JAVNI SEKTOR

Doc. Dr Zoran Mastilo

MJEOVITA EKONOMIJA
Naa kao i sve druge ekonomije sastoje se od
javnih i pri-vatnih dobara. Okrueni smo i
ostvarujemo uporednu potronju i javnih i
privatnih dobara. Privatna dobra, putem trita,
isporuuje privatni sektor privrede, dok je
isporuka javnih dobara drave.
Istorijski tok. U 17 i 18 vijeku se smatralo da se
javni interes najbolje obezbjeuje snanom,
odnosno aktivnom vladom. To je vrijeme
merkantilizma.

*
Mnoge vlade su zbog toga odvele svoje narode na
stranputicu. Reakcija je stigla od Adama Smita. U
svom djelu "Bogatstvo naroda" (1776) Smit
zastupa ogranienu ulogu vlade. Smit objanjava
da u promovisanju javnog interesa ne treba se
oslanjati na vladu niti na bilo kakve moralne
osjeaje. On smatra da se javnom interesu najbolje
slui kada pojedinac radi neometano ono to je u
njegovom sopstvenom interesu.

**

"... on eli samo svoj sopstveni dobitak i u tome je

kao i u drugim mnogim sluajevima, voen
nevidljivom rukom da unaprijedi i ono to mu nije
bila namjera. ... Zadovoljavajui svoje sopstvene
interese on esto promovie interese drutva
efektnije nego kad doista namjerava da ih
unapreuje."
Smit ovu svoju misao nikada nije i dokazao; ni on
ni njegovi inteligentni sljedbenici. Moda je
ovakva izriitost i stav rezultat reagovanja na
merkantilizam jake drave.

***

Smit je izriit u stavu da konkurencija i motiv profita

vodi pojedince da slijedei svoje privatne interese
ujedno ostvaruju i opti interes. Motiv profita vodi
pojedince da proizvode robe koje se trae pa i po
najniim cijenama.
Nisu, meutim, svi socijalni mislioci devetnaestog
vijeka bili ubijeeni u Smitova objanjenja i
bezrezervno ih prihvatati. Stvarnost ozbiljnih
nejednakosti u drutu i bijeda, u kojoj je ivjela veina
naroda, snano se suprotstavljala Smitovom
stanovitu.

****
Odgovor Majnarda Kejnsa na "veliku krizu"
doprinijelo je promjeni ekonomske misli.
U toku prolih 200 godina ekonomisti su jasno
uoili da trite ne djeluje perfektno, i da je ono
nedovoljno za promociju javnog interesa. Trite
svojom raspodjelom nije u stanju da zadovolji ni
osnovne socijalne potrebe. Trite je mogue
prihvatiti pod veoma restriktivnim pretpostavkama,
da bi bilo racionalno, trite treba da bude
regulisano.

EFIKASNOST I PRAVEDNOST
Nemo trita da ostvari pravednu raspodjelu dohotka,
onu koja e obezbijediti maksimalnu tranju za
maksimalnu zaposlenost.
Potroeno je i troi se mnogo intelektualne energije da
se doe do pouzdanog odgovora, ali je rezultat jo
uvijek oskudan.
Koja je raspodjela pravedna i kako raspodjela drave
utie na ekonomsku efikasnost?
Koja je mjera koliko drava treba da uzme od
preduzea i graana?
Odgovor na to pitanje dao je Vilfredo Pareto (1848 1923), italijanski ekonomista i socijolog.

Alokacija (raspodjela) resursa koja ima svojstvo da se

niko nemoe obogatiti, o drugi za to osiromaiti zove se
Pareto efikasna ili Pareto optimalna alokacija.
Ako u drutvu njje mogue da poraste bogatstvo bilo
kojeg pojedinca, a da se drugog ne smanji, situacija je
optimalna. Nesporan rast drutvenog bogatstva nastaje
samo onda kada bogatstvo bar jednog pojedinca u
drutvu raste, a da pri tom nikom drugom ne opada.
Prva pretpostavka Pareto efikasnosti je da se radi o
trinoj privredi. Razlog je jednostavan. Samo trina
privreda obezbjeuje puno koritenje resursa, odnosno
obezbjeuje ostvare-nje krive proizvodnih mogunosti.

**
Svaka taka na ovoj krivoj
moe da se zauzme
redistribu-cijom resursa od
jednog pojedinca drugom.
To znai da je dio resursa
mogue oduzeti od lica B i
dati licu A, to znai da je
mogue
pomjeriti
ekonomiju konkurent-skog
trita take B u taku A.
Ovo jasno govori da pojam
Pareto
ekonomske
efikasnosti nita ne govori
o pravednosti u raspodjeli
dohodaka.

***

Pareto ekonomska efikasnost znai da se

ekonomija nalazi na krivoj proizvodnih mogunosti
i kae da se niko ne moe obogatiti da bi drugi
osiromaio.

