuma definie da je odbrana integralni dio spoljne i bezbijednosne politike i da Unija moe koristiti vojne potencijale zemalja lanica na misijama izvan Unije za odravanje mira, prevenciju konflikta i jaanje meunarodne bezbijednosti u skladu sa principima Povelje Ujedinjenih nacija. Dalje se precizira da ove intervencije mogu imati oblik zajednikog razoruavanja, spaavanja i humanitarnih zadataka, vojnih savjeta i podrke, prevenciju konflikta i odravanje mira, borbu protiv vojnih snaga u kriznim situacijama ukljuujui i zakljuivanje mira i postkonfliktnu situaciju. Svi ovi zadaci mogu doprinijeti podrci treim zemljama u borbi protiv terorizma ukljuujui i borbu na njihovim teritorijama. Ovako irokom formulacijom EU je sebe ovlastila za intervenciju na bilo kojoj teritoriji u bilo kom momentu. Kada se radi o odbrani u pravom smislu te rijei, t.j. sluaju da je zemlja lanica EU rtva agresije, ukoliko je ona lanica NATO-a, NATO ostaje osnova njene kolektivne odbrane i forum za njenu primjenu. Samo 5 od 27 lanica EU nisu lanice NATO pakta (Austrija, Finska, Kipar, Malta i vedska). U februaru 2009. godine Evropski parlament je odobrio uspostavljanje Sinhronizovanih oruanih snaga Evrope kao prvi korak ka stvaranju evropske vojske. Meutim, EU ve ima pristup brojnim oruanim snagama razliite veliine i karaktera: Ujedinjene evropske borbene jedinice (15 borbenih jedinica od po 1,500 vojnika pod direktnom komandom Evropskog savjeta); Snage Evropske unije ime korieno za mirovne snage EU ukljuujui trupe koje su poslate u Bosnu i Hhercegovinu, ad i Demokratsku republiku Kongo; Eurocorps (nezavisne oruane snage - 60,000 vojnika koji se mogu poslati na razliite misije); Eurofor (interventne jedinice pod komandom Zapadnoevropske unije - Western European Union); Evropska andarmerija (interventne jedinice - 900 pripadnika sa dodatnih 2,300 dodatnih pripadnika koji se mogu poslati kao pojaanje); oruane snage za Helsinke ciljeve - interventne snage od 60 000 trupa kojima upravlja EU ali su pod kontrolom zemlje lanice kojoj pripadaju; Vojna komanda Evropske unije upravlja vojnim operacijama koje sprovodi EU. EU ima vei broj vojnika pod orujem nego SAD, ali ozbiljno zaostaje kada je re o tehnolokoj opremljenosti, pie Entoni Gidens99. Pri svemu ovome ne treba zaboraviti Berlin plus sporazum prema kojem EU ima pravo da koristi NATO snage u operacijama za koje NATO nije zainteresovan. I sve to zbog snaenja identiteta i promocije mira u svijetu. Svi slobodni ljudi su braa pisalo je na Napoleonovim zastavama.

99

Giddens, Evropa u globalnom dobu str. 275;

37

3 GDJE JE EVROPA?
Na prvi pogled ovo pitanje moda udi, jer smo mi Evropljani zapravo vrsto uvereni da znamo gde se nalazimo. kae u Otvorenoj kapiji prema istoku Erhard Busek. Za narode koji je nastanjuju, ona je nesumnjivo oduvek bila centar sveta, zapravo jedini svet vredan pomena, univerzalni model prema kome bi svi ostali, ako uopte i postoje, morali da se upodobljavaju. pie Pjotr Kuncevi (Piotr Kuncewicz)100. Iako zvui banalno, ovo pitanje (gdje je Evropa?) je jo uvijek nerazjanjeno. Kad kaemo Evropa mi danas mislimo na Evropsku Uniju. Kao da vajcarska nije u Evropi. Kada Britanci putuju na kontinent oni kau idem u Evropu kao da ni oni nisu u Evropi. Kada balkanski politiari zavode birako tijelo, obeavaju nam ulazak u Evropu, ba kao da ivimo na Antarktiku. Za Evropsku uniju susjedni Maroko nije evropska zemlja, ali Francuska Gvajana u Junoj Americi, Martinik u Karipskom moru i ostrvo Reunion u Indijskom okeanu samo su udaljene regije u sastavu EU. Politika miljenja esto prevau nad naunim faktima, tako da se Evropa koja geografski predstavlja veliko zapadno poluostrvo azijskog kontinenta, ipak smatra posebnim kontinentom. Da li su onda Rusija i Turska evropske zemlje? Iako su same granice kontinenata, kao davno utvrena stvar, jo uvijek sporne, tu se geografske kontroverze ne zavravaju. uvena podjela Evrope na istonu i zapadnu jo je kontroverznija... Jer, gdje je srce Evrope? Iako u Austriji, Maarskoj, Sloveniji, Slovakoj i ekoj postoje mjesta obiljeena kao sredite evropskog kontinenta koja slue kao turistika atrakcija, pravo, geografsko sredite Evrope, tvrdi Francuski nacionalni geografski institut nalazi se na 5454N, 2519E, to jest u Litvaniji blizu glavnog grada Vilnusa. Ovaj centar Evrope odreen je 1989. godine, izraunavanjem centra gravitacije geometrijskog oblika Evrope. Ukoliko se u proraunu koriste druge metode t.j ako se u obzir uzmu sva evropska ostrva od Azora do Zemlje Franje Josifa, i od Krita do Islanda, centar Evrope bi se nalazio takoe na ostrvu ostrvu Sarema u zapadnoj Estoniji na 581814N, 221644E. Ruski centralni istraivaki institut za geodeziju i kartografiju potvrdio je proraune beloruskih naunika iz 2000. godine da se centar Evrope zapravo nalazi u Belorusiji na 55300N 28480E. Ako znamo da je mjesto Jablanica u optini Roaje najistonija koordinata u Crnoj Gori (4253'N, 2021'E), ko onda moe da kae da je Crna Gora u
100

Kuncewicz, Legenda Evrope str. 303;

38

jugoistonoj Evropi? Istona Evropa, prema naunim dokazima nalazi se na Kavkazu, a ne na Balkanu. Koliko ustvari ima smisla traziti srce Evrope na dvodimenizionalnim mapama? Srce Evrope bilo je, pie ak Atali, na razliitim mjestima u razliitim fazama naeg (svjetskog) istorijskog sistema. Poev od Venecije, preko Brua, enove, Antverpena, Amsterdama i na kraju Londona, srce Evrope bilo je istovremeno i centar svijeta, arite trgovinske razmjene na planeti, sve dok se to arite pod uticajem razvoja automobilske industrije nije preselilo preko okeana, gdje se i sada nalazi. No, iako se centar svijeta ve odavno ne nalazi u Evropi, evropocentrini pristup slici svijeta jo uvijek je aktuelan. Od prvih pokuaja kartografije mape su izraz ogranienosti ljudskog poimanja dok je mapiranje uglavnom akt moi. Od linearne Pojtingerove table pa sve do interaktivnih mapa koje nam u realnom vremenu prikazuju svaki pedalj zemaljske kugle, mape je izraivao osvaja, vladar, poreznik, nadgleda. Od Ptolomeja naovamo klasina kartografija predstavlja svijet tako da Evropa zauzima centralno mjesto na karti. Najjednostavniji izraz tzv. radikalne kartografije, naopaka mapa svijeta simbol je pobune protiv modernog, zapadno-orijentisanog globalnog poretka i podjele na globalni sjever i globalni jug.

Slika 7 Van der Grintenova projekcija - afrocentrina karta svijeta

Na ovoj mapi zapravo nita nije naopako. Primjer tvrdoglavosti u prezentiranju svijeta na odreen nain je okretanje na ispravnu stranu fotografija zemaljske kugle koje su nainjene iz svemira101. Termin radikalna kartografija potie iz neformalne globalne mree koja objedinjava razliite grupe, akiviste i projekte predstavljene publikacijom Atlas radikalne kartografije102, koja se pored mapiranja nelegalno izgraenih siromanih naselja u Indiji, video kamera za nadzor postavljenih na Menhetnu, ekolokog mapiranja distrbucije vode i otpada, jednim djelom bavi i mapiranjem granica EU. Autorke navode projekte raznih grupa kao to su Ferrocarril Clandestino103 koja slui kao vodi za novopridole emigrante u paniji, mree Migreurop koja podrava anti-granine kampanje i akcije, udruenja An Architectur koje se bavi arhitekturom migracija i brojnih drugih asocijacija posveenih pravima emigranata, borbi protiv granica, imigrantskih kampova i represivne imigracione politike EU.
101

Na uvenoj fotografiji zemaljske kugle koja je nainjena sa Apola 17 juni pol se nalazi na vrhu. Fotografija je objvljivana okrenuta naopako. 102 Mogel, Luize and Bhagat, Alexis, An Atlas of Radical Cartography, Journal of Aesthetics and Protest Press, Los Angeles, 2007. 103 Podzemna eljeznica

39

Evropska unija gradi zajedniku supranacionalnu granicu baziranu na visokoj tehnologiji nadzora, jakom vojnom prisustvu i automatskom pritvaranju azilanata, formirajui neku vrstu zakapijane zajednice koja nije obiljeena samo bodljikavom icom ve i smru hiljada ljudi koji su pokuali da prebjegnu u EU.104 Uprkos tehnolokoj gvozdenoj zavjesi u zidovima koji opasuju evropsku tvravu postoje i rupe... Dok se EU uz pomo zvanine politike, brojnih novih kvazi-vojnih i kvazi-policijskih organizacija kao to je npr. FRONTEX105, (Europol, Eurojust, Evropska mrea za prevenciju kriminala (European Crime Prevention Network EUCPN), Joint Situation Centre SitCen dio Evropske slube za spoljne aktivnosti (European External Action Service EEAS) i Evropska kancelarija za podrku azila (European Asylum Support Office EASO)), graninim i prekograninim reimima bori da zadri potpunu kontrolu na svojim spoljnim granicama, za to vrijeme raste subverzivna aktivnost radikalne kartografije koja na brojne naine sistemski ukazuje na visinu i debljinu evropskih zidova. Jedan od najveih evropskih mitova je vjerovatno mit o padu Berlinskog zida. Naime, Berlinski zid nije tek tako pao sam od sebe ve je sveano i javno sruen nakon dugotrajnog planskog potkopavanja. Zid duine 140km nije razdvajao istonu i zapadnu Evropu ve samo istoni i zapadni Berlin. Simbolika zida ima mnogo vie veze sa trijumfom kapitalizma nad komunizmom nego sa spajanjem istonih i zapadnih evropskih naroda. A ta je sa drugim evropskim zidovima? Kiparski zid, na primjer, ili gibraltarski moreuz. O zidovima koji opasuju brojne kampove za ilegalne doseljenike posejane du granica EU da i ne govorimo....

Situacija na spoljnim granicama 2008-2009

104 105

Mogel and Bhagat, An Atlas of Radical Cartography,str.51; FRONTEX agencija EU sa seditem u Varavi zaduena za upravljanje spoljnim granicama EU. www.frontex.europa.eu
SLIKA 8 KARTA GLAVNIH PUTEVA NELEGALNE IMIGRACIJE U EU -FRONTEX

40

FRONTEX, Agencija EU za upravljanje spoljnim granicama objavila je ovu mapu na kojoj je prikazano kuda i odakle u EU dolaze imigranti kao prikaz odlinih rezultata svog jednogodinjeg rada (2008-2009) priliv imigranata smanjen je za 50% na istonim kopnenim granicama, 43% na svim morskim prilazima izuzev Gibraltara, dok broj ilegalnih emigranata iz Albanije i zemalja bive Jugoslavije takoe neznatno opada. To naravno ne znai da je EU postala manje privlano mjesto za ivot u oima pripadnika nepoeljnih naroda (Ukrajinci, Avganistanci, Nigerijci, Egipani, Palestinci, Albanci, Balkanci). To takoe ne znai da se ivot u njihovim matinim dravama dramatino poboljao, pa je stoga manje nevoljnika pred vratima Evrope. To samo znai da je EU primjenila prilino drastine mjere da bi ostala bijela, hrianska i bogata. Ono to se ne vidi na FRONTEX-ovoj mapi su kampovi za strance, prihvatni centri, tranzitni centri, zatvori i ostala zastraujua infrastruktura koja je predmet radikalne kartografije.

SLIKA 6 EVROPA KAMPOVA LEUROPE DES CAMPS /MIGREUROP

Migreurop je neformalna mrea grupa i aktivista za borbu protiv Evrope kampova i promociju prava stranaca u EU. U aprilu 2010. godine objavili su javni poziv za zatvaranje kampova za doseljenike u Evropi i ire. U pozivu se izmeu ostalog navodi: U zemljama lanicama Evropske unije, kao i u susjednim zemljama (Libija, Maroko, Turska, 41

Ukrajina) i ire (Mauritanija, Liban) prisustvo rastueg broja zatvorskih zona kao i politike i prakse u tim zonama, suprotno je meunarodnim obavezama koje su preuzele neke od ovih drava. Na Kipru, u Grkoj, Italiji i Malti doseljenici se automatski pritvaraju bez obzira na njihov pravni ili humanitarni status, ukljuujui i one koji su spaeni ili presretnuti na moru nakon dugog putovanja. Kako god da ih nazovemo, ovi kampovi za strance postaju cijenjeno orue za upravljanje migracijom. Ljudi se zatvaraju bez suenja ili izricanja kazne, ive u zatvorskim uslovima, ponekad u samicama. () u nekim sluajevima maltretiranje, fiziko i mentalno nasilje su uobiajeni. () Pritvor traje mnogo due nego to je potrebno da se organizuje deportacija. Flagrantno krenje ljudskih prava i kriminalizovanje nepoeljnih nedopustivi su u civilizovanom svijetu, demokratskom drutvu i Evropi bez granica. Tu jo nije kraj. Pokuaji da se poto-poto doe do boljeg ivota esto se zavravaju fatalno. Prema podacima italijanske organizacije L'osservatorio sulle vittime dell'emigrazione106 objavljenim 23. septembra 2009. godine, u posljednjih 10 godina najmanje 14,877 osoba je izgubilo ivot pokuavajui da se doepa Evrope.

SLIKA 7 BROJ MRTVIH NA VRATIMA EVROPE U PRVIM GODINAMA ENGENA 107

engenski sporazum ima za cilj da u unutranjosti ukine granice za radnu snagu i potroae, ali da ih prema spolja obezbedi kao granicu jednog zajednikog bloka koji se pretvara u neosvojivu tvravu. Elektronsko obezbeenje koje je za to potrebno u stanju je da, dodue, zatvori granice za nepoeljne posetioce, ali zato otvara nesluene mogunosti nadziranja podataka koji Evropu pretvaraju u obeanu zemlju visoko tehnolokog praenja, birokratiju novog tipa., pie Gaus u Evropskom alfabetu.
106

http://fortresseurope.blogspot.com/2006/01/da-ventanni-in-europa.html Olivier Clochard et Philippe Rekacewicz juin 2010, Le Monde Diplomatique, Cartographie Migrations et rfugis; http://www.monde-diplomatique.fr/cartes/externalisation
107

42

Na kraju, kad god se zapone pria o geopolitikoj poziciji EU prvo pitanje koje se postavlja je: hoe li Turska konano ui u sastav EU?. Iako bi ulazak Turske u EU bitno izmjenio njenu geografiju, ovo pitanje nije nipoto iskljuivo pitanje prostora. Na poslijetku, radikalna ili ne, kartografija nam, bez obzira kako mona alatka bila, ne moe mnogo rei o stvarnosti. Stvarnost, naime nije dvodimenzionalna.

3. 1 VRIJEMEPROSTOR

ProstorVrijeme u fizici je etvorodimenzionalni kontinuum u kojem se kombinuju tri dimenzije prostora i dimenzija vremena radi geometrijskog predstavljanja kretanja. Svaka taka u toj geometrijskoj predstavi je jedan dogaaj i sve skupa predstavljaju svet kroz vreme. VrijemeProstor, u glosariju uz Uvod u analizu svjetskog sistema Imanuela Volerstina u izdanju cetinjskog OKF-a objanjava se kao termin koji odslikava stav da za svaku vrstu vremena postoji odreena vrsta drutvenog prostora. Stoga, u drutvenoj nauci o vremenu i prostoru ne bi se trebalo misliti odvojeno, ne bi se trebali mjeriti odvojeno ve bi trebali biti vjeno povezani u ogranienom broju kombinacija108 Stiven Hoking (Stephen Hawking) u Teoriji svega postavlja i pitanje o smjeru vremena, nazivajui ga strijelom vremena onim to vremenu daje smjer i po emu se prolost razlikuje od budunosti. Postoje barem tri strijele vremena, kae Hoking: termodinamika strijela vremena smjer vremena u kojem se nered ili entropija poveava; psiholoka strijela vremena koja predstavlja smjer u kojem osjeamo protok vremena smjer vremena u kojem se sjeamo prolosti, ali ne budunosti; tu je i kosmoloka strijela vremena to je pak smjer u kom se svemir iri umjesto da se skuplja.109 Kao i pobornici kole svjetskog sistema, veliki fiziar zapravo govori o istoj stvari. Poev od Brodela (Fernand Braudel) koji drutveno vrijeme dijeli na strukturalno vrijeme dugog trajanja (longue duree) i ciklino vrijeme rasta i pada koje se odvija u okviru datog strukturalnog vremena, preko Kondratjeva (Kondratieff) koji govori o tzv. dugim talasima, t.j. ciklusima ekspanzije i stagnacije svjetske privrede, do Volerstina koji objanjava da kombinacija ciklinih ritmova i sekularnih trendova predstavlja osnovni okvir u kome se moe promiljati i razumijevati istorijsko funkcionisanje i razvoj bilo kog istorijskog drutvenog sistema, analiza svjetskog sistema zapravo nam govori da drutveni sistemi, kao i prirodni, imaju svoj poetak, trajanje i kraj, to jest, svoje raanje, ivot i smrt. Istorijski
108 109

Uvod u analizu svjetskog sistema, Otvoreni kulturni forum, Cetinje, 2005. str. 156; Hawking, Stephen, Teorija svega podrijetlo i sudbina svemira, VBZ, Zagreb, 2009. str. 96;

43

sistemi imaju ivote, kae Volerstin u Uvodu u analizu svjetskog sistema. Poinju postojati u nekom vremenu i mjestu, zbog razloga i na naine koje moemo analizirati. Ako preive poroajne muke, nastavljaju svoj istorijski ivot u okviru i ogranienjima struktura od kojih se sastoje, pratei svoje cikline ritmove, dok su u isto vrijeme, ukopani u svoje sekularne trendove.110 Do raspada jednog sistema, tvrdi Volerstin, dolazi onda kada se sistem suoi sa problemima koji se ne mogu rijeiti unutar sistema. Hoking o termodinamikoj strijeli vremena govori na osnovu drugog zakona termodinamike postoji mnogo vie neureenih stanja nego ureenih, entropija ima tendenciju da se poveava. Polazei od pretpostavke da sistemi zapoinju u jednom od malog broja ureenih stanja, kako vrijeme prolazi sistem se u skladu sa zakonima fizike mijenja i postaje sve neureeniji. tavie, ako spojimo dva sistema, njihova udruena entropija, to jest stepen neureenosti, vei je od zbira entropija individualnih sistema. Iako je jedinica analize u ovom radu prevashodno Evropska unija, to odstupa od klasinog pristupa analize nacionalne drave, ali unekoliko odstupa i od analize svjetskog sistema, namjera je (eurocentristika?) da se EU posmatra u kontekstu svjetskog sistema i u kontekstu drutvenog vremena koje nije omeeno pojedinanim dogaajima (kraj drugog svjetskog rata, pad Berlinskog zida, zakljuivanje Lisabonskog sporazuma i ostala istorijska praina) ve ciklinim ritmovima i sekularnim trendovima. Sekularni trendovi i cikliki ritmovi postoje istovremeno, pie Popovi pozivajui se na Hopkinsa i Volerstina, Sekularni trendovi predstavljaju dugotrajne, vevekovne, monotone i linearne tendencije 'rasta' odnosno 'razvoja' savremenog svetskog (kapitalistikog) sistema, cikliki ritmovi njegove relativno krae fluktuacije; oni prvi izraavaju njegove strukturalne promene, ovi drugi periodina ponavijanja u obliku smenjujuih irenja i skupijanja, odnosno ekspanzija i kontrakcija sistema.111 Gdje se, dakle, uzimajui u obzir dimenziju vremena trenutno nalazi Evropska unija? Na pojednostavljenom prikazu dobijenom uporeivanjem ogromnih statistikih serija podataka u istoriji svjetskih sistema izdvajaju se tri znaajna perioda: antika, srednjevijekovlje i moderna.

