OPERATIVNI SISTEMI

MR.SCI. GORAN MADŽAREVIĆ DIPL.ING.EL.

Ukratko o predmetu

 Svaki složeni postupak koji se može izraziti pomoću

algoritama sa konačnim brojem elementarnih
operacija, može se predati računaru na izvršenje.
Jedan od ključnih dijelova računarskog sistema koji
omogućava prenošenje intelektualnog rada sa
čovjeka na računar jeste sistemski softver
 Sistemski softver je posrednik između korisničkog
(aplikativnog) softvera i hardvera koji korisniku
omogućava da lakše, jednostavnije i efikasnije
iskoristi resurse računarskog sistema.
Ukratko o predmetu

 Glavni dio sistemskog softvera i osnova svakog

računarskog sistema jeste operativni sistem. Kao
posljedica masovne upotrebe računara u gotovo
svim oblicima ljudske djelatnosti, vidljiv je trend
stalnog napretka i čestih promjena informatičkih
tehnologija. Ipak, fundamentalni koncepti ostali su
neizmjenjeni - na tim konceptima će biti zasnovan i
ovaj predmet.
 Predmet će studente uvesti u osnove operativnih
sistema, jasno definisati koncepte i algoritme koji se
koriste pri projektovanju njihovih pojedinih dijelova.
 Predavanja

1. UVOD U OPERATIVNE SISTEME 8. ULAZNO – IZLAZNI PODSISTEM

2. JEZGRO OPERATIVNOG SISTEMA I 9. SEKUNDARNE I TERCIJARNE
UPRAVLJANJE PROCESIMA MEMORIJE
3. RASPOREĐIVANJE PROCESORA I 10. SISTEMI DATOTEKA
DODJELA PROCESA
11. MREŽNO OKRUŽENJE
4. SINHRONIZACIJA PROCESA
12. DISTRIBUIRANI SISTEMI
5. ZASTOJ (DEADLOCK)
13. ZAŠTITA I SIGURNOST
6. UPRAVLJANJE MEMORIJOM
14. KORISNIČKI INTERFEJS
7. VIRTUELNA MEMORIJA
15. FAMILIJA OPERATIVNIH SISTEMA
WINDOWS I BSD UNIX
1. UVOD U OPERATIVNE SISTEME

 Opisan je istorijat operativnih sistema i navedene su

njihove funkcije, karakteristike i poželjne osobine.
 Na osnovu različitih kriterija izvršena je podjela
operativnih sistema i dat je kraći pregled njihove
strukture.
 Predavanje završava kraćim opisom operativnih
sistema UNIX I Linux.
2. JEZGRO OPERATIVNOG SISTEMA I
UPRAVLJANJE PROCESIMA

 Predavanje će početi opisom dijelova jezgra operativnog

sistema i hardverskim preduslovima za nadgradnju
hardvera jezgrom. Uvodi se pojam procesa i struktura
neophodnih za upravljanje procesom.
 Objašnjena su stanja u kojima se proces može naći u toku
svog izvršenja i tranzicije iz jednog stanja u drugo.
 Ukratko su objašnjeni pojmovi procesorskog reda, zamjene
konteksta i raspoređivanja procesa, osnovne operacije koje
se nad procesima mogu izvršiti i osnovni mehanizmi
međuprocesne komunikacije. Obuhavćeni su i tzv. Laki
procesi, tj. Niti.
3. RASPOREĐIVANJE PROCESORA I
DODJELA PROCESA

 U višeprocesnim operativnim sistemima, procesima

se na osnovu nekog algoritma dodjeljuje procesor
na korištenje. Objašnjeni su pojmovi raspoređivanja
sa pretpražnjenjem i bez pretpražnjenja.
 Predstavljeni su značajniji algoritmi za dodjelu
procesora:
 First Come First Served (FCFS),
 Shortest Job First (SJF),
 Round Robin (RR) i
 raspoređivanje na osnovu prioriteta
4. SINHRONIZACIJA PROCESA