Problem je to izvan trina (dravna) redistribucija

dohodaka sa ciljem da se ostvari pravednost moe
da utie na ekonomsku efikasnost, da je smanji.

****
Pretpostavimo da lice B ostvaruje 20
jabuka, a lice A samo 5. Kako tu
raspodjelu smatramo nepravednom,
pretpo-stavimo
da
se
izvri
preraspodjela tako to e se od lica B
oduzeti 5 jabuka i dati licu A. Usljed
pada motivacije za rad lica B, koje je
ostvarivalo visok nivo dohotka i od
koga je oduzeto 5 jabuka, nivo
proizvodnje pada, odnosno pravednost
raste, ali ekonomska efikasnost opada.
Proizvodnja nije vie 25 nego 23 jabuke.
Preraspodjela se nee odnositi na 15
jabuka licu B i 10 jabuka licu A, nego
manje moda 14 jabuka licu B i 10
jabuka licu A, nego manje moda 14
jabuka licu B i ) jabuka licu A.

*****

Odgovor je dosta jednostavan. Samo u dijelu

proizvodnje dobara i usluga kod kojih je u trinu cijenu
uraunat puni iznos koristi i teta (trokova) rije je o
Pareto efikasnosti trinog ekonomskog sistema. Ovdje
bi maksimum outputa ujedno znailo i pravednost
raspodjele. To je jedan aspekt restriktivnosti.
Drugi aspekt restriktivnosti ima svoje ire znaenje.
Problem je to takve proizvodnje i usluga nema. Stanje
je takvo da u bilo kojem dijelu drutvene reprodukcije
mogue ostvariti premo jednog faktora proizvodnje nad
drugim i na taj nain uticati na nepravednost raspodjele.
Opirnije u tekstu koji slijedi.

NEDOSTACI TRITA
Da bi bilo uspjeno trite mora da bude
regulisano. Nedostaci trita, odnosno trine
greke su:
nepotpunost konkurencije,
eksterni efekti,
javna dobra,
nepotpuna trita,
nepotpune informacije,
makroekonomske neravnotee.

1. Nepotpunost konkurencije.Ovdje je trina

cijena via od graninog prihoda. Monopolista je u
stanju da povea cijenu svog proizvoda iznad
njegovog marginalnog troka. Zbog tih viih cijena
nego to bi bile da vlada trite potpune
konkurencije, potroai dobiju manje. Zadovoljstvo
potroaa je time smanjeno.

Drava raznim mjerama ograniava djelovanje

monopola, kao to su porezi, subvencije,
neposredna zakonska ogranienja i sl.

**

2. Eksterni efekti. Eksterni efekti su koristi i tete za

trea lica nastale u proizvodnji, a koje nisu uraunate u
trinu cijenu. Eksterni efekti se nazivaju "trokom
susjeda" (Alfred Marshall (1842-1924) engleski
ekonomista).
Privatni sektor uraunava u cijenu samo privatne
trokove i koristi odreene proizvodnje ili potronje
ignoriui uticaje na druge.
Pogledajmo grafiki prikaz pozitivnih eksternih efekata
na primjeru obrazovanja.

***

Pretpostavimo da kolarina za upisanog

studenta iznosi 150 n.j., te da je po toj upisnoj
cijeni diplomiralo 4000 stude-nata. Taka A
predstavlja ravnoteu graninih privatnih
trokova (MFC) i graninih privatnih koristi
(MPB).
Stupajui u rad, svreni studenti po osnovu
steenog obrazovanja ostvaruju drutvu niz
dodatnih koristi, odnosno niz pozitivni eksternih
efekata.
Pretpostavimo da pozitivni eksterni efekti po
zavrenom (i zaposlenom) studentu iznose 50
n.j. Granini socijalni efekat (MSB) sada vie
nije 150, koliki je iznos kolarine i koliki je
granini privatni efekat (MPB = MPC), nego je
uvean za iznos marginalne eksternekoristi
(MEB) te iznosi 200 n.j. Pareto ekonomski
optimum na presjeku graninih privatnih koristi
i teta nije ostvaren. Trina cijena obrazovanja
od 150 n.j. nije obuhvatila ukupne ekonomske
efekte.
MSB MEB = MPB
175 50 = 125.

****
Negativni eksterni efekti se uglavnom odnose na
ivot u gradovima buka, zagaenje vazduha i sl. i
posebno na zagaenje ivotne sredine zemlje,
vode, vazduha.

Pogledajmo sada primjer negativnih eksternih

efekata. Pretpostavimo da se radi o hemijskoj
fabrici koja zagauje rijeku.