110

Wallerstein, Uvod u analizu svjetskog sistema, str. 119; Popovi, Milan, Ritam sveta, CID, Podgorica, 1995, str. 67;

111

44

dvadesetpet vekova grkorimske i zapadne kulture (P. Sorokin), tri velike parabole (A = antika, S = srednjevekovlje, M = moderna), i tri velike pozne (Pa = pozna antika, Ps = pozno srednjevekovlje, Pm = pozna moderna)112
GRAFIK 1

Prema Sorokinu i Popoviu, svjetski sistem trenutno se nalazi tamo gdje trea parabola (M - moderna) sjee x osu, na poetku tree od tri velike pozne. Dakle, prema sekularnom trendu u fazi smo velikog opadanja, u trenutku kada nas neminovno oekuje velika promjena. Ova vremenska odrednica omoguava nam da budunost Evropske Unije sagledamo ne samo u kvantitativnom smislu pitajui se dokle mogu sezati njene granice, ve i u kvalitativnom smislu, to smatram neuporedivo vanijim, pokuavajui da naslutimo u kakvo e se drutvo ona transformisati. Kod ciklinih ritmova koji se paralelno tome odvijaju situacija je neto sloenija. Naime, meu njima ima razliitih trajanja od najpoznatijih Kodratjevljevih dugih talasa u trajanju od 50-60 godina, pa do Kiinovih ciklusa koji traju oko 40 mjeseci. ak Atali u Kratkoj povijesti budunosti pie o smjenjivanju arita naeg sistema od poetka trinaestog vijeka pa do dana dananjeg. Atali tvrdi da je u ovom dugom periodu bilo svega devet centara svijeta i da na deseti jo treba saekati. Poetak trinog poretka Atali smjeta u Bru, koji kao najaktivnija trgovaka luka na svijetu vrhunac dostie 1340. godine. U Bru se u to doba slivaju proizvodi iz kotske, Engleske, Njemake, Poljske, Francuske, panije, Italije ak i Indije, Persije i Kine. Godine 1348. Evropu pogaa kuga i tada umire gotovo treina evropskog stanovnitva. Bru gubi primat jer njegova luka nepovratno tone u pijesak. Jedan drugi mali grad preuzima vostvo u trinoj utakmici. Venecija tada stvara monu trgovaku flotu brodova koje iznajmljuje trgovcima po dioniarskom principu. itav vijek Serenissima opstaje u centru zbivanja. Iako je najvea sila na svijetu u tom periodu Kina, dinastija Ming zabranjuje svojim podanicima gradnju prekomorskih brodova i ostaje izolovana u svojim granicama. Istovremeno na istoku jaa Otomanska imperija. Pad Vizantije oznaava kraj primata Venecije na Mediteranu i Mediterana nad drugim morima. Tree arite nalazi se izmeu 1500-1560 godine u Antverpenu. Antverpen izbija u prvi plan zahvaljujui jednoj novotariji tampariji i zahvaljujui srebru koje pristie iz amerikih rudnika. Antverpen je i centar protestantizma. Katoliki kralj Karlo V ne uspijeva da zabrani dolazak stranaca u Antverpen. Vjerski rat prekida morsku vezu izmeu Holandije i panije pa Antverpen ostaje odsjeen i oko 1560.
112

Preuzeto iz knjige Bell Epoque kritika dogme progresa Milan Popovi, OKF Cetinje, Durieux Zagreb, 2007. (str. 20)

45

godine centar trgovine postaje enova koja je u tom periodu pod panskom vlau. enovljani nemaju novi izum, oni usavravaju jedan stari raunovodstvo. enovljanski bankari u to doba kontroliu trite zlata i odreuju sve kursne razlike. Meutim, nova pomorska sila sve vie krade pansko zlato koje stie iz prekomorskih kolonija i 1588. godine Englezi potapaju pansku Armadu. Oko 1620. godine sredite kapitalizma ponovo naputa Mediteran i seli se na Atlantik. Novo arite nastaje u Amsterdamu. Amsterdam nije samo velika luka on je veliko brodogradilite. Krajem esnaestog vijeka novi teretni brodovi koji zahtijevaju upola manje posade industrijski se proizvode u Roterdamu. Peto arite kapitalizma vie nije samo grad to je itava regija. Kako se primat u trgovini unekoliko poklapa sa imperijalistikim apetitima, nakon vrlo dugog perioda vladavine svjetskim tritem, Amsterdam 1788. godine biva potisnut od jednog drugog evropskog grada. Prvi put, ustvari, na scenu stupa jedna kompanija engleska Istono-indijska kompanija preuzima svjetsko trite pamuka i prava industrijalizacija moe da pone. Izmiljena je parna maina. U Londonu se raa i prva multinacionalna finansijska struktura banka Rotild. Sa njom se raa i prvi ozbiljniji finansijski krah kojem prethode pekulacije izazvane rastom amerikog dolara nakon secesijskog rata u Americi. Centar svijeta naputa Evropu. Novi izvor energije (nafta) novi motor (sa unutranjim sagorijevanjem) i novi industrijski predmet (automobil) 1890. godine uspostavljaju novo arite kapitalizma u Bostonu. Izmeu 1880. i 1914. godine petnaest miliona Evropljana (petina tadanjeg stanovnitva Evrope) i treina ukupne svjetske tednje seli se na ameriki kontinent. Stvaranje kartela velikih naftnih preduzea Sedam sestara 1928. godine, pie Atali, poveava cijenu goriva, unitava automobilsku proizvodnju uzrokuje veliku krizu i dovodi do kraja sedmi oblik, dok osmi pritom ve hvata zamah.113 Osmo arite kapitalistikog poretka nastanilo se u Njujorku, gradu kojeg mnogi i danas smatraju centrom svijeta. Elektrifikacija i elektromotori u kunim aparatima, industrijalizacija Amerike dok se u Evropi vodi rat doveli su Sjedinjene drave u veliku prednost koja tek krajem dvadesetog vijeka poinje da jenjava. Deveto arite i deveti oblik kapitalizma, Atali naziva kalifornijskim nomadizmom. Naime, 1980. centar svijeta seli se u silikonsku dolinu, centar stvaranja nove elektronske tehnologije i tamo se jo uvijek nalazi. taj novi oblik, u kojemu i danas ivimo, predstavlja temelj povijesti u nastajanju. pie Atali. Od devedesetih naovamo svijet vie nije isti 1991. godine na internet je postavljena prva adresa114, 1992. umreeno je milion raunara, 1996. deset miliona a 2006. milijarda. Ne uputajui se u preduboku analizu sekularnih trendova (Sorokin, Popovi) kao ni ciklinih ritmova (Kondratjev) i njihove interpretacije koju nudi Atali, na prvi pogled je teko nai preciznu matricu ponavljanja u strogo odreenim vremenskim razdobljima. Ako uzmemo, na primjer 25 vijekova grko-rimske i zapadne kulture trajanje jednog razdoblja trebalo bi da traje oko 850 godina. Stoga se kraj naeg razdoblja anticipira polovinom XXI vijeka, preciznije 2050.-te godine. U okviru tog razdoblja oekivana je smjena izmeu 14 i 17 Kondratjevljevih dugih talasa. Kondratjev je svoju teoriju pisao u 20-tim godinama prolog vijeka primjenjujui je prije svega na XIX vijek: on identifikuje prvi veliki talas izmeu 17901849 sa prelomnom takom 1815. godine. Drugi talas trajao je izmeu 18501896 sa vrhom parabole u 1873.-oj godini. Kondratjev je vjerovao da je novi ciklus zapoeo 1896. godine. Ako nastavimo sa njegovim ciklusima uzimajui njihovo okvirno trajanje od 50 godina, zapanjujue je da se sljedei ciklus zavrava 1944. godine, krajem drugog svetskog rata. Prelomna taka narednog ciklusa, pada 1970.-te godine, kada zapravo i traje velika depresija. Po ovoj raunici, ispada da je novi talas zapoeo 1995. godine, da se njegov vrhunac oekuje 2025.-te a kraj 2050.-te godine.
113 114

Attali, Kratka povijest budunosti, str 91. http://info.cern.ch/

46

Iako je raunica prilino neprecizna, sredinom ovog vijeka mogla bi se oekivati transformacija svjetskog sistema naroito zato to se brojni ekonomski analitiari slau u ocjeni da je moderni, kapitalistiki svjeski sistem ispao iz ravnotee i suoava se sa problemima koje je nemogue rijeiti u okviru ovog sistema. Ako svedemo objanjenja na bazine ekonomske pojmove, stvari ovako stoje: kapitalisti imaju tri osnovne vrste trokova radnu snagu, sirovine i poreze. U posljednjih pet stotina godina koliko traje kapitalistiki svjetski sistem, ovi trokovi su toliko znaajno narasli da vie ne omoguavaju enormnu akumulaciju kapitala, tako da kapitalisti zapravo prestaju da budu zainteresovani za kapitalizam. Prema Forbsovoj listi najbogatijih ljudi na svijetu, do znaajnog bogatstva uglavnom su doli oni koji su uspjeli da zaobiu neke od ovih trokova uglavnom se radi o sirovinama. Najbogatiji ovjek na svijetu bavi se telekomunikacijama, zatim slijedi izrada softvera, osiguranje i finansijske usluge. Trend dematerijalizacije u trgovini poinje jo od prvih zlatnih i srebrnih novia kojima je zamjenjena prosta trampa robe za robu. Nakon toga pojavljuje se papirni novac koji ima zlatnu podlogu. Nakon Breton Vudsa, novac gubi podlogu, dematerijalizuje se i faktiki postaje bezvrijedan. Trgovina i dalje cvjeta. Deveti oblik kapitalizma donosi nam elektronsku trgovinu novac zapravo vie ne postoji. No, sve je manje materijalnih dobara u opticaju takoe. Sve to se moe dematerijalizovati razmjenjuje se besplatno. Vie ne kupujemo knjige, ploe, video kasete sve se to moe skinuti sa Interneta. Preko Interneta se takoe telefonira, studira, obavljaju berzanski i bankarski poslovi a sve je vea populacija zaposlenih koji rade od kue. Slijedei Atalijevu hronologiju, uskoro moemo oekivati jo jednu smjenu arita, jo jedno pomjeranje centra svijeta. Brojni analitiari, ukljuujui i Atalija, oekuju da e se novo sredite nalaziti u Aziji. No, da li e ono biti tek nastavak zapoete digitalizacije svijeta ili dematerijalizacije ekonomije ili e se razviti pod uticajem nekog novog otkria jo uvijek je neizvjesno.

3.2 EUROCENTRIZAM

Nakon pokuaja da Evropu pozicioniramo vremenski i prostorno, i zakljuka da Evropu ni geografski ni ekonomski ne moemo smatrati centrom svijeta sve je vie argumenata za kritiku eurocentrizma ili evropocentrizma (ako emo se jo malo zadrati kod geografskih pojmova). 47

Gdje je centar svijeta? Da bi se precizno locirao, neophodno je da odredite taku koja se nalazi izmeu 6,356.750 i 6,378.135 kilometara ispod mjesta gdje trenutno stojite, u zavisnosti od nadmorske visine na kojoj se nalazite. Ako problemu priemo na klasian nain, povrinski centar planete onako kako su ga kartografi definisali nalazi se tamo gdje meridijan koji spaja sjeverni i juni pol sjee ekvator.

No, kako svaki meridijan spaja sjeverni i juni pol, i svaki sjee ekvator u dvije take, centrom svijeta bi se po toj logici mogla nazvati bukvalno svaka taka na ekvatoru. Evropa, naime ne dolazi u obzir U svakom sluaju, eurocentrizam kao pojam nema mnogo veze sa geografijom, vie je povezan sa istorijom. Samir Amin, koji se najvie bavio ovom pojavom, kae da eurocentrizam nije obian skup predrasuda, greaka i zabluda zapadnjaka u odnosu na druge ljude - da je to bio sluaj, to bi bila samo banalna forma eurocentrizma. Po Aminu, eurocentrizam je uenje ukorjenjeno u sistem moi i materijalistikih interesa krivotvorenjem istorije. U drugom poglavlju knjige Evropski univerzalizam retorika moi Volerstin kao lajtmotiv koristi jedan detalj iz romana Persijska pisma Barona od Monteskijea. Roman je objavljen 1721. godine i nije imao za cilj da Evropljanima opie Persiju, ve da im opie Evropu, ali kroz vienja Persijanaca. Jedan od njegovih junaka boravi u Parizu i u jednom od svojih pisama objanjava kako je prihvatio evropski nain oblaenja kako ne bi bio previe upadljiv na parikim ulicama. Upeatljiva je reakcija onih kojima se prilikom upoznavanja saopti da je on stranac i odakle dolazi: Oh, zar je on Persijanac? Kakva iznad svega neobina stvar! Kako neko moe da bude Persijanac? Ovo famozno pitanje zapravo ima sljedee znaenje: Kako neko moe da bude neEvropljanin a da ne bude varvarin? Naime, sueni evropski vidici dugo su poznavali samo varvare. Na antikim kartama neistraena podruja (terrae incognite) obiljleavana su natpisom tamo ima lavova. Varvarska etiketa nalijepljena je svim siromanim i vojno slabim narodima koji su posjedovali neto to je Evropa eljela zlato, zaine, pamuk... Njihove kulture su pogaene, a Evropa je preuzela na sebe obavezu i rtvu da ih 48

SLIKA 8CENTAR SVIJETA

civilizuje. Plemenite motive imperijalista opjevao je Radjard Kipling u pjesmi Teret bijelog ovjeka115. itajui ovu uvenu poemu prosto stiete utisak da su kolonizatori (Englezi u Indiji) bili ti koji su tlaeni, da su krvarili radei za tuu dobrobit dok su mrzovoljni poludivlji domoroci bili nezahvalni. Kipling je poznat po izjavama Svi ljudi poput nas su mi, a svi ostali su oni i Istok je istok, a Zapad je Zapad, i nikad se to dvoje nee sastati koje se mogu takmiiti za kredo eurocentrizma. U kontaktu sa monim imperijama koje nijesu mogli pokoriti vojno, Evropljani su imali drugi pristup. Svim silama su se trudili da izmisle neki standard civilizacije (progres, modernost, itd.) na osnovu koga bi potvrdili svoju dominaciju, kako bi mogli moralno i istorijski da opravdaju svoj poloaj dominantne grupe i glavnog primaoca ekonomskog vika proizvedenog u okviru sistema.116 Volerstin podsjea da o potcjenjujuem stavu Evropljana prema drugim kulturama najbolje svjedoi nain i sistem njihovog prouavanja dok je za varvare, dakle primitivne narode bila rezervisana antropologija, (potpuno poricanje postojanja kulture uopte) radi izuavanja ne-evropskih kultura izmiljena je orijentalistika. Prve kritike orijentalistikih studija, i uopte cjelokupne kole miljenja pojavljuju se tek nakon Drugog svjetskog rata. Volerstin navodi dva znaajna kritiara orijentalizma: Abdel-Maleka (Anouar Abdel-Malek) kome je i posveena knjiga Evropski univerzalizam retorika moi i Saida (Edward W. Said). Said tvrdi da su orijentalisti konstruisali jedan apstraktan entitet Orijent, kao predmet svojih studija, ukazujui na eurocentrizam u drutvenim naukama, naroito onim koje se bave ne-evropskim narodima. On u orijentalizmu vidi vie od kole miljenja, za Saida to je institucionalizacija bavljenja Istokom, sistematska disciplina, politika doktrina. Abdel-Malek upozorava na lane bogove pretpostavljenih univerzalizama koji slue za maskirajnje struktura moi i nejednakosti, koji su ujedno i kljuni promoteri i zatitnici postojeih nemoralnih polarizacija ili binarnih suprotnosti kako ih naziva Volerstin. Evropa je, pie Volerstin, u odnosu na Orijent kao svoju apsolutnu prednost istakla modernizaciju, pravdajui njome svoje ekskluzivno pravo da taj isti proces modernizacije zaustavi u drugim djelovima svijeta. Moderni svjetski sistem ustoliio je binarne razlike, naroito one izmeu univerzalizma (kojeg pripisuje dominantnoj strani) i partikularizma (koji je priiven potlaenima). (...) To znai da smo pozvani ne samo da zamjenimo ovaj umirui svjetski sistem za jedan znaajno bolji, ve i da razmotrimo kako da rekonstruiemo strukture znanja tako da moemo postati ne-orijentalisti. Biti ne-orijentalista znai prihvatiti stalnu tenziju izmeu potrebe da univerzalizujemo nae percepcije, analize i vrijednosne sudove i potrebe da branimo njihove partikularistike korjene od partikularistikih percepcija, analiza i vrijednosnih sudova drugih koje se takoe predstavljaju kao univerzalne.117 Kao i univerzalne vrijednosti koje zapadna kultura istie u odnosu na druge, tako se i glavna optunica tokom vremena mijenjala. Istona carstva bila su zaostala, u nacistikim logorima smrti ljudi su stradali zbog pogrenih gena, u strahu od komunizma sva nedemokratska drutva proglaena su za novu zemaljsku poast. Trenutno je aktuelna rasprava da li je svaki musliman terorista ili je svaki terorista musliman. Postoji li koncept neprijatelja? Ovo pitanje postavlja il Anidar (Gil Anidjar) u knjizi Jevrejin, Arapin istorija neprijatelja118 iji je naslov inspirisan jednim Deridinim tekstom. ta je Evropa koja je uspela da razlui sebe i od Jevrejina i od Arapina, i da svoju ulogu u toj distinkciji, tom razdvajanju i neprijateljstvu Jevrejina i Arapina uini nedvidljivom nevidljivom pre svega, sebi? [...] Sve su to naini na koje Evropa govori o sebi, nastojei da
115

Kipling, Rudyard The White Man's Burden 1899, http://www.fordham.edu/halsall/mod/kipling.htm 116 Wallerstein, European Universalism, The Rhetoric of Power str. 33; 117 Wallerstein, European Universalism, The Rhetoric of Power str. 48; 118 Anidjar, Gil Jevrejin, Arapin istorija neprijatelja, Beogradski krug &CZKD, Beograd 2006.

