Εκπαιδευτικά μέσα

Σύμφωνα με τον Γ. Βαλάκα, τα εκπαιδευτικά μέσα αναφέρονται και ως εποπτικά μέσα δεδομένου ότι
η εποπτεία ως έννοια ετυμολογικά σημαίνει εικόνα η παράσταση ενός αντικειμένου που γίνεται
αντιληπτή μέσω των αισθήσεων. Εποπτεία κατ’ επέκταση, σε εκπαιδευτικούς όρους, θεωρείται η
σχεδιασμένη κωδικοποίηση του περιεχομένου ενός μηνύματος και η επιλογή ενός παραστατικού
τρόπου μετάδοσής του, με στόχο τη διευκόλυνση της διεργασίας της μάθησης.
Βασικοί συντελεστές στην εποπτεία είναι οι αισθήσεις και κυρίως, στην σύγχρονη εποχή μας, η
όραση, ενώ σημαντικό ρόλο παίζει και η εμπειρία που παράγεται από τη δράση και την άμεση
αντίληψη των πραγμάτων.

Μία ενδιαφέρουσα στατιστική αναφέρει ότι συγκρατούμε:

10% από όσα διαβάζουμε
50% από όσα βλέπουμε και ακούμε
20% από όσα ακούμε
80% από όσα λέμε ή συζητάμε με άλλους
30% από όσα βλέπουμε
90% από όσα λέμε, κάνοντας κάτι ταυτόχρονα

Από τα παραπάνω ποσοστά συγκράτησης των πληροφοριών που λαμβάνουμε προκύπτει ο λόγος της
χρήσης των εποπτικών μέσων, τα οποία επιλέγει ο εκπαιδευτής προκειμένου να μεταδώσει τα
μηνύματα που επιθυμεί, να καταστήσει τη διδασκαλία του παραστατική και να προκαλέσει
ερεθίσματα μέσω των αισθήσεων στη νόηση.
Η τεχνολογία θέτει πολλά εποπτικά μέσα στην υπηρεσία του εκπαιδευτή τόσο σε ό,τι αφορά τη δημιουργία του
εκπαιδευτικού υλικού (εποπτικού υλικού), όσο και στον τρόπο μετάδοσής του.
Ανάλογα με τη χρήση των εποπτικών μέσων αυτά διακρίνονται σε:
 Μέσα παρουσίασης
 Συνεργάτες διδασκαλίας
 Μέσα δημιουργικής εφαρμογής

Πιο συγκεκριμένα:
Ως μέσα παρουσίασης ο εκπαιδευτής μπορεί να χρησιμοποιήσει τα εποπτικά μέσα για τη μετάδοση, διατήρηση
και επανάληψη των πληροφοριών, τις οποίες μεταφέρει στο εκπαιδευτικό του κοινό. Τέτοια μέσα παρουσίασης
είναι:
 Οι πίνακες: κιμωλίας, μαρκαδόρου, ανακοινώσεων, χαρτοπίνακας (flipchart).
 Οι παραστάσεις: χάρτες, σχέδια, σκίτσα, φωτογραφίες, αφίσες.
 Τα έντυπα: ασκήσεις, έντυπα εργασίας, άρθρα, σημειώσεις διδασκαλίας.
 Τα αντικείμενα για επίδειξη: μοντέλα, πρότυπα, δείγματα, όργανα, εργαλεία.
 Οι προβολείς εικόνων: διαφανειών (overhead), εικόνων (slides), δεδομένων ηλεκτρονικού υπολογιστή.
 Οι κασέτες: ήχου, βίντεο.
 Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής: εκπαιδευτικό λογισμικό, προγράμματα εκπαίδευσης με ηλεκτρονικό
υπολογιστή (computer assisted), προγράμματα οργανωμένης παρουσίασης, πολυμέσα (multimedia).

Ως συνεργάτες διδασκαλίας, τα εποπτικά μέσα δίνουν τη δυνατότητα στον εκπαιδευτή να επεκτείνει τη

διδασκαλία του, να τη συμπληρώσει, να τη διαφοροποιήσει, χωρίς εν τω μεταξύ να ακυρώνεται και να
υποκαθίσταται στο έργο του. Ως συνεργάτης διδασκαλίας είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί, για παράδειγμα, μία
εκπαιδευτική βιντεοταινία ή μια κινηματογραφική ταινία.

Ως μέσα δημιουργικής εφαρμογής τα εποπτικά μέσα είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν από τον εκπαιδευτή
προκειμένου, μέσω αυτών, να εξασκηθούν οι εκπαιδευόμενοι και να εφαρμόσουν πρακτικά τα όσα διδάχτηκαν.
Στο πλαίσιο, για παράδειγμα, ενός προγράμματος εκπαίδευσης εκπαιδευτών ο εκπαιδευτής μπορεί να διαθέσει τον
ηλεκτρονικό του υπολογιστή προκειμένου οι εκπαιδευόμενοι να κατασκευάσουν σε πρόγραμμα τις δικές τους
διαφάνειες για παρουσίαση.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι:

