Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

TEORIJA I TEHNIKA
MJERENJA
v.prof.dr.Daut Denjo
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

HISTORIJA MJERA I MJERNIH JEDINICA

Primjeri kakve su se i u najprimitivnijim organizacijama društva koristile

mjere, neophodne za razmjenu dobara.

• Plemena Centralne Afrike su kao jedinicu volumena koristili polovinu

srednje ljuske kokosova oraha, koja otprilike odgovara 1 litru.

•U istočnoj Africi žita su se prodavala na košare, koje su bile veće ili

manje. Za vrijednija žita su koristili manje košare, za krupnija zrna veće.

•Težina se mjerila ramenom , tj koliko tereta može čovjek ponjeti na

jednom ramenu.
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

•Kod nekih zabačenih plemena na Borneu mjera udaljenosti je

kokodakanje kokoši , tj kako se daleko čuje, a isto je u nekim dijelovima
Indije mukanje krava.

•U prašumama Brazila udaljenost dvaju naselja označavali sa brojem

potoka koje treba preskočiti.

•Seljačka jedinica udaljenosti u Tibetu, je posuda kipućeg čaja daleko, tj

toliku udaljenost pređe čovjek koji ponese posudu kipućeg čaja, a na
kraju je puta čaj prikladan za piće, što odgovara udaljenosti nešto manjoj
od tri kilometra.

Međutim prava naučna metrologija počela je u jakim kulturnim državama,

koje su postojale prije nekoliko hiljada godina. Trgovina, karavanska
putovanja, moreplovstvo i samo poslovanje države kao vlasti nametnuli
su potrebu za mjerenjem i standardizacijom.
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

Arheološka istraživanja su pokazala da je u drugoj kolijevci ljudske

civilizacije i kulture, na području obala rijeka Tigrisa i Eufrata prije 6000
godina djelovao sistem za navodnjavanje, čija je dužina iznosila oko 160
km, koji je uredno održavan oko dvije hiljade godina. Takav poduhvat se
nije mogao ostvariti bez dobrog poznavanja premjeravanja zemljišta,
zakona strujanja voda i rada tehničara koji su znali takve poslove.

Rimski vodovodni sistem (4000 god. mlađi) dužine oko 400 km

omogućavao je da građani dnevno dobiju 600 do 1000 litara vode po
stanovniku.

Babilonci su bili prvi u historiji čovječanstva koji su imali jedinstveni

sistem mjera koji je propisao vladar (prije 4000 god.). Oni su imali
posebne pramjere izrađene slično što ih imamo i danas. Arheološka
istraživanja nam pokazuju kakve su imali pramjere, koje potiču iz vremena
oko 2000 god. pije naše ere.
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

Pramjerilo dužine: bakreni štap duljine 110,35cm i mase 41,5kg sa

ucrtanim zarezima prema slici

Osnovna jedinica : lakat ( 30 palaca = 51,72 cm)

stopa (16 palaca = 27,58 cm)

ruka (4 palca = 6,9 cm)
½ lakta ( 15 palaca)
opeka (19 palaca)
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

• Iz pisanih podataka se zna da je masa tega za mjerenje zlata šiglu ,

iznosila 85,8 grama, dok je jedinica mine iznosila 0,513 kg.

• Pronađeni su i tegovi, koji su bili normirani oko 1300 god. kasnije za vrijeme
vladavine asirskog kralja Salmanasara V, teška mina (1,0048 kg) i laka
mina upola manja. I za volumen su Babilonci imali normiranu mjeru. To je
bila srebrena vaza na kojoj je bilo izgravirano 10 sila (4,8 dm3). Veća
jedinica je bila 60 puta veća, a još veća 300 puta.
Nipurski lakat
Nipurski lakat je najstarija pronađena dužinska pramjera, kojom
je ostvarena mjerna jedinica dužine,danas također nazivana
nipurskim laktom.
Pronaðen je 1916. godine pri arheološkim istraživanja u ruševinama
jednoga hrama sumerskoga grada Nipura jugoistočno od Bagdada,
u današnjem Iraku. Datiran je na oko 2650. godina pr. Kr. Danas je
pohranjen u Arheološkom muzeju u Carigradu.
• Pramjera nipurskaog lakta je štap od bakrene legure, mase 45,5 kg, sa šest
urezanih oznaka na različitim razmacima, među kojima su i dva razmaka od
oko 51,8 cm.
• Procijenjeno je da oni ostvaruju lakat srednje dužine 51,83 cm, koji se dijelio
na 30 palaca (vrijednosti 1,727 7 cm). Među razmacima je i manja jedinica
stopa, koja sadrži16 palaca (vrijednosti 27,643 cm), a dužina cijelog štapa
je približno 4 stope (tj. 110,573 cm). Na štapu su i razmaci izmeðu oznaka
od 12 palaca (koji se u antici također koristio pod nazivom dodrans), te od
18 palaca, koji se koristio pod nazivom druzijska stopa.
• Prikazani su i dva razmaka od po četiri palca, koji čine šaku, a 12 šaka čine
tzv. megalitski koraćaj (vrijednosti 82,93 cm).