49

misli sebe, i da misli sebe bez onoga to imenuje kao Arape, Turke, Saracene i tako dalje. U intervjuu sa autorom objavljenom u ovom izdanju Andidar kae: Jedna od stvari koje su mi naroito privukle panju bila je rana reakcija na Islam od strane hrianskih teologa, koji su njegove nove pristalice videli kao nove Jevreje. Neki od tih teologa jednostavno su govorili, u udu: Jevreji su se vratili. Koliko god da mijenjamo optunicu ispada da se na kraju radi o istoj stvari: religijademokratija; Jevrejin-Arapin; Svi ljudi poput nas su mi, a svi ostali su oni; po toj analogiji, ako se sve mijenja a zapravo se nita nije promjenilo, ispada da i suprotstavljene univerzalne vrijednosti uporno ostaju iste ili ih samo uporno pogreno tumaimo. U eseju Eurocentrizam i njegovi pojavni oblici: dileme drutvenih nauka119, Volerstin nabraja pet kategorija u kojima se eurocentrizam istie u drutvenim naukama: njegova istoriografija, parohijalnost njegovog univerzalizma, pretpostavke o zapadnoj civilizaciji, njegov orijentalizam i pokuaj da nametne dogmu progresa. U kontekstu svjetskog sistema, Volerstin ovdje postavlja kljuno pitanje injenica da Kina, Indija, arapski svijet i druge regije nijesu krenule putem kapitalizma, govori o njihovom istorijskom kreditu, t.j. boljem imunitetu na ovaj otrov modernog drutva. Traiti od njih objanjenja o tome kako su se drznuli da upotrijebe taj kredit - zar to nije esencija eurocentrizma?

119

Wallerstain, Imanuel Eurocentrism and its Avatars, Fernand Braudel Center, Binghamton 1997. http://fbc.binghamton.edu/iweuroc.htm

50

4 UNIVERZALIZAM U XXI VIJEKU

Iako je tek u svojoj prvoj dekadi, XXI vijek ne moemo smatrati neispisanom ploom. On je ve obiljeen sekularnim trendovima i ciklinim ritmovima pomenutim u prethodnim poglavljima i to ne samo kada su u pitanju drutveno-ekonomske promjene. U Opadanju amerike moi Imanuel Volerstin pretpostavlja da hronozofija i analitika perspektiva predstavljaju korektnu poetnu taku, meutim, nakon toga slijedi zamren zadatak razluivanja ta je jednostavno nastavak ciklinih ema koje su deo starog sistema a ta je istinski novo.120 Priroda takoe ima svoje ritmove sa kojima dolaze nove prijetnje. ovjeanstvo izmeu ostalog ima i svoj demografski ritam. Iako ne moemo iskljuiti pojavu tzv. crnih labudova121, neke statistike projekcije su gotovo izvjesne. Prema zvaninim procjenama svjetske populacije Ujedinjenih nacija (revidirano izdanje 2008)122, krajem 2011. godine na planeti e ivjeti 7 milijardi ljudi, a do 2050. godine taj broj e narasti za jo dvije milijarde. Zemlja je, smatra se, prenaseljena planeta. Prirodni resursi su ogranieni i prenaseljenost treba sprijeiti. Pogotovo zato to e se tih dodatnih dvije milijardi ljudi roditi meu najsiromanijim narodima na svijetu. Pri tom se muri na injenicu da 80% najsiromanijih ljudi na svijetu troi tek 20% svjetskih resursa. Sa druge strane, u najrazvijenijim dravama svijeta prirodni prirataj je negativan i stanovnitvo stari. Najstarije stanovnitvo ivi na starom kontinentu - prosjean Evropljanin ima 40 godina, do 2050. godine prosjena starost Evropljana bie 47 godina. Procjena kae da e se broj starijih iznad 60 godina utrostruiti od 737 miliona u 2009. godini narae na preko 2 milijarde do 2050. godine. Iako nemaju rjeenje za ozbiljan disbalans izmeu aktivne radne snage i broja penzionera, bogate drave imigraciju smatraju za jedan od najveih problema i obmotavaju se jo jednim krugom bodljikave ice, to jest elektronskim sistemima nadzora. Uprkos milenijumskim ciljevima Ujedinjenih nacija, prema podacima Svjetske Banke do 2015. godine 920 miliona ljudi i dalje e ivjeti ispod apsolutne granice siromatva od 1.25 dolara dnevno. U periodu od 2005. do 2007. godine 830 miliona ljudi u svijetu je gladovalo. I da ne zaboravimo novi statistiki indikator XXI vijeka digitalnu podjelu svijeta: dok u se SAD na 1000 stanovnika registruju oko 163 Internet stranice, u Africi taj broj iznosi tek 0.31.123 Kao i sve ostalo na svijetu i pristup globalnoj komunikacijskoj mrei raspodjeljen je nejednako. U proteklih deset godina velika pria je globalizacija. Svijet se toboe pretvara u dosadno mjesto gdje je sve isto. Nosimo istu odjeu, jedemo istu hranu, gledamo iste TV sapunice. Brojke sa poetka ovog poglavlja pobijaju tu veliku priu. U 2010.-oj godini svijet je nepomirljivo podijeljen. Jaz izmeu razvijenih i nerazvijenih (itaj: bogatih i siromanih) dublji je nego to je ikada bio. Prihod najbogatijih ljudi na svijetu (1% populacije oko 50 miliona ljudi) izjednaen je sa prihodima najsiromanijih (60% populacije 2,7 milijardi ljudi). Da li univerzalne vrijednosti mogu biti iste i za jedne i za druge?
120 121

Wallerstein Opadanje amerike moi, str 173; Crni labud je teorija koju je razvio Nassim Nicholas Taleb da bi objasnio rijetke neoekivane dogaaje koje je na osnovu postojeeg iskustva gotovo nemogue predvidjeti, a koji dispropircionalno zanemarljivo maloj vjerovatnoi imaju jak uticaj na tok budunosti. 122 World Population Prospects, The 2008 Revision, United Nations New York, 2009 http://esa.un.org/unpd/wpp2008/peps_documents.htm 123 BBC Business News Wednesday, 18 July, 2001, 13:57 GMT 14:57 UK, http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1442073.stm

51

Globalizacija i lokalizacija moda jesu neodvojive strane iste medalje, ali dva dijela stanovnitva ive na razliitim stranama i vide samo jednu stranu pie Ulrih Bek124 objanjavajui da ustvari imamo globalizovane bogate i lokalizovane siromane glokalizaciju a ne globalizaciju. Glokalizacija je prije svega nova podjela privilegija i obespravljenosti, bogatstva i siromatva, mogunosti i bezizlaznosti, moi i nemoi, slobode i neslobode. Moglo bi se rei da je glokalizacija proces svjetske neostratifikacije u ijem tijeku se izgrauju nove, svjetske, sociokulturne i samoreproducirajue hijerarhije. (...)u pravu je onaj koji glokalizaciju dri koncentracijom kapitala, financija i svih moguih resursa koji omoguuju slobodan izbor... Pozivajui se na Sigmunda Baumana (Zygmunt Bauman)Bek dalje objanjava pojam glokalizacije globalizovani bogati svladali su prostor realno ili virtuelno mogu biti u bilo kom dijelu svijeta trenutno ili za vrlo kratko vrijeme. Prostor je skupljen a svaki trenutak vremena pun do ruba oni su prezaposleni i nikad nemaju vremena. Suoeni sa svojim siromatvom, svojom neslobodom i nemogunou izbora siromani su uglavnom osueni na lokalno, na izolaciju, na geto, na no go places125. U njihovom vremenu nikada se nita ne dogaa vrijeme je suvino. Ovim banalnim pojednostavljivanjem Bek ustvari eli rei da dvije razliite grupe svjetske populacije zapravo ive u dvije razliite dimenzije bogati ive u vremenu, siromani u prostoru. Dakle, ako posmatramo dva paralelna univerzuma bogatih i siromanih (the Haves i the Have-Nots, kako ih Popovi naziva u Velikoj promeni) pa shodno tome i dva paralelna univerzalizma, sasvim je sigurno da uprkos vjerskim varijacijama i zavaravanjima, kult zlatnog teleta i dalje suvereno vlada meu globaliziranima (globalizatorima), dok na izdvojenim lokalitetima gdje su potisnuti svi oni koji su iskljueni iz globalne raspodjele dobara jo ima mjesta kako za fundamentalistika vjerska zastranjivanja, tako i za iskreno vjerovanje u univerzalno oveanstvo, raznoliko ali jedno. Koliko su razliite elje, strahovi i vjerovanja ove dvije suprotstavljene grupe? Koliko razliito na njih utie vrli novi svijet?

124 125

Beck, to je globalizacija, str. 134; no go places mjesta na koja se ne ide. Izraz potie od obiljeavanja problematinih crnakih kvartova u amerikim gradovima.

52

4.1 VRLI NOVI SVIJET

Svako promiljanje budunosti bez uzimanja u obzir tehnikog i tehnolokog napretka isprazno je i nedoreeno. Poev od takozvanih hidraulinih imperija (Egipat i Mesopotamija) kada je vjetina navodnjavanja bila preduslov bogatstva i moi, pa do dana dananjeg tehnoloki napredak predstavljao je glavnu osobinu svjetskih sistema. No, smjena tehnolokih dostignua odvija se nesmetano i u jednom sistemu, o emu je ranije bilo rijei Atali ukazuje na devet oblika kapitalistikog svjetskog sistema koje pored njihovih arita razlikujemo i po dominantnoj tehnologiji (brodograditeljstvo, tampa, parna maina, elektromotor, automobil, itd.) Po Ataliju digitalizacija je tek deveti oblik naeg sistema koji on naziva kalifornijskim nomadizmom. Za Atalija knjiga je prvi nomadski predmet. Zatim slijede tranzistor, automobil, mobilni telefon, pokretni raunar Atali sluti da e finalni nomadski predmet biti ugraen u ljudsko tijelo. Nomadi su nekada bili siromani stoari koji su ili za svojim ivotinjama tamo gdje je bilo pae. Imuniji, sjedioci obraivali su svoju zemlju. Dananji nomadi sa svim svojim nomadskim predmetima idu za dobro plaenim poslovima, dok getoizirani sjedioci uglavnom ne rade nita ili bar nita dobro plaeno. Tehnoloki napredak dobija druga znaenja i drugaiju namjenu u odnosu na dve dominantne grupe ljudskog stanovnitva. Dok se bogatima na jednoj strani nudi poboljanje genetskog materijala, uzgajanje novih organa od sintetikih tkiva i produetak ivota, u siromanoj Africi prodaju se neefikasni lijekovi za AIDS jer je proizvodnja i prodaja efikasnijih nerentabilna, a biotehnologija ide u tom smjeru da preuzme ulogu prirodne reprodukcije kako bi lanac ishrane bio pod potpunom kontrolom multinacionalnih kompanija. Dok proizvodnja sve savrenijih nomadskih predmeta treba da zadovolji potrebe sve razmaenijeg modernog nomada, potreba za hipernadzorom svih i svega pravda se strahom od terorizma. U oba ova sluaja, bilo da se radi o biotehnologiji ili digitalizaciji, veliki su izgledi da se stvoreni monstrum okrene protiv svojih tvoraca. Govoriti o Evropi a pri tom ne podlei eurocentrizmu, isto je toliko teko koliko i govoriti o budunosti bez apokaliptikih predvianja. Sve aktuelne teme XXI vijeka ve su do krajnosti razvuene u dijametralne take utopije, teorije zavjere i propasti svijeta. Naomi Klajn tvrdi da je moderni kapitalizam zasnovan na doktrini oka. Moderno drutvo, zasnovano na konzumeristikim naelima, kao da ima nasunu potrebu za strahom (to izmeu ostalog opravdava finansijske uspjehe osiguravajuih drutava). U XXI vijeku ovjeanstvo se boji ekonomskog kraha, ekoloke katastrofe, treeg svjetskog rata, totalne dehumanizacije, udara asteroida koji e zbrisati pola zemaljske kugle, uspostavljanja svjetske vlade i pandemije koja e ubiti ostatak ovjeanstva. Ono to karakterie napredak tehnologije u XXI vijeku je to to govorimo o napretku tehnologije, a ne o napretku nauke. Napredak nauke stvara napredak tehnologije, meutim, nauka bi trebalo da uvijek ima za cilj otkrivanje svijeta i istina o svijetu, a ne mogunosti zarade u kapitalistikom svjetskom sistemu. Sva istraivanja koja bi mogla biti 53

znaajna za ovjeanstvo naputaju se ukoliko ne nude enormne mogunosti zarade. Razmimoilaenje egzaktnih nauka sa drutvenim naukama, prije svega filozofijom i sociologijom, tvrdi Volerstin, je osnovna pogrena postavka sistema koji i u ovoj sferi beskompromisno namee dogmu progresa ali ne u smislu napretka ovjeanstva ve u smislu ekonomskog napretka pojedinaca i odabranih grupa. Informaciona tehnologija treba da donese hiperdemokratiju a ne hipernadzor. Biotehnologija treba da omogui nestanak gladi u svijetu a ne potpunu kontrolu multinacionalnih kompanija nad lancem ishrane. Svjetska vlada treba da bude olienje uspostavljanja mira u svijetu a ne totalitarni sistem dehumanizacije.

4.2 INFORMACIONA TEHNOLOGIJA

Iskustvo govori da upotreba i zloupotreba svake napredne tehnologije idu ruku pod ruku poev od sistema navodnjavanja pa do atomske energije. Nae vrijeme obiljeio je razvoj informacione tehnologije. Njena upotreba u razliitim sferama ljudskog ivota gotovo da se ini neiscrpnom. Zloupotreba takoe. ivimo u svijetu u kojem nema linih tajni. Vlade su u mogunosti da prate pojedince preko nemjerljivog broja baza podataka koje se sve vie i vie umnoavaju i umreavaju, mobilnih telefona, mikroipova u linim dokumentima i etiketama odjevnih predmeta, kreditnih kartica i ostalih sitnica bez kojih savremeni ovjek ne moe da zamisli ivot. Jedno od osnovnih ljudskih prava pravo na privatnost koje sadri nepovredivost stana, tajnost pisama i drugih sredstava optenja, ugroeno je do krajnjih granica. Zatitu linih podataka trenutno ne moe da garantuje nijedna drava na svijetu. Sasvim je nevano da li vam po elektronskoj poti kopaju hakeri iz Nigerije ili vas dok etate ili gledate televiziju u dnevnoj sobi preko satelita u realnom vremenu posmatra pospani moldavski carinik. Internetom krui animirani telefonski razgovor u kome jedan prosean amerikanac trai dostavu hrane na kunu adresu. Dok sluate porudbinu pred vama se kao pred radnikom u restoranu koji prima poziv otvaraju baze podataka ne gospodine ne moete dobiti duplu porciju sira imate povien holesterol, da gospodine ali dostava na vau adresu je 20% skuplja, u vaem komiluku broj razbojnitava vei je od gradskog prosjeka, ne gospodine ne moete da platite karticom, u minusu ste 234 dolara... . Ali, ovo je samo banalna strana prie. Afera Ealon koju u knjizi Digitalna despotija opisuje Bojan Jovanovi126, djeluje jo vie zabrinjavajue. Naime, 1998. godine Evropski parlament je publikovao izvjetaj o ocjeni tehnologije politike kontrole u kojem se izmeu ostalog navodi: Unutar Evrope, sve e-mail, telefonske i faks poruke su rutinski presretane od strane Nacionalne agencije za bezbjednost SAD. Zbog borbe protiv globalnog terorizma Evropa je pristala da Sjedinjenim dravama proslijeuje sve podatke o Evropljanima koji putuju u SAD. Evropski Parlament doneo je nedavno odluku o primjeni ve potpisanog sporazuma o razmjeni podataka o linim bankovnim raunima u Evropi, takoe zbog sprijeavanja meunarodnog terorizma. Bez obzira na izgovor kojim se pravda neophodnost ovakvih postupaka, injenica je da banke podataka rastu sa obe strane okeana, proimajui se. tokholmski program, koji je Evropski savjet usvojio u decembru 2009. Godine za period 2010-2014, za jedan od svojih ciljeva ima mobilizaciju tehnologije u slubi zatite graana EU Evropski Savjet, obezbijeujui dosljednost satrategiji za zatitu linih
126

Jovanovi, Bojan Digitalna despotija Nova knjiga, Podgorica, 2008.