Θα πρέπει να αποφεύγεται η υπερβολική και για λόγους εντυπωσιασμού χρήση των εποπτικών μέσων που
είναι δυνατόν να κουράσει και να αποπροσανατολίσει τους εκπαιδευόμενους. Η χρήση των εποπτικών
μέσων θα πρέπει να συνδέεται άμεσα με την εξυπηρέτηση των εκπαιδευτικών στόχων και τη διευκόλυνση
των επιδιωκόμενων μαθησιακών αποτελεσμάτων. Σε αντίθετη περίπτωση, τα εποπτικά μέσα
αντιμετωπίζονται ως θέαμα και χάνουν την εκπαιδευτική τους χρησιμότητα.
Το προέχον θέμα παραμένει πάντα η μάθηση του εκπαιδευόμενου, στην υπηρεσία του οποίου τίθεται κάθε
μέσο που προσφέρεται από την τεχνολογία και τελεί υπό την επιλογή του εκπαιδευτή που οφείλει να το
χρησιμοποιεί μετά λόγου γνώσεως.

Για τους παραπάνω λόγους, θα πρέπει οι εκπαιδευτές να σχεδιάζουν τις διδακτικές τους ενότητες,
αξιοποιώντας πρωτίστως τις εκπαιδευτικές τεχνικές, που αποσκοπούν στην ενεργοποίηση των ενηλίκων
εκπαιδευομένων και στη συνέχεια να επιλέγουν τα εποπτικά μέσα που θα χρησιμοποιήσουν. Κατόπιν και
αναλόγως του πληθυσμού - στόχου, των ιδιαιτεροτήτων του, των εκπαιδευτικών στόχων και του
περιεχομένου, ο εκπαιδευτής είναι σε θέση να αξιοποιήσει τις δυνατότητες που του παρέχει η τεχνολογία
χωρίς όμως να απομειώνεται ο ρόλος του ίδιου και η εμπλοκή των συμμετεχόντων στο πρόγραμμα. Το
εκπαιδευτικό αποτέλεσμα θα κριθεί από την επίτευξη των στόχων που διασφαλίζεται εν μέρει από τη
χρήση των εκπαιδευτικών τεχνικών σε συνάρτηση με τον σχεδιασμό των διδακτικών ενοτήτων και τη
δημιουργική σχέση και επικοινωνία εκπαιδευτή - εκπαιδευομένων.

Η τεχνολογία, εάν χρησιμοποιείται σωστά, μπορεί να αποτελέσει συντελεστή ενίσχυσης του έργου του
εκπαιδευτή, όχι όμως μέσο υποκατάστασής του. Η τεχνολογία υπηρετεί τον εκπαιδευτή, όχι το
αντίστροφο. Αποτελεί βοηθητικό μέσο. Το περιεχόμενο μιας διαφάνειας ή μιας ταινίας δεν καθορίζει από
μόνο του την εκπαιδευτική αξία της. Το εκπαιδευτικό αποτέλεσμα θα καθοριστεί από τον τρόπο, με τον
οποίο θα παρουσιαστούν τα μέσα από τον εκπαιδευτή, καθώς και από τον τρόπο, με τον οποίο θα
εμπλακούν οι εκπαιδευόμενοι στη χρήση τους. Ο εκπαιδευτής, κατά συνέπεια, και η σχέση του με τους
εκπαιδευομένους αποτελούν τον πυρήνα αξιοποίησης των μέσων για τη μετάδοση της πληροφορίας .
Στη συνέχεια θα βρείτε κάποιες χρήσιμες πληροφορίες που αφορούν στα εποπτικά μέσα,
που χρησιμοποιούνται, ως επί το πλείστον, στην εκπαίδευση ενηλίκων, υπό την ιδιότητά
τους ως μέσων παρουσίασης αλλά και ως συνεργατών διδασκαλίας.