Ta pramjera nipurskog lakat prikazuje cijeli složeni sistem jedinica dužine.

One su bile osnova mjernih jedinica dužine u kulturama Bliskog Istoka i
Sredozemlja.
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

•Nije slučajno da je mjerna nauka postigla visok stepen razvoja baš u zemlji
Sumerana i Kaldejaca. Život i kultura starih naroda na obalama Eufrata i Tigrisa
mogli su postojati samo uz brižljivo održavanje i razvijanje sistema za
navodnjavanje, a za tu svrhu tačne i jedinstvene mjere te precizna mjerenja bili
su neophodni.

•Trgovina je mjerne tekovine tih visokih kultura prenjela Egipćanima i

Feničanima, potom Grcima, a odatle su one našle put daljeg širenja uz galije i
mačeve rimskog carstva.

•Egipćani su strogo kažnjavali trgovce koji su varali pri mjerenju robe, ali unatoč
tome nisu imali tako razrađen sistem jedinica kao Babilonci. Ali su imali
razgranatu službu faraonskih baždarnica i posebne titule za vodeće službenike
tih ureda.
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

789. godine u Evropi nalazimo stopu Karla Velikoga, kao i njegov teg
funtu (0,36 kg). Kasnije dolazi do jedinstva kraljevskih mjera na
engleskom otoku, ali u Evropi to dugo nije uspjelo. U njoj je svaki grad
ili veći gradić imao svoje mjere, koje je smatrao jedino pravima.

Badensko nadvojvodstvo imalo oko 1800 god. 112 različith lakata, 92

površinske mjere, 65 mjera za drvo, 163 mjere za žito, 80 funti itd.
Možemo li zamisliti koliko je toga bilo na ogromnom prostoru od Urala
do Atlanskog okeana.
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

Dubrovačka Republika imala je svoje mjere. Kao i većina drugih trgovačkih

gradova i Dubrovnik je imao javnosti pristupačne uzorke nekih mjera.
Obično je to bio kip zaslužnog čovjeka, a dužine pojedinih dijelova toga kipa
bile su propisane mjere dužine. Dužina lakta do vrha prstiju (51,2cm) stupa
viteza Orlanda iz 1418 godine je bila normirana jedinica dužine, čiji se etalon
(metalni štap) čuvao u palači Sponza.
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

Zapadna i istočna Evropa trebalo je da dočekaju Francusku revoluciju 1789 godine

pa da nauka o mjerama pređe nacionalne okvire, odnosno tek je Francuska
revolucija smogla snage da među ostalim radikalnim potezima uredi i pitanje
unifikacije mjera.

IDEJA PRIRODNIH PRAMJERA

Ustavotvorna skupština povjerila je 1790 godine francuskoj Akademiji izradu
projekta jedinstvenog sistema mjera. Posebna komisija najuglednijih učenjaka
predložila je sistem koji je trebao imati ove osobine:

- osnovne jedinice morale su se osloniti na prirodne pramjere

- sve izvedene jedinice valjalo je izvesti iz osnovnih jedinica za dužinu,
vrijeme i težinu
- jedinica na veće i manje dijelove treba da bude decimalna, kako bi
preračunavanja bila što je moguće jednostavnija.
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

Ideja prirodnih pramjera bila je izvanredna za to doba. Njome se revolucija

obračunala sa kojekakvim prolaznim kraljevskim stopama i laktima. Iz tog doba
potiče krilatica:
mjerni sistem za sva vremena iza sve narode.

Ideju jedinstvenog metričkog sistema jedinica, oslonjenu na prirodne pramjere,

obrazložio je Ustavotvornoj skupštini biskup i državnik Talleyrand u martu
1790, a nazvao ga je decimalnim metričkim sistemom.