54

podataka (poglavlje 2), istie potrebu za dranje koraka sa novim tehnologijama i promociju sadanjih trendova mobilnosti osiguravajui istovremeno bezbjednost, sigurnost i slobodu ljudi.127 Pod tim se izmeu ostalog podrazumijeva Evropski informacioni sistem podataka o krivinim djelima (European Criminal Records Information System ECRIS) i prijedlog za formiranje registra dravljana treih zemalja koji su osuivani pred sudovima zemalja lanica. Takoe se predlae formiranje Evropskog sistema indeksiranih policijskih dosijea (European Police Records Index system -EPRIS). Evropski Savjet oekuje kontinuiran razvoj Evropskog sistema nadgledanja granica (European Border Surveillance System - Eurosur) na istonim i junim granicama, uspostavljanjem sistema koji koriste moderne tehnologije uz podrku zemljama lanicama, promoviui inter-operabilnost i jednake standarde nadzora granica i obezbijeujui neophodnu saradnju izmeu FRONTEX-a i drava lanica na razmjeni podataka o nadzoru bez odlaganja. U dokumentu se takoe istie da Evropski Savjet smatra da tehnologija igra kljunu ulogu u poboljanju i jaanju sistema kontrole granica. Druga generacija engenskog informacionog sistema (Schengen Information System - SIS II) je ve u funkciji a planira se uvoenje baze podataka o izdatim vizama (Visa Information System- VIS) , baze podataka o ulascima/izlascima i posebne baze podataka o osobama koje esto putuju. Dokument sadri i nekoliko okantnih odrednica - na primjer: Evropski Savjet u pogledu razvoja zajednike vizne politike, vodei rauna o nadlenostima zemalja lanica, poziva Komisiju da izradi studiju o mogunostima uspostavljanja zajednikog evropskog mehanizma za izdavanje kratkoronih viza. Studija treba da istrai do kog nivoa ispitivanje individualnog rizika doprinosi podrazumjevanom riziku koji se odnosi na nacionalnost aplikanta ili Mogunosti novih inter-operabilnih tehnologija sadre ogromne potencijale za unaprijeenje efikasnosti i bezbijednosti upravljanja granicama to ne treba da vodi diskriminaciji i nejednakom tretmanu putnika. Ovo ukljuuje inter alia upotrebu kapija za automatsku graninu kontrolu.128 EUROSUR Evropski sistem za nadgledanje granica koji je u fazi razvoja treba da povee postojee sisteme (npr. panski sistem SIVE - sistema integrado de vigilancia exterior), ukljuujui satelit, bespilotne letelice i radarsku kontrolu. Uprkos tvrdnjama grupa za zatitu prava azilanata (Pro Asyl) da ovi sistemi doprinose poveanju smrtnih ishoda nelegalnog prelaska granica EU, ali ni na koji nain ne spijeavaju migraciju ve je samo ine opasnijom, evropski novogovor objanjava da odbrana evropskih granica od migranata doprinosi unutranjoj bezbijednosti engen zone, ali je takoe usmjerena na smanjenje smrtnih sluajeva prilikom migracije, naroito spaavanjem na moru. EUROSUR treba da obezbijedi totalnu kontrolu, kompletne podatke o onome to se odogaa sa obe strane granice. Ukljuenje ne-evropskih zemalja u cijelu priu je kljuni element. To znai, pod uslovom da se postignu odreeni sporazumi, da e se iz evropskih centara preko satelita danonono motriti na zapadnu afriku obalu. tokholmski program, kao to je ve navedeno, predvia satrategiju za zatitu linih podataka. Nacrt ove strategije zapravo se zove EU Strategija za upravljanje podacima i to se tie zatite podataka svodi se na bezbijednost podataka jednom kad su oni ve prikupljeni. Visok stepen zatite (podataka) zatitie poslovne interese kao i privatne ivote graana, bez umanjenja dostupnosti informacija, tako da su tani podaci dostupni korisnicima na nain koji se moe pratiti, kada je potrebno i odobreno od nadlenih vlasti. Postizanje povjerenja izmeu nadlenih institucija u ovoj oblasti je znaajan korak prema stvaranju atmosfere u kojoj je razmjena
127

The Stockholm Programme An open and secure Europe serving and protecting the citizens, Council of the European Union Brussels, 2 December 2009 http://ec.europa.eu/home-affairs/doc_centre/docs/stockholm_program_en.pdf 128 The Stockholm Programme podvukla OK 55

podataka podrazumijevana.129 Evropski savjet, dodue priznaje u zakljucima o nacrtu da pravni okvir za zatitu podataka treba koherentno uobliiti, da EU jo nije potpisnica konvencije Savjeta Evrope o zatiti linih podataka i da je neophodno donijeti odgovarajue pravne akte vezane za razmjenu linih podataka graana sa drugim zemljama. Dok sa jedne strane zagovornici sveopte digitalizacije propagiraju konanu tehnologiju slobode i e-demokratiju ija su obiljeja masovno ukljuivanje u javne rasprave i kreiranje zakonodavstva putem interneta, elektronsko glasanje, i ostali razni servisi na lokalnom, nacionalnom ili meunarodnom nivou druga struja upozorava na digitalnu podjeljenost (izolaciju onih koji nemaju pristup globalnoj mrei), krae identiteta, demagogiju i na kraju, na nesluene potencijale kontrole koji neizbjeno vode totalitarizmu. Kao pandan e-demokratiji izrodila se elektronska graanska neposlunost ili haktivizam130. U haktivistikom manifestu131 se kae: Pristup svim raunarima treba da bude neogranien i potpun. Sve informacije treba da budu dostupne. Gledano iz filozofskog ugla, e-demokratija predstavlja jo jednu simulaciju u postmodernom drutvu, koje se, tvrdi an Bodrijar, upravo na njoj i zasniva. Za Bodrijara ekstaza komunikacije znai da je subjekt u neposrednoj blizini instant slika i informacija, u jednom preterano izloenom i transparentnom svetu. U ovoj situaciji, subjekt postaje ist ekran iste apsorpcije i reapsorpcije povrine uticajnih mrea. Drugim reima, pojedinac u savremenom svetu postaje jedan entitet zatrovan uticajem medija, tehnolokog iskustva i hiperrealnosti. U drutvu simulacije, identiteti su konstruisani prisvajanjem znakova i kodovi i modeli odreuju nain na koji pojedinci vide sami sebe i odnose se prema drugima. Ekonomija, politika, drutveni ivot i kultura su pod vlau simulacije, pri emu kodovi i modeli odreuju na koji nain se koriste i upotrebljavaju potrona dobra, razvija politika, proizvodi i upotrebljava kultura i ivi svakodnevni ivot. Bodrijar objavljuje kraj jedne ere u kojoj je produkcija bila organizujua forma drutva: Kraj rada. Kraj proizvodnje. Kraj politike ekonomije.132 Evropski zvaninici, u skladu sa svojim strategijama sve ee pominju transformaciju industrijske ekonomije u digitalnu ekonomiju koja e stvoriti drutvo zasnovano na znanju. Sintagma drutvo zasnovano na znanju (knowledge based society) sama po sebi ne govori nita, pa je neophodno prevesti na razumljiv jezik radi se, naime o informacionom, digitalnom drutvu. Da li to predstavlja zaetak novog svjetskog sistema? Da bi se ovakvom ekonomijom i ovakvim drutvom moglo upravljati, 2007. godine u Lisabonu ministri zemalja lanica EU, zemalja lanica evropske slobodne trgovinske zone (EFTA), zemalja u predpristupnom procesu i zemalja kandidatkinja za lanstvo u Uniji obavezali su se na stvaranje zajednikog evropskog informacionog drutva, to u ovom sluaju podrazumijeva politiku elektronske javne uprave (e-government) koja treba da obuhvati cjelokupno stanovnitvo. Stoga i Crna Gora ima novoformirano Ministarstvo za telekomunikacije i informaciono drutvo. Uvoenjem biometrijskih dokumenata, i
129

Draft Council Conclusions on an Information Management Strategy for EU Internal Security, Council of the European Union, Brussels, 25 November 2009. http://register.consilium.europa.eu/pdf/en/09/st16/st16637.en09.pdf 130 neologizam sloen od rijei hacker i activism (eng.) i oznaava aktiviste sa naprednim poznavanjem raunara, sposobnim da probiju zatitu raunarskih sistema radi ostvarivanja politikih ciljeva 131 What is hacktivism? http://www.thehacktivist.com/whatishacktivism.pdf 132 Baudrillard, Jean Simbolika razmena i smrt, Deje novine, Gornji Milanovac, 1991.

56

formiranjem pouzdane elektronske baze podataka o stanovnitvu, zemlje regiona dospijevaju na bijelu engen listu.

E-VROPA? Digitalna Evropa nije nauno-fantastina distopija. To je planirana realnost. U junu prole godine (2009.) na zvaninom web-portalu EU objavljeno je saoptenje neobinog naslova: Kada vae olje za jogurt ponu da priaju sa vama: Evropa se priprema za internet revoluciju133. Ako ste pomislili da je to samo bombastina reklama za izbor poslanika u Evropski parlament putem interneta prevarili ste se. Najavljena internet revolucija ima mnogo vee apetite od suzbijanja demokratskog deficita popularizacijom evropskih izbora koje odlikuje preteno mala izlaznost. Ovim saoptenjem najavljen je projekat pod nazivom Internet predmeta (Internet of things IoT), zapoet jo 2005. godine. Razvoj i upotreba pametnih ipova izraenih RFID134 tehnologijom predstavlja samo vrh ledenog brijega u odnosu na itav sistem umreavanja stvarnosti t.j. materijanih predmeta. itav projekat se tako i zove: Internet predmeta. Umjesto bar-kodova, sve vie i vie proizvoda na evropskom tritu dobija RFID mikro-ipove koji sadre mnogo vie informacija o proizvodu i mogu se proitati sa mnogo vee udaljenosti (npr. daljinska kontrola potronje elektrine energije). Takozvani aktivni sadre i bateriju za napajanje, dok oni pasivni imaju antenu za primopredaju signala, gdje transmisiju pokree neki spoljni izvor t.j. ita. Na ovaj nain, predmeti se identifikuju, komuniciraju jedan sa drugim, povezujui se u mreu u Internet predmeta.

133

When your yogurt pots start talking to you: Europe prepares for the internet revolution - IP/09/952 Brussels, 18 June 2009 http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do? reference=IP/09/952&format=HTML&aged=0&language=EN&guiLanguage=en 134 identifikacija pomou radio frekvencije

57

Obrazloenje akcionog plana ovog projekta (COM(2009) 278 final), takozvani kiobran za novu paradigmu napisano je u maniru popularne futuristike ovaj revolucionarni pomak nije prosto proirenje postojeeg Interneta, on e prevashodno funkcionisati na sopstvenoj infrastrukturi, prelazei iz mree povezanih raunara u mreu povezanih predmeta od knjiga do automobila, od elektrinih aparata do hrane. Ovi e predmeti biti uvezani u kompleksne sisteme, imati senzore za prikupljanje podataka iz okoline (npr. prehrambeni proizvod koji moe da biljlei temperaturu tokom sopstvene distribucije) ili da ak imaju aktivatore koji podstiu interakciju sa okolinom (npr. klima ureaj koji se aktivira u prisustvu ovjeka). Zatim se opisuje pogodnost ovog sistema za prevazilaenje problema u sve starijem drutvu putem kunih elektronskih ureaja koji prate zdravstveno stanje pacijenta, briga o ivotnoj sredini povezivanjem drvea u mreu obavjetavanja o umskim poarima, automobili e povezivanjem u mreu biti osposobljeni za izbjegavanje saobraajnih guvi smanjujui samim tim zagaenje vazduha i efekat staklene bate, a sve to skupa potpuno e izmjeniti nae ivote Meutim, ovaj dokument sadri i druge elemente nad kojima bismo se mogli zamisliti. Ko e kontrolisati ove sisteme? Naravno, javne vlasti. Dakle, Evropska Komisija e se pobrinuti da definie principe upravljanja Internetom predmeta, standarde, dizajn i arhitekturu sistema sa dovoljnim stepenom decentralizacije. Komisija e se takoe brinuti o zatiti podataka u skladu sa propisima. Komisija e takoe organizovati debatu o tome da li e pojedinci imati pravo da se diskonektuju iz svog umreenog okruenja u bilo kom asu (Na internetu ve postoje praktina alternativna uputstva o tome kako da unitite RFID mikroip). Ova pitanja postaju sve vanija, jer je tehnologija o kojoj govorimo neprimjetna i skoro nevidljiva. Povjerenje, prihvatanje i bezbjednost su esto pominjani pojmovi. Iako je sistem u poetnoj fazi razvitka, on je ve proglaen vitalnim resursom Evrope. Za razliku od ostalih vitalnih resursa, upotreba ovog pretpostavlja meunarodnu saradnju i razmjenu, kao i zajednike aktivnosti. Komisija e razmotriti potekoe oko recikliranja RFID etiketa. Kakve potekoe, moda se pitate? Naime, pravila reciklae nalau da svi materijali budu odvojeni, tako to sa plastine boce skinete papirnu etiketu i metalni ep i odvajate ih u posebne kante za otpatke. Kako ete odvojiti mikroip ako se oni ve sada proizvode u dimenzijama od 0.05 x 0.05 mikrometara? Takozvani mu ipovi su ak 64 puta manji od RFID etiketa koje su u upotrebi. Iako se ovo veliko umreavanje naziva internetom predmeta, ono se uveliko primjenjuje na ivotinjama (znate one rune plastine minue koje smo okaili svim kravama u Evropi?) a kako se najavljuje, primjena e se proiriti i na drvee a vjerovatno i na ostali biljni svijet. Da li to treba da stvori iluziju da su ljudska bia izuzeta, ako znamo da su nam line isprave napravljene po istom principu, da se implanti ve proizvode i koriste na duevnim bolesnicima i oboljelima od Alchajmerove bolesti, a ima ak i zahtjeva roditelja koji odobravaju ugraivanje implanta sopstvenoj djeci da bi ih neprekidno mogli nadzirati? Meunarodni pokret koji se zalae za donoenje preventivnog meunarorodnog zakonodavstva protiv mikroipovanja ljudi zove se jednostavno We The People Will Not Be Chipped Mi, ljudi, neemo biti ipovani! Na Internet stranici ovog pokreta postavljeno je sljedee pitanje: Kada se desi novi dogaaj tipa 11. septembar i svjetska vlada koristei se zakonima za vanredne situacije i paravojnom policijom zatrai obavezno ipovanje ljudi, hoe li vas smatrati NOVIM JEVREJEM ukoliko ne pristanete na to?135

135

Internet stranica pokreta We The People Will Not Be Chipped No Verychip Inside http://www.wethepeoplewillnotbechipped.com/main/viewpage.php?page_id=2

58

Jedan od moguih scenarija promocije implantiranja mikroipova u ljudsko tijelo je da e posjedovanje ipa biti preduslov za uestvovanje u kljunoj dinamici savremenog ivota, kao to je kupovanje, glasanje na izborima, vonja automobila, dobijanje zdravstvene zatite. Korporacija Positive ID u svom predstavljanju na internetu navodi da je jedan od osnovnih proizvoda korporacije implantabilni RFID mikroip za identifikaciju pacijenata, takozvani VeriChip. Korporacija tvrdi da je ideja za izradu ovoga mikroipa inspirisana dogaajima od 11. septembra, kada su njujorki vatrogasci navodno ispisivali na grudima svoje identifikacione brojeve za sluaj da ih pronau povreene ili onesvjeene. Bilo je oigledno, da postoji ozbiljna potreba za linim podacima u vanrednim situacijama, tako da je nastao proizvod koji je modeliran na slian nain onome koji se koristi za ivotinje.136 Uprkos ovoj bajkovitoj verziji koja treba da probudi osjeanja straha, patriotizma i zajednitva, upotreba mikroipa u vanrednim situacijama vrlo je ograniena. ip, naime moe biti oteen prilikom povrede, izlaganja visokim temperaturama ili jakim magnetnim poljima, a na pacijentu koji nosi mikroip ne mogu se primjeniti dijagnostike metode bazirane na magnetnoj rezonanci. Pokret We The People navodi na svojoj Intenet stranici jo neke podatke vezane za manipulaciju javnosti Tomi Tompson (Tommy Thompson) bivi sekretar za zdravstvo prikljuio se upravljakom odboru korporacije VeriChip (koja je integralni dio korporacije Positive ID) nakon to je napustio svoj kabinet u Buovoj administraciji. Tompson je nedavno na nacionalnoj televiziji SAD preporuio svim amerikancima ugradnju mikroipova radi povezivanja podataka iz njihovih zdravstvenih kartona. Ni Evropa ne zaostaje. U blizini Verone planira se izgradnja istraivakog centra u okviru projekta simbolino nazvanog Quo Vadis. Na cilj je da proseni ivotni vek produimo na 120 godina, kazao je inicijator centra, italijanski svetenik Luii Verze, navodei da su u realizaciji projekta konsultovani svi najvei svetski strunjaci. U istraivakom centru Quo Vadis naunici e na osnovu genomike moi da predvide sve patologije s kojima se jedna osoba moe suoiti u toku ivota. Svima koji budu eleli da se njihovo zdravstveno stanje prati iz centra bie postavljen mikroip ispod koe. Na pojavu i najmanje anomalije, na primer prve kancerogene elije, pacijent e biti obaveten bez obzira gde se u tom trenutku nalazio, objasnio je Verze.137 Hrvatski novinar Kreimir Miak, autor emisije Na rubu znanosti na hrvatskoj nacionalnoj televiziji, pie o ovoj temi u svom blogu koji se objavljuje na portalu zagrebakog Veernjeg lista:to vie ljudi pristane na ipiranje to je vjerojatnije da e svjetska ekonomska i tehnoloka infrastruktura naposljetku funkcionirati na pretpostavci da su graani ipirani. Ve danas ljudi mogu ui u odreene klubove i plaati s usaenim ipom. To je prvi korak, a slijedei korak jednostavno je postupno poveavanje broja mjesta koja prihvaaju taj nain plaanja, nakon ega se potencijalno kreemo prema uznemirujuoj situacijiu u kojoj je plaanje roba i usluga mogue jedino putem ipa usaenog u vae tijelo. Drutvo bez gotovinskog novca, po svemu sudei, jo je jedna nedobrodola prekretnica na koju treba pripaziti. (---) Ono to Miak posebno istieOno o emu Wiseman ne pie, a vrijedilo bi dodati za razmiljanje, jest mogunost da se kroz mikroipove utjiee na ljudsko ponaanje.: Zato matu ograniiti samo na mogunostima poput eletronskog plaanja? Pa ve danas, ako si selotejpom zalijepim za ruku svoju karticu, to mogu raditi na skoro identian nain kao da imam mikroip ugraen ispod koe
136

137

Internet stranica kompanije Positive ID http://www.positiveidcorp.com/about-us.html June 17, 2010 by Daily News Montenegro, http://dailynewsmn.wordpress.com/

59

ruke. Ne vidim u tome neki veliki napredak, pa niti za Novi svjetski poredak. Ali ako se prisjetimo da je nae tijelo mokri elektromagnetski sustav i da mnogim naim postupcima upravljaju razne kemijske supstance koje po zapovijedi mozga lue nai hormoni, tada nije teko zamisliti da je taj sustav takoer mogue hakirati i to ba elektromagnetskim impulsima iz ipa, koji je, naravno, stalno u vezi s nekim centralnim kompjuterom. Kojim takoer netko upravlja. Meni se osobno ini da bi to mogao biti glavni cilj tenje ka mikroipiranju stanovnitva, jer je prvi put u znanoj povijesti mogue doista kontrolirati ljude i utjecati na njihove postupke bez posrednika kao to su razne propagandne mainerije.138 Univerzalna vrijednost: ZNATI haktivizam: svi podaci na svim kompjuterima treba da budu dostupni hiperkontrola: svi podaci o svim ljudima treba da budu dostupni

4.3 BIOTEHNOLOGIJA I PRAVA INTELEKTUALNE SVOJINE

Svaki novi ima dvije strane nove tehnologije sposobne su da virtuelno, nerealno (nova, mira, falsa - novo neobino, lano) uine prirodnim i stvarnim, ali su takoe sposobne da prirodno i stvarno sunovrate u la i simulaciju. Ako ba i elimo da za dorukom popriamo sa oljicom za jogurt, da li je neophodno da nam pritom hljeb bude napravljen od sintetikih itarica sa genima kukolja i bubavaba? Ugovor o pravima intelektualne svojine u vezi sa trgovinom (TRIP Trade related property rights) u okviru Sporazuma o Svjetskoj trgovinskoj organizaciji uveo je patente i monopol nad industrijom semena, pie Vandana iva u eseju Svet na ivici139. Globalne hemijske korporacije restrukturisale su se u korporacije za bionauke i pokupovale
138

Miak, Kreimir Mikroipovi za bolju budunost (pitanje je: za koga bolju?)29. septembar 2010. blog Preko ruba znanosti http://blog.vecernji.hr/misak/2010/08/29/mikrocipovi-za-bolju-buducnostpitanje-je-za-koga-bolju/
139

Shiva, Vandana, zbirka eseja grupe autora Na ivici Plato, Beograd 2003.