*****
Pretpostavimo da neki preduzetnik
proizvodi 7000 kg nekog hemijskog
proizvoda po cijeni od 40 n.j. U
ravnotenoj taki A cijena i koliina
izjednaeni sugranini privatni trokovi
(MPC) i marginalne privatne koristi
(MPB). Privatnik je u cijenu uraunao
samo svoje privatne koristi i tete. U
cijenu svog proizvoda nije uraunao
troak koji ini drutvu, odnosno
granini eksterni troak (MEC).
Ravnotea se uspostavlja na
45 n.j. i 6000 kg. To je taka
se izjednaavaju granini
trokovi (MSC) i marginalne
koristi (MSB).
MSC = MSB.

To je stanje Pareto optimuma.

cijeni od
(C), gdje
socijalni
socijalne

******
3. Javna dobra. Svijet ekonomije se sastoji od dvije vrste dobara:
privatnih i javnih, ije uee je skoro podjednako.
Odsustvo rivaliteta u potronji. Svako toenje benzina na pumpi,
npr., ostavlja manju koliinu drugima, odnosno kod privatnih dobara
vlada djeljiva ponuda i rivalstvo u potronji.

Nemogunost
iskljuenja.

iskljuenja

iz

potronje

odnosno

neisplativost

Prevladavanje
takvih pojedinanih miljenja
ostvaruje se
uvoenjem poreza iz kojih sredstava se finansiraju izdaci za javna
dobra. Porez je tako cijena upotrebe javnih dobara.
Nisu sva javna dobra ista, ondosno nije u svim javnim dobrima
podjednako uee "javnosti".

*******
Posebno
isto
javno
dobro
predstavlja
preraspodjelu dohodaka, o emu je ranije bilo
govora.
Pored istih imamo jo i:

mjeovita,

zasluna i

javno obezbijeena privatna dobra.

********
Mjeovita javna dobra. Dobra se razlikuju po poeljnosti
i mogunosti izuzimanja pojedinca iz koritenja. Kod
mnogih dobara ova svojstva su razliito zastupljena. Kod
nekih javnih dobara uskraivanje koritenja je mogue, ali
je nepoeljno.
Zasluna javna dobra. Iako raspolau pouzdanim
informa-cijama da su puenje, alkoholizam tetni, da
vezivanje sigurnosnih pojaseva smanjuje povrede, oni ipak
pue ili ne vezuju pojaseve. Ova nametnuta sigurnosna
dobra se nazivaju zaslunim dobrima.

*********
Javno obezbijeena privatna dobra. Dobra kod kojih su
granini trokovi vezani za obskrbu dodatnog pojedinca
znaajni, nazivaju se javno obezbijeenim dobrima.
Kada se istim javnim dobrima dodaju i javna dobra sa
odreenim ueem "javnosti" onda dolaze do izraaja jo
dvije karakteristike javnih dobara:

teritorijalna ogranienost u ponudi i

ogranienost veliine (kapaciteta).

**********

Teritorijalno ogranienje u ponudi.

Ogranienost veliine.

Ponuda i potranja javnih dobara.

Efikasna privreda proizvodi ono to ljudi ele. To je

polazna pretpostavka (Paul Samuelson), koja se odnosi na
proizvodnju privatnih dobara i koja bi se isto tako morala
odnositi i na optimalno snabdijevanje javnim dobrima.

***********
4. Nepotpuna trita. Nepotpunost trita se ne odnosi
samo na javna dobra i eksterne efekte. Nepotpuna su i
trita osiguranja i kredita, to je opravdanje za vladine
aktivnosti na tim podrujima.

5. Nepotpune informacije.

6. Promovisanje makroekonomskih ciljeva.

FINANSIRANJE JAVNOG SEKTORA

Trine greke koje se odnose na nepotpuna
(monopolska) trita, javna dobra, eksterne efekte,
nepotpuna trita i nepotpune informacije jesu greke
koje naruavaju Pareto optimum ekonomske
efikasnosti. Razlog je u nepotpunosti trine cijene.
U svojim aktivnostima korekcije trine raspodjele
dohoda-ka i rearaniranja mogunosti drava djeluje
iz dva pravca:

sa prihodne i

rashodne strane.

Drava moe da se finansira iz tri izvora:

poreza,

zajmova i

emisije papirnog novca.

Porezi bogu biti:

direktni i

indirektni.

Iznos na koji se obraunava i plaa porez naziva se

poreska osnovica.

**

Godinji plan prihoda i rashoda jedne drave

naziva se budetom.

Stopa poreza je iznos koji se primjenjuje na

poresku osnovicu i na osnovu ega se utvruje
iznos poreske obaveze, a izraava se u
procentima.

Proporcionalne stope, odnosno proporcionalni

porezi su porezi kod kojih stope ostaju iste bez
obzira to se poreska osnovica mijenja.

***

Progresivne poreske stope, odnosno progresivni

porezi su sluaj oporezivanja kada sa rastom
poreske osnovice rastu i poreske stope.

Regresivne poreske stope, odnosno regresivni

porezi su sluaj kada se sa rastom poreske
osnovice poreske stope smanjuju.

HVALA NA PANJI