Pesticidi

Definicija
Pesticidi predstavljaju jedinstvenu grupaciju spojeva koje ovjek svakodnevno koristi, poto se oni unose u ivotnu sredinu sa osnovnim ciljem da unite ili nakode odreenim ivotnim formama. To su supstance ili smjese supstanci ija je namijena sprjeavanje, unitavanje, odbijanje ili ublaavanje svih vrsta tetoina, tj. insekata, glodara, glista, gljivica, korova i drugih kopnenih i vodenih formi ivota, kao i virusa i bakterija, te drugih mikroorganizama, izuzev onih koji ive u ili na ljudima i ivotinjama.

Povijest primjene pesticida

Koriste se od antikih vremena, ali je masovna primjena vezana za XX stoljee. Do pedesetih godina XX vijeka koristile su se anorganske supstance, poput elementarnog sumpora, kalcij arsenata i olovo arsenata, pa kalij cijanid. Poetkom etrdesetih godina XX vijeka koristi se heksaklorcikloheksan i DDT. Konac tridesetih godina i poetak etrdesetih obiljeava sinteza sintetske zamjene nikotina i piretruma. Otkrie hormona rasta biljaka dovodi do primjene herbicida derivata fenoksikarboksilnih kiselina.

Klasifikacija pesticida
Podjela na osnovu djelovanja: Insekticidi (sredstva za unitavanje insekata) Akaricidi (sredstva za unitavanje paukova) Aficidi (sredstva za unitavanje biljnih ui) Bakteriostatici (za zemljite) Fumiganti Fungicidi (sredstva za unitavanje gljivica) za tretman sjemenskog ita Fungicidi za ostale namjene Herbicidi (sredstva za unitavanje korova) Regulatori rasta insekata Limacidi (sredstva za unitavanje pueva) Larvicidi (sredstva za unitavanje larvi) Moluscidi (sredstva za unitavanje koljki) Korvicidi (sredstva za unitavanje vrana) Nematocidi (sredstva za unitavanje glista) Rodenticidi (sredstva za unitavanje glodara) Regulatori rasta biljaka Repelenti (sredstva za odbijanje insekata) Sinergisti

 Unutar pojedine grupe klasifikacija po kemijskoh strukturi. Klasifikacija na osnovu LD50.

LD50 za takora (mg/kg) Klasa Oralno vrste supstance I A Ekstremno opasni I B Visoko opasni II Umjereno opasni III malo opasni 5 ili manje 5 - 50 50 - 500 iznad 500 Tekuine 20 ili manje 20 - 200 200 - 2000 iznad 2000 Dermalno vrste supstance 10 ili manje 10 - 100 100 - 1000 iznad 1000 Tekuine 40 ili manje 40 - 400 400 - 4000 iznad 4000

Insekticidi
To je toksikoloki najvanija grupa pesticida, zbog njihove iroke primjene, mogueg akutnog i posebno kroninog trovanja. Dijele se na:
organoklorirane insekticide, organofosforne insekticide, karbamate, insekticide biljnog porijekla i neorganske insekticide (spojevi arsena i fluora).

Organoklorirani insekticidi
Dobivaju se uvoenjem nekoliko atoma klora u molekulu alifatskih ili aromatskih ugljikovodika. Supstitucijom alifatskih ugljikovodika klorom, znatno se poveava toksinost
Kod homeoterama, pojaano neurotropno djelovanje, koje se odraava depresijom centralnog nervnog sistema i ope anestetiko djelovanje. Kod poikiloterama dolazi do nervnih poremeaja. Mono i diklor derivati benzena ispoljavaju insekticidno djelovanje, ali samo ako se unose preko digestivnog trakta. Uvoenjem CCl3 grupe u molekulu, ime nastaju spojevi koji imaju dva osnovna obiljeja: toksinost vezanu za cikline halogene derivate i topivost u lipidima karakteristinu za alifatske derivate.

Derivati etana

Diklordifeniltrikloretan (DDT)
Prva sintetska supstanca koja se koristila kao insekticid. Dolazi u formi bijelih ili bezbojnih kristala koji se teko otapaju u vodi, ali se dobro rastvaraju u organskim otapalima i mastima. Na insekte djeluje kontaktno i preko digestivnog trakta. Nakon resorpcije, ubrzo dolazi do CNS, nakon ega insekti pokazuju fazu ekscitacije, a potom tetanusnu krizu koja zavrava paralizom i uginuem nakon 2 4 sata.