60

kompanije za proizvodnju semena i biotehnologije. A potom su ule u integracije. CibaGeigy i Sandoz spojile su se u Novartis. Zeneca se spojila sa Astrom, dok je Hoechst sa Rhone Pulenc oformio Aventis. Kompanije poput Monsanta poele su da kupuju najvee firme za prozvodnju semena irom sveta. [...] Prema Robertu Ferliju iz Monsanta: Ovo to vidite nije samo konsolidacija kompanija za proizvodnju semena, ve konsolidacija itavog lanca ishrane. ivot se sam obnavlja. Da bi se pretvorio u proizvod neophodno je spreiti njegovo samoobnavljanje. Da bi osigurali svoja prava intelektualne svojine nad hibridnim i genetski modifikovanim semenom, Monsanto i njemu sline korporacije razvijaju tehnologije terminacije. t.j. programiranje biljaka da proizvode sterilno seme tako da farmeri moraju kupovati svake godine seme proizvedeno u laboratorijama. To prua neverovatnu mogunost kontrole nad snabdevanjem svijeta hranom i ektremno opasno poigravanje sa prirodom jer genom terminacije moe da pree i na biljke koje divlje rastu na poljima, ime se prirodni ciklus seme-biljka-seme od kojeg zavisi veina ivota na planeti moe zauvijek i trajno naruiti. Biotehnologija je svojim munjevitim razvojem odavno prevazila poigravanja sa ukrtanjem gena gutera i paradajza i prela na sloenije organizme. uvena ovca Dolly bila je prvi klonirani sisar koji je prikazan javnosti. U javnost je procurilo par tvrdnji o kloniranju ljudskih embriona, meutim, ovi sluajevi nijesu nikad dokumentovani niti procesuirani. Iako se ovi sluajevi pravdaju iskonskom eljom ovjeka da popravi prirodu, zapravo se ne radi o popravljanju nego o iskrivljivanju prema svojoj mjeri i interesu. Uprkos stalnom uveavanju broja ljudi na planeti, proizvodnja ljudskih bia mogla bi biti vrlo profitna djelatnost. Prosto zato to je prirodni prirataj rasporeen po globusu reciprono u odnosu na distribuciju bogatstva. Takoe, genetske intervencije po porudbini obezbijedile bi bogatim roditeljima biranje potomstva u skladu sa modnim trendovima, to bi za posljedicu moglo imati stvaranje predatorske rase meu ljudskim biima. Sreom, genetika jo nije uznapredovala do tog nivoa da bi mogla sa sigurnou da odredi sva obiljeja odreenog genetskog materijala, iako se otkria u ovoj oblasti mnoe iz dana u dan. Mogunosti raznoraznih vidova primjene biotehnolokih dostignua na ljudskim biima otvaraju potpuno nova moralna, pravna, filosofska i socioloka pitanja na koja nije lako pronai odgovore. Iako je kloniranje ljudi zabranjeno, sama mogunost stvaranja klonova, kiborga i genetski modifikovanih ljudskih bia predstavlja preveliki izazov za oveka. Uostalom legenda o nastanku ljudske vrste poinje od probanja zabranjenog voa. Kada govorimo o biotehnologiji moramo imati u vidu razliite pravce u kojima se ona razvija - od nekontrolisanog prodora na trite genetski modifikovane hrane do potpunog preuzimanja lanca ishrane; od kontrole ljudskog genoma do kloniranja ljudi, od zaetaka biofarmakologije do totalnog upravljanja i manipulacije ljudskim biima. U svakom sluaju, jedno je sigurno, biotehnologija se razvija u onom smjeru u kom je to najprofitabilnije, a ne u onom koji bi bio najbolji za cjelokupnu ljudsku zajednicu. Na fantomskom Internet portalu za promociju biotehnologije140 (na portalu nema podataka o osnivau, administratoru ili vlasniku sajta) naii ete na upravo ovakvo ovjanjenje: Pravci istraivanja u savremenoj biotehnologiji su veoma raznovrsni, i dostignuca iz ove oblasti pocinju da nalaze svoju primenu u najrazlicitijim sferama nauke i svakodnevnog ivota. Ipak, istraivanja koja u ovom trenutku privlace najvecu panju i najatraktivnija su kako za javnost tako i za privlacenje kapitalnih investicija od
140

http://www.biotehnologija.net/projekat.html

61

vie miliona dolara, su istraivanja genoma i proteina (prvenstveno ljudskih) sa ciljem primene u medicini radi razvijanja novih lekova i terapija. (...)Ono to trite zahteva u ovom trenutku su lekovi, i one biotehnoloke firme koje imaju obeavajua jedinjenja u nekoj od faza klinikog ispitivanja, imaju najvee anse da dobiju finansiranje. Retke su firme koje su na due vreme poput Celere uspele da pretvore podatke o genskoj sekvenci u profit. Meutim i te uspene genomics kompanije sve vie se okreu praktinim istraivanjima, svesne da ukoliko ne budu pratile zahteve trita nee moi da opstanu u sve veoj i jaoj konkurenciji. Farmaceutska industrija, uprkos svojoj osnovnoj humanoj misiji lijeenja ljudi, u posljednje vrijeme ima vrlo lo imid u svijetu. Pomenimo samo skoranju aferu sa virusom H1N1. U izvjetaju parlamentarne skuptine Savjeta Evrope povodom lane pandemije svinjskog gripa kae se izmeu ostalog: "Parlamentarna skuptina je zabrinuta zbog naina na koji je tretirana pandemija H1N1, ne samo od strane Svjetske zdravstvene organizacije, ve i od nadlenih vlasti u oblasti zdravstva na nivou Evropske unije kao i na nacionalnom nivou.141 Izvjetajem se dalje ukazuje na to kako su protraene ogromne sume javnog novca a evropska javnost je suoena sa neopravdanim zastraivanjem i strahom vezanim za opasnost po zdravlje ljudi. Alternativni izvjetaji jo su eksplicitniji u raskrinkavanju ove zavjere. Majk Adams (Mike Adams) u asopisu Natural News142 objanjava pet koraka kreiranja ovog skandala: Korak 1) Naduvaj rizik: SZO pretjeruje sa podizanjem pandemijskog rizika na esti stepen, iako je smrtna stopa izazvana virusom toliko niska da se moe zaustaviti jednostavnim suplementima na bazi vitamina D. Korak 2) Zahtijevaj od drava da stvaraju zalihe: SZO je zhtijevao od drava irom svijeta WHO da stvore zalihe H1N1 vakcina, pod izgovorom vanredne situacije u javnom zdravstvu. Korak 3) Pokupi novac: Drave su potroile milijarde dolara kupujui i skladitei vakcine za H1N1, dok je Big Pharma punila depove. Korak 4) Uzmi svoj podsticaj: Savjetnici SZO u meuvremenu uzimaju mito od proizvoaa vakcine. Ovo podmiivanje je namjerno zatakano. Korak 5) Dri narod u strahu: Da bi se potranja za vakcinom odrala na najviem moguem nivou, SZO nastavlja sa dolivanjem ulja na vatru, upozoravajui da je H1N1 ekstremno opasan i da svi treba da se vakciniu. Pri tom, ne postoji nijedna struna studija o efikasnosti ponuene vakcine. Uprkos paklenoj propagandi samoreguliue trite potpomognuto je ak i zakonskim obavezama vakcinacije. Sa druge strane, samoreguliua drutvena zajednica uz pomo alternativnih sistema komunikacije, postojanja dovoljno strunjaka iz oblasti medicine i organizovanog globalnog otpora uglavnom je odbila da se vakcinie. Posljednje nauno dostignue u ovoj oblasti pripada amerikom biologu Krejgu Venteru (Dr Craig Venter) koji je vjetaki stvorenu DNK ubacio u bakteriju da bi stvorio prvu ivu eliju koju potpuno kontrolie sintetika DNK. Nakon eksperimenta, bakterija je poela da se umnoava. Eksperiment je revolucionaran stoga to je prvi put korien itav genetiki kod umjesto pojedinanih komadia. Za eksperiment je koriena bakterija (Mycoplasma capricolum) koja je inae prirodni parazit na ljudskoj koi. Pomou hemijskih
141

Rezolucija Savjeta Evrope br. 1749 (2010) od 24. juna 2010. (26-to zasjedanje) http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta10/ERES1749.htm 142 Adams, Mike, A perspective on the H1N1 vaccine affair,Natural news, 6/12/10 2:50 PM, http://www.prohealth.com/me-cfs/blog/boardDetail.cfm?id=1394017

62

preparata i laboratorijske opreme DNK ove bakterije je kopiran i smjeten u praznu ljuturu druge bakterije iji su svi originalni geni uklonjeni vjetakim putem. Ovo dostignue proglaeno je treom industrijskom revolucijom. U budunosti se hiljade bakterija moe izmjeniti genetskim ininjeringom tako da im se zadaju razni zadaci: preiavanje vazduha apsorbovanjem ugljen dioksida, proizvodnja goriva, proizvodnja lijekova... U knjizi Naa posthumana budunost Frensis Fukujama (Fransis Fukuyama) razmatra razne aspekte biotehnologije. Jedan od zanimljivijih su etika i moralna pitanja vezana za genetiku modifikaciju i kloniranje ljudi. Fukujama poinje od Konvencije Savjeta Evrope o kloniranju ovjeka143 navodei: Instrumentalizacija ljudskih bia kroz svesno stvaranje genetiki istovetnih ljudskih bia protivna je ljudskom dostojanstvu i na taj nain predstavlja zloupotrebu medicine i bilogije. Ljudsko dostojanstvo je, pie Fukujama jedan od onih pojmova koje politiari, kao i svaki drugi uesnik u politikom ivotu, vole da razbacuju oko sebe, ali koje gotovo niko nije u stanu da definie ili objasni.144 U daljem tekstu, Fukujama razmatra stavove Dejvida Hala (David L. Hall) i Lija Silvera (Lee Silver): Dejvid Hal, na primer, zastupa sledeu tezu: Ne vidim zbog ega je postojanje ljudskih univerzalnih osobina ba toliko vano. Moda jedino ljudi imaju posebno poloene paleve, koriste alatke, ive u pravim drutvima i ta jo sve ne. Mislim da su sva ta svojstva ili lana, ili bez znaaja, ali ak i da su tana i znaajna, raspodela tih posebnih karakteristika velikim delom je stvar istog evolucionog sluaja. Genetiar Li Silver, sa svoje strane, ismeva strah oko genetskog ininjeringa koji izraavaju oni sa religioznim ubeenjima ili oni koji veruju u prirodni poredak. U budunosti ovek nee vie biti rob svojih gena, ve njihov gospodar. Zato se ne doepati moi? Zato ne preuzeti kontrolu nad onim to je u prolosti bilo preputeno sluaju? Zato se zaista ne bismo doepali ove moi? pita se ironino i Fukujama. Poto nema vrste sutine koja bi bila zajednika svim ljudskim biima, ili bolje, poto je ta sutina promenljiva i podlona ovekovoj manipulaciji, zbog ega ne stvoriti rasu roenih sa metaforikim sedlima na leima, i drugu sa izmama i mamuzama koji e ih jahati. Zato se ne doepati i takve moi?145 Fukujama se u navedenom djelu, kako to istie Popovi u Velikoj promeni zalae za poveanje i unapreenje internacionalne i nacionalne REGULACIJE u oblasti posthumanih biotehnologija.146 Univerzalna vrijednost: IVJETI regulacija: ljudsko dostojanstvo biotehnologija: zato se ne doepati moi?

4.4 ZLATNO TELE

143

Savjet Evrope usvojio je Konvenciju o zatiti ljudskih prava i ljudskog bia sa aspekta primenjene biologije i medicine 1997. godine, ukljuujui i zabranu kloniranja ljudskih bia koja je utvrena dodatnim Protokolom iz 1998. godine. 144 Fukuyama, Fransis Naa posthumana budunost CID, Podgorica 2003., str. 171 145 Fukuyama, Naa posthumana budunost, strane 176-177; 146 Popovi, MilanVelika promena Evolucija i alternativa naeg vremena, Daily Press, Podgorica, 2009. str. 83;

63

I poskida sav narod zlatne oboce to im bijahu u uima, i donesoe Aronu. A on uzev iz ruku njihovijeh, sali u kalup, i naini tele saliveno. I rekoe: ovo su bogovi tvoji Izrailju, koji te izvedoe iz zemlje Misirske. Druga knjiga Mojsijeva 32.3 -32.4 Slika svijeta koju imamo pred sobom posljedica je vijekovnog trajanja aktuelnog svjetskog sistema i njegovog ubrzavanja na silaznoj putanji. Pohlepa nije izmiljena u petnaestom vijeku, ovjeanstvo je poznaje odavno. Ona se samo proirila do nevjerovatnih razmjera obuhvatajui itave narode i drave stvarajui globalno trite u sumanutoj jurnjavi za uveavanjem profita. Pred ovom mantrom kapitalistikog sistema (profit, profit!) uruavaju se sva pravila, kre se boiji i prirodni zakoni i igra se bez milosti. Pria je starozavijetna. Dok Mojsije prima od boga deset zapovijesti deset zlatnih pravila po kojima e se ubudue ponaati Jevreji izbavljeni iz egipatske pustinje, narodu je dosadno i oni za sebe stvaraju novog zlatnog boga. Nakon silaska sa gore Sinajske, Mojsije od bijesa razbija ploe na kojima je boijom rukom urezan zakon. Brzo zaoe s puta, komentarie bog u razgovoru s Mojsijem: pusti me da se raspali gnijev moj na njih i da ih istrijebim147. Mojsije uspijeva da izmoli oprost za svoj narod, ali nakon spaljivanja zlatnog teleta svejedno nastaje pokolj i to po Mojsijevom nalogu. Vjera uvijek trai rtvu. Kada su mjenjali vjeru u boga za oboavanje zlatnog teleta trebao im je mali osnivaki kapital zlatne naunice. Kada su se ponovo preobraali neophodno je bilo ubiti brata svojega i prijatelja svojega i blinjega svojega. Kontroverzno, jedna od deset zapovijedi je Ne ubij. Knjiga prorokova, Kur'an, takoe pominje ovaj dogaaj. Kada im Knjiga (Kur'an) od Allaha dolazi, koja priznaje kao istinu Knjigu (Tevrt Stari zavjet)koju imaju oni a jo ranije su pomo protiv mnogoboaca molili i kada im dolazi ono to im je poznato, oni u to nee da vjeruju i neka zato stigne nevjernike Allahovo prokletstvo! (...) I Musa148 vam je jasne dokaze bio donio, pa ste, ipak,u odsutnosti njegovoj sebi nepravdu nanosei, tele prihvatili.149 Ovaj dio Kur'ana dobro objanjava prirodu raskola izmeu Muslimana i Jevreja, pa potom i Hriana. Oni nemaju objavu sutinski razliitih zapovijesti, to jest univerzalnih vrijednosti Kur'an je trebalo da predstavlja nadogradnju Tevrta, odnosno Starog zavjeta. Sukob nastaje u potovanju autoriteta proroka, dana praznovanja i ostalih sporednih stvari koje su u meuvremenu postale kljune... Problem je u tome, kako tvrdi Maluf, to nismo dosljedni u potovanju zacrtanih vrijednosti. Prorok, naime, optuuje Jevreje zbog nevjerovanja u njihove sopstvene vrijednosti:...srca njihova su, zbog nevjerovanja njihova, jo bila nadojena teletom.150 Nakon Mojsija i Muhameda pojavilo se jo mnogo proroka sa neprikosnovenim istinama koje je trebalo saoptiti svijetu. I jo vie onih koji su se o te objave ogluili kao i u Mojsijevom i Muhamedovom sluaju. Takoe, bilo je jo toliko onih, koji su poput Arona jednostavno rekli: dajte mi svoje zlato! U eri neobuzdanog kapitalizma, kako ga naziva Naomi Klajn, da bi se stvorio hiperprofit neophodna je bila hiper-produkcija - da bi hiper-produkcija opstala neophodna je hiper-potronja. Proizvodimo vie nego to nam je potrebno, troimo vie nego to nam je potrebno, a ipak polovina oveanstva ivi na rubu egzistencije. Da bi hiper-potronja
147
148 149 150

