Laboratorija za parazitologijumikologiju

Institut za mikrobiologiju i
imunologiju

MEDICINSKA ENTOMOLOGIJA
(M. ARAHNOENTOMOLOGIJA, M. ZOOLOGIJA)

ARTOPODE KAO PARAZITI OVEKA

ARTROPODE KAO VEKTORI INFEKTIVNIH AGENASA

Entomologija nauka o insektima

etimologija: gr. ntomon (insekt), logia
(istraivanje)
starofranc. entomologie
novolat. entomologia

beskimenjake (metazoa, invertebrata)

Naseljavaju sve ekoloke sredine
Mnoge artropode prilagoene su ivotu u urbanoj sredini

Od preko 30 opisanih redova artropoda za medicinu je od primarnog

znaaja njih desetak

Medicinska entomologija je biomedicinska nauka koja prouava ulogu

artropoda u nastanku bolesti oveka, bilo kao direktnih prouzrokovaa

oboljenja ili kao vektora

Medicinska entomologija izuava morfoloke karakteristike i sistematiku

artropoda od znaaja za humanu medicinu, njihovu biologiju i ekologiju,

biheivioralna svojstva, geografsku rasprostranjenost, odnos artropoda prema
oveku, odnos parazit (agens)-domain (vektor) i mogunosti suzbijanja i
kontrole artropoda
Ue gledano, medicinska entomologija bavi se onim artropodama koje su
vektori

razliitih

infektivnih

agenasa

ekolokim

epidemiolokim

karakteristikama bolesti koje ti agensi izazivaju

Incidencija bolesti koje se prenose artropodama raste i u oblastima sa

MEDICINSKI ZNAAJ ARTROPODA

Direktno dejstvo na ljudsko zdravlje
Paraziti oveka + mehaniko delovanje
(infestacija; dermatoze, dermatitis)
Mijaze
Privativno dejstvo (gubitak krvi)
Toksino delovanje
Alergijsko delovanje
Entomofobija, akarofobija, Ekbomov sindrom
Indirektno dejstvo na ljudsko zdravlje
Vektori infektivnih agenasa
Paraziti biljaka i ivotinja
Vektori bolesti domaih ivotinja
Entomofagija

VEKTORI INFEKTIVNIH AGENASA BOLESTI OVEKA

Da bi dolo do prenoenja bolesti neophodne su 3
komponente:

Kompetentan vektor artropoda

Osetljiv domain

Infektivni agens
--------------------------------------------------(Rezervoar infekcije ivotinja)

PRIMER: UTA GROZNICA

VEKTORI INFEKTIVNIH AGENASA BOLESTI OVEKA

Kriterijumi za definisanje artropode kao vektora,

prenosioca, infektivnog agensa, odnosno bolesti
1 Vektor mora da uzima krvni obrok na oveku
2 U sluaju zoonoznih oboljenja vektor mora da uzima krvni obrok
i na ivotinji, odnosno rezervoaru infekcije
3 U prirodi vektor mora da bude inficiran istim tipom
mikroorganizma koji se javlja i kod oveka, a to je
ustanovljeno otkrivanjem i uporeivanjem izolata biohemijskim
metodama (izoenzimi, DNK)
4 U vektoru mora da se odigra, odnosno kompletira razvoj
mikroorganizma nakon digestije krvnog obroka
5 Vektor mora da prenese infektivnog agensa na osetljivog
domaina tokom uzimanja krvnog obroka

BIOLOKI I MEHANIKI VEKTORI

BIOLOKI VEKTORI
hematofagne artropode
agensi su filogenetski prilagoeni na naizmenini ivot u
oveku/ivotinji i u insektu
sposobnost vektora da prenese bolest (vektorska kompetencija i
efikasnost) je odreena faktorima spoljanje sredine (klimatski uslovi,
izbor mesta za ovipoziciju, domain) i samim vektorom (morfoloke i
fizioloke osobine, biheivioralna svojstva)
artropode su sastavni deo ivotnog ciklusa mikroorganizma
agens moe u vektoru da se:
(1)razmnoava bez prateih morfolokih promena (npr. Yersinia pestis
u buvi, rikecije i druge bakterije)
(2)razvija, tj. morfoloki menja, ali bez razmnoavanja (npr.
Wuchereria bancrofti u komarcu, druge filarije)

