POLSKI SZLACHCIC

Justyna Kdziorek
Julia Kowzan
Monika witakowska-Tebeau
 Rycerstwo - Szlachta
Geneza: wraz z pojawieniem si armii zacinej,
rycerze odgrywali coraz mniejsz rol podczas
wojny, zaczli chtniej angaowa si w zarzdzanie
swoim majtkiem oraz sprawy polityczne. Stan
szlachecki powsta poprzez poczenie dawnego
monowadztwa i wyszej warstwy rycerzy ju pod
koniec XIII wieku. Najsilniesz pozycj szlachta
uzyskaa (dziki kolejnym nadanym im przywilejom)
w XV XVI wieku.
O przynalenoci do tego stanu decydowao przede
wszystkim urodzenie, rzadziej nobilitacja (nadanie).
 Periodyzacja
Okres wczesnofeudalny
Gospodarka czynszowa
Gospodarka folwarczno-paszczyniana od poowy XV
wieku

Demokracja szlachecka od 1454 roku przywilej dajcy

sejmikom prawo ograniczajce wadz co do zwoywania
pospolitego ruszenia i ustanawiania nowych podatkw
Oligarchia magnacka 1652 r. 1764 rok reformy sejmu
konwokacyjnego
Monarchia konstytucyjna 1764 1792 rok
 Rzeczpospolita szlachecka
Odmiennie ni w wikszoci pastw europejskich przemiany
ustrojowe w Polsce nie doprowadziy do absolutyzmu
monarchy.
W drugiej poowie XV w i w XVI wieku w Polsce powstaa
swoista forma pastwa stanowego, ktra to
charakteryzowaa si monopolem wadzy w rku caego
stanu szlacheckiego, a nastpnie od poowy XVII wieku,
jego grnej warstwy magnaterii. W dobie schykowej
mwimy o oligarchii magnackiej.
 Warstwy spoeczne
Szlachta
(magnaci, szlachta rednia 50%, szlachta
zagrodowa, goota)
Duchowiestwo
Mieszczastwo
Chopi
Szlachta
Polska na tle Europy na przeomie
XV i XVI wieku
Dualizm Gospodarczy
Rozwj masowej produkcji sukienniczej, stoczniowej
na zachodzie Europy (gospodarka towarowo-
pienina)
Polska (gospodarka folwarczno-paszczyniana)
stanowia wany obszar dostarczajcy ywno -
gwnie zboe. Dostosowanie si ekonomiczne kraju
do potrzeb przemysu europejskiego, wie si z
rosncym znaczeniem jednego stanu szlachty,
ktra to na przeomie XV i XVI zacza
monopolizowa produkcj roln.
Polska spichlerzem Europy
 Gospodarka folwarczno-
paszczyniana
System czynszowy waciwy epoce redniowiecza by powoli
zastpowany przez gospodarstwa folwarczne, ktre cechoway si
duymi rozmiarami oraz tym, e w produkcji rolnej du rol
odgrywaa niemal darmowa sia robocza, jak byli chopi. Szlachta
zacza uczestniczy w handlu zboowym, ktry z czasem sta si
gwnym rdem dochodw. Rozwj szlacheckich folwarkw sta
si si napdow polskiej gospodarki w XV wieku. Czerpicy swe
dochody z folwarku szlachcic mg powici wiele czasu oraz
Krlestwo Polskie jest to:
rodkw finasowych na aktywne uczestnictwo
Raj dla ydw
w yciu
politycznym. Pieko dla chopw
Czyciec dla mieszczan
Panowanie dworzan ()

Ze zbioru Pasquilliusze na krlewskim

weselu podrzucone 1605 r
 Rozwj gospodarki folwarczno-
paszczynianej
Wojna trzynastoletnia (1454-1466), zakoczona II pokojem
toruskim 19 X 1466, ktrego efektem byo odzyskanie Pomorza
Gdaskiego z Gdaskiem, ziemi chemiskiej oraz ziemi
michaowskiej. Dodatkowo Polska uzyskaa Warmi i Powile z
uawami a w ich obrbie Malbork i Elblg.

