Reformacja w Polsce

Wyznania Rzeczypospolitej
• Katolicyzm
• Prawosławie
• Monofizytyzm- Ormianie
• Judaizm
• Karaimizm
• Islam-Tatarzy
 Karaimizm
Podstawowymi źródłami Karaimizmu są :
• Pięcioksiąg - szczególnie Dekalog, z zasadą i obowiązkiem samodzielnej interpretacji, oraz późniejsza tradycja
nietalmudyczn o ile nie jest sprzeczna z Torą i tradycją.
• Mojżesz uznawany jest za głowę Bożych proroków.
• Religia zasadza się na dwóch głównych podstawach : dziesięciorgu przykazaniach Bożych oraz dziesięciu artykułach
wiary
Artykuły wiary :
• Wszechmocny Bóg istnieje odwiecznie.
• Jedność i potęga boska nie mogą być przyrównane do żadnej istoty i są niepojętne dla rozumu ludzkiego.
• Wszystko co istnieje, od aniołów począwszy a na najniższych istotach skończywszy zostało stworzone przez Boga.
• Opatrzność Boża czuwa nad każdą istotą.
• Bóg natchnął duchem proroczym Mojżesza i przez niego zesłał prawo.
• Pięcioksięgu ani zawartych w nim Dziesięciorga Przykazań nie można zmienić ani uzupełnić
• Prorocy zawsze byli natchnieni duchem Bożym.
• Bóg wyznaczył każdemu człowiekowi nagrodę i karę podług zasług i przewinień jego.
• Wskrzeszenie zmarłych nastąpi w dniu Sądu Ostatecznego.
• Bóg wybawi świat poprzez zesłanie Mesjasza.
Modlitwa składa się z trzech części:
• Pochwała Boga
• Wyrażenie wdzięczności Bogu
• Prośba o wybaczenie grzechów oraz o dobrodziejstwo na przyszłość.
Podstawą liturgii są Psalmy.
Spowiedź jest powszechna, ale grzechy nie są wyjawiane przed innymi, także przed duchownymi.

W XIII i XIV. W. powstały skupiska karaimskie w Haliczu oraz we Lwowie. W okresie rządów
wielkiego księcia Witolda (1392-1430) Karaimi zostali osadzeni w obrębie pasa
obronnego jako obrona przed Krzyżakami
 Znaczenie Kościoła katolickiego
• Polityczne: uczestnictwo w Senacie; arcybiskup gnieźnieński interreksem i
przewodniczył Senatowi
• Gospodarcze: Intratność stanowisk kościelnych związana była z faktem,
że Kościół był największym w państwie „feudałem”, posiadając ogromną
ilość majątków ziemskich, wiosek, oraz miast. Skupiał w swoim ręku i
kontrolował znaczną część przynoszących ogromne zyski przedsiębiorstw.
Wg szacunków B. Kumora, na początku XVI wieku największe diecezje
koronne (Gniezno, Płock, Poznań, Kraków i Włocławek) posiadały łącznie
ok. 1400 wsi w całości a 300 częściowo, oraz 46 miast, a diecezja
kamieńska obejmowała 1/6 terytorium Pomorza. Na pocz. XVIII ok.20%
dóbr ziemskich należało do KK
• Prawne: wyłączenie spod jurysdykcji świeckiej; zwolnienie od podatków
na rzecz państwa (wyjątek- subsidium charitativum-kolekta synodalna),
zwolnienie ze służby wojskowej
• Społeczne: szpitalnictwo, opieka nad ubogimi; kariera i awans społeczny;
dyscyplinowanie
• Kulturalne: szkolnictwo; nauka, mecenat artystyczny;
• Tradycyjne: koronacja król; msze w trakcie sejmów, błogosławieństwa
przed wojną, bitwą
 Początki reformacji
Pomorze
• W Gdańsku już w 1518 roku doszło do wprost rewolucyjnych
przemian w sprawach religijnych. Naukę Marcina Lutra zaczęli
głosić byli zakonnicy: dominikanin Jakub Knade, karmelita Maciej
Binnewald, franciszkanin Aleksander i Jan Bonfeld, beneficjant przy
kościele św. Gertrudy.
• Do Gdańska dotarł także Jan Boschenschein, profesor języka
hebrajskiego na uniwersytecie w Ingolstadt. Pod wpływem
działalności tych kaznodziejów i podobnych wystąpień zwolenników
Reformacji w innych miastach (Toruń, Braniewo),
• w 1520 roku, król Zygmunt I Stary wydał edykt zakazujący pod karą
utraty majątku szerzenia nowej nauki i przywożenia książek
luterańskich.
• W 1523 roku król zażądał bezpośrednio od gdańskiej rady miasta,
aby wypędzono kaznodziejów z miasta, a biskup kujawski nawet
uwięził na pół roku Jakuba Knadego
• Tekst s. 11
 Słupsk
• Słupsk był jednym z pierwszych w Europie miast, gdzie zaczęto głosić
luteranizm.
• Pierwszym kaznodzieją, który głosił w Słupsku kazania w duchu
luterańskim był niewątpliwie Jan Krystian Ketelhut, uczeń Jana
Bugenhagena. Przybył on do Słupska w 1522 roku i został
przydzielony do kościoła św. Mikołaja.
• Udało mu się pozyskać dla reformacji proboszcza parafii mariackiej,
ks. Tomasza Hecketa. Obaj jednak wkrótce zmuszeni zostali przez
księcia Bogusława X do opuszczenia miasta.
• Trzecim reformatorem na terenie Słupska był Piotr Suawe. Pomimo,
że w Słupsku nie występował publicznie i ze zwolennikami spotykał
się w swoim domu, również i jego dotknęły represje, i musiał opuścić
rodzinne miasto.
• W listopadzie 1524 r. do miasta przybył Jan Amandus. Z jego
inicjatywy odbyła się publiczna dysputa z duchowieństwem
katolickim, która ostatecznie przekonała słupszczan do luteranizmu,
który od 1535 roku stał się wyznaniem panującym w Księstwie
Pomorskim
 Wielkopolska
• Wielkopolska, ze względu na bezpośrednią sąsiedztwo z państwami
niemieckimi najszybciej w całej Koronie zetknęła się z wiadomościami
o postępującej Reformacji. Bezpośrednie wystąpienia propagatorów
luteranizmu nastąpiły jednak dopiero w 1522 roku, co mogło być
spowodowane tym, że wprawdzie konflikty między społeczeństwem a
Kościołem istniały, ale dotyczyły raczej spraw gospodarczych, a nie
religijno-moralnych

