UNIVERSITETI I MITROVICES ISA BOLETINI

FAKULTETI I GJEOSHKENCAVE
DEPARTAMENTI I XEHETARISE

PUNIM SEMINARIK
ORIGJINA DHE KLASIFIKIMI I DHERAVE
Kandidatt:
Mentori:
Albert Hyseni
Prof.Dr. Rushit Haliti
Blerim Haziri

1. HYRJE

Dherat formohen kryesisht nga therrmimi i

shkmbinjve. Vetit fizike te dherave diktohen para se
gjithash nga mineralet t cilat i krijojn (perbjne)
grimcat e dheut dhe nga shkembinjt prej te cilve jan
perftuar ata.

Shumica e vetive fizike t dheut diktohen nga madhsia

(permasat), forma dhe perbrja kimike e grimcave
(kokrrizave). Per t kuptuar me mir keta faktor, duhet
t familjarizohemi me llojet kryesore t shkembinjve t
cilt formojn koren e toks, mineralet e shkembinjve
t cilt formohen dhe proceset e
therrmimit(tjetrsimit).

Ne mbeshtetje t menyrs se tyre t origjines,

shkembinjt mund t ndahen ne tri lloje kryesore:
magamatik, sedimentar dhe metamorfik.
Figura 1. paraqet diagramin e ciklit t formimit t

Fig 1. Cikli i formimit te

3. SHKEMBINJT MAGMATIK (ANGLISHT IGNEOUS ROCK)

Shkembinjt magmatik jane formuar nga ngurtsimi i magmes

se shkrir qe shperthen nga thellsia brenda mantelit t toks.
Pas nxjerrjes (hedhjes) ose nga erupsioni(shperthimi) i arjes
ose shperthimi vullkanik, nj sasi e magms se shkrir ftohet
ne siperfaqen e toks. Ndonjher magma e nderpret
mobilitetin (levizshmerin) e saj nn siperfaqen e toks dhe
ftohet ne form t shkembinjve magmatike intruziv qe quhen
plutone.
Llojet e shkembinjve magmatik t formuar nga ftohja e
magms varen nga faktoret siq jan perbrja e magms dhe
shpejtsia e ftohjes qe e shoqeron at. Pas kryerjes se disa
provave laboratorike Bowen(1922) ka qen ne gjendje t
shpjegoj relacionin e shpejtesis se ftohjes se magms ne
formimin e llojeve t ndryshme t shkembinjve . Ky shpjegim
njihet si: parimi i reaksionit t Bowen-it. Pershkruan pasojat
nga t cilat mineralet e reja formohen si ftohje t magmes.

Kristalet e mineralit t dobishem bhen me t medha dhe disa

prej tyre sedimentojn. Kristalet t cilat mbeten pezull ne
reaksionin e lngshem me shkrirjen e mbetur ne form t
mineralit t rinj ne temperatura me t uleta. Ky proces vazhdon
derisa i gjithe trupi (trupi i plot) i shkrirjes ose tretjes
ngurtsohet. Bowen ka klasifikuar keto reaksione ne dy grupe:
1. Seria e reaksioneve t pavazhdueshme ferromagneziale
(discontinous ferromagnesian reaction series), ne t cilat
mineralet qe formohen jan t ndryshme ne perbrjen kimike te
tyre dhe strukturen kristalore.
2. Seria e reaksioneve t vazhdueshme (t panderprera) t
feldshpatit t plagjioklasit (continous plagioclase feldspar
reaction seriesa), ne t ciln mineralet qe formohen kan
perbrje kimike t ndryshme me struktura kristalore t
ngjashme.