M. Jaroczyski II Traktat toruski

Muzeum Okrgowe w Toruniu
 Wis do Gdaska

Gdask w XVI wieku sta si najwikszym miastem obu krajw (Polski i

Litwy), jednoczenie by emporium handlowym na skal europejsk.
Panujc nad najlepsz drog, ktr przewoono masowe towary Wis -
jednoczenie mg kontrolowa morski szlak Batyku. Ju w XV wieku sta
si gwnym porednikiem i organizatorem handlu zboowego.
Flisacy

Port gdaski to oko,

ktrym [Korona Polska]
patrzy na wszystek wiat
Jan Dymitr Solikowski Rozmowa kruszwicka,
1573
Demokracja szlachecka
 Sejmiki
Byy to zjazdy szlachty, zamieszkujcej wojewdztwo lub ziemi
(np. wojewdztwo krakowskie, ziemi dobrzysk).
Rodzaje sejmikw:
Deputackie wybierano reprezentantw do trybunau Korony
Generalny wikszy zjazd senatorow i szlachty danej prowincji,
uzgadniano na nim stanowiskow sprawach jakie mia rozpatrywa
nastpny sejm
Przedsejmowy (elekcyjny) zbiera si przed sejmem walnym w
celu wybrania posw i ustalenia instrukcji.
Relacyjny zwoywany po sejmie walnym, posowie zdawali
sprawozdanie z obrad sejmu walnego
Powiatowe skupiay szlacht z jednego powiatu
Ziemskie gromadziy szlacht danej ziemi np. ziemi dobrzyskiej
Wojewodzkie i generalne - zwoywane do rzadko, skupiay
szlacht caej prowincji.
 Geneza Sejmu Walnego
W 1493 roku, szlachta utworzya obok senatu odrbn izb
poselsk, w ktrej zasiadali posowie wybierani przez sejmiki. To
wydarzenie uwaa si za pocztek istnienia SEJMU WALNEGO,
skadajcego si z trzech ,,stanw sejmujcych:

krla, senatu, izby poselskiej

140 sentorw 170

posw
 Stany sejmujce
Kady z 3 stanw sejmujcych mia odmienne urapawnienia.
Monarcha:
Zwoywa sejm, przewodniczy posiedzeniom, sprawowal sdy,
przedstawia wasne projekty, bez jego zgody adna uchwaa nie miaa
mocy prawnej.

Senatorowie:
Wyraali swoje opinie o krlewskich i poselskich projektach ustaw.

Posowie:
Przedstawiali wasne postulaty
Omawiali projekty ustaw krlewskich

Do przyjcia ustawy przez sejm potrzebna bya jednomyslna zgoda

trzech stanw.
 Sejm walny
Po roku 1569 sejm walny odbywa si najczciej w Warszawie ktra bya
w p drogi midzy stolicami Polski i Litwy.
Od 1573 roku przyjto zasad zwoywania sejmu zwyczajnego raz na dwa
lata na okres 6 tygodni. Gdy jedank wymagay tego okolicznoci krl mg
zwoa dwutygodniowy sejm nadzwyczajny.
Podczas obrad sejmu obowizywaly dwie niepisane zasady:
Zasada jednoci i jednomylnoci
Zakres dziaania sejmu walnego:
Praca ustawodawcza uchwalanie ustaw, konstytucji
Polityka zagraniczna
Uchwalanie podatkw
Ustalanie liczebnoci wojsk
Decydowanie o wydatkach i dochodach pastwa
Sdownictwo szlacheckie prawo aski I amnestii
Wyraanie zgody na zwoanie pospolitego ruszenia
Nobilitacjie nadanie szlachectwa
 Rodzaje sejmw
Sejm walny
Sejm konwokacyjny - zawizany po mierci krla pod
przewodnictwem prymasa wyznacza czas i miejsce wolnej elekcji
Sejm koronacyjny odbywa si w Krakowie i koczy okres
bezkrlewia, krl elekcyjny zaprzysiga artykuy henrykowskie i
by koronowany,
Sejm obozowy w czasie zbierania pospolitego ruszenia
Sejm rokoszowy - w czasie zbrojnego wystapienia przeciw krlowi.
 Demokracja szlachecka
Szlachta zagwarantowaa sobie prawo decydowania
w sprawach pastwa, zarwno w polityce
zagranicznej jak i wewntrznej - tworzc ustrj
zwany demokracj szlacheck, jej ukorowaniem bya
konstytucja NIHIL NOVI z 1505 roku.
Podstaw modelu demokracji szlacheckiej byy
przywileje, czyli uprawnienia korzystne dla szlachty.
Panujcy w zamian za okrelone ustpstwa wobec
jej postulatw nadawa stanowi szlacheckiemu
szczeglne uprawniewnia polityczne, sdownicze,
gospodarcze, administracyjne.
 Definicja przywileju
Przywilej (z aciny privilegium) to prawo nadane przez
monarch okrelonej grupie spoecznej obowizujce na
danym terenie lub w caym kraju. Mia form zrzeczenia si
przez monarch pewnych swoich kompetencji na rzecz
adresatw przywilejw.
 Przywileje szlacheckie
czyca 1180 r. Kazimierz Sprawiedliwy - zniesienie Ius
spolii (prawa ksicia do rzeczy po zmarym biskupie), ograniczenie
prawa do korzyystania z podwd i stacji w dobrach kocielnych.
Borzyszkowa 1210 r. Leszek Biay, Konrad Mazowiecki,
Wadysaw Odonic wolny wybr biskupa i urzdw kocielnych,
niezalene sdownictwo nad osobami duchownymi, wprowadzenie
celibatu, ostatecznie zniesienie Ius spoli .
Wolbrz 1215 r. Leszek Biay, Konrad Mazowiecki,
Wadysaw Odonic, Kazmimierz I Opolski potwierdzenie
przywileju borzykowskiego
Cienia 1228 r. Wadysaw Laskonogi dla Maopolski
obietnica zachowania praw
Lutomyl 1291 Wacaw II dla Maopolski zapewnienie
urzdw dla ludnoci miejscowej, nienakadanie nowych podatkw
oraz zapewnienie odu dla rycerzy
 Przywileje szlacheckie