BIOLOKI I MEHANIKI VEKTORI

MEHANIKI VEKTORI (PASIVNI VEKTORI))

zglavkari kod kojih se ne deava dalji razvoj niti razmnoavanje

infektivnih agenasa nisu sastavni deo ivotnog ciklusa patogena

prenos uzronika bakterijskih crevnih infekcija i cista ameba dlaicama
ili noicama domae muve - prosto prenoenje agensa sa jednog na
drugo mesto
infektivnost mehanikog vektora brzo opada sa vremenom i posle 24
asa je minimalna
mehaniki vektori su obino muve, bubavabe i drugi nehematofagni
insekti, ali to mogu da budu i hematofagne vrste kaoto su obadi za
uzronike tularemije
mehanika transmisija agensa moe da bude:
(1) direktna - prenos agensa sa nekog supstrata na oveka ili sa oveka
na oveka, npr. prenoenje uzronika konjunktivitisa muvama sa jedne
na drugu osobu.

BIOLOKI I MEHANIKI VEKTORI

supstancije koje emituje domain preko koe, znoja i daha (kairomoni)

HEMATOFAGNE ARTROPODE I ODNOS ARTROPODA :

DOMAIN

predstavljaju stimuluse za artropode, bez obzira da li se radi o

artropodama vektorima ili ne

osetljivost insekata na mirise domaina je promenljiva tokom dana i

moe da bude endogeno kontrolisana cirkadijalnim ritmom

artropode ne privlae podjednako sve osobe; utvreno je da na afinitet
artopode za domaina utiu razliiti demografski faktori, kao to su
starost, telesna teina i visina, pol, trudnoa, prisustvo bolesti, boja koe i
tip krvne grupe domaina
solenofagi - hrane se direktno iz krvnog suda; obino imaju dugaak i
tanak usni aparat (npr. komarci, flebotomusi, stenice); komarci uzimaju
krvni obrok iz arteriola i venula (engl. vessel feeders), a flebotomusi iz
kapilara (engl. capillary feeders)
telmofagi - hematofagne artropode sa kratkim i ne tako tankim usnim
aparatom, kao to su ce-ce muve ili obadi uzimaju krv koja se skupila u

ODNOS ARTROPODA - DOMAIN

FEMALE
MOSQU
ITO

HOST

Hematofagne artropode
Osobina

Termin

Objanjenje

Izbor domaina

Antropofilni
insekti

Krvni obrok uzimaju na ljudima.

Zoofilni insekti

Krvni
obrok
uzimaju
na
ivotinjama
(ornitofilni
na
pticama)
Krvni
obrok
uzimaju
u
zatvorenim
prostorima,
u
stanovima, kuama
Krvni
obrok
uzimaju
u
spoljanjij
sredini,
van
zatvorenih prostora...
Posle uzetog krvnog obroka
ostaju u zatvorenom prostoru,
u
stanovima,
kuama
(odmaraju dok sazrevaju jaja)
Posle uzetog krvnog obroka
borave u spoljanjoj sredini

Odnos prema prostoru

(mestu) gde uzimaju
krvni obrok

Endofagni
insekti
Egzofagni
insekti

Ponaanje posle uzetog

krvnog obroka
(postprandijalna faza)

Endofilni insekti

Egzofilni insekti

SALIVA HEMATOFAGNIH
ARTOPODA
Saliva hematofagnih artropoda ima veoma

znaajnu ulogu, kako tokom parazitiranja

artropoda tako i u transmisiji infektivnih agenasa

Komponente salive
Antigeni
Antihemostatiki faktori - proteini molekulske
teine ~5-65 kDa; inhibitori faktora VII i V,
trombina
(antitrombina),
protrombinaza
kompleksa (uglavnom inhibitore faktora Xa),
faktori koji deluju na funkcije trombocita i na
fibrinolitike enzime
Apiraza - inhibira agregaciju trombocita na
mestu uboda

Molekuli sa vazodilatatornim dejstvom

Istraivanja sloenih odnosa
burgdorferi-domain
(imunomodulatorno
dejstvokrpelj-Borrelia
+ vazodilatacija
koja
pokazala su dalaku
saliva inficiranih
krpeljapatogena)
deluje inhibitorno
omoguava
transmisiju
na AP ,
odnosno kod
spreava
fagocitozu
bakterija i inhibira
ekspresiju proteina
tahikinini
komaraca,
prostaglandini
kod krpelja
bakterije na AP neophodnih za aktivaciju T limfocita.