Πιο συγκεκριμένα:
Σε ό,τι αφορά τη χρήση των διαφανειών:
 Προηγείται η οργάνωση της ύλης, ώστε να εντοπιστούν τα κύρια σημεία της, τα οποία
επιγραμματικά θα γραφούν σε διαφάνειες.
 Δίνεται προσοχή στο μέγεθος και στο χρώμα ή τα χρώματα των γραμμάτων ή του
υποβάθρου καθώς επίσης και των σχημάτων που θα χρησιμοποιηθούν για την
κατασκευή των διαφανειών. Οι απλούστερες και λιτότερες διαφάνειες εξυπηρετούν
αποτελεσματικότερα τη συγκράτηση των σημείων που επιδιώκεται να τονιστούν.
 Μεγάλο πλήθος διαφανειών δεν σημαίνει απαραίτητα αποτελεσματική πληροφόρηση.
Δεν είναι δυνατόν οι εκπαιδευόμενοι να συγκρατήσουν όλα τα σημεία των αντικειμένων
που αναπτύσσονται κατά την εκπαιδευτική διαδικασία, για το λόγο αυτό και οι
διαφάνειες δεν είναι δυνατόν να είναι περισσότερες από 4-5 ανά ώρα εκπαίδευσης και
μόνο για την αναφορά των κύριων σημείων που συνοψίζουν το θέμα που συζητείται ή
επισημαίνουν και τονίζουν τα κύρια σημεία του.
 Οι διαφάνειες, ως μέσο παρουσίασης, είναι βοηθητικό εργαλείο και όχι μέσο
υποκατάστασης του εκπαιδευτή. Η εξάρτηση του εκπαιδευτή από αυτές, τον οδηγεί σε
απώλεια της άμεσης οπτικής επαφής του με τους εκπαιδευόμενους με συνέπεια την
ενδεχόμενη απώλεια του ενδιαφέροντός τους. Οι διαφάνειες μπορούν να
χρησιμοποιηθούν στην αρχή του προγράμματος ως υλικό προς διανομή ή στο τέλος του,
ως υλικό αναφοράς.
Σε ό,τι αφορά τη χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή:
 Είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί για να κατασκευαστεί όλο το υλικό από τον εκπαιδευτή και στη συνέχεια να
παρουσιαστεί μέσω αυτού. Όμως και στην περίπτωση της χρήσης του υπολογιστή, ο εκπαιδευτής δεν πρέπει
να εγκλωβίζεται από το μέσο, ούτε αυτό να αποτελεί φυσική προέκτασή του και να καθορίζει την κίνησή του
ανάμεσα στους εκπαιδευόμενους. Επίσης δεν θα πρέπει να παρεμποδίζει τη δημιουργική χρήση και των
υπολοίπων εποπτικών μέσων (ασπροπίνακα ή χάρτινο πίνακα).
 Είναι πολύ πιθανόν ολόκληρη η παρουσίαση του εκπαιδευτή να εξαρτάται από τη χρήση του υπολογιστή είτε
διότι το πρόγραμμα αφορά στην εκπαίδευση επί συγκεκριμένου λογισμικού είτε διότι ο εκπαιδευτής έχει
φροντίσει να αξιοποιήσει δημιουργικά την πληθώρα των δυνατοτήτων που του παρέχει η τεχνολογία, με
αποτέλεσμα όλη η παρουσίαση να εξαρτάται από το αν και κατά πόσον ο υπολογιστής θα λειτουργήσει
ικανοποιητικά. Ο εκπαιδευτής, όμως, θα πρέπει να έχει προετοιμαστεί και για την περίπτωση που ο Η/Υ του
δεν λειτουργήσει, «κολλήσει», ή γίνει διακοπή ηλεκτρικού ρεύματος. Ο εκπαιδευτής οφείλει να είναι
προετοιμασμένος με τρόπο ώστε να μην εξαρτάται από την τεχνολογία που ενδεχόμενα σε κάποια χρονική
στιγμή δεν θα είναι διαθέσιμη. Χρήσιμη είναι συνεπώς η εναλλακτική οργάνωση του περιεχομένου με τρόπο
ώστε να εξυπηρετούνται οι εκπαιδευτικοί στόχοι του προγράμματος μέσω άλλων εποπτικών μέσων, τα οποία
δεν έχουν άμεση εξάρτηση από ιδιαίτερη τεχνολογική πλατφόρμα.
Σε ό,τι αφορά τη χρήση του χαρτοπίνακα, του ασπροπίνακα και των αντίστοιχων μαρκαδόρων:
 Ο ασπροπίνακας όπως και ο χαρτοπίνακας είναι δύο πολύ χρήσιμα εποπτικά μέσα - εργαλεία του εκπαιδευτή,
ο οποίος αξιοποιεί τις απόψεις των συμμετεχόντων, συγκεντρώνοντας και καταγράφοντας τις απαντήσεις
τους, στα ερωτήματα που έθεσε γύρω από το θέμα. Ο χαρτοπίνακας ειδικότερα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί
στις περιπτώσεις, κατά τις οποίες ο εκπαιδευτής θέλει να κρατήσει καταγεγραμμένα όσα κατέθεσαν οι
εκπαιδευόμενοι ως απόψεις, ή θέλει να χρησιμοποιήσει όσα ο ίδιος εκ των προτέρων, στο πλαίσιο της
προετοιμασίας του κατέγραψε, προκειμένου να τα χρησιμοποιήσει στη συνέχεια. Θα πρέπει να τονιστεί
πάντως ότι είτε στον ασπροπίνακα γράφει ο εκπαιδευτής είτε στο χαρτοπίνακα, η στάση του σώματός του θα
πρέπει να είναι πλάγια προς το μέσον που χρησιμοποιεί ώστε να μην γυρίζει την πλάτη του στους
εκπαιδευόμενους και χάνει την επαφή μαζί τους. Επίσης, τα γράμματά του θα πρέπει να είναι ανάλογα του
μεγέθους του πίνακα, σε κάθε δε περίπτωση ευανάγνωστα και οι λέξεις ορθογραφημένες.
 Υπάρχουν μαρκαδόροι τριών τύπων. Αυτοί που χρησιμοποιούνται για γράψιμο σε ασπροπίνακα (white board
markers), αυτοί που χρησιμοποιούνται για γράψιμο σε χαρτοπίνακα (flip chart markers) και αυτοί που
χρησιμοποιούνται για γραφή και στους δύο πίνακες. Εάν χρησιμοποιηθούν μαρκαδόροι μόνιμης γραφής
(permanent), ειδικά στον ασπροπίνακα, τότε τα γράμματα δεν σβήνονται παρά μόνον εάν χρησιμοποιηθεί
καθαρό οινόπνευμα. Ως επί το πλείστον είναι σκόπιμο να χρησιμοποιούνται οι μπλε και οι μαύροι μαρκαδόροι
που δεν γυαλίζουν ούτε κουράζουν τα μάτια, ενώ οι κόκκινοι και οι πράσινοι θα πρέπει να χρησιμοποιούνται
για υπογράμμιση.
Σε ό,τι αφορά τη χρήση εκπαιδευτικών ταινιών ή τη χρήση μαγνητοσκόπησης:
 Ανάλογα με το περιεχόμενο και τον εκπαιδευτικό σκοπό που εξυπηρετούν, διακρίνουμε
πέντε βασικά είδη εκπαιδευτικών ταινιών:
 Επίδειξης (π.χ. αρχιτεκτονική διάταξη ενός εργαστηρίου).
 Αναπαράστασης (π.χ. διενέργεια ηλεκτρονικών συναλλαγών).
 Ανάπτυξης ικανοτήτων (π.χ. τεχνικές πώλησης, αντιμετώπιση παραπόνων πελατών,
βελτίωση μη λεκτικής επικοινωνίας, αντιμετώπιση συγκρούσεων στο χώρο εργασίας).
 Ευαισθητοποίησης. Ταινίες διάρκειας 10-20 λεπτών που προβάλλονται με στόχο την
ευαισθητοποίηση ή την εισαγωγή σε ένα θέμα (π.χ. σχέσεις στο χώρο εργασίας,
προβλήματα μάνατζμεντ, συνθήκες ασφαλούς μετακίνησης προϊόντων κ.ο.κ.).