 Opisani su mehanizmi koji obezbjeđuju sinhronizaciju

procesa: kritične sekcije, semafori i monitori.
 Predstavljene su hardverske i softverske realizacije
kritičnih sekcija: algoritam striktne alternacija,
Dekker-Petersenov algoritam i pekarski algoritam
 Ilustrovana je primjena semaforskih tehnika u
rješavanja klasičnih problema: ograničenog bafera,
čitalaca i pisaca i večere filozofa
5. ZASTOJ (DEADLOCK)

 Definisati ćemo zastoj i skup uslova pod kojim se u

sistemu pojavljuje zastoj. Predstavićemo stanje u
sistemu pomoću grafa dodjeljenih resursa i metode
upravljanja zastojem:
 Prevencija
 Izbjegavanje
 Oporavak od zastoja
6. UPRAVLJANJE MEMORIJOM

 Radna memorija se smatra jednim od najznačajnijih

resursa svakog računarskog sistema. Navedeni su
osnovni ciljevi koje treba postići na nivou sloja
upravljanja memorijom, a ztim su ukratko opisani
pojmovi logičkog i fizičkog upravljanja memorijom,
vezivanja adresa i razmjene (engl. swap)
 Navedene su i osnovne programerske tehnike
upravljanja memorijom, poput dinamičkog
vezivanja i tehnike preklapanja (engl. Overlay).
 Nakon toga su opisane metode kontinualne i
diskontinualne dodjele memorijskog prostora kao što
su straničenje i segmentacija.
 7. VIRTUELNA MEMORIJA

 Predstavljene su tehnike učitavanja stranica na zahtjev (engl.

Demand paging) i neke alternativne tehnike, kao što su Copy
on Write, straničenje unaprijed (engl. Prepaging) i memorijski
mapirane datoteke.
 Opisani su značajniji algoritmi za izbor žrtve pri zamjeni stranica :
 First In First Out (FIFO),
 optimalni algoritam,
 Least Recently Used (LRU),
 satni algoritam
 i frekvencijski algoritmi:
 Least Frequently Used i
 Most Frequently Used.
 Na kraju predavanja razmatra se efekt zasićenja
8. ULAZNO – IZLAZNI PODSISTEM

 Ulazno-izlazni podsistem obezbjeđuje mehanizme za

komunikaciju sa ualzno-izlaznim uređajima. Bez Ulazno-
izlaznog podsistema , korisnik procesima ne može zadati
ulazne podatke niti može od procesa preuzeti rezultate
obrade. Takođe, proces nije u mogućnosti da rezultate
obrade sačuva na disku ili nekom drugom medijumu niti
da ostvari komunikaciju sa drugim računarom
 Navedene su osnovne funkcije i ciljevi ulazno-izlaznog
podsistema. Uređaji su zatim podjeljeni prema različitim
kriterijima i opisan je hardver koji je značajan za ulazno-
izlazni podsistem. Obrađeni su servisi koja pruža ulazno-
izlazni podsistem i proces prevođenja zahtjeva u ulazno-
izlazne operacije.
9. SEKUNDARNE I TERCIJARNE
MEMORIJE

 Za razliku od radne memorije sadržaj sekundarnih i

tercijarnih memorija ne gubi se nakon isključivanja
napajanja. U sekundarnim i tercijarnim memorijama
smješteni su operativni sistem, programi i podaci koji se
obrađuju.
 Ukratko je opisana struktura diskova i postupci kojima se
diskovi pripremaju za rad. Nakon toga su opisani nivoi
keširanja diskova i algoritmi za raspoređivanje zahtjeva za
rad sa diskovima (FCFS, SSTF, SCAN, C-SCAN).
 Zatim sljedi opis RAID stuktura koje se mogu iskoristiti za
formiranje stabilnih podsistema sekundarne memorije.
 10. SISTEMI DATOTEKA