Seria e reaksioneve t
Bowen-it
Resistencia e
Vogel

Kristalizimi ne
temperatur tee
larva

Augi
ti
Hornblen
de
Biotiti(mica e
errt)
SERIA E
PAVAZHDUSHME
FERROMAGNEZIAL
E

Fledshpati I
Kalciumit
Fledshpati I
natriumit

Ortoklasi
(fledshpati I
kaliumit)
Muskoviti
(Mica e
bardhe)
Kuarc

SERIAL
VAZHDUESHME
E FELDSHPATIT
TEE
PALAGJIKOKLAZ
IT

3.1 THRRMIMI (PRISHJA) E SHKEMBINJVE MAGMAYKE (ANGL.

ROCK WEATHERING)

Thrrmimi sht procesi i thyerjes (shkatrrimit, coptimit) t

shkembinjve nga proceset mekanike dhe kimike ne copa me t
vogla. Thrrmimi mekanik mund t shkaktohet nga zgjerimi dhe
tkurrja e shkembinjve nga rritja dhe humbja e vazhdueshme e
nxehtsis, e cila rezulton me shperbrjen e par (elementare).
Shpesh, uji deperton ne poret dhe arjet ekzistuese ne
shkembinj. Ashtu siq bie (ulet) temperatura, uji ngrihet dhe
bymehet(zgjerohet).
Gjat thrrmimit (prishjes) kimike, mineralet fillimore t
shkmbinjve transformohen ne minerale t reja nga reaksionet
kimike. Uji dhe dyoksidi i karbonit nga atmosfera formojn acidin
karbonik, i cili reagon me mineralet ekzistuese t shkmbinjve
pr t formuar mineralet e reja dhe kriprat e tretshme.

3.2 TRANSPORTIMI I PRODUKTEVE T THRRMIMIT

( ANGL.TRANSPORTATION OF WEATHERING PRODUCTS)

Produktet e thrrmimit mund t mbeten ne vendin e njjt ose mund t

zhvendosen ne vende t tjera nga akulli, uji, era dhe forca e
rndess(gravitacionit).
Dherat qe formohen nga produktet e therrmuara ne vendin e tyre t
origjins quhen dhera reziduale (t mbetura) ( ang. residual soils). Nj
karakteristik e rendsishme e dheut rezidual sht shkallzimi i
madhesis (prmasave) t grimcave.
Dherat kokrrimt (fine-grained soil) krijohen n siperfaqe, kurse
prbrja granulometrike rritet n vartesi t thellsis, pra me rritjen e
thellsis. Ne thellsi m t medha, gjithashtu mund t krijohen copat
(fragmentet) kndore.
Dherat e transportuara mund t klasifikohen ne disa grupe, varsisht
nga menyra e transportimit dhe depozitimit(sedimentimit):
Dherat akullnajore(angl.glacial soils)- formohen nga transportimi dhe
depozitimi i akullnajave.
Dherat aluviale(aluvionet)- qe transportohen nga rrjedha e ujit dhe qe
depozitohen gjat perronjve.
Dherat liqenore ang(Lacustrine soils)- t cilt formohen nga depozitimi
ne liqejt e qet.
Dherat detare( Marine soils)- qe transportohen dhe depozitohen ne
detra.

4. SHKMBINJT SEDIMENTAR

(SEDIMENTARY ROCK)

Depozitimet e zhavorrit, rrs, pluhurit dhe argjiles t formuar

nga thrrmimi bhen kompakte nga trysnia e mbishtresave
(mbingarkesave ) dhe imentohen nga reagjentet e ndryshem
si oksidi i hekurit, kalciti, dollomiti dhe kuarci.
Agjentt imentues kryesisht transmetohen n forme
tretsirash nga ujrat nntoksor. Ata mbushin hapsirat
ndrmjet grimcave dhe formojn shkmbinj sedimentar.
Shkmbinjt qe formohen n kt mnyr quhen shkmbinj
sedimentar ditritik(detrital sedimentary rocks).
T gjith shkmbinjt ditritik kan tekstur klastike(clastic
texture). N vazhdim jepen disa shembuj nga shkmbinjt
N rastin e konglomerateve, n qoft se grimcat jan kndore
ditritik me tekstur klastike.
(t parrumbullakuara), shkmbi quhet brekie(breccia). Ne
ranore, madhsit e grimcave mund t ndryshojn ndermjet
1/16mm dhe 2mm. Kur grimcat ne ranore jan praktikisht t
gjitha nga kuarci (kuarcore), shkmbi quhet
ortokuarcit(orthoquartzite). Ne argjil dhe rreshpe argjilore,
madhsia e grimcave pergjithsisht sht me e vogel se

Guri gelqror kryesisht formohet nga karbonati i kalciumit i

cili depozitohet ose me an t organizmave ose me an t
proceseve inorganike. Shumica e gurve gelqror kan
tekstur klastike, mirpo shpesh kan tekstur joklastike
gjithashtu.