Για την αξιολόγηση μιας εκπαιδευτικής ταινίας θα πρέπει να ληφθούν υπόψη τα παρακάτω
βασικά κριτήρια. Η εκπαιδευτική ταινία πρέπει να είναι:

 Εύστοχη: να υπάρχει άμεση σχέση του μηνύματος με τους στόχους της ενότητας.
 Συμβατή: το μήνυμα να γίνεται άμεσα αντιληπτό από την ομάδα των εκπαιδευομένων
και να αντιστοιχεί στις προσλαμβάνουσες παραστάσεις και στις εμπειρίες τους.
 Παραστατική: Να διαθέτει δραματοποιημένα στοιχεία, δράση, χιούμορ, μουσική
επένδυση, επαναλήψεις, περιλήψεις. Η εικόνα ενός προσώπου που εμφανίζεται στην
οθόνη και παρουσιάζει μια διάλεξη επί 20 λεπτά αντενδείκνυται.
 Κατάλληλη: σε ό,τι αφορά τις τεχνικές προδιαγραφές και τη διάρκεια. Μια ξενόγλωσση
ταινία είναι σκόπιμο να είναι μεταγλωττισμένη. Οι υπότιτλοι εμποδίζουν την άμεση
εμπλοκή, κουράζουν και απευθύνονται σε μικρές μόνο ομάδες εκπαιδευομένων (Γ.
Βαλάκας, 1999), ωστόσο η ποιότητα της μεταγλώττισης και του συγχρονισμού είναι
καθοριστικά στοιχεία στα οποία είναι ανάγκη να δίνεται η απαραίτητη προσοχή.
Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί ότι ο εκπαιδευτής είναι σε θέση να δημιουργήσει
εκπαιδευτικές ταινίες μέσω της μαγνητοσκόπησης ασκήσεων κατά τη διάρκεια του
προγράμματος.
Στη συνέχεια, η παρακολούθηση της ταινίας που δημιουργήθηκε, επιτρέπει σε αυτόν και
στους εκπαιδευόμενους να αναλύσουν τα πεπραγμένα, να καταλήξουν σε συμπεράσματα, να
διαπιστώσουν συμπεριφορές με στόχο τη βελτίωσή τους στο μέλλον.
Θα πρέπει να τονιστεί ότι η μαγνητοσκόπηση είναι ιδιαίτερα ευαίσθητη διαδικασία. Αποτελεί
καταγραφή των προσωπικών δεδομένων των εκπαιδευομένων όπως η εμφάνισή τους, η
συμπεριφορά τους, οι αδυναμίες τους. Μέσω της κάμερας ο κάθε εκπαιδευόμενος εκτίθεται
στην εκπαιδευτική ομάδα, ενώ η συμπεριφορά και η στάση του είναι δυνατόν να
αποτελέσουν αντικείμενα κριτικής γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε ένταση, αγωνία,
ανασφάλεια και επιθετικότητα. Για το λόγο αυτό είναι ενδεχόμενο κάποιοι συμμετέχοντες να
αρνηθούν να μαγνητοσκοπηθούν, παρά τις διαβεβαιώσεις του εκπαιδευτή, σχετικά με τη
χρήση του μαγνητοσκοπημένου υλικού και δη της μη διαθεσιμότητάς του εκτός των ορίων
του συγκεκριμένου εκπαιδευτικού προγράμματος.
Προκειμένου να γίνει αποδεκτή η μαγνητοσκόπηση και να λειτουργήσει θετικά ως
διαδικασία ο εκπαιδευτής θα πρέπει να έχει διασφαλίσει εκ των προτέρων:
 Κλίμα εμπιστοσύνης στο πρόσωπό του και κλίμα ομάδας και συνεργασίας μεταξύ των
εκπαιδευομένων.
 Ένταξη της άσκησης, η οποία περιλαμβάνει μαγνητοσκόπηση στην εκπαιδευτική
διαδικασία και κατανόηση του στόχου που εξυπηρετεί, στη δημιουργία εμπειριών εκ
μέρους των συμμετεχόντων. Για το λόγο αυτό η άσκηση θα πρέπει να παρουσιαστεί
αποκλειστικά ως μαθησιακή ευκαιρία με στόχο την προσωπική ανάπτυξη. Θα πρέπει να