• W pałacu Górków w Poznaniu powstał pierwszy zbór protestancki w

Wielkopolsce
• Głównie luteranie i bracia czescy (radykalne skrzydło husytów-
wygnani w 1548 z Czech)
 Reformacja a kultura
• Trwałą spuścizną polskiej reformacji jest powstanie bogatej literatury,
głównie religijnej w języku polskim, co skutkowało rozwinięciem i
rozpowszechnieniem języka literackiego.
• Powstały wówczas takie znaczące dzieła jak polskie tłumaczenie Biblii
Biblia Brzeska (nazwa pochodzi od miejsca wydania; inne nazwy: Biblia
Radziwiłłowska – od nazwiska fundatora (Mikołaj Radziwiłł Czarny) i Biblia
Pińczowska – od miejsca dokonania tłumaczenia 1563;
• Biblia Nieświeska- przekład arniański, całego Pisma Świętego z
języków oryginalnych, dokonane przez Szymona Budnego na użytek braci
polskich. Została ona wydrukowana w 1572 w Zasławiu lub Uzdzie przez
Macieja Kawęczyńskiego.
• Biblia Gdańska- wynik współdziałania kalwinistów i braci czeskich,
stanowi drugie (po Biblii Brzeskiej) tłumaczenie Biblii Kościołów ewangelickich.
Ukazała się ona drukiem 1632 r. w drukarni Hünefelda w Gdańsku (stąd przyjęta
później nazwa). Poprawna językowo pozostawała przez ponad trzysta lat Biblią
polskich protestantów (luteranów i braci czeskich)
Biblia Gdańska
Przedmowa do Biblii Brzeskiej
Biblia Wujka
• Podstawą przekładu Wujka
był łaciński przekład
przypisywany św.
Hieronimowi - tzw.
Wulgata, usankcjonowana
dekretem Soboru
Trydenckiego jako oficjalny
tekst Kościoła
rzymskokatolickiego w
1546 r.
• Opublikowana w 1599
• rozwinęła się literatura polityczna i polemiczna (taką
literaturę tworzyli m.in. Marcin Czechowic, Andrzej
Frycz Modrzewski i Szymon Budny). Protestantami
było wielu pionierów polskiej literatury, m.in. ojciec
literatury polskiej Mikołaj Rej (kalwinista)
• Reformacja ożywiła ruch wydawniczy- w XVI w.
działało 20 drukarni innowierczych i przyczyniła się
• do rozwoju szkolnictwa, głównie średniego: powstały
luterańskie gimnazja w Toruniu i Gdańsku i kalwińskie
w Pińczowie, a także akademie- braci czeskich w
Lesznie i braci polskich w Rakowie
• Kolejnym skutkiem reformacji było ożywienie i
wzbogacenie piśmiennictwa katolickiego,
kontrreformacyjnego, które musiało skutecznie
konkurować z literaturą protestancką. Dopiero po
całkowitym zwycięstwie kontrreformacji w połowie XVII
w. nastąpiło wyraźne obniżenie poziomu literatury i
kultury polskiej, które trwało aż do epoki oświecenia.
• Wyjątkowym zjawiskiem była działalność tzw. arian,
czyli braci polskich, których dzieła, głównie książki o
tematyce filozoficznej i społecznej (autorzy: Hieronim
Moskorzowski, Faust Socyn, Andrzej Wiszowaty, Piotr
Stoiński (młodszy) i inni) postulujące racjonalizm i
tolerancję religijną, wywarły duży wpływ na inne kraje
europejskie (m.in. na filozofię Johna Locke) a nawet na
Stany Zjednoczone (ariański Katechizm Rakowki
inspirował Konstytucję USA w kwestiach neutralności
światopoglądowej państwa oraz rozdziału państwa od
Kościoła).
 Kościoły ewangelickie
(reformacyjne)
• Kościół ewangelicko-augsburski
(luterański)
• Kościół ewangelicko- reformowany
(kalwiniński, wyznanie helweckie)
• Bracia czescy
• Bracia polscy (arianie)
 Kontrreformacja

• Unia Brzeska- 1596

• Kościół katolicki obrządku ormiańskiego- 1630
• 1638- likwidacja gimnazjum ariańskiego
• 1658- ustawy antyariańskie- wygnanie
• 1659/1668- zakaz konwersji
• Ograniczenia w nadawaniu indygenatu;
kandydowania do tronu polskiego
• 1733- zakaz sprawowania urzędów przez
dysydentów (mogli być wybrani, ale mogli ich
pracować!!!) i piastowania godności dygnitarskich