DDT simptomi trovanja

Simptomi akutnog trovanja kod ljudi su parestezija jezika, usana i miia lica, nemir, preosjetljivost na stimulanse, vrtoglavica, poremeaj ravnotee, tremor i klonino-tonini grevi. Motorni nemir i fini tremor povezan sa motornim pokretima u teim sluajevima trovanja napreduje do grubog i neprekidnog tremora. Moe doi i do povraanja praenog dijarejama. Simptomi se javljaju nakon par sati i u fatalnim sluajevima smrt nastupa u komi izmeu 24 i 72 sata od momenta unoenja otrova u organizam. Uzrok smrti je paraliza disanja i rada srca. Doza od 10 mg/kg tjelesne teine moe izazvati simptome trovanja sa konvulzijama, dok se letalnom dozom smatra koliina od 400 mg/kg tjelesne teine.

Mehanizam djelovanja
DDT inhibira enzim ATP-azu koja se stvara u nervima ime utjee na proces fosforilacije i transport kationa kroz membranu. Time se usporava prestanak ulaska natrija u stanicu i usporava poetak izlaska kalija, to produava vrijeme trajanja negativnog potencijala na vanjskoj strani nervne membrane i dovodi do ponovljenih podraaja na presinaptikoj membrani.

Kronino trovanje
U profesionalnim trovanjima izaziva parezu ekstremiteta, tremor, anemije sa leukocitozom i dermatitis. Izaziva i hipertenziju, praenu arteriosklerozom i kardiovaskularnim oboljenjima. U eksperimentima na glodarima je doveo do poveane incidencije tumora jetre. Utvreno je i da DDT izaziva smanjenje testisa, kao i da posjeduje direktno estrogeno djelovanje.

Metabolizam DDT
H Cl C CCl3 Cl Cl C CCl2 Cl

DDT

DDE

H Cl C CHCl 2 Cl Cl

H C COOH Cl

DDD

DDA

Metoksiklor
To je vrsta supstanca bijele ili sive boje, teko se otapa u vodi. Mnogo je manje toksian od DDT, letalna doza mu se procjenjuje na 7,5 g/kg tjelesne teine, ali mu je i insekticidno djelovanje slabije. Daleko se manje kumulira od DDT i vrijeme poluivota mu iznosi 7-14 dana, u poreenju sa 6-12 mjeseci kod DDT. Ne izluuje se mlijekom. Koristio se za suzbijanje insekata po kuama i talama, a manje za zatitu bilja.

Derivati ciklodiena

Simptomi akutnog trovanja

Toksina doza za aldrin je 15-20 mg, a zabiljeena su fatalna trovanja djece dozom od 25 mg. Letalna doza za dieldrin je 3-5 g. Za razliku od DDT, mogu se resorbirati kroz kou i u vrstom stanju. U akutnim trovanjima moe naglo doi do konvulzija kojima nisu prethodili nikakvi drugi simptomi, naroito oni od strane digestivnog trakta. Ipak u veini sluajeva dolazi prethodno do pojave glavobolje, sa muninom, povraanjem i nesvjesticom, te blagim trzajima. Prisutna je i uznemirenost pacijenta, podrhtavanje i ataksija. Do konvulzija obino dolazi u periodu od 30 minuta do 6 sati od unoenja otrova u organizam.

 Nakon toga nastupa depresija centralnog nervnog sistema i prestanak disanja. Mogui su i poremeaji funkcije bubrega sa albuminurijom i hematurijom. Testovi funkcije jetre pokazuju oteenja mjesecima nakon preivljavanja akutnog trovanja, a slino je i sa pojavom abnormalnih nalaza elektroencefalografije. Kod kroninog trovanja su najizraenije promjene na jetri, a najvaniji indikator trovanja je povean odnos mase jetre i mase tijela, kao i histoloke promjene koje se sastoje u poveanju hepatocita i pojavi bazofilnih granulacija na njihovoj periferiji. Ekspozicija manjim ponovljenim dozama dieldrina moe dovesti do pojava slinih epilepsiji.

Derivati cikloheksana
Cl Cl Cl H Cl Cl Cl Cl Cl HCH Cl H Cl H H Cl H H Cl

Lindan (a,a,a,e,e,e) HCH

Heksaklorcikloheksan
Najsnanije insekticidno djelovanje ima gama izomer koji u promet dolazi pod nazivom lindan. Djeluje kontaktno i peko organa za disanje. Toksina doza za ovjeka iznosi 3,5 g, dok se letalna doza procjenjuje na 7-15 grama. Djelovanje mu se pojaava ukoliko je rastvoren u organskim otapalima.

Simptomi akutnog trovanja

Nastupaju 1-6 sati od unoenja u organizam. Prvi simptomi su obino povraanje i dijareja, tremor i ataksija koji ubrzo prelaze u konvulzije. Ako je lindan bio otopljen u organskom rastvarau, moe doi i do pojave dispneje i poremeaja cirkulacije. Manje koncentracije izazivaju slabost, glavobolju, muninu, nadraaj nosa, oiju i grla. Smatra se da su alfa i gama izomeri HCH konvulzivni otrovi, dok su beta i delta izomeri depresori centralnog nervnog sistema. Lindan se kumulira u masnom tkivu i izluuje preko mlijeka.