Buda 1355 r. Ludwik Wgierski zobowizanie do nienakadania podatkw bez zgody

szlachty, rezygnacja z prawa stacji, przyrzeczenie wynagradzania rycerstwu
ewentualnych strat podczas zagranicznych wypraw wojennych.
Przywilej koszycki 1374 r. Ludwik Wgierski, za nastpstwo tronu dla crki. Jest to
pierwszy przywilej nadany ogowi szlachty (generalny). Wprowadzono jeden stay
podatek (2 grosze z anu chopskiego) i szlachta zostaa zwolniona od innych wiadcze.

Przywilej piotrkowski 1388 r. Wadysaw Jagieo, krl zobowiza si do wykupienia

z niewoli szlachcica oraz do wypaty odu.

Przywilej czerwiski 1422 r. Wadysaw Jagieo za udzia szlachty w wojnie z

Krzyakami. Szlachta uzyskaa zapewnienie nietykalnoci majtku bez prawomocnego
wyroku.

Statut warecki 1423 r. Wadysaw Jagieo wzamian za tron dla synw, szlachta
miala prawo usuwania krnbnych sotysw. Ograniczono moliwo przenoszenia
chopw do miast. Zagwarantowano rwno caej szlachty wobec prawa.

Przywilej jedlisko-krakowski 1430 r. i 1433 r. Wadysaw Jagieo za tron dla

synw, wprowadzi nietykalno osobist szlachcic nie mg by wiziony bez wyroku
sdu. Jedynie przedstawiciel szlachty mg zosta dostojnikiem kocielnym. Tylko
szlachta osiada na danej ziemi moga peni w niej urzdy. Zobowizano szlacht do
bezpatnej obrony granic pastwa - POSPOLITE RUSZENIE. (Brzeciec Kujawski 1425).
 Przywileje szlacheckie
Przywileje cerekwicko-nieszawskie 1454 r. Kazimierz Jagielloczyk
za udzia w wojnie trzynastoletniej. Krl zobowiza si nie nakada nowych
podatkw, nie zwoywa pospolitego ruszenia oraz nie zmienia praw bez
zgody sejmikw ziemskich. Zaoono kary za zbiegostwo chopw.

Piotrkw 1493 r. Jan Olbracht Wyodrbniono dwuizbowy sejm walny.

Ograniczono moliwo opuszczania wsi chop mg to zrobi dopiero po
uregulowaniu wszelkich powinnoci wobec pana. Zakazano zakaz ingerencji
kocielnej w sdy wieckie.