Osnovom reformom mjernih jedinica bila je želja da se za temelj svih mjerenja

odaberu one veličine same prirode za koje se pouzdano zna da se tokom
vremena ne mjenjaju i koje se daju lako reproducirati. U Talleyrandovu projektu
dalekosežno se mislilo na to, da novi sistem jedinica bude prihvatljiv za sve
zemlje i narode.
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

Za pramjeru dužine postojala su tri prijedloga:

1) dio dužine nekog zemaljskog merdijana,

2) dio dužine ekvatora
3) dužina sekundnog klatna.

T  2 l / g
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

Odlučeno je da se za jedinicu dužine metarskog sistema odabere 10–milijunti dio

dužine Zemljinog merdijana. Nazvali su je metar (ime dolazi od grčke riječi
metron što znači mjera ili metrien – mjeriti). Stoga su izvođena dugogodišnja
mjerenja luka pariskog merdijana između Dunkerquea i Barcelone. Tako
definirana jedinica dužine trebalo je da posluži i za osnovu definiranja jedinica i
mjera volumena i mase.
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

Na temelju postignutih rezultata predloženo je da jedinica mase bude kubni

decimetar destilirane vode pri njenoj maksimalnoj gustoći pri temperaturi 4 C.

Francuski zakon od 7. aprila 1795. god. ozakonio je decimalni metrički sistem i

utvrdio nazive jedinica tog sistema: metar za dužinu, ar za površinu, litar za
volumen i gram za masu. Pri tom je ar = 100 m2, litar = 1dm3 = 0,001 m3.
Vidimo da je decimalnost metričkog sistema bila uvedena već pri definiranju
polaznih jedinica.

Ovako utvrđenu dužinu metra i masu kilograma materijalno je utjelovio Fortin

tako što je izradio odgovarajuće mjere od platine iskovane u vatri. Platinski
prametar je bio štap presjeka 25X4,05 mm čiji su krajevi udaljeni tačno
jedan metar pri temperaturi topljenja leda, a platinski prakilogram valjak
čija su visina i prečnik međusobno jednaki 39 mm. Obje materijalne
pramjere pohranjene su 22.juna 1799.god. u arhivu Francuske Republike, pa su
zbog toga dobile nazive arhivski metar i arhivski kilogram.
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar
KONVENCIJA O METRU

Na poticaj Francuske, 1870. god. sazvana je međunarodna konferencija za

razmatranje toga problema, a 20.05 1875 god. ovlašteni predstavnici 18 država
održali su u Parizu Diplomatsku konferenciju o metru i potpisali Konvenciju o
metru, sa ciljem da se osigura međunarodno jedinstvo mjera i usavršava
metrički sistem. Diplomatska konferencija o metru ostvarila je između ostalog
ovo:

• definirane su jedinice dužine metar i jedinica mase kilogram u obliku

materijalnih pramjera

•osnovan je Međunarodni ured za mjere i tegove (BIPM) kao stalni naučni

zavod Konvencije o metru.

•osnovan je Međunarodni komitet za mjere i tegove (CIPM) sa zadatkom da

upravlja naučnim i tehničkim radom Međunarodnog ureda u duhu
Konvencije o metru.
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

PRAMETAR I PRAKILOGRAM OD 1889. GOD.

Čak i prije potpisivanja Konvencije o metru, ispostavilo se da je prečnik Zemlje ne
predstavlja pravu konstantu, a prototip više nije dovoljan jer su porastli zahtjevi za
razvoj tehnologije a time i preciznosti mjerenja.

Nakon 14 god. opsežnog naučnog i eksperimentalnog rada urađene su nove pramjere

metra i kilograma. Na osnovu zahtjeva na izbor legure (da ne stari, ne smije oksidirati,
ne mjenja hemijski sastav i ima što manji koeficijent termičkog širenja), uzeta je na
osnovu dugogodišnjih eksperimenata francuskog hemičara H. Sainte Claire Deville
legura 90% platine i 10% iridija.
Poprečni presjek pramjere metra
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

•Najprikladniji oblik metričkog štapa pronašao je francuski akademik H. Treca.

Naime on je utvrdio da je najpovoljniji profil štapa sličan slovu H, jer ima niz
prednosti. Otporni moment je 39 puta veći u odnosu na arhivski prametar, a
ravnina koja veže oba uspravna kraka H profila jeste neutralna ravan, pa se dužina
metarske linije u neutalnoj ravni ne mjenja, pod djelovanjem sopstvene težine.

•Štapni se metar pohranjuje i upotrebljava u horizontalnom položaju, jer ako bi bio

vertikalno obješen produžio bi se za 0,65 mikrometara.