Shkumsi(chock) sht shkmb sedimentar i

formuar(ndertuar) pjesrisht nga kalcitet t prftuara ne
menyr biokimike, t cilat jan copa skeletike nga bimt
mikroskopike dhe kafsht.

Dollomiti formohet ose nga depozitimi kimik i karbonateve

t prziera ose nga reaksioni i magnezit ne uj me gurin
qelqror. Gjipsi dhe anhidriti rezultojn nga precipitimi i
tretsirs se sulfatit t kalciumit per shkak t avullimit
(evaputimit) t ujit t detit.

Shkmbinjt sedimentar mund ti nnshtrohen thrrmimit

5 . SHKEMBINJTE METAMORFIK (METAMORPHIC

ROCK)
sht procesi i ndryshimit t prbrjes dhe
Metamorfizmi

teksturs s shkmbinjve (pa shkrirje) nga nxehtsia

dhe trysnia. Gjat metamorfizmit, formohen minerale t
reja, kurse kokrrizat minerale prehen me qka fitohet
tekstur e shistzuar(foliated-texture) n shkmbinj
metamorfik.

Metamorfizmi i cilsis se ult i rreshpeve dhe argjiliteve

rezulton me shiste. Mineralet argjilore ne rreshpe behen
klorite dhe mika nga nxehtsia, pra kripa kryesisht
perbhet nga shtreszimet e miks dhe kloriti. Filiti sht
shkmb metamorfik i cili perftohet nga shisti me
metamorfizem t metutjeshm duke iu nnshtruar
nxehtsis me t lart se 250-300.

Shisti sht nj lloj i shkmbit metamorfik i perftuar nga

disa shkmbinj magmatik, sedimentar dhe metamorfik
te cilsis se ult me tekstur t shtreszuar (rreshpzuar)
mir dhe shtreszimeve t dukshme dhe mineraleve
liskunore. Shkmbinjt metamorfik pergjithsisht
permbajn gjithashtu sasi t medha t kuarcit dhe
feldshpatit.

Mermeri formohet nga kalciti dhe dollomiti me an t

rikristalizimit. Kokrrizat minerale me mermer jan me t
mdha sesa ato t pranishme ne shkmbin rrnjsor.
Mermeret e errt permbajn materiale bituminoze, kurse
mermeret ngjyr kafe permbajn oksid t hekurit dhe
limonit. Kuarciti sht nj shkmb metamorfik i cili formohet
nga ranoret kuarcitik. Silici futet n hapsirat boshe (xhepat
n shkmb) ndrmjet grimcave kuarcit dhe rrs dhe vepron
si agjent imentimi.

Kuarciti sht nj nga shkmbinjt me t fort. Nn kushte

6. PRBRJA GRANULOMETRIKE E DHERAVE

(SOIL-

PARTICLE SIZE)

Sikurse u shtjellua ne paragrafin paraprak, madhsia e

grimcave t cilat e perbjne dheun ndryshon ne nj
diapazan(gam) t gjr. Dherat pergjithsisht jan :
Zhavorri(gravel), Rra(sand), Pluhuri(silt), Argjila(clay),
varsisht nga madhsia mbizoteruese e grimcave brenda
struktures s dheut.