Organofosforni i karbamatni insekticidi

X X'
Klasa spoja Organofosfat Fosforoditionat Fosforotioat Fosforotionat Fosforoaminat Fosfonat Fosfinat Supstituent Y O S O S O O O Z O S S O X OR OR OR OR NHR OR R X' OR' OR' OR' OR' NHR' OR' R'

Y P Z R

Sulfonati i karbamati
O R1 N R2

O R S X O

R = supstituirani benzen, naftalen ili drugi aril radikal R1 = obino hidrogen R2 = obino metilna grupa

Organofosforni insekticidi
Prvi put uvedeni u upotrebu 1937. u Njemakoj. Velika akutna toksinost i mala stabilnost. Danas je u prometu etvrta i peta generacija ovih spojeva. Prvi insekticidi iz grupacije estera karbaminske kiseline sintetizirani su tridesetih godina prolog stoljea i nalazili su se u prometu kao fungicidi.

Mehanizam djelovanja
Organofosforni i karbamatni insekticidi su klasini inhibitori enzima holinesteraze koji svoje djelovanje ispoljavaju remetei normalnu funkciju acetilholina. Acetilholin je neurotransmiter na pre- i postganglijskim sinapsama parasimpatikog sistema, simpatikim preganglijskim sinapsama i neuromuskulatornim ploama. Ovi insekticidi su snani inhibitori i drugih hidroksilaza estera karboksilnih kiselina u organizmu, ukljuujui tu i himotripsin, acetilholinesterazu, plazma ili butirilholinesterazu (pseudoholinesteraza) i jetrenu karboksilesterazu, te druge nespecifine proteaze.

 Prema tradicionalnom konceptu, aktivno mjesto enzima acetilholinesteraze se sastoji od dva centra: anionskog koji je negativno naelektrisan i na sebe privlai pozitivno nabijeni nitrogen acetilholina i esterskog centra koji zapravo katalizira hidrolizu i sastoji se od elektrofilne i nukleofilne grupe. Utvreno je da se tu radi o ostacima aminokiselina serina za iju -OH grupu se vezuje acetilni ostatak acetilholina, te histidina i glutamata. Dio molekule histidina pojaava nukleofilnost ostatka serina. Kada se acetilholin vee za ostatak serina, vrlo brzo dolazi do hidrolize, pri emu nastaje slobodni holin i acetilirani enzim. U slijedeem koraku dolazi do odvajanja acetatne kiseline i oslobaanja aktivnog enzima.

Shema djelovanja acetilholin esteraze

Znaci i simptomi trovanja

Mogu se podijeliti u 3 kategorije:

Muskarinski efekti ili efekti na upljim organima i lijezdama sa vanjskim luenjem. Nikotinski efekti na autonomnim ganglijama i poprenoprugastoj muskulaturi. Efekti na centralnom nervnom sistemu.

Muskarinski efekti
Odnose se na bronhije, znojne i suzne lijezde, srce, gastrointestinalni i urogenitalni trakt i zjenice. Stimulacija muskarinskih receptora dovodi do pojaane sekrecije u bronhima (bronhoreja) to je praeno spazmom glatke muskulature i kao posljedicu ima oteano disanje. Efekti na srcu se uglavnom ogledaju kroz poveanu aktivnost vagusa, to se manifestira kao produenje vremena provoenja u sinoatrijalnom i atrioventrikularnom voru, smanjenje efektivnog refraktornog perioda atrija i mogua restrikcija protoka krvi kroz koronarne sudove.

Nikotinski efekti i efekti na ganglijama

Nikotinski efekti se manifestiraju kroz fascikulacije miia, greve i slabost, te kroz paralizu dijafragme to moe dovesti do prestanka disanja. Efekti na autonomnim ganglijama se ogledaju u hipertenziji i tahikardiji, proirenju zjenica i bljedilu koe. Kod trovanog se osim bradikardije moe pojaviti i tahikardija, ovisno o tome da li prevladavaju muskarinski ili nikotinski efekti. Efekti na centralnom nervnom sistemu ukljuuju nemir, emociolnu nestabilnost, glavobolju, tremor, konfuziju, nerazgovjetan govor, ataksiju, generaliziranu slabost, delirij, konvulzije i psihozu. Mioza je karakteristian simptom umjerenih i tekih trovanja. Meutim, mioza se moe javiti kasno i midrijaza (posljedica stimulacije nikotinskih receptora) moe biti prisutna kod gotovo svih pacijenata u poetnoj fazi trovanja.