•Također je i pritisak okolnog zraka je od uticaja (u vakumu je štap za oko 0,48

mikrometara duži nego pri pritisku od 1 normalne atmosfere). Odabrani oblik H
štapne mjere ima i druge prednosti, kao što su relativno malen utrošak
skupocjenog materijala i zbog velike površine štap brzo poprima temperaturu
okoline itd.

•Na svakom kraju prametra ugravirane su u neutralnoj ravni tri crtice koje su
međusobno udaljene 0,5 mm. Pod jedinicom dužine 1 metar podrazumjeva se
udaljenost između srednjih crta. Ukupna dužina štapa je 102 cm, tj od srednjih
crtica do kraja štapa udaljenost je oko 1 cm.
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

Na opisanom principu izrađeno je između 1882 i 1889 god. četerdesetak

primjeraka prametra, pri čemu je Konferencija jedan od prametara, obilježen
oznakom A6, proglasila međunarodnim prametrom, a jedinicu dužine metar
definirala je ovako:

Jedinica dužine je metar koji pri temperaturi 0oC definiran razmakom

između dvije srednje crtice na pramjeri metra pohranjenoj u
Međunarodnom uredu za mjere i tegove u Sevresu.

Usavršena definicija metra koju je objavila Generalna konferencija 1927. god

glasi:

Pramjera ima tačno dužinu 1 metar kada je pri normalnom atmosferskom

pritisku poduprta u vodoravnom položaju sa dva valjka promjera
najmanje 1 cm, koji su međusobno udaljeni 571 mm.
Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

RAZVOJ JEDINICE DUŽINE METRA

 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

METROLOGIJA

Metrologija je nauka o mjerenju, postupcima i sredstvima jedinstvenog i tačnog

mjerenja. Ima tri glavna zadatka:

- definiranje međunarodno prihvaćenih mjernih jedinica

- realizacija mjernih jedinica naučnim metodama
- utvrđivanje lanca sljedivosti pri dokumentiranju tačnosti mjerenja
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar
PODJELA METROLOGIJE

Metrologija se dijeli na tri kategorije sa različitim nivoima složenosti i

tačnosti:

• naučna metrologija bavi se organizacijom i razvojem mjernih etalona i

njihovim čuvanjem - najviši nivo
• industijska metrologija treba osigurati prikladno funkcioniranje mjerila
koja se uptrebljavaju u industriji i u procesima proizvodnje i ispitivanja
• zakonska metrologija bavi se tačnošću mjerenja gdje ona utiču na
djelatnosti privrednih transakcija, zdravlja i sigurnost

Naučna (temeljna) metrologija se dijeli na 11 područja koja je definirao EUROMET :

masa, elektricitet, dužina, vrijeme i frekvencija, termometrija, ionizaciono zračenje i
radioaktivnost, fotometrija i radiometrija, protok, akustika, količina materije i
interdisciplinarna metrologija (nije tehničko područje).
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

U današnjoj Evropi troškovi mjerenja i vaganja iznose 6 % od našeg

kombinovanog bruto nacionalnog dohotka (GDP). Prema tome, mjeriteljstvo je
postalo prirodni i vitalni dio svakodnevnog života.

Gotovo da je nemoguće išta opisati, a da ne pomenemo vaganje i mjerenje:

vrijeme sijanja sunca, dimenzije sanduka, procenat alkohola, težinu pisma,
temperaturu sobe, pritisak u autogumama.

Zatim imamo razmjenu, trgovinu i kontrolu, koje direktno zavise o vaganju i

mjerenju. Procesi se regulišu i zaustavljaju na osnovu mjerenja.

U većini savremenih industrija, troškovi povezani sa mjerenjima predstavljaju

10 % - 15 % ukupnih troškova proizvodnje. Dobra mjerenja mogu, međutim, da
značajno povećaju vrijednost, efikasnost i kvalitet proizvoda.

.
 Univerzitet “Džemal Bijedić” Mašinski fakultet Mostar

Konačno, nauka je potpuno ovisna o mjerenju.

Raspoloživost opreme za mjerenje i sposobnost za njenu primjenu su osnova
da bi naučnici mogli objektivno dokumentovati postignute rezultate.

Nauka o mjerenju - metrologija - je vjerovatno najstarija nauka na svijetu i

znanje kako je primijeniti, osnovna je potreba za praktično sva naučno
zasnovana zanimanja.

“Ako možete izmjeriti ono o čemu govorite i izraziti to brojkama,

onda nešto znate o tome; ukoliko međutim to ne možete izraziti
brojkama, vaše je znanje oskudno, to bi mogao biti početak
znanja, ali ste znanost time samo dotakli”.

Lord Kelvin (1824 – 1907), britanski fizičar