Tabela 5 prshkruan klasifikimet sipas prbrjes

granulometrike t prgatitur nga Instituti Teknologjik i
Masausetsit MIT(Massachusetts Institute of
Techonology),Departamenti i bujqsis i SHBA-ve ( USA:
United States Department of Agriculture), Shoqata
amerikane e administrates shtetrore per rrug dhe
transport (AASHTO: American Association of State Highway
and Transportation Officials) dhe, Korpusi i inxhinierve i
Ushtris se SHBA -ve Byroja per deklarime e SHBA -ve
dhe Shoqata Amerikane per Testim dhe Materiale ( U.S

Sistemi i Unifikuar i Klasifikimit te Dherave

Tani sht pranuar pothuajse n prgjithsi n tr botn) dhe
sht miratuar nga Shoqata Amerikane pr Testim dhe
Materiale (ASTM: The American Society for Testing and
Materials). Figura 3 tregon kufinjt e madhsis se grimcave ne
form grafike.
Emri i Organizats

Prbrja granulometrike (mm)

Zhavorret
Rrat
Pluhurat

Argjila
t
<0,00
2
<0,00
2

Instituti Teknologjik I >2

2 deri 0,06
0,06 deri
Masausetsit (MIT)
0,002
Departamenti I
>2
2 deri 0,05
0,05 deri
Bujqsis I SHB-ve
0,002
(USDA)
Shoqata Amerikane e 76,2 deri 2
2 deri 0,075
0,075 deri
<0,00
Administrats
0,002
2
Shtetrore pr rrug
dhe Transport
(AASHTO)
Sistemi i Unifikuar
76,2 deri
4,75 deri
Materialet me grimca
iKlasifikimit t
4,75
0,075
shum t imta (dmth.
Dherave (Korpusi i
Pluhurat due argjilat
Xhenjos i Ushtris s
<0,075).
SHBA-ve, Zyra e
SHBA-ve per
Tabeladhe
5. Klasifikimet sipas prbrjes granulometrike
reklamime,
Shoqata Amerikane

Zhavoret jan copa t shkmbinjve her pas her me grimca

t kuarcit, feldshpatit dhe mineraleve t tjera.

Rerat jan grimca t perbra kryesisht nga kuarci dhe

feldspati. Grimcat(kokrrizat) minerale t tjera gjithashtu her
pas her mund t jen t pranishme.

Pluhurat jan fraksione mikroskopike t dheut t cilat

permbajn grimca kuarci shum t imta dhe disa grimca ne
forme t fletave(petave) mikroskopike dhe grimcave
submikroskopike t mikave(liskuneve), mineraleve argjilore dhe
mineraleve t tjera. Sikurse tregohet n Tabeln 4 dhe argjilat
ne pergjithsi perkufizohen si grimca me t vogla se 0.002mm.
Pra ne disa raste grimcat ndermjet 0.002 dhe 0.005mm per
nga madhsia gjithashtu quhen (iu referohemi si argjila).

Dherat joargjilore mund t permbajn grimca t kuarcit, feldspatit apo

miks t cilat jan mjaft t vogla qe t futen ne klasifikimin e argjiles.
Per kt arsye per grimcat e dheut me t vogl se 2 mikrone ose 5
mikrone siq perkufizohen ne sisteme te ndryshme sht me e
pershtatshme t quhen grimca me madhsi t argjiles e jo argjila.
Grimcat e argjiles jan ne pjesen me t madhe brenda diapazanit t
madhsis kolodiale <1 mikron dhe 2 mikron siq duket duhet t jet
kufiri i siprm.
Mineralet argjilore jan silikate komplekse t aluminit t cilat
perbhen nga dy njsi themelore:
Tetraedri i Silicit
Oktaedri i aluminit
Secila njsi e tetraedrit perbhet nga kater atome t oksigjenit t cilat
e rrethojn nj atom t silicit.
Mineralet e argjilave formohen ne flet t holla t imta me diametr
me se teprmi deri ne 5 mikron (Tajder dhe Herak). Ne gjeoteknik si
grimca te argjilave konsiderohen me se shpeshti grimcat me t imta
se 2 mikron. Mineralet e argjilave leht e lidhin ujin kurse prania e ujit
sht shum substanciale per sjelljen e dherave. Tri mineralet me t
rndsishme argjilore jan: Kaoliniti, Montmoriloniti dhe Iliti me rast
kaoliniti sht i pranishem ne pothuajse t gjitha argjilat, kurse
montmorioniti dhe iliti zakonisht perjashtohen. Mineralet e argjilave