 Za većinu korisnika, sistem datoteka (File System) je

nevidljivi aspekt operativnog sistema, koji obezbjeđuje
mehanizam za čuvanje i pristup datotekama.
 Definisani su osnovni pojmovi: datoteka, direktorij, i
referenca; i opisani mehanizmi za zaštitu i djeljenje
datoteka.
 Nakon toga, student se upoznaje sa pojmom sistema
datoteka i metodama dodjele prostora datotekama i
upravljanja slobodnim prostorom u sistemima datoteka.
 Zatim je obrađena problematika pouzdanosti i efikasnosti
sistema datoteka, i na kraju je dat opis značajnih sistema
datoteka u operativnim sistemima UNIX/Linux i
DOS/Windows.
11. MREŽNO OKRUŽENJE

 Računarska mreža omogućava komunikaciju

međusobno povezanih autonomnih računara.
Korisnicima umreženih računara dostupni su dijeljeni
mrežni resursi poput štampača i direktorija, ako i
mehanizmi centralizovane autentifikacije i
administracije.
 Većina savremenih operativnih sistema jesu mrežni
operativni sistemi, čiji integralni dio čini skup protokola
TCP/IP, a softver za umrežavanje omogućava
funkcionalnost operativnog sistema u LAN i WAN
mrežama.
 Većina osnovnih usluga operativnih sistema, može se
realizovati pomoću mrežnih funkcija. U ovom
predavanju opisane su topologija i vrsta mreža,
komunikacija u mreži i skup protokola TCP/IP.
12. DISTRIBUIRANI SISTEMI

 Distribuirani sistemi predstavljaju kolekciju procesora

tj. Računara, koji ne dijele zajedničku memoriju i
sistemski sat.
 Objašnjeni su osnovni pojmovi i navedene su
karakteristike distribuiranih sistema. Nakon toga,
govorimo o razlikama između mrežnih i distribuiranih
operativnih sistema.
 Opisani su distribuirani sistemi datoteka i mehanizmi
sinhronizacije procesa u distribuiranim sistemima.
Problem sinhronizacije procesa i rješavanja
problema zastoja proširuje se sa centralizovane na
distribuiranu okolinu.
13. ZAŠTITA I SIGURNOST

 Zaštita se odnosi na kontrolu pristupa resursima

operativnog sistema, dok je sigurnost širi pojam, koji
uključuje i uticaj interakcije sistema sa spoljnim svijetom.
 Opisani su domeni zaštite i matrica pristupa, a zatim
aspekti sigurnosti i mehanizmi autentifikacije korisnika.
 Objašnjene su metode napada na sistem (DoS, spoofing,
sniffing), programske prijetnje (trojanski konji, klopke – trap
doors, prepunjenje steka i bafera) i sistemske prijetnje (crvi
i virusi).
 Od tehnika za povećanje sigurnosti sistema opisane su
mrežne barijere (engl. Firewalls), sistem za detekciju
napada i kriptografske metode zaštite. Na kraju su
navedeni rangovi sigurnosti prema TCSEC kriterijumu
Ministarstva odbrane SAD.
14. KORISNIČKI INTERFEJS

 Na vrhu hijerarhije slojeva operativnog sistema nalazi se

korisnički interfejs, pomoću kog korisnici ostvaruju
dvosmjernu interakciju sa operativnim sistemom. Postoje
dvije vrste korisničkih interfejsa – alfanumerički i grafički,
koji su ovom predavanju ukratko opisani.
 Predavanje sadrži i kraći opis upravljanja poslovima na
sistemima sa paketnom obradom.
15. FAMILIJA OPERATIVNIH
SISTEMA WINDOWS I BSD UNIX

 U svim prethodnim poglavljima imat ćemo primjere koji su

vezani za operativni sistem Linux.
 U ovom predavanju vidjet ćemo više detalja koji su vezani za
familiju operativnih sistemima Windows kao što su:
 MS-DOS,
 Windows 3.x
 Windows 95/98
 Windows NT
 Windows 2000
 Windows XP
 Windows 2003 Server
 Windows Vista (prethodno radno ime Longhorn)
 Kao i više detalja o operativnom sistemu MAC OS X
Literatura