Bioloki fenomeni znaajni

za ekologiju oboljenja koja
se prenose vektorima

a. Vertikalna transmisija (vektorvektor)

(1) transovarijumska (prenos
infektivnog agensa sa odrasle
artropode na njeno potomstvo, u ovom
sluaju artropoda je i rezervoar
infekcije u prirodi, jedini ili zajedno sa
drugim ivotinjama)
(2) transstadijumska (prenos

Bioloki fenomeni znaajni za ekologiju

oboljenja koja se prenose vektorima
b. Horizontalna transmisija I (vektor-vektor) - prenosa
agensa izmeu dva vektora
(1) seksualna transmisija
(2) prenos agensa sa jednog na drugog vektora koji
se hrane na istom domainu (eng. co-feeding
transmission, CFT)

malarija
agasova bolest
pegavac
kuga

Horizontalna transmisija II (vektor-kimenjak)

infekcija domaina
(1) salivom vektora (eng. salivarian transmission)

drakunkuloza

(2) fecesom vektora (eng. stercorarian transmission)

(3) regurgitacijom crevnog sadraja vektora u ubodnu
ranu
(4) ingestijom vektora / prelaznog domaina
Prenos agensa moe da bude:

(1) aktivan (agens migrira kroz ubodnu ranicu u

organizam domaina, odnosno vektor direktno
inokulie virus u krvotok domaina)

(2) pasivan (agens je prisutan u ekskretu ili hemolimfi

filarioza
arbovirusne infekcije
epidemijska povratna
groznica

Agensi koji se prenose putem vektora

virusi
bakterije
protozoe
helminti

Arbovirusi
Familija

Nukleokapsid (Nk)
/Simetrija /Veliina
/Spoljanji omota

Genom

Vektori

Primer

Togaviridae

Ikozaedarna
/50-70 nm /+1

Jedolanana,
linearna, +RNK,
nesegmentirana

Komarci, krpelji

Zapadni/istoni
konjsku
encefalomujelitis

Flaviviridae

Ikozaedarna
/45-50 nm/+

Jednolanana,
linearna, +RNK,
nesegmentirana

Komarci, krpelji

Bunyaviridae

Spiralna (3 Nk)
/80-110 nm /+

Jednolanana,
cirkularna, -RNK,
3 molekula

Komarci,
komarii,
flebotomusi

Reoviridae

Ikozaedarna
/60-80 nm

Dvolanana,
linearna, RNK,
10-27 segmenata

Komarci,
komarii

Denga, Groznica
Zapadnog Nila,
Krpeljski
encefalitis
Krimska-Kongo
hemoragina
groznica,
Papatai groznica
Krpeljska
groznica
Kolorada

Rhabdoviridae Oblika metka

Jednolanana,
(spiralna)
linearna, -RNK,
/130-380x70-85 nm / nesegmentirana
+

Flebotomusi,
Vezikularni
muice
stomatitis
papuarke, obadi

Mogui razlozi poveane I/P vektorskih infekcija

bolja orijentisanost zdravstvenog sistema (uklj.
dg metode)
neodgovarajua epidemioloka zatita
izloenost vektorima: meunarodna trgovina,
turizam, putovanja u endemske oblasti
Ilegalna i dr. trgovina ivotinjama
migracije ivotinja (ukljuujui ptice) i poveanje
populacije nezbrinutih ivotinja
promene u ponaanju ljudi
promene u snabdevanju vodom i irigacioni
sistemi
rezistencija na insekticide
bihevioralne promene vektora
klimatske promene (global-warming)

PTICE SA SOBOM NOSE

EKTOPARAZITE !!!

Taksonomija i nomenklatura artropoda

Carolus Linnaeus /
Carl von Linn (1707
1778)
SYSTEMA NATVRAE,
1735

Dvoimeni (binominalni, binomni

sistem) svaki organizam ima
jedinstveno ime koje se sastoji iz dva
dela:

prvi deo imena je ime roda

(Genus), a drugi deo ime vrste
(Species)

imena se piu na latinskom, a

tampaju italikom

ime roda se uvek pie velikim

npr. Musca domestica

poetnim slovom, a ime vrste
npr. Musca domestica
malim slovom
Linnaeus
1785

POTKOLO
(SUBPHYLUM)
CRUSTACEA

CHELICERATA

KLASA (CLASSIS)

RED (ORDO)

Copepoda (raii)

Cyclopoida

PORODICA (FAMILIA)

Malacostraca
(vii Decapoda
rakovi)
Pentastomida
(jezinjaci)
Arachnida (arahnide)
Scorpiones (korpioni)
Araneae (pauci)
Acari (krpelji i grinje)

Ixodidae (tvrdi krpelji)

Argasidae (meki krpelji)
Sarcoptidae (ugarci)
Demodicidae (grinje folikula)
Pyroglyphidae (grinje kune
praine)