 Uobiajeni uzrok smrti kod trovanja organofosfornim spojevima je prestanak disanja do kojeg dovodi paraliza respiratorne muskulature i centralna depresija centra za disanje. Ova situacija moe biti oteana nemogunou primjene vjetakog disanja i oksigenacije zbog prisutnog bronhospazma i poveane koliine sekreta u bronhijama. Spojevi koji u veoj mjeri prodiru u centralni nervni sistem mogu doprinijeti i poveanom mortalitetu uslijed produenih konvulzija praenih hipoksijom, hipertenzijom i rabdomiolizom koja dovodi do nekroze bubrenih tubula. Organofosforni spojevi koji se metaboliziraju u jetri ispoljavaju i hepatotoksino djelovanje.

Tretman trovanja
Usmjeren je na uklanjanje sinaptike blokade acetilholinom i regeneraciju holinesteraze. Ovo se postie usporednim djelovanjem dvije supstance: atropina i pralidoksima. Atropin je kompetitivni antagonist acetilholina na muskarinskim receptorima postsinaptikih membrana i u centralnom nervnom sistemu gdje dovodi do blokiranja muskarinskih efekata i simptoma izazvanih stimulacijom muskarinskih receptora. Pralidoksim (PAM-2) je nukleofilni oksim koji dovodi do regeneracije acetilholinesteraze na muskarinskim i nikotinskim receptorima, kao i u centralnom nervnom sistemu.

Shema djelovanja pralidoksima

Najznaajniji organofosforni insekticidi

Diazinon Malation Paration Demeton Fention Bromofos Diklorvos (DDVP)

Laboratorijska dijagnostika trovanja

Odreivanje aktivnosti eritrocitne acetilholin esteraze. Dijagnoza trovanja se obino postavlja na osnovu smanjenja oekivane aktivnosti holinesteraze za 50% ili vie. Obino se smatra da su blaga trovanja ona kod kojih enzim ima 20 50% normalne aktivnosti. Kod umjereno tekih trovanja je ta aktivnost 10 20%, a kod tekih trovanja manja od 10% normalne vrijednosti. Male, ponovljene ekspozicije organofosfornim spojevima dovode do znaajnog smanjenja aktivnosti holinesteraze, to nije praeno odgovarajuom klinikom slikom kao kod akutnih trovanja.

 U sluaju serumske butirilholinesteraze aktivnost enzima takoer moe pratiti tok lijeenja, ali isto tako moe pokazivati i sasvim neoekivane vrijednosti koje ne odslikavaju ukupan oporavak pacijenta. To naroito ovisi o vrsti supstance koja je dovela do trovanja. Zbog ovoga, praenje aktivnosti butirilholinesteraze nije uvijek najbolji parametar na osnovu kojega se procjenjuje uspjenost lijeenja.

Odreivanje aktivnosti holinesteraze

Uzorak krvi koji se uzima za analizu ne smije se konzervirati fluoridima koji bi doveli do trajnog inhibiranja holinesteraze. Obino se koristi EDTA kao antikoagulans ili litijum heparinat. Jednostavna metoda za odreivanje aktivnosti holinesteraze se moe provesti na osnovu reakcije sa Ellmanovim reagensom (5,5'-ditio-bis-2-nitrobenzojeva kiselina, DTNB). Holinesteraza dovodi do hidrolize butiriltioholina na butirat i tioholin koji sa Ellman-ovim reagensom stvara 5tio-2-nitrobenzojevu kiselinu koja se odreuje spektrofotometrijski ili kolorimetrijski mjerenjem apsorpcije u podruju 400 440 nm.

Mehanizam reakcije
CH3 H3C

N
CH3

CH2

CH2

SH I

+ O2N

N O2

HOOC

tioholin jodid

DTNB

COOH

CH3 H3C

N
CH3

CH2

CH2

NO2

HS

N O
2

COOH

COO H

5-merkaptotioholin-2-nitrobenzojeva kiselina

5-tio-2nitrobenzojeva kiselina

Ostali insekticidi
Piretroidi Juvenilni hormoni insekata
Imaju insekticidno djelovanje kada se primijene na jaja insekata ili larve, pri emu sprjeavaju razvoj odraslih oblika. Metopren i hidropren su bili prvi sintetski analozi juvenilnih hormona koji su se koristili kao insekticidi. Ovi spojevi su bili veoma efikasni protiv insekata u kuama i domainstvima, ali su imali malu efikasnost prema tetoinama u poljoprivredi, prvenstveno zbog male stabilnosti u okoliu.

Herbicidi
Derivati klorofenilkarboksilnih kiselina. Derivati bipiridila.