1. Operativni sistemi – Borislav Đorđević, Dragan Pleskonjić, Nemanja

Maček
2. Operating System Concepts – A. Silberscahtz, P.B.Galvin, G. Gagne
3. Distributed Operating Systems – Andrew S. Tanenbaum
4. Operating Systems – Internals and Design Principles – W.Stallings
5. Operating Systems in Depth – T.Doeppner
6. Operating Systems: Principles and Practice – Anderson and Dahlin
7. Operating System: A concept based approach – Dhananjay M.
Dhamdhere
8. Understanding Operating Systems – Ann McIver McHoes, Ida M.
Flynn
Način polaganja

 Predmet se polaže kroz nekoliko različitih aktivnosti

tokom semestra i finalnim ispitom.
 Sve aktivnosti koje se mogu odraditi van finalnog
ispita nazivaju se predispitne aktivnosti
 Maksimalan broj bodova koji možete dobiti kroz
predispitne aktivnosti je 50
 Maksimalan broj bodova koje možete dobiti na
finalnom ispitu je 50
Predispitne aktivnosti

 Predispitne aktivnosti dijele se na 3 dijela:

 Kvizovi
 Zadaće
 Prisustvo na nastavi (za redovne studente)
 Kvizovi

 Kroz semestar imat ćete 10 kvizova.

 Jedan kviz može pokriti jedno do dva poglavlja. (10 kvizova, 15
cjelina).
 Svaki put kada pokrenete kviz dobit ćete 20 pitanja koja treba
odgovoriti. Tih 20 pitanja neće uvijek biti isto svaki put kada
pokrenete kviz. Za svaki kviz ćete imati 20 minuta. Svaki kviz
možete ponoviti 3 puta.
 Unutarnja struktura kviza je takva da svako pitanje nosi po 1
bod, odnosno maksimalan iznos bodova koje možete dobiti na
jednom kvizu je 20. Za 10 kvizova to je 200 bodova. Tih 200
bodova ustvari predstavlja 20 bodova na samom predmetu
(Cijelokupan iznos podijelite sa 10, tako da praktično svako
pitanje ima vrijednost od 0,1 boda).
 Kvizove nećete morati raditi u računarskom centru i možemo se
dogovoriti za neki termin tokom vikenda da se kvizovi uključe.
 Nakon urađenog kviza nećete dobiti tačne odgovore kao što je
bio slučaj sa Osnovama Programiranja
 Zadaće

 U toku semestra imat ćete 10 Zadaća. Zadaća nosi 20 bodova, što

znači ukupno 200 bodova koji se u konačnici dijele sa 10.
 Zadaće se sastoje od po 5 zadataka koje trebate samostalno
uraditi i poslati na moodle gdje je predviđeno da ih pošaljete.
Kada pošaljete zadaću na ocjenjivanje ne možete je ponovo slati.
 Zadaće možete slati do kraja semestra. Zadaće će biti ocijenjene
prije finalnog ispita
 Napomena: U zadaćama možete zaraditi dodatne bodove ako
uradite dodatne zadatke u C programskom jeziku. Ti bodovi se
zbrajaju sa ocjenom sa finalnog ispit. Maksimalan broj dodatnih
bodova je 15.
 Prisustvo na nastavi

 Na početku svakog predavanja dobijate list za potpisivanje.

 Bodove za prisustvo na nastavi NE dobijate potpisivanjem tog
papira.
 Nakon svakog predavanja ćete sačekati 5 minuta da upišemo
bodove studentima koji su stvarno odslušali predavanje.
 Za prisustvo na nastavi dobijate 10 bodova
 Za svako odslušano predavanje dobijate 1 bod – što znači da
možete propustiti 5 predaavanja i opet imati maksimalan broj
bodova iz aktivnosti.
 Finalni ispit

 Finalni ispit će se sastojati od 100 pitanja koja su se i pojavljivala

na kvizovima.
 Finalni ispit se radi u računarskom centru u grupama i trajati će
za jednu grupu 100 minuta.
 Prva grupa će biti onih 20 studenta (kapacitet računarskog
centra) koji su imali najviše bodova iz predispitnih aktivnosti.
Druga grupa će biti sljedećih 20 i treća grupa ako bude bilo
potrebe ostali