εξηγηθούν οι στόχοι, να δοθούν οδηγίες για να γίνει κατανοητό ότι πρόκειται για ένα
«παιχνίδι» μέσα από το οποίο θα προκύψει διασκέδαση, ευκαιρία για μάθηση και
γνώση. Με τον τρόπο αυτό θα πειστούν οι εκπαιδευόμενοι να συμμετάσχουν και
συγχρόνως να απολαύσουν τη διαδικασία ιδιαίτερα όταν γνωρίζουν εκ των προτέρων
ότι στο τέλος, μετά την προβολή, θα γίνουν σχόλια από τους άλλους εκπαιδευόμενους
αλλά και τον εκπαιδευτή, σχόλια που θα αποσκοπούν στην προσωπική τους βελτίωση (Γ.
Βαλάκας, 1999).
 Υλικοτεχνική υποδομή - Διάταξη αίθουσας -
Πίνακας ελέγχου
Η υλικοτεχνική υποδομή και η διάταξη της αίθουσας στην οποία θα πραγματοποιηθεί το πρόγραμμα
εκπαίδευσης ενηλίκων αποτελούν, μεταξύ άλλων συνθήκες που επιδρούν καταλυτικά στη διαμόρφωση του
κλίματος, της επικοινωνίας, των σχέσεων που θα αναπτυχθούν τόσο μεταξύ των εκπαιδευομένων όσο και
με τον εκπαιδευτή με αποτέλεσμα την απρόσκοπτη επίτευξη των εκπαιδευτικών στόχων.
Για το λόγο αυτό οι διοργανωτές του προγράμματος, από κοινού με τον εκπαιδευτή, οφείλουν να
εξασφαλίσουν τις απαραίτητες συνθήκες μέσα στις οποίες θα δημιουργηθεί το κατάλληλο κλίμα, θα
αναπτυχθούν διαπροσωπικές σχέσεις, θα διευκολυνθεί η παραμονή των συμμετεχόντων στο χώρο και θα
επιτευχθούν ομαλότερα τα επιδιωκόμενα μαθησιακά αποτελέσματα.
Ο εκπαιδευτής θα πρέπει να εξασφαλίζει από κοινού με τον συνεργαζόμενο οργανισμό, την κατάλληλη
διάταξη των καθισμάτων και των τραπεζιών, τον απαραίτητο εξοπλισμό και τις βοηθητικές αίθουσες όπου
απαιτούνται, ώστε να διευκολύνεται η εργασία σε ομάδες των συμμετεχόντων.

Ειδικότερα:
Οι εγκαταστάσεις, η θέση τους, η δυνατότητα εύκολης πρόσβασης, ο περιβάλλων χώρος είναι σημαντικές
παράμετροι εφόσον η ενδεχόμενη ακαταλληλότητά τους μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα τη δυσφορία των
εκπαιδευομένων. Εάν για παράδειγμα, οι εγκαταστάσεις είναι μακριά από το κέντρο της πόλης, τότε είναι
δυνατόν να δυσχεραίνεται η προσέλευση και οι συμμετέχοντες να είναι αρνητικοί απέναντι σε όλη τη
διοργάνωση.
Από την άλλη πλευρά, η ίδια η αίθουσα, που αποτελεί το άμεσο εκπαιδευτικό περιβάλλον, θα πρέπει να είναι
αισθητικά αποδεκτή, άνετη, να εξασφαλίζει τις κατάλληλες συνθήκες ώστε οι συμμετέχοντες να είναι σε
θέση να χρησιμοποιούν τον εξοπλισμό και τις εγκαταστάσεις για να εξασκηθούν και να εφαρμόσουν όσα
θεωρητικά τους παρουσιάστηκαν.
Για παράδειγμα, μία αίθουσα στην οποία υλοποιείται ένα πρόγραμμα που αφορά στην εκμάθηση
συγκεκριμένου λογισμικού, θα πρέπει να διαθέτει τόσους ηλεκτρονικούς υπολογιστές όσοι και οι
συμμετέχοντες.
 Επίσης, είναι απαραίτητο να υπάρχει χώρος για αναψυχή των συμμετεχόντων κατά τη διάρκεια
των διαλειμμάτων, όπου θα δίνεται η ευκαιρία χαλάρωσης, συζήτησης και κοινωνικής συναναστροφής.