Biblija, Druga knjiga Mojsijeva (32.8) Mojsije se u Kur'anu predstavlja kao Musa. Prijevod Kur'ana, El-Kelimeh, Novi Pazar, 2005. Sura II, Al Baqara 89-92 Kuran, Sura II, Al Baqara 92

64

opstala neophodna je hiper-propaganda (kupi, kupi, kupi... utedi kupujui (!)) i drugi zamajci proizvodnje tehnologija na primjer. Zato biste kupili novi automobil ili raunar ako ve imate dva? Zato to vam novi super-model omoguava... ono to vam ustvari nee nikada biti potrebno, ali e vam omoguiti da se osjeate uspjeno. Vozimo automobile ijim performansama nijesu dorasli nai putevi, nae potrebe i nai propisi; radimo na raunarima ije mogunosti koristimo taman koliko i sopstvene mozgove (oko 3%); koristimo najnaprednije mobilne telefone da bi smo do kraja osiromaili i banalizovali komunikaciju sa ostatkom svijeta. Veza izmedju zadovoljstva i posjedovanja materijalnih dobara je pokretaka snaga svijeta u kome ivimo i neoliberalne ekonomije ijeg kraha smo svjedoci. Potvrda koliko je konzumerizam duboko utkan u savremeno drutvo je sama injenica da luksuzni i nepotrebni proizvodi predstavljaju statusne simbole na osnovu kojih se odrejuju vrijednosti koje su zamjenile sposobnost, vjetine i znanje i postale osnova samopouzdanja i (samo)potovanja. Koncept fetiistikog odnosa prema robama opisuje jo Marks u Kapitalu. Ali, dok Marks tvrdi da je roba stvar koja svojim svojstvima zadovoljava ljudske potrebe bez obzira da li te potrebe potiu iz stomaka ili iz fantazije, konzumerizam zapravo nije usmjeren na proizvodnju robe - osnovno naelo konzumerizma nije proizvodnja roba radi zadovoljavanja potreba potroaa, ve proizvodnja samih potreba i njihove nunosti. Marks postavlja temelj shavtanju da proizvodnja za sopstvene potrebe stvara upotrebne vrijednosti, ali ne i robu. U skladu sa tim, zajednica koja proizvodi onoliko koliko je potrebno za zadovoljenje potreba unutar zajednice smatra se siromanom. Vandana iva to naziva jednim od mitova siromatva. Jer ukoliko proizvoa potroi ono to je proizveo, striktno ekonomski govorei on zapravo i ne proizvodi ne doprinosi BDP-u, to jest ekonomskom rastu. Ljudi se smatraju siromanima ako jedu hranu koju su sami prozveli umjesto komercijalno distribuirane niskokvalitetne hrane koju prodaju globalne prehrambene kompanije. Oni se smatraju siromanima ako ive u kuama koje su sami izgradili od ekoloki prilagoenih materijala kao to su bambus i blato umjesto u kuama napravljenim od cementa i blokova od ljake. Oni se smatraju siromanim ako nose runo izraenu odjeu od prirodnih vlakana umjesto odjee od sintetike.151 Odriv, skroman ivot, koji bogati Zapad smatra siromatvom ne mora obavezno da predstavlja lo kvalitet ivota. Naprotiv, tvrdi iva, pristup zdravoj hrani, samoodrivost domainstava, bogat drutveni i kulturni identitet i osjeaj smislenosti ivota je ono to krasi ove zajednice. U stvarnosti, ljudi ne umiru zbog nedostatka prihoda, Uumiru zbog nemogunosti pristupa zajednikim resursima., kae iva kritikujui knjigu Defrija Saksa (Jeffrey Sachs) Kraj siromatva. Ljudi su siromani ako skupo plaaju osnovne potreptine, bez obzira koliko zarauju. (---) izvori pijae vode su privatizovani tako da korporacije zarauju bilione dolara godinje prodajui siromanima osnovne resurse koji su prije bili besplatni. Zaustavljanje siromatva u svijetu, kae iva, ne zavisi od toga da li bogate drave mogu da daju vie, ve mogu li da uzimaju manje. Dobar ivot je neodriv zakljuio je na panel diskusiji ivjeti dobro ovogodinjeg okupljanja Svjetskog socijalnog foruma u Porto Alegreu brazilski parlamentarac Ivar Pavan. Rastui trend konzumerizma, tvrdi Pavan, pomjera granice pojma ivjeti dobro van
151

Shiva,Vandana Two myths that keep the world poor, ODE Magazine, November 2005 http://www.odemagazine.com/doc/28/two_myths_that_keep_the_world_poor/

65

opsega koji planeta Zemlja moe da podri. Dok je na jednoj strani svijeta grabe za luksuznim dobrima materijalna potvrda dobrog ivota, mnogi ljudi na svijetu imaju mnogo skromnije elje pare obradive zemlje, kolu za svoju djecu, osnovnu zdravstvenu zatitu jednom rjeju, dostojanstvo. Izvjetaj Krize i mogunosti u vremenima promjene 152koji je upuen sa ovog skupa sadri izmeu ostalog jednu vrlo ilustrativnu tabelu preuzetu iz Izvjetaja o ljudskom razvoju Ujedinjenih nacija (Human Development Report). Iako podaci datiraju iz 1998. godine, i dalje su dovoljno rjeiti na temu prioriteta u svjetskoj potronji. Slika je tuna svijet nije u stanju da izdvoji dodatnih 6 milijardi dolara za opte obrazovanje, a mnogo vei iznosi novca troe se na stvari koje nisu neophodne. Gledano iz ugla privatnog investitora rjeavanje osnovnih problema ovjeanstva ne donosi profit. Moramo li ba na sve da gledamo iz tog ugla? Izvjetaj ukazuje na neophodnost javnih politika koje e uticati na mjenjanje ponaanja i stilova ivota. ljudi nee ostaviti auto u garai ili odluiti da ga nemaju ukoliko nema javnog prevoza, nee reciklirati ako ne postoji odgovarajui sitem prikupljanja.
(Godinja potronja) u dolarima Opte obrazovanje za sve Kozmetika u SAD Voda i kanalizacija za sve Sladoled u Evropi Reproduktivno zdravlje za sve ene Parfemi u Evropi i SAD $6 milijardi* $8 milijardi $9 milijardi $11 milijardi $12 milijardi $12 milijardi

Osnovna zdravstvena zatita i ishrana $13 milijardi Hrana za kune ljubimce u Evropi i SAD Poslovna pratnja u Japanu Cigarete u Evropi Alkoholna pia u Evropi Narkotici u svijetu Vojna potronja u svijetu TABELA 1 HUMAN DEVELOPMENT REPORT 1998 $17 milijardi $ 35 milijardi $ 50 milijardi $ 105 milijardi $ 400 milijardi $ 780 milijardi

Sa druge strane, Svjetski ekonomski forum u Davosu takoe se bavi ovom temom. Izvjetaj pod naslovom Redizajniranje vrijednosti poslovanja put do odrive potronje donosi iznenaujuu retoriku, iako je cilj koji se njime eli postii predvidiv. Uvodnik poinje prijetnjom: Vodni sistemi svijeta postae progresivno vie optereeni, neke zemlje se mogu suoiti sa vodnim bankrotstvom kao posljedicom porasta populacije i promjenama vodotokova pod uticajem klimatskih promjena. Globalna proizvodnja hrane bie sve vie neodgovarajua, jer je poveanje svjetske populacije praeno i promjenama navika u ishrani novih pripadnika srednje klase. Konkurencija u iskoriavanju osiromaenih resursa
152

Lopes, Carlos; Sachs, Ignacy and Dowbor, Ladislau Crises and Opportunities in Changing Times, Global Social Forum/Bahia January 2010, www.criseoportunidade.wordpress.com

66

e se poveavati. Postae teko, ako ne i nemogue da se razvijene zemlje potpuno izoluju od socijalnih i drugih posljedica koje mogu nastupiti u siromanijim zemljama. Eventualno, konkurencija u pristupu sirovinama, promjenljivost cijena resursa i irenje globalne neravnotee izmedju onih koji imaju i onih koji nemaju (the haves and the have-nots) moe dovesti do odbijanja ekonomske i politike globalizacije od strane irokih narodnih masa.153 Uprkos najdubljoj recesiji u posljednjih sto godina, kae se u ovom izvjetaju, globalna potronja pala je za samo 0,3%. Iako se izvjetaj tie odrive potronje u preporukama i planiranim akcijama nigdje se ne predvia smanjenje proizvodnje ili potronje. Eksperti Svjetskog ekonomskog foruma rjeenje vide u racionalizaciji u lancu proizvodnje, drugim rjeima, nita se ne baca. U izvjetaju se takoe pominje redefinisanje prosperiteta i istie da trenutni napori ni izbliza nijesu dovoljni: dok oni mogu ojaati odrivost na margini, oni su ukorijenjeni u model potronje koji je sam po sebi neodriv. Izvjetaj se poziva na nobelovca Amarti Sena (Amartya Sen) poznatog kao savjest i Majka Tereza ekonomije zbog svojih radova vezanih za indeks humanog razvoja, suzbijanje siromatva i ekonomiju blagostanja kao mogunost drutvenog izbora. Stara paradigma globalne ekonomije prerada sirovina, potronja proizvoda, ograniene mjere prosperiteta i sniavanje eksternih trokova mora biti naputena. Nephodno je definisati novo normalno i utrti put da bi se to ostvarilo. U definiciji novog normalnog preovlauje tvrdnja da je potronja petlja, zatvorena krunica, a ne linija. Da bi se lake sagledalo to, trenutno nezamislivo, novo normalno usrijed izvjetaja je usaena jedna futuristika pria govor dobitnice nobelove nagrade za ekonomiju 2030. godine. U ovom dijelu retorika postaje prepoznatljiva i susreemo se sa lanim kompromisima iz poznatih izvjetaja kao to su Granice rasta Rimskog kluba ili Naa zajednika budunost Komisije Bruntland odakle i dolazi koncept odrivog razvoja. Definicija odrivog razvoja je karakteristina interpretacija dogme progresa. Bruntland komisija154 definie odrivi razvoj kao razvoj koji zadovoljava potrebe sadanje, ali ne ugroava mogunost buduih generacija da zadovolje svoje potrebe. Pri tom je akcenat naravno na prvom dijelu rjeenice kod zadovoljavanja potreba sadanje generacije jer ne poznajemo ni broj ni veliinu buduih generacija, koji se za razliku od resursa na zemlji ne moe smatrati a priori konanim, niti imamo pojma o njihovim buduim potrebama. Govor dobitnice Nobelove nagrade za ekonomiju 2030.-te opisuje uspjeh tobonje kompanije ConsumerGoodsInc koja je prodaju potroake robe iroke potronje koncipirala po ugledu na najpoznatiju Internet trgovinu e-bey. Kroz itav proizvodni lanac eliminisan je otpad. Drugi klju uspjeha je povezivanje sa pokretom Istinska vrijednost za novac koji se razvio 2016. godine. Kao rezultat te saradnje, mi danas ne proizvodimo nita vie nego to je potrebno za unaprijeenje i poboljanje ivotnog stila i blagostanja naih potroaa. Iako jo nismo uspjeli da konvertujemo sve nae proizvode u dematerijalizovane usluge i iskustva, uspjeli smo da poaljemo poruku da mi vie ne prodajemo predmete mi popravljamo ukupni boljitak ljudi. (---) Gradei industrijske, zatvorene ekosisteme izgradili smo novo normalno u svjetskoj ekonomiji. Sve je to postignuto bez naruavanja uspostavljenih ivotnih stilova (...) i ugroavanja ivota generacija koje e doi.

153

Redesigning Business Value: A Roadmap for Sustainable Consumption Januar 2010, izvjetaj je pripremljen u saradnji Svjetskog ekonomskog foruma i Deloitte Touche Tohmatsu http://www.weforum.org/pdf/sustainableconsumption/DrivingSustainableConsumptionreport.pdf 154 Svjetska Komisija za razvoj i ivotnu sredinu poznata po imenu svoje predsjednice Gro Bruntland Autor termina je Chris Anderson autor knjige Free, koja se bavi ovim fenomenom.

67

Drugim rjeima, ne samo da emo vam prodavati vau vodu, ve emo vam prodavati i na otpad, kao i dematerijalizovane usluge i iskustva, to god to bilo. I dok Svjetski ekonomski i Svjetski socijalni forum uglavnom govore o istoj stvari, mada iz razliitih uglova, juedna potpuno nova ideja izaziva kontradiktorne komentare. Otklon od dogme progresa i kulta zlatnog teleta naizgled je otjelotvoren u konceptu besplatne ekonomije (freeconomics)155. Ovaj koncept nastao je kao posljedica rastue konkurencije na digitalnom tritu. Dok je Yahoo! nudio besplatnu uslugu elektronske pote, ali naplaivao dodatne skladine kapacitete, pojavu velikog igraa u biznisu informacione tehnologije kompanije Google obiljeilo je i pruanje potpuno besplatnog servisa elektronske pote G-mail sa gotovo neogranienim skladinim kapacitetima. Gledanje video materijala i sluanje muzike na Youtube-u je besplatno, Skype vam omoguuje gotovo besplatno telefoniranje. Razmjena znanja u projektu Wikipedia revolucionaran je primjer dobrovoljne i besplatne razmjene informacija. Copyleft je pandan autorskim pravima (igra rijei u odnosu na copyright) koji se zasniva na besplatnom ustupanju npr. kompjuterskog programa s tim da njegove dorade i modifikacije takoe moraju biti besplatne. Najdalje je (bar retoriki) ipak otiao vlasnik najpoznatije niskobudetne avio- kompanije Ryanair Majkl OLiri (Michael OLeary). On u intervjuu britanskom Guardian-u kae: Godinama je letenje bilo rezervisano za bogate. Sada svako to moe da priuti. Za oko deset godina avio-kompanije e plaati putnicima da bi omoguile distribuciju ljudi po Evropi. Iako jo uvijek ne plaa putnicima da lete Ryanair-om, mogunost da za desetak funti letite iz Birmingema za Bratislavu doskora je bila potpuno nezamisliva. Ipak, besplatna ekonomija nije tek nova utopija. Brojni kritiari upozoravaju na kompleksnost transakcija koje stoje iza besplatnih usluga. Univerzalna vrijednost: IMATI Porto Alegre: ne komercijalizovati prirodne resurse Davos: komercijalizovati i otpad Freeconomics: dekomercijalizovati

155

68

4.5 DOGMA APOKALIPSE

Moderna nauka po ugledu na svjetske religije ima u sebi klicu sistema upozoravanja i uzbunjivanja. Iako su se na duge staze i pretnje Armagedonom, koji je prepoznat nebrojeno puta do sada, i pretnje tehnolokim smakom svijeta pokazale kao neosnovane, one su i dalje aktuelne i pojavljuju se stalno u novim oblicima. Majka priroda prilino je neukrotiva i uprkos velikim dostignuima nauke svakodnevno smo svjedoci prirodnih katastrofa. Zemljotresi, poplave i vremenske nepogode odnose stotine hiljada ljudskih ivota. U prolosti je jedino objanjenje za ove pogrome bilo - boja volja. Naravno, ta boja volja zavisila je od toga koliko su ljudi bili dobri i u kojoj su mjeri uvrijedili bogove. Klasian biblijski primjer su Sodoma i Gomora. Savremeni naunici zastupaju razliite teorije po pitanju sudbine ova dva grada po jednima dolo je do pomjeranja tektonske ploe i razornog zemljotresa koji je uzrokovao eksplozije prirodnog gasa i pomjeranje Mrtvog mora, po drugima Sodoma i Gomora stradale su u nekoj vrsti nuklearne katastrofe o emu navodno svjedoi visok salinitet Mrtvog mora. Biblija, naravno, katastrofu pripisuje bojem gnjevu. Vrijeme u kojem ivimo takoe je prepuno najava razliitih apokaliptinih dogaaja. Najaktuelnija pria je globalno zagrevanje koje je usput prekrteno u klimatske promjene jer je teko bilo dokazati dugorono globalno poveanje temperature. Po ugledu na uvenu Watergate aferu, skeptici globalnu zabrinutost oko klimatskih promjena nazivaju Climategate, naroito nakon afere u kojoj je iz raunara britanskog Univerziteta East Anglia u javnost dospelo hiljade elektronskih poruka o friziranju podataka, i iskljuivanju neistomiljenika iz rada IPCC (Meunarodnog panela za klimatske promjene). U skaladu sa politikom EU, najubojitije oruje u obraunu sa negativnim efektima klimatskih promjena je trgovina emisijama. U trendu dematerijalizacije roba i usluga, ovo prodavanje magle zaista se moe smatrati vrhunskim dostignuem. Tim prije to se radi o trgovini emisijama koje nisu proizvedene, t.j. pravima na njihovo emitovanje. Jedan od argumenata koji protiv antropogenog uticaja na klimatske promjene poteu skeptici je i postojanje ciklusa u aktivnosti sunca. Za ove cikluse znale su i drevne civilizacije. Inae, prema dugoronom kalendaru drevnih Maja, veliki ciklus od 26 000 godina navrava se u decembru 2012-te. Budui da se ovaj datum poklapa sa astrolokim predvianjem usklaivanja ravni naeg solarnog sistema sa ravninom nae galaksije apokaliptiari ga vide kao novi sudnji dan. U skorije vrijeme imali smo zastraujua Nostradamusova proroanstva vezana za 2000.-tu, uparena sa uvenom paranojom oko Y2K teorijom da e zbog milenijumskog bug-a svi raunari na svijetu prestati da rade. Aktuelna teorija apokalipse kae da e se 2012.-te promjeniti zemljini magnetni polovi to e izazvati potpuni energetski kolaps 69