UNIRAMIA

CARSTVO

Myriapoda

Chilopoda (stonoge)

Diplopoda
(hiljadunoci)
Insecta (Hexapoda)
Mallophaga
(dlakojedi)
(REGNUM): ANIMALIAAnoplura (vake)
Siphonaptera (buve)

KOLO (PHYLUM): ARTHROPODAHemiptera (polukrilci)

Orthoptera
(pravokrilci)

MORFOLOKE KARAKTERISTIKE
ARTROPODA

RAZVOJ ARTROPODA
Insekti
nekompletna metamorfoza npr.stenice
jaje nimfa adult
kompletna metamorfoza npr.
komarci,buve
jaje larva lutka (pupa) adult
Arahnide nekompletna metamorfoza

jaje larva nimfa - adult

Insekti Potpuni (holometabolni) preobraaj

jaja

lutka

larva

adult (imago)

Insekti Nepotpuni (hemimetabolni) preobraaj

jaja

nimfe

adult

 infekcija nastaje upotebom

termiki neobraene hrane
koja sadri larve pentastomida
larve migriraju do
nazofarinksa gde sazru u
velike adulte koji zatvore
vazdune puteve, gluvoa i
reaktivni otok lica Bliski istok
= halzoun (halzun)

Tvrdi krpelji - Ixodidae

obligatni hematofagni ektoparaziti gmizavaca, ptica i sisara,

ukljuujui i oveka
hematofagni M i ; jaja uvek polau na tlu, dok razvojni
oblici (larve i nimfe) i odrasli provode izvesno vreme na
domainu siui krv posle ega se otputaju i presvlae na
tlu
u zavisnosti od toga da li krpelj tokom svog razvoja menja ili
ne menja domaina razlikuju se
(1) jednodomainski krpelji (monokseni)
(2) dvodomainski krpelji (dikseni)
(3) trodomainski krpelji (trikseni)

Vrste tvrdih krpelja u Srbiji

Rod

Vrsta

Domain

Vektorska
uloga

Ixodes
(Prostriata)

I. ricinus

LN na gmizavcima (guteri), malim

sisarima i pticama; A na domaim
ivotinjama, jelenu
Psi

LB, KE, HGA

Glodari, ovce, koze, pas

Babezioza, KKHG,
krpeljska paraliza
Babezioza

Rhipiceph R. sanguineus
alus
(Metastriata
)
R. bursa
R. (Boophilus) annulatus
Dermacen D. marginatus
tor
(Metastriata
)
D. reticulatus
(=D. pictus)
Hyalomma H. marginatum
(Metastriata (=H. plumbeum, H.
)
savignyi)
H. punctata
H. sulcata

H. inermis

Govee, konj, ovca, pas

MPG

LN na glodarima; A na konju, goveetu,

psu, ovci, bivolu, svinji, kamili,
bodljikavom prasetu

KE, TU, Q groznica,

babezioza

LN na sitnim sisarima, pticama; A na

govedima, konjima, ovcama, psu
LN na sitnim sisarima i pticama; A na
domaim ivotinjama, posebno
govedima i konjima
Goveda, ovce, koze, konji, zeevi, jeleni

Rikecioze, TU,
babezioza
KKHG

LN na gmizavcima (guteri, kornjae,

zmije), pticama; A na sisarima, posebno
ovcama, kozama
LN na glodarima i insektivorama; A na
lisicama i drugim karnivorama, divlji i

Babezioza, KE, TU,

KKHG
Q groznica

KE, krpeljska paraliza

Medicinski znaaj krpelja u Srbiji

Virus krpeljskog encefalitisa
Virus Krimske-Kongo hemoragine groznice
Francisella tularensis
Borrelia burgdorferi
Rickettsiaceae: Coxiella burnetii
Anaplasmataceae: Anaplasma
phagocytophilum
Ehrlichia canis
Babesia canis

Paraziti

Vektori

- krpeljski
granulom/nod
ul
- pireksija
- paraliza
- alergijske
reakcije
- sekundarna
bakterijska
infekcija

Lajmska bolest
Imag
o

Larv
a

Nimf
a

Lajmska bolest
Prevalencija B. burgdorferi
s.l. u I. ricinus

Milutinovi M i sar. Krpelji Srbije. SANU, Bgd, 2012.

Inficiranost I. ricinus sa B.
burgdorferi s.l. na
lokalitetima u Srbiji

MEKI KRPELJI ARGASIDAE Argas sp. & Ornithodoros

sp.