Από όσα αναφέρθηκαν παραπάνω προκύπτει ότι μία μικρή αίθουσα δεν είναι κατάλληλη διότι δεν
προσφέρει συνθήκες κίνησης και άνεσης όπως και μία μεγάλη αίθουσα, που ενώ μπορεί να προσφέρει
άνεση χώρου, δημιουργεί ψυχρή ατμόσφαιρα ωστόσο δεν διευκολύνει τη δυνατότητα ανάπτυξης
συνεργασιών μεταξύ των συμμετεχόντων.

Ένα άλλο σημαντικό θέμα που σχετίζεται με το μέγεθος της εκπαιδευτικής αίθουσας είναι το θέμα
της κατάλληλης ακουστικής, δηλαδή, των συμμετεχόντων να ακούνε χωρίς αλλοιώσεις ή στρεβλώσεις τα
διαμειβόμενα.

Εξίσου σημαντικός είναι ο φωτισμός, ο κλιματισμός, ο εξαερισμός, η διακόσμηση και η επίπλωση

του χώρου καθώς και τα εποπτικά μέσα που πρόκειται να χρησιμοποιηθούν.
Σημειώνεται ότι ο έντονος φωτισμός είναι δυνατόν να κουράσει τους εκπαιδευόμενους, όπως και η
παρατεταμένη συσκότιση, ιδιαίτερα όταν δεν χρησιμοποιούνται κατά τη διάρκειά αυτής τα εποπτικά
μέσα.

Σε ό,τι αφορά τα έπιπλα, τη διακόσμηση και τον εξοπλισμό, η αρτιότητά τους υποδηλώνει το
σεβασμό του οργανισμού που υλοποιεί την εκπαίδευση, απέναντι στους συμμετέχοντες και τις συνθήκες,
κάτω από τις οποίες καλούνται να επιτύχουν από κοινού με τον εκπαιδευτή τους στόχους του
προγράμματος.

Σύμφωνα με τον Γ. Βαλάκα, ο τύπος διάταξης της αίθουσας επηρεάζει την επικοινωνία, τις
διαπροσωπικές σχέσεις, την ενεργητική συμμετοχή των εκπαιδευομένων και τελικά την ίδια τη διεργασία
της μάθησης. Για το λόγο αυτό, θα εξετάσουμε στη συνέχεια ορισμένους τύπους διαμόρφωσης της
αίθουσας διδασκαλίας, με παράλληλη αναφορά μειονεκτημάτων και πλεονεκτημάτων. Κατά τη μελέτη
του κειμένου αξίζει να δώσετε προσοχή στην ανάλυση των σχέσεων, που μπορεί να ευνοούνται ή να
εμποδίζονται από τη διαμόρφωση της αίθουσας. Θα διαπιστώσετε ότι κάθε επιλογή εκφράζει τελικά μια
φιλοσοφία για την εκπαίδευση (Γ. Βαλάκας, 1999).
1. Διάταξη σχολικής τάξης (σχήμα 1). Προσφέρει το πλεονέκτημα αξιοποίησης του
χώρου, ώστε να δεχθεί το μέγιστο αριθμό εκπαιδευομένων. Βασικά μειονεκτήματα
είναι: α) το γεγονός ότι ο εκπαιδευτής έχει άμεση επαφή μόνο με τις πρώτες θέσεις, β)
οι εκπαιδευόμενοι επικοινωνούν οπτικά μόνο με τον εκπαιδευτή και όχι με τους
άλλους συμμετέχοντες.
2. Θεατρική διάταξη (σχήμα 2). Παρουσιάζει αντίστοιχα μειονεκτήματα με τη διάταξη
σχολικής τάξης. Μερική μόνο βελτίωση μπορεί να επέλθει: α) με την πρόβλεψη
διαδρόμων κίνησης του εκπαιδευτή μεταξύ των καθισμάτων, β) με την υπερυψωμένη
κλιμακωτή διαρρύθμιση των θέσεων (αμφιθεατρική μορφή).
3. Διάταξη συμβουλίου ή συσκέψεων (σχήμα 3). Είναι κατάλληλη για μικρές ομάδες και
απαιτεί τη χρήση τραπεζιού σε στρογγυλό ή ορθογώνιο σχήμα.
4. Διάταξη ανοιχτού κύκλου (σχήμα 4). Μειώνει τα προβλήματα που παρουσιάζουν
άλλες μορφές διαμόρφωσης και τονίζει τη διάθεση ανάπτυξης πνεύματος ομαδικής
συνεργασίας. Χρειάζεται προσοχή, ώστε οι πρώτες θέσεις στο άνοιγμα του κύκλου να
έχουν ορατότητα στα εποπτικά μέσα.
5. Διάταξη ομαδικής συνεργασίας (σχήμα 5). Υπάρχουν ανεξάρτητα στρογγυλά ή
τετράγωνα τραπέζια με ελεύθερη διάταξη στο χώρο. Η διάταξη των καθισμάτων θα
πρέπει να γίνεται έτσι ώστε να εξασφαλίζεται ορατότητα στα εποπτικά μέσα και
δυνατότητα οπτικής επαφής μεταξύ των μελών των διάφορων ομάδων. Όταν η
σύνθεση των υποομάδων δεν είναι σχεδιασμένη και ελεγχόμενη, υπάρχει κίνδυνος
εκδήλωσης ανταγωνιστικών συμπεριφορών μεταξύ των υποομάδων.
6. Διάταξη παραλληλογράμμου - σχήματος «Π» (σχήμα 6). Η διάταξη σχήματος «Π»
προσφέρει: α) ευκαιρίες διαπροσωπικής επικοινωνίας, αμφίδρομων σχέσεων και
δημιουργίας κλίματος ομαδικής συνεργασίας, β) άμεση δυνατότητα ατομικής
προσέγγισης όλων των εκπαιδευομένων από την πλευρά του εκπαιδευτή.
Παράλληλη χρήση. Όταν η διδασκαλία αναπτύσσεται με ταυτόχρονη χρήση πολλών
εκπαιδευτικών τεχνικών, μπορεί να απαιτηθεί η αξιοποίηση εναλλακτικών αιθουσών
(λ.χ. που να διαθέτουν Η/Υ ή εργαστηριακό εξοπλισμό) ή ακόμη και η παράλληλη
χρήση βοηθητικών αιθουσών, όπου οι εκπαιδευόμενοι αποσύρονται για την εκπόνηση
εργασιών.