Istorija dodue biljei nestanke pojedinih civilizacija i raspade kompleksnih visokotehnolokih drutava, ali i injenicu da je ovjeanstvo u cjelini ipak opstalo. U Ekolokoj istoriji svijeta Klajv Ponting (Clive Ponting) govori o devedesetdevet procenata ljudske istorije:Izuzimajui posljednjih nekoliko hiljada od oko dva miliona godina postojanja ljudske vrste, ljudi su preivljavali sakupljajui plodove i lovei ivotinje. U gotovo svim sluajevima iveli su u malim i pokretljivim grupama. To je, bez sumnje, bio najuspeniji i najprilagodljiviji nain ivota koji je u najmanjoj meri naruavao prirodne ekosisteme, omoguivi ljudima da se nasele irom sveta. Zahvaljujui njemu uspeli su da preive ne samo u podrujima gde hrane ima u izobilju ve i u surovim uslovima Arktika, evropskih tundri tokom ledenog doba i sunim bespuima Australije i juga Afrike. 156 Stepen kompleksnosti jednog drutva ravan je stepenu rizika od kolapsa sa kojim se to drutvo suoava. Dozef Tejnter (Joseph A. Tainter) pie:Kompleksni oblici ljudske organizacije pojavili su se relativno nedavno i moemo ih smatrati povijesnom anomalijom. Iz perspektive nae cjelokupne povijesti, kompleksnost i stratifikacija su neto neobino, a u drutvima gdje su prisutne moraju se stalno odravati.157 Odravanje kompleksnosti, a naroito njeno poveavanje, tvrdi Tejnter podrazumijeva i porast trokova po glavi stanovnika. Iako poetna ulaganja koje drutvo vri u poveanje kompleksnosti mogu biti racionalna reakcija na uoene potrebe, to sretno stanje stvari ne moe opstati vjeno. Kako se sve vie iscrpljuju najjeftinija resursna, ekonomska, informacijska i organizacijska rjeenja, bilo koja daljnja potreba za poveanom kompleksnou mora se zadovoljiti skupljim rjeenjima. A kako trokovi organizacijskih rjeenja rastu, drutvo dolazi do toke u kojoj neprekidno ulaganje u kompleksnost ne daje proporcionalno vei prinos, dakle granini prinos poinje opadati. Smanjuje se dodatna korist po jedinici ulaganja. Sve vea ulaganja donose sve manje poveanje prinosa. (---) Drutva doivljavaju kolaps kad je zbog krize potrebno izvriti odreenu organizacijsku promjenu. U situaciji kad je granina korisnost od poveanja kompleksnosti suvie niska, kolaps predstavlja ekonominu alternativu. Meutim, Tejnter ne posmatra kolaps iz apokaliptinog ugla: Kolaps () nije pad u neki primordijalni kaos, ve povratak u normalno ljudsko stanje manje kompleksnosti., iako drutvo koje je doivjelo kolaps opisuje kao manje i jednostavnije sa smanjenim stepenom drutvene diferncijacije, stratifikacije, specijalizacije. Nakon kolapsa kontrola vie nije tako centralizovana, slabi protok informacija, ekonomskih transakcija i opada kontakt i koordinacija meu pojedincima i grupama. Opada veliina populacije, dok se svijet preostalih itelja smanjuje, umetnost i knjievnost, pie Tejnter, doivljavaju takav kvantitativni pad da esto nastupa mrano doba. 158 Ako se vratimo na glavnu temu ovog rada, skalu univerzalnih vrijednosti koja u mnogome zavisi od toga to elimo, u ta vjerujemo i ega se bojimo, teko je razluiti granicu izmeu brige za opstanak ovjeanstva koja je uglavnom nerealna i brige za opstanak savremenog svjetskog sistema i podjela koje on sa sobom nosi. Iako je teko razluiti granicu, manipulacija je oita. Liberalni globalizatori u strahu od kolapsa neobuzdanog kapitalizma ulau u dalju kompleksifikaciju sistema pravdajui to brigom za ovjeanstvo i usput izvlaei profit dok nas tite od pandemije gripa, milenijumskog baga, klimatskih promjena, globalnog terorizma i ostalih katastrofa moidernog svijeta koje vie nije mogue rjeiti u malim drutvenim zajednicama. Vjeto povlaenje poluga elja, zabluda i straha dovodi nas u situaciju u kojoj smo se jue vakcinisali, danas ugraujemo mikroipove u svoja tijela, sutra emo paljivo prati svoje smee jer emo ga prekosutra jesti
156 157 158

Ponting, Clive Ekoloka istorija sveta, Odiseja, Beograd 2009. str. 28; Tainter, A. Joseph Kolaps kompleksnih drutava Naklada Jesenski i Turk, Zagreb, 2007. str.308; Tainter, Kolaps kompleksnih drutava strane 307 315;

70

Univerzalna vrijednost: OPSTANAK Dogma apokalipse: ljudske vrste Dogma progresa: kapitalistikog svjetskog sistema

5. EVROPA- EKSPERIMENTALNA STANICA ZA PROPAST SVETA ILI LABORATORIJA ZA BUDUNOST 1 5 9

Vaa vjerovanja postaju vae misli. Vae misli postaju vae rijei. Vae rijei postaju vaa djela. Vaa djela postaju vae navike. Vae navike postaju vae vrijednosti. Vae vrijednosti postaju vaa sudbina. Mahatma Gandhi Bezbrojne su varijacije modela Evrope budunosti. Ona moe biti nalik na dananju i vrlo razliita od nje. No, poev od termodinamike, preko hronozofije i analize svjetskog sistema do svakodnevne paranoje i zvaninih stratekih dokumenata EU, sve ukazuje na vjerovatniju mogunost: Evropa se blii trenutku transformacije160. Ako je Gandi u pravu, izgleda da se EU spotie kod treeg stiha (Vae rijei postaju vaa djela), jer uprkos trudu koji je u ovom radu uloen u unitavanje lane jednostavnosti izvjesnih oiglednih pojmova161, osnovnoj, retorikoj postavci univerzalnih vrijednosti EU ne moe se mnogo toga prigovoriti. Sloboda, demokratija, jednakost i vladavina prava vjerovatno bi se nale na listi vrijednosti bilo kog savremenog drutva. injenica da EU nije dosljedna u potovanju proklamovanih vrijednosti izlae je riziku da ponovo upadne u ista zastranjivanja162 koja su vjekovima inili evropski narodi. Da li je sloboda graana/dravljana EU uslovljena postojanjem preko 300 zatvorskih kampova za ilegalne imigrante u zemljama lanicama i okolnim zemljama? (Za izgradnju jednog od takvih kampova upravo je raspisan tender u Crnoj Gori. Kamp e se nalaziti na graninom prelazu Spu). ta znai Evropa bez granica ako vam je sloboda kretanja i nastanjivanja ograniena ukoliko ste nezapoljeni ili ste Rom? Da li demokratija u EU poiva na marginalizovanoj poziciji Parlamenta i rastuim nadlenostima Evropske komisije? Je li
159 160

Busek, Otvorena kapija ka istoku str. 68; EUROPE 2020 - A strategy for smart, sustainable and inclusive growth 161 Balibar, Od granica drava-nacija do podjeljene odgovornosti u jednom jedinom svijetu 162 Parafraza, Maluf, Poremeenost sveta

71

subsidijarnost druga rije za vladavinu prava? I u kakvoj su vezi jednakost i razliitost graana i naroda EU? Gdje su budue granice EU? Da li je Unija dostigla svojukritinu masu? (Mnogi smatraju da se plemenita ideja o zajednici naroda pretvorila u birokratsku harpiju sa 27 glava koja izmie kontroli.) Da li dalja kompleksifikacija sistema neminovno vodi u kolaps? Iako je ovaj rad pokuaj da se pronau odgovori na mnoga od ovih pitanja, malo je reeno o sutinskoj posebnosti Evropske unije u odnosu na ostatak svijeta, o onome to je ini moguom laboratorijom za bolju budunost ili ekperimentalnom stanicom za propast aktuelnog svjetskog sistema163. Evropska unija kao projekat sui generis predstavlja jo uvijek nedefinisanu nadnacionalnu tvorevinu u svijetu koji funkcionie na Vestfalskim principima iz 1648. godine. Da li je opta de-etatizacija i propast nacionalne drave ono to e biti presudna novina u vremenu koje dolazi? Naposlijetku, hoe li EU u procesu transformacije promjeniti svoju retoriku ili svoja djela?

5.1 OSTRVO EVROPA U SVJETSKOM ARHIPELAGU

U namjeri da se prikau dvije dijametralne pozicije izmjenjene EU u okviru takoe izmjenjenog svjetskog sistema, metafora ostrva u arhipelagu ima za cilj da simbolizuje zatvorenu, Evropu tvravu u sklopu policentrine geopolitike slike svijeta. Zatvorena Evropa je simbol hipernadzora, sa debelim engen FRONTEX omotaem spolja i ksenofobijom iznutra. Evropska komisija trenutno ima 27 generalnih direktorata za rjeavanje problema iz razliitih oblasti koje zemlje lanice ne mogu da rjee same: poljoprivreda i bezbjednost hrane, ivotna sredina, klimatske promjene, energija, ekonomija, obrazovanje i kultura, industrija, zdravstvo i zatita potroaa, saobraaj, informaciono drutvo, pravda, regionalna politika, unutranji poslovi tu je jo 20-tak raznoraznih tijela koja obavljaju opte poslove i spoljne poslove, zatim slijede interne slube i 37 izvrnih agencija. O neprebrojnim komitetima koji se kao ad-hoc tijela svakodnevno osnivaju da i ne govorimo. Analizom misija i strategija ovih tijela predstavljenih na Internet portalu Evropske komisije vrlo brzo se stie utisak da se ona zapravo esto bave istim poslovima i da gotovo sva kao najvee izazove u svom radu vide starenje stanovnitva, migracije i ekoloke probleme, t.j. pomanjkanje resursa i da ih planiraju rjeiti produenjem radnog vijeka, zatvaranjem granica i bitehnolokim ininjeringom. Na elu svakog od direktorata EU nalazi se predstavnik druge zemlje lanice. Iako govorimo o zatvorenoj Evropi, i u ovom scenariju je najvjerovatnije da e EU imati jo jedan krug proirenja prije podizanja mostova i zatvaranja elektronskih kapija na svojim granicama - tek toliko da se teritorijalno i strateki zaokrui prostor. Time e se, dakle, poveati i broj direktorata, pa shodno tome i prateih slubi. U zatvorenoj Evropi opadae natalitet i broj stanovnika, ali e se zato mnoiti broj birokratskih elija. Paralelno sa produenjem ljudskog vijeka produie se i radni vijek. Ljudi e morati da ive zdravo. O tome e se brinuti osiguravajua drutva koja e nadzirati svoje klijente i uskraivati im usluge ukoliko se izlau rizinim navikama kao to su puenje,
163

Parafraza, Busek, Otvorena kapija prema istoku

72

gojaznost, alkohol, ekstremni sportovi i sl. Pored toga, gotovo svi Evropljani ivjee u gradovima (2000.-te je samo 6,2% stanovnitva u Evropi ivjelo u ruralnim podrujima164). Hranu e proizvoditi velike prehrambene kompanije uz potpunu liberalizaciju genetski modifikovanih organizama. (U julu 2010. EU je usvojila novi predlog liberalizacije trita GMO u kojem se kae da se nauni pristup koji je do sada bio na snazi pokazao neefikasnim jer je sedam drava lanica zabranilo GMO a da to nije bilo zasnovano na naunim dokazima). Velike kompanije vladae i ostalim sektorima privrede. Trina konkurencija nee postojati ni u virtuelnom svijetu, njime e upravljati elektronska vlada (egovernment). U procesu de-etatizacije privatizovae se i posljednja uporita nacionalne drave penzioni i zdravstveni sistem, obrazovanje, sudstvo, odravanje javnog reda, odlaganje otpada Govorite li evropski? Moda nije ni potrebno. Moderni nomadski predmeti omoguie vam neku vrstu Vavilonske ribice165 - elektronskog prevodioca koji e vam itati etikete na proizvodima, prevoditi elektronsku potu, iako e vjerovatno biti beskoristan ako poelite da itate Bodlera ili Jejtsa u originalu. Vjerovatno zbog toga to e biti proizveden u Aziji Humanistiki principi povlae se pred posthumanim drutvom, tehnoloka dostignua zavravaju u slubi tehnokratskog sistema a elje, vjerovanja i strahovi ostaju u okvirima ekonomske sigurnosti, lane uukanosti u evropsku posebnost i pretnji od iskljuenja iz kluba povlaenih. Ova iskljuenja su po svojim osnovama brojna i razliita kao i danas ako ne brojnija i razliitija, ali se uglavnom svode na jednostavnu matricu: ukoliko postoji bilo kakva smetnja da se jedinka pretvori u uzornog potroaa roba po mjeri trita ili potroaa nadzora po mjeri vlasti, ona je sistematski diskriminisana i iskljuena. Kompleksifikacija drutva hiper-nadzora uzimae svoj danak. Sve vie ljudi radie kao nadzornici. Takva opta drutvena paranoja poznata je iz mnogih prethodnih totalitarnih sistema. Zbog uveanja graninih trokova zatvorena Evropa i dalje nee biti u stanju da izdvoji svojih 3% BDP-a za istraivanja i razvoj. Zato e se mnoge lanice suoiti sa procedurama prekoraenja deficita koji se po sadanjem ugovoru o EU primjennjuje kada deficit iznosi upravo 3%. U osnovi ovog sistema tvrdoglavo i uporno opstaje kult zlatnog teleta - dogma progresa. Popovi, govorei o sadanjoj a ne o buduoj Evropi, primeuje i upozorava na ovu pojavu na vrijeme, jo danas, ali inercija koja prati transformaciju zatvorenih sistema ni u ovoj prii nije izuzetak i moe potrajati jo vrlo dugo. Situacija je, dakle, ovakva: sistem je u stanju koje je daleko od ravnotee, ali najvei broj aktera to jo uvek ne zna, pa po inerciji produava da funkcionie pomou stare ravnotene, deterministike svesti. Ili, neto drugaije formulisano: sistem je u fazi starenja, slabljenja i opadanja ali, najvei broj aktera ovo prosto ignorie i nastavlja da funkcionie pomou u meuvremenu sve zastarelije i sve opasnije dogme progresa. Rezultat je predvidiv i kontraproduktivan: porast broja disfunkcija, neravnotea i turbulencija166 I zaista, neophodno je biti izraziti optimista da biste se nadali da su svi kompromisi koji su predstavljeni kao eventualna rjeenja problema mogui: smanjiti potronju tako da se ne narue uspostavljeni (konzumeristiki) ivotni stilovi, zadovoljiti potrebe dananjice a ne ugroziti potrebe sutranjice, genetski modifikovati prirodu a zapravo je tititi, uiniti sve line podatke dostupnim unutranjim i stranim slubama a potovati pravo na privatnost
164 165

World Urbanisation Prospects, UN department of Economic and Social Affairs, 2003. Vavilonska ribica babel fish imaginarna riba prevodilac iz Autostoperskog vodia kroz galaksiju Daglasa Adamsa. 166 Popovi, Belle Epoque, str.146;

73

Zatvaranjem u sebe i tvrdoglavim insistiranjem na aktuelnom shvatanju univerzalnih vrijednosti Evropska unija je osuena na izolovani projekat ogranienog trajanja u kome evropsko blagostanje iz dana u dan biva sve manje odrivo. Protivrenosti ovakve zajednice ne odraavaju se iskljuivo na EU iznutra. Trend je, dakako, uvijek svjetski i replicira se povratnom spregom. Dok se SAD takoe zatvaraju u strahu od meunarodnog terorizma, uvrijeene islamske zemlje stvaraju svoj blok Po jednom od scenarija, za to vrijeme Azija preuzima dominantnu ulogu. Policentrina slika svijeta gdje svako vue na svoju stranu ne obeava nita dobro. Ona, kae Atali, vodi u hipersukob takozvani rat svih protiv svih, koji ne vode meusobno samo drave (one koje jo nisu potpuno deetatizovane) ve raznorazne paravojne formacije, privatne armije, pirati. Hipersukob ima mnogo povoda vjerske sukobe, sukobe oko resursa (naroito vode) sukobe oko granica, borbu za uticaj, demonstraciju narastajuih novih pogubnih oruja za masovno unitenje razvijenih pomou biotehnologije, nanotehnologije, informacione tehnologije Apokaliptiari u hibersukobu naravno vide neizbjeni kraj svijeta. Atali, naprotiv, smatra da je hipersukob samo neophodan korak prema uspostavljanju hiperdemokratije.