Przywilej piotrkowski 1496 r. Jan Olbracht za udzia w wyprawie na

Modawi. Ograniczono wolno chopw (pocztek przypisania chopa
do ziemi), najwyej 1 rocznie mg opuci wie (ale syn nie mg opuci
ojcowizny) i tylko jeden z przedstawicieli rodziny chopskiej mg zmieni
zawd. Zaostrzono kary za zbiegostwo. Szlachta zostaa zwolniona ze
wszystkich ce. Wprowadzono taksy na towary miejskie. Zakazano
posiadania dbr ziemskich przez mieszczastwo.
 Przywileje szlacheckie
Przywilej mielnicki 1501 r. Aleksander Jagielloczyk, za
konorowanie jego a nie Zygmunta, przekazano ca wadz w rce
senatu (senat by niekontrolowany przez szlacht ale przez
magnateri, przejciowa przewaga magnaterii w pastwie), krl
by przewodniczcym senatu, przez niego kontrolowanym. Senat
mg wypowiedzie krlowi posuszestwo i zoy go z tronu, gdy
krl rzdzi po tyrasku tzn. wbrew woli senatu.

Piotrkw 1504 r. Aleksander Jagielloczyk szlachta

kontratakuje magnateri. Rozdawnictwo dbr koronnych zostaje
ograniczone o poddane kontroli sejmu, rozpoczto take egzekucj
samowolnie przywaszczonych ziem. Zakazano czenia w jednym
rku kilku urzdw. Okrelono organizacj i kompetencj
najwyszych urzdnikw marszakw, podskarbich i kanclerzy.
Konstytucja NIHIL NOVI
1505 r.
 Konstytucja NIHIL NOVI

1505 r. Radom, Aleksander Jagielloczyk. Anulowano w niej przywileje senatu z

1501 r., byo to zwycistwo szlachty nad magnateri. Wszelkie nowe prawa i
podatki mogy by stanowione tylko za zgod izby poselskiej i senatu. Konstytucja
okrelaa i organizowaa istnienie dwuizbowego sejmu, ktremu to powierzono
incjatyw ustawodawcz. Szlachta uzyskaa prawo wolnego wyboru sdziw,
wyczono sprawy wieckie spod trybunaw duchownych. Zakazano stanowienia
ce prywatnych. Ograniczono nieszlachcie dostpu do urzdw duchownych. Na
podstawie tej konstytucji opracowano zbir statutw (statuty askiego), ktre
stanowiy kodyfikacj prawa.
Poniewa oglne prawa i ustawy publiczne nie jednostek, lecz caego narodu
dotycz, przeto na tym walnym sejmie radomskim, wraz ze wszystkimi krlestwa
naszego praatami, radami i posami ziemskimi za suszne i sprawiedliwe uznalimy,
jako postanowilimy, i odtd na potomne czasy nic nowego (nihil novi) nie ma by
postanowione przez nas (krla Aleksandra) i naszych nastpcw, bez wsplnego
senatorw posw ziemskich przyzwolenia, co mogo wyjc na niekorzyc
Rzeczypospolitej, na krzywd i niewygod czyjkolwiek, tudzie ku zmianie prawa
oglnego i wolnoci publicznej()
 Przywileje szlacheckie
1518 r. Zygmunt Stary krl zrzek si prawa do
sdzenia sporw midzy panami wieckim i duchownymi
oraz poddanymi. Spory midzy chopami a szlacht sdzia
sama szlachta.
Statut torusko-bydgoski 1520 r. Zygmunt Stary -
Okrelono minimum obowizujcej paszczyzny na 1 dzie
w tygodniu. Ograniczono prawa sdw miejskich w sytuacji
gdy sprawc przestpstwa dokonanego w miecie by
szlachcic.
 Zota wolno szlachecka
Zota wolno szlachecka to potoczne okrelenie swobd, praw i
przywilejw, przysugujcych szlachcie w I Rzeczypospolitej.
Pocztek praw gwarantujcych w Polsce niespotykan w
wczesnej Europie wolno szlacheck stanowiy artykuy
henrykowskie spisane na sejmie elekcyjnym 20 maja 1573 r., a
nastpnie przedstawione do podpisania Henrykowi Walezemu jako
warunek objcia tronu Rzeczypospolitej. W obronie tych swobd
szlachta moga zwoywa konfederacje lub rokosze.

Potga Rzeczypospolitej u
zenitu. Zota wolno.
Elekcja., Jan Matejko
Dzikujemy za uwag.