Ένας επιπλέον παράγοντας που συμβάλλει στην αποτελεσματική διεργασία της

μάθησης είναι η κατάλληλη τοποθέτηση των εποπτικών μέσων, ώστε να
επιτυγχάνονται η αποφυγή υπερβολικής κάλυψης του χώρου με εποπτικά μέσα,
η εξασφάλιση ορατότητας για κάθε εκπαιδευόμενο και η διευκόλυνση του εκπαιδευτή
στη χρήση των εποπτικών μέσων (Γ. Βαλάκας, 1999).
Ένα βασικό στοιχείο, τέλος, για την ανάπτυξη θετικού κλίματος στην εκπαίδευση ενηλίκων είναι η ύπαρξη
κατάλληλου χώρου αναψυχής κατά τα διαλείμματα της διδασκαλίας. Εκτός από την ανανέωση των
πνευματικών δυνάμεων, συμβάλλει αποφασιστικά στη διαμόρφωση προσωπικών σχέσεων μεταξύ των
μελών της ομάδας

Στη συνέχεια παρατίθεται μία λίστα ελέγχου των σημείων που, σύμφωνα με τον Γ. Βαλάκα, θα πρέπει να
ελεγχθούν από τον εκπαιδευτή, σε συνεργασία με τον εκπαιδευτικό οργανισμό που υλοποιεί το
πρόγραμμα, ώστε να διευκολυνθούν οι συνθήκες παρακολούθησης εκ μέρους των συμμετεχόντων.

Εκπαιδευτικές διευκολύνσεις
 Στήσιμο κύριας αίθουσας
 Στήσιμο της βοηθητικής αίθουσας, αν χρειάζεται
 Καθορισμός των διαλειμμάτων
 Δυνατότητα τηλεφωνικών κλήσεων ανάγκης
 Πρόσβαση σε τηλέφωνο, φαξ, υπολογιστή, εκτυπωτή
 Τουαλέτες
 Μέσα δημόσιας μεταφοράς
 Δυνατότητες κυλικείου
 Καρέκλες, φώτα, κλιματισμός
Εκπαιδευτικά μέσα
 Πίνακες και μαρκαδόροι
 Προβολικά
 Οθόνη
 Τηλεόραση ή / και βίντεο
 Κάμερα λήψης
 Καρτελάκια ονομάτων
 Υλικό προς διανομή
Ο έλεγχος των σημείων που αναφέρθηκαν μοιάζει πράγματι αρκετά υπερβολικός. Ο
εκπαιδευτής ούτε είναι πράγματι υπεύθυνος για τόσο ακραία θέματα ούτε είναι σε θέση να
επηρεάσει καταστάσεις πέρα και έξω από τις δυνατότητές του. Εκείνο όμως που μπορεί να
κάνει είναι να γνωρίζει εκ των προτέρων τα προβλήματα που μπορεί να δυσχεράνουν την
προσέλευση ή τις συνθήκες γενικότερα έτσι ώστε να διευκολύνει τους συμμετέχοντες
ανεχόμενος την καθυστέρηση της προσέλευσής τους, στην περίπτωση της απεργίας των
μέσων μαζικής μεταφοράς, ή να φροντίσει να επικοινωνήσει με τον υπεύθυνο του
εκπαιδευτικού κέντρου για την καθαριότητα της τουαλέτας. Για το λόγο αυτό θα πρέπει ο
εκπαιδευτής και να επισκέπτεται το χώρο, που πρόκειται να πραγματοποιηθεί η
εκπαίδευση εγκαίρως, αλλά και να φροντίζει, στο βαθμό που είναι δυνατόν, να διευκολύνει
την κατάσταση, προς όφελος των συμμετεχόντων και της εκπαιδευτικής διαδικασίας.
Εκπαιδευτικό υλικό
Η δημιουργία εκπαιδευτικού υλικού συνίσταται στη συλλογή και προσαρμογή του
ώστε να εξυπηρετήσει τους εκπαιδευτικούς στόχους και να ενισχύσει τους συμμετέχοντες.
Μετά την αποχώρησή είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί σαν υλικό αναφοράς, ή σαν οδηγός
για περαιτέρω μελέτη και εκπαίδευση.