5.2 KOSMOPOLITSKA EVROPA

Drugi model Evrope budunosti ponuen u ovoj analizi bila bi otvorena, kosmopolitska Evropa. Evropa koja je neto nauila od uspona Amerike, ako ve ne od brojnih sopstvenih iskustava. Istorija pokazuje da ljudske zajednice moraju biti fleksibilne da bi opstale u vrtlogu svijeta. Nesklad sa sekularnim trendovima i ciklinim ritmovima neminovno dovodi do proputanja onog maginog momenta (gr. - kairos) kada se ovdje i sada deavaju istorijski preokreti. Vie nego dobar primjer neusklaenosti sa duhom promjene prikazuje Radivoj Radi u predgovoru Tajne istorije Prokopija iz Cezareje opisujui vladavinu Justinijana I: Propast zapadnog dela Carstva, koje je 476. podleglo pred nezadrivom varvarskom najezdom, nikako nije mogla da u isto vreme uniti i svest o jedinstvu Rimske imperije. Naprotiv, ta svest kojoj je pored izvesne hermetinosti bila svojstvena i svojevrsna konzervativnost nastavila je da ivi u docnijim stoleima, doivljavajui meutim jasan preobraaj. Shvatanje rimskog univerzalizma postepeno i lagano preinaeno je u teoriju hrianskog ekumenizma, postajui veita, ali ipak nedostina tenja Vizantinaca. (---) Vladavina Justinijana I pripada takozvanom ranovizantijskom periodu, vremenu kada je antiki svet ve naginjao svome zalasku ustupajui mesto srednjovekovnom koji se tek raao. (---)Trebalo bi upozoriti da su upravo izuzetna centralizovanost drave i postojanost cara, po emu je Vizantija isprednjaila u odnosu na novostvorene varvarske drave Zapada, blagotvorno uticale na njenu ekonomiku, politiku i kulturu. (---)Ispostavilo se da velika osvajanja Justinijana I, pohodi neospornog znaaja i irine, imaju i tamnu 74

stranu. () postalo je jasno da ideja o restauraciji Rimske imperije, na kojoj je Justinijan I grozniavo istrajavao, nije imala sutranjicu. Veliki car je svojim sledbenicima ostavio u naslee ogromnu, ali prilino iscrpenu i umornu dravu. Zamreni i teko predvidivi tokovi istorije ubrzo su pokazali da vreme Justinijana I nije znailo poetak nove epohe u svetskoj istoriji, kako je on arko eleo, ve je predstavljalo zavretak jedne velike epohe Antike.167 Radi vrlo precizno skicira lekciju koju treba nauiti: On nam skree panju na hermetinost i konzervativnost, na uzaludnost pokuaja stvaranja novog drutva na starim osnovama; On upozorava na kratkotrajnost uspjeha istrajavanja na poznatom modelu carstva Vizantija u doba Justinijana I prostire se na tri kontinenta i znaajno je ekonomski, politiki i kulturno nadmona nad novostvorenim varvarskim dravama Zapada; On ukazuje na presudnu ulogu shvatanja univerzalizma u procesu mjenjanja istorije i na kraju nam otkriva tamnu stranu proputanja kairosa, koja uprkos kronosu (linearnom vremenu) smjeta Justinijanovu vladavinu na kraj protekle, a ne na poetak nove epohe. Evropska unija kao nadnacionalna tvorevina u kojoj regionalizam igra vrlo vanu ulogu zato i ima ansu da bude laboratorija za bolju budunost. Ali ona ne smije ostati hermetina, zatvorena i konzervativna, uporna u evropskom univerzalizmu koji smatra da se od ostatka svijeta nema ta nauiti. ansa Evrope je u odustajanju od dogme progresa, u prihvatanju transformacije svjetskog sistema. Evropska unija, prethodnica hiperdemokracije, postat e nacija novog tipa, koja e se jednog dana zacjelo protezati sve do Turske i Rusije. Na taj e se nain najbolje objediniti uvjeti ravnotee izmeu trita i demokracije. Hiperdemokracija poet e u Europi.168 Ovu tvrdnju punu e(u)ntuzijazma Atali opravdava postojanjem slinih vizija u istoriji. dok je 1914. Jean Jurs zamiljao slobodnu, demokratsku, miroljubivu i zajedniku Europu, nita nije odavalo da e za manje od osamdeset godina stanje na starom kontinentu doista i biti takvo. (---) Kada je 1848. godine Marks pisao o skoroj pobedi buroauije i buduoj snazi radnike klase u Evropi skoro da nije postojala ni buroazija ni radnika klasa.169 Za razliku od zatvorene, otvorena, kosmopolitska Evropa shvatila bi na vrijeme uzrono-posljedinu vezu izmeu hipernadzora, totalitarne tehnokratije i hipersukoba. Umjesto novog varvarstva koje Popovi opisuje u kritici dogme progresa, pobjedio bi novi humanizam. Za pobjedu novog humanizma potrebna nam je kreativna klasa, za stvaranje ove nove kreativne klase neophodan je kosmopolitski duh. Napredni e ljudi kae Atali, mislei na predstavnike kreativne klase, uspostaviti (i) ekonomiju altruizma, besplatne raspoloivosti, uzajamnoga poklanjanja, javne slube, opega interesa. (---) napredni e ljudi animirati relacijska poduzea, korisnike uglavnom neogranienih izvora.170 Atali relacijskim poduzeima zapravo smatra neprofitne, nevladine organizacije koje se poput Crvenog krsta ili Greenpeac-a bore za dobrobit ovjeanstva na brojnim poljima. Ta e relacijska poduzea zajedno uspostaviti novu ekonomiju, danas jednako marginalnu kao to je to bio kapitalizam poetkom 13. stoljea,
167

Radi, Radivoj u predgovoru za Tajnu istoriju, Prokopija iz Cezareje, Dereta, Beograd, 2004; strane 5-14; 168 Atali, Kratka povijest budunosti, str. 271; 169 Atali, Kratka povijest budunosti, strane 261-265; 170 Atali, Kratka povijest budunosti, str. 267;

75

ali koja e poput njega najavljivati budunost. Atali u budunosti vidi globalizaciju demokratije a ne globalizaciju trita. Zaeci i jednog i drugog modela Evrope postoje u sadanjosti i oni e se neminovno razvijati paralelno, ali e u jednom kairos trenutku koji se blii doi do prevladavanja jednog nad drugim. Ne preostaje nam nita do borbe za bolji, drugaiji svijet.

LISTA SLIKA I GRAFIKIH PRIKAZA

Slika 1 Granice carstva Aleksandra Velikog..............................................................29 Slika 2 Rimsko Carstvo.......................................................................................................30 SLIKA 3 TERITORIJA kALIFATA SREDINOM viii VIJEKA...........................................................30 SLIKA 4 evropske kolonije 1674. godine.............................................................................32 Slika 5 evropske kolonije 1898. godine..............................................................................33 SLIKA 6 EVROPA KAMPOVA LEUROPE DES CAMPS /MIGREUROP.................................41 SLIKA 7 BROJ MRTVIH NA VRATIMA EVROPE U PRVIM GODINAMA ENGENA......................42 Slika 8Centar svijeta.......................................................................................................48 Tabela 1 Human Development Report 1998.......................................................................66

76

Grafik 1 dvadesetpet vekova grkorimske i zapadne kulture (P. Sorokin), tri velike parabole (A = antika, S = srednjevekovlje, M = moderna), i tri velike pozne (Pa = pozna antika, Ps = pozno srednjevekovlje, Pm = pozna moderna)...............................................45

LITERATURA
1. Adams, Mike, A perspective on the H1N1 vaccine affair,Natural news, 6/12/10 2:50 PM, http://www.prohealth.com/me-cfs/blog/boardDetail.cfm?id=1394017 2. Anidjar, Gil Jevrejin, Arapin istorija neprijatelja, Beogradski krug &CZKD, Beograd, 2006. 3. Aristotel, Politika Globus, Zagreb, 1988. 4. Attali, Jacques, Kratka povijest budunosti, Meandar media, Zagreb, 2008. 5. Balibar, tienne Od granica drava-nacija do podjeljene odgovornosti u jednom jedinom svijetu, Universit de Genve, 23. Septembar 1993. Godine http://www.scribd.com/doc/28863447/Etjen-Belibar-Sta-Je-Granica 6. Baudrillard, Jean Simbolika razmena i smrt, Deje novine, Gornji Milanovac, 1991. 7. Beck, Ulrich to je globalizacija Vizura, Zagreb, 2001. 8. Beck, Ulrich Understanding the Real Europe: A Cosmopolitan Perspective Annual Neale Wheeler Watson Lecture at the Nobel-Museum, Stockholm, June 1st 2006; http://www.shpusa.com/beck/BeckLecture.pdf 9. Belien, Paul Will the Euro Survive the Greek Crisis?, The Brussels Journal, 28. januar 2008. http://www.brusselsjournal.com/node/4294 10.Brady, Hugo EU Migration Policy An A-Z, Center for European Reform, London, 2008. http://www.cer.org.uk/pdf/briefing_813.pdf 11.Busek, Erhard Otvorena kapija ka istokuCLIO, Beograd, 2007. 12.Butler, Judith, Laclau, Ernesto i iek, Slavoj, Kontigencija, hegemonija, univerzalnost, Naklada Jesenski i Turk, zagreb, 2007. 13.Debeljak, Ale Sumrak idola, Meandar, Zagreb 2002. 77

14.Delgado-Moreira, Juan Cultural Citizenship and Creation of European Identity, Electronic Journal of Sociology, 1997. http://www.sociology.org/content/vol002.003/delgado.html 15.D Entreves P., Alessandro Prirodno pravo, CID, Podgorica, 2001. 16.Frank, Andre Gunder Capitalism and Underdevelopment in Latin America Penguin, Harmondsworth 1971. 17.Fukuyama, Fransis Naa posthumana budunost CID, Podgorica 2003. 18.Giddens, Anthony Evropa u globalnom dobu, Beograd, Clio, 2009. 19.Graig, Paul and de Brca, Grinne EU Law, text, cases and materials Oxford University Press, 2008. 20.Gray, Tony EUROPEOPLE, Macdonald & Co Publishers, London, 1992. 21.Habermas, Jrgen: The Inclusion of the Other (On the Relation between the Nation, the Rule of Law, and Democracy) Cambridge, Ma., 1998. 22.Hawking, Stephen, Teorija svega podrijetlo i sudbina svemira, VBZ, Zagreb, 2009. 23.Hilarion, Bishop of Vienna and Austria, On which values is Europe built Conference of European Churches, Brussels, 12-13 December 2006. http://www.ceckek.org/pdf/CLHilarion.pdf 24.Jacobs, Dirk & Maier, Robert European identity: construct, fact and fiction The Quest for a Multifaceted Identity, Shaker Publishing, Maastricht 1998, p.1; http://users.belgacom.net/jacobs/europa.pdf 25.Johnstone, Diana Pad Grke, Daily News MONTENEGRO, 8. mart 2010 http://dailynewsmn.wordpress.com/2010/03/08/1-185/ 26.Jovanovi, Bojan Digitalna despotija Nova knjiga, Podgorica, 2008. 27.Kneevi, Milo etiri modusa evropske budunosti, Srpska politika misao, br1-4 2004, str.29-66; http://scindeks.nb.rs/article.aspx?artid=0354-59890404029K 28.Krey, August C., The First Crusade: The Accounts of Eyewitnesses and Participants, Princeton, 1921, p. 42-43 u Internet Medieval Source Book http://www.fordham.edu/halsall/source/urban2-5vers.html 29.Kuncewicz, Piotr Legenda EvropeClio, Beograd, 2007. 30.Lechner, Frank i Boli, John Kultura sveta, CLIO, Beograd, 2006. 31.Littman, David Universal Human Rights and Human Rights in Islam", Midstream, New York 1999. http://www.dhimmi.org/Islam.html 32.Lopes, Carlos, Ignacy Sachs, Ladislau Dowbor Crises and Opportunities in Changing Times, Global Social Forum/Bahia January 2010 www.criseoportunidade.wordpress.com 33.Lovejoy, E. Paul Transformations in slavery, Cambridge University Press, 2000, http://africanhistory.about.com/od/slavery/ig/Slavery-Statistics-andMaps/SlaveryTable001.htm 34.Maalouf, Amin Poremeenost sveta, Laguna, Beograd, 2009. 35.Manent, Pierre Religija Naprijed u srednji vijek! Europski glasnik u Plimi; Plima, nova serija, no.61-62, godina XII, 2008; 36.Manners, Ian and Lucarelli Sonia Values and Principles in European Union Foreign Policy, Routledge, London 2006. 37.Miak, Kreimir Mikroipovi za bolju budunost (pitanje je: za koga bolju?)29. septembar 2010. blog Preko ruba znanosti http://blog.vecernji.hr/misak/2010/08/29/mikrocipovi-za-bolju-buducnost-pitanje-jeza-koga-bolju/ 38.Mogel, Luize and Bhagat, Alexis, An Atlas of Radical Cartography, Journal of Aesthetics and Protest Press, Los Angeles, 2007. 39.More, Thomas Utopija, Utopija, Beograd, 2002.

78

40.Moutsopoulos, Evanghelos The Idea of Europe: Its Common Heritage and Future World Peace Academy, New York 1992, http://www.questia.com/PM.qst? a=o&d=77690271 41.Nikoli, Miomir, (Primedbe o demokratiji (''Ideje'' br. 14. 16.2.1935) Informacioni centar Komentar http://www.komentar.rs/3/demonokratija/---/ 42.Ponting, Clive Ekoloka istorija sveta, Odiseja, Beograd 2009. 43.Poper, Karl Lekcija ovog veka, Alexandria Press i Nova srpska politika misao, Beograd, 2002. 44.Popovi, Milan, Ritam sveta, CID, Podgorica, 1995. 45.Popovi, Milan Dinamika nitavila sociologija neslobode, Otvoreni kulturni forum (OKF) Cetinje, Durieux, Zagreb 2005. 46.Popovi, Milan Bell Epoque kritika dogme progresa OKF Cetinje, Durieux Zagreb, 2007. 47.Popovi, MilanVelika promena Evolucija i alternativa naeg vremena, Daily Press, Podgorica, 2009. 48.Radi, Radivoj (predgovor) Tajna istorija Prokopije iz Cezareje, Dereta, Beograd, 2004. 49.Semprini, Andrea Multikulturalizam CLIO, Beograd, 2004. 50.Shiva, Vandana, zbirka eseja grupe autora Na ivici, Plato, Beograd 2003. 51.Shiva, Vandana Two myths that keep the world poor, ODE Magazine, November 2005 http://www.odemagazine.com/doc/28/two_myths_that_keep_the_world_poor/ 52.Tainter, A. Joseph Kolaps kompleksnih drutava Naklada Jesenski i Turk, Zagreb, 2007. 53.Vasiljevi, Snjeana Europsko graanstvo, u Pridruivanje Hrvatske Europskoj uniji - izazovi sudjelovanja, Institut za javne financije i Zaklada Friedrich Ebert, Zagreb 2006. http://www.fes.hr/E-books/pdf/Pridruzivanje%20hrvatske%20EU_4_svezak/05.pdf 54.Velikonja, Mitja Eurosis A critique of the New Eurocentrism, Mirovni intitut, Ljubljana, 2005. 55.Wallerstain, Imanuel Eurocentrism and its Avatars, Fernand Braudel Center, Binghamton 1997. http://fbc.binghamton.edu/iweuroc.htm 56.Wallerstein, Immanuel Opadanje amerike moi, CID, Podgorica, 2004. 57.Wallerstein, Immanuel Cultures in Conflict? Who are We? Who are the Others? Journal of the Iinterdisciplinary Crossroads, Vol , No.3 December 2004. http://fbc.binghamton.edu/iw-hk-pao.htm 58.Wallerstein, Immanuel Uvod u analizu svjetskog sistema, Otvoreni kulturni forum, Cetinje, 2005. 59.Wallerstein, Immanuel European Universalism, The Rhetoric of Power, New Press. New York, 2006. 60.Weiler, Joseph, H. H. Ustav Evrope Ima li novo odelo svoga cara? i drugi eseji o evropskoj integraciji, Filip Vinji, Beograd, 2002.

IZVORI
ljudska prava:

Amerika deklaracija o nezavisnosti (1776)

Francuska Deklaracija o pravima ovjeka i graanina (1789)

79

Univerzalna deklaracija Ujedinjenih nacija o ljudskim pravima (1948)

Evropska konvencija za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda(1950)

Deklaracija o ljudskim pravima u islamu (1990)

Konvencija o zatiti ljudskih prava i ljudskog bia sa aspekta primenjene biologije i medicine (1997) Povelja o osnovnim pravima EU (2000)
statistiki podaci i istraivanja javnog mnjenja:

Istraivanje Postojanje EU 2057. godine koje je sprovela kompanija Harris Interactive uoi 50-te godinjice potpisivanja Rimskih sporazumao EEZ.
http://www.harrisinteractive.fr/news/pubs/Novatris_France24_2007_0323_en.pdf

Eurobarometar 68, Istraivanje javnog mnjenja u EU, maj 2008

http://europa.eu.int/comm/public_opinion/index_en.htm http://www.eds-destatis.de/en/downloads/sif/qa_08_003.pdf

EUROSTAT demografske procjene za 2007, Data in focus 3/2008

EUROSTAT Karakteristike azilanata u Evropi, podaci u fokusu 27/2010

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-SF-10-027/EN/KS-SF-10-027-EN.PDF

EUROSTAT press release 89/2010 - 18 June 2010 Asylum decisions in the EU27
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/3-18062010-AP/EN/3-18062010-APEN.PDF

EUROSTAT Statistiki godinjak za 2009. Godinu

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-CD-09-001-03/EN/KS-CD-09-001-03EN.PDF

Urbanizacija svijeta predvianja, revidirano izdanje 2003., UN odjeljenje za ekonomska i socijalna pitanja
http://www.un.org/esa/population/publications/wup2003/WUP2003Report.pdf

Populacija svijeta - predvianja, revidirano izdanje 2008., Ujedinjene nacije, Njujork 2009. http://esa.un.org/unpd/wpp2008/peps_documents.htm Supan, Alexander,Teritorijalni razvoj evropskih kolonija Gotha, 1906.
http://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/pol116/colonies.htm

dokumenti EU

Lisabonski sporazum (The Treaty of Lisbon) 2009

http://register.consilium.europa.eu/pdf/en/08/st06/st06655.en08.pdf

Uredba EC No 562/2006 o engenskim granicama http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2006:105:0001:0032:EN:PDF

ira Evropa novi okvir saradnje sa istonim i junim susjedima Brisel, 11.3.2003, COM(2003) 104 final http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2003:0104:FIN:EN:PDF EVROPA 2020 Strategija za mudar, odriv i inkluzivan rast, Komunikacija Evropske komisije COM(2010) 2020, Brussels, 2010;
http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/COMPLET%20EN%20BARROSO%20%20%20007%20%20Europe%202020%20-%20EN%20version.pdf

80

Stokholmski Program otvorena i sigurna Evropa u slubi graana, Savjet EU, Brisel, 2. decembar 2009.
http://ec.europa.eu/home-affairs/doc_centre/docs/stockholm_program_en.pdf

Nacrt zakljuaka Savjeta o Strategiji za upravljanje informacijama radi unutranje bezbjednosti, Savjet EU, Brisel, 25. novembar 2009.
http://register.consilium.europa.eu/pdf/en/09/st16/st16637.en09.pdf

Kada vae olje za jogurt ponu da priaju sa vama: Evropa se priprema za internet revoluciju - IP/09/952 Brisel, 18. jun 2009.
http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do? reference=IP/09/952&format=HTML&aged=0&language=EN&guiLanguage=en

ostali izvori Evropski sporazumi i akti koji su uticali na istoriju Sjedinjenih drava i njihovih zavisnih teritorija do 1648., Frances Gardiner Davenport, urednik, Carnegie Institution of Washington, 1917, Washington, D.C., .
http://www.nativeweb.org/pages/legal/indig-romanus-pontifex.html

Digesta Iustiniani De iustitia et iure uvodna knjiga Justinijanovog zakonika Corpus Iuris Civilis http://www.europarl.europa.eu/enlargement/briefings/23a2_en.htm Redizajniranje vrijednosti poslovanja: put ka odrivoj potronji januar 2010., izvjetaj je pripremljen u saradnji Svjetskog ekonomskog foruma i Deloitte Touche Tohmatsu
http://www.weforum.org/pdf/sustainableconsumption/DrivingSustainableConsumptionreport.p df

81