t qendrueshme sepse nyjet e paketave t rrjetit

shum

kristalor kan atome dhe rrjeta kristalore e tyre sht shum e

paqendrueshme pasiq ne nyjet e paketave t rrjetit kristalor
t tyre ka jone ose grupe jonesh. Kokrrizat qe perbjne
skeletin e dherave kan forme gjilpr e cila iu jep mundsi
grimcave t ngurta t rrisin siperfaqen per njsi t mass qe
quhet siperfaqe specifike dhe per rrjedhoje edhe
bashkeveprimin me mjedisin qe i rrethon ato( uje ose gaz). Ky
bashkveprim bn t ndryshojn shum vetit e dherave.
Mineralet argjilore ose mineralet e dyta kryesore jan tre:
Kaoliniti, Iliti, Montmoriloniti.
Kaoliniti perbhet nga shtresat e persritura t shtresave
elementare silic-gibsit me nj rrjet 1:1. Secila shtres ka
trashsi rreth 7.2 (1 amstrong=10-8 cm). Shtresat mbahen t
bashkuara me ndihmen e lidhjeve hidrogjenike. Kaoliniti
shfaqet si pllakza secila me dimensione ansore prej 10002000 . Siperfaqja specifike e grimcave t kaolinitit sht 15
m2/g.
Iliti perbhet nga nj shtres e gibsitit e cila lidhet me dy
shtresa t silicit, njra siper kurse tjetra posht Figurn 4b. Ky

i nj elementi me nj tjetr pa ndryshim t formes

Zvendsimi

kristalore njihet si zvendsim Izomorf. Grimcat e Ilitit pergjithsisht

kan dimensionet ansore duke filluar nga 1000-5000 dhe kan
trashsi nga 50-500 , siperfaqja specifike sht rreth 80 m2/g.
Montmoriloniti ka struktur t ngjashme me at t Ilitit gjegjsisht
nj shtres gibsiti te futur ne forme t sandviit ne mes t dy
shtresave. Ne Montmorilonit ekziston zvendsimi izomorf i magnezit
dhe hekurit me alumin ne shtresat oktaedrike. Jonet e natriumit nuk
jan t pranishme sikurse tek iliti, kurse sasia e madhe e ujit sht
joshse (trheqse) ne hapsirn ndermjet shtresave. Grimcat e
montmorilonitit kan dimensionet ansore prej 1000-5000 dhe
trashsi 10-50A. Siperfaqja specifike sht 800m2/g.
Prveq Kaolinitit, Ilitit dhe Montmorilonitit argjila t zakonshme t
tjera jan gjetur prgjithsisht edhe Kloriti, Holoziti, Vernikuliti dhe
Atapulgiti.

7. PERFUNDIMET

Proceset gjeologjike jan n funksion t levizjs s pllakave

tektonike.
Si rezultat i proceseve t ndryshme gjeologjike n siprfaqen
e toks, kemi shkatrrimi e shkmbinjve magmatike dhe ata
metamorfike. Proceset gjeologjike t tjetrsimit n siprfaqe
e toks shkatrrojne shkmbijte primar.

Prandaj mund t themi se proceset e formimit t mineraleve

q
zhvillohen n koren e Toks kan dy burime t
rndsishme energjie:
Energjia e brendshme e Toks dhe
Energjia e jashtme ose diellore.
Dheu sht material trefazor q prbhet nga grimcat e
ngurta, uji dhe ajri.
Dherat- jan produkt i shkatrrimit fizik dhe kimik t
shkmbinjve.
Pra, faktort ma kryesor t cilt ndikojn n shkatrrimin e
frakcioneve shkembore jan: faktort mekanik, kimik dhe
subjektiv t shkaktuar.
Sipas mnyrs s formimit dherat i klasifikojm: dherat
sedimentar, reziduale dhe mbushje.
N gjeoteknik dherat mund t ndahen n dy kategori
kryesore:t palidhura(jo koheziv) dhe t lidhura(koheziv)
.
Dherat kokrrtrasha kan struktur kokrrizore (kokrrizat nuk
jan t lidhura por vetm kontaktojn.