Το εκπαιδευτικό υλικό θα πρέπει να υποστηρίζει και εξυπηρετεί τους στόχους και να

διευκολύνει τη μάθηση των εκπαιδευομένων, σε αυτό δε συμπεριλαμβάνεται και το
εποπτικό υλικό, για το οποίο έγινε εκτενής αναφορά σε προηγούμενη ενότητα.

Το γραπτό υλικό, που παρέχεται στους εκπαιδευόμενους στην κατά πρόσωπο

εκπαίδευση, είτε χρησιμοποιείται από τους συμμετέχοντες κατά τη διάρκεια των
εκπαιδευτικών προγραμμάτων, είτε τους διανέμεται μετά την ολοκλήρωσή του. Οι τύποι
του υλικού ποικίλλουν και είναι δυνατόν να αποτελούνται ή από βιβλία ολόκληρα, ή
τμήματά τους (κεφάλαια), άρθρα από εφημερίδες και περιοδικά, οδηγίες, εγκυκλίους,
κ.ο.κ. Σημειώνεται ότι το γραπτό υλικό είναι δυνατόν να δοθεί στους συμμετέχοντες σε ένα
πρόγραμμα και πριν από την έναρξή του, προκειμένου να τους προϊδεάσει, να τους
προετοιμάσει ή και μέσω αυτού να επεξεργαστούν μία εργασία, η οποία θα τους χρειαστεί
κατά τη διάρκεια της υλοποίησης του εκπαιδευτικού προγράμματος. Επίσης, οι
συμμετέχοντες, μέσω του υλικού αυτού, θα έχουν τη δυνατότητα να μελετήσουν και να
αποκτήσουν ένα ομοιογενές μεταξύ τους επίπεδο, που θα τους επιτρέψει να
παρακολουθήσουν στον ίδιο ρυθμό και απρόσκοπτα το πρόγραμμα (Dan Landis, Janet M.
Bennett, Milton J. Bennett, 2004).
Σύμφωνα με τον Γ. Βαλάκα, για τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού απαιτείται η τήρηση
συγκεκριμένων προδιαγραφών, προκειμένου αφενός αυτό να είναι αξιόπιστο και
αφετέρου να βοηθά επί της ουσίας τους εκπαιδευόμενους.

Πιο συγκεκριμένα:
 Αντικειμενικός σκοπός του υλικού πρέπει να είναι η κωδικοποίηση της εμπειρίας που
έζησε ο εκπαιδευόμενος κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης και όχι η εμβάθυνση στο
γνωστικό αντικείμενο. Πρέπει να αποτελούν μέσο παραγωγής «αναμνήσεων» και
αναπαραγωγής του εκπαιδευτικού βιώματος.
 Η ποσότητα των πληροφοριών που ενσωματώνονται στο υλικό να είναι τόση ώστε να
μην αποτρέπει τους συμμετέχοντες να ανατρέξουν σε αυτήν. Στην περίπτωση κατά
την οποία οι εκπαιδευόμενοι επιθυμούν, είναι δυνατόν να συστηθεί συγκεκριμένη
βιβλιογραφία ή να δοθεί κάποιο βιβλίο ώστε να εντρυφήσουν περισσότερο στο θέμα.
 Πριν ξεκινήσει η παραγωγή του εκπαιδευτικού υλικού θα πρέπει να καθοριστούν οι
ενότητες, το σύστημα αρίθμησης κεφαλαίων και παραγράφων, ο τρόπος γραφής των
τίτλων και των κειμένων, ο τρόπος υπογράμμισης των σημαντικών σημείων.
 Ο εμπλουτισμός του εκπαιδευτικού υλικού με σχήματα, σκίτσα, εικόνες, γραφήματα,
κ.τ.λ. καθιστά το υλικό ελκυστικό και ενδιαφέρον συνεπώς ευχερέστερο στη μελέτη
και κατανόηση.
 Το εκπαιδευτικό υλικό θα πρέπει να περιλαμβάνει πίνακα περιεχομένων, συνόψεις και
βιβλιογραφικές αναφορές.
 Θα βοηθούσε, τέλος ένα ελκυστικό και πρωτότυπο εξώφυλλο το οποίο να έχει
συγκεκριμένο τίτλο που θα συνοδεύεται από ένα σχέδιο, ένα σχήμα ή ένα σκίτσο που
να παραπέμπει στο περιεχόμενο του εκπαιδευτικού υλικού (Γ. Βαλάκας, 1999).