Semjuel Beket

"Čekajući Godoa"
 Savremena drama
- kada se razmatra razvoj savremene drame, treba imati u vidu čvrst odnos između
drame i pozorišta, odnosno činjenicu da iako su drame oblikovane u jeziku,
namijenjene su izvođenju na sceni i to djeluje na njihovu strukturu
- zbog te duboke unutrašnje veze između drame i pozorišta se dramska književnost
u okviru istorije književnosti na neki način razvija svojim sopstvenim putevima
- postoje književne epohe u kojima se pozorišne vrijednosti izvedbe jedva mogu
odvojiti od književnih vrijednosti dramskog djela; ali postoje i epohe u kojima se
umjetnost dramske književnosti i umjetnost pozorišta mogu samo otprilike povezati,
i u kojima književno djelo kao predložak ne uslovljava presudno vrijednost
pozorišne predstave
- najveći dio savremene dramske proizvodnje, i pored velike raznovrsnosti, ipak
književni tekst drame do te mjere namjenjuje izvedbi da ga je nemoguće pravilno
razumjeti ako strogo ne vodimo računa o tome šta se zapravo želi postići
pozorišnom predstavom
- u prosuđivanju razvoja savremene drame zato je potrebno uzeti u obzir položaj
savremene pozorišne umjetnosti, svrhu i sredstva pozorišnog čina
 Beket život i djelo
- 1906. (Foksrok) – 1989. (Pariz)
- između 1923. i 1927. studirao je francuski i italijanski na Triniti-koledžu u
Dablinu; nakon diplomiranja otišao je u Pariz, gdje je na Višoj pedagoškoj školi
(Ekol normal siperier) bio lektor za engleski jezik
- 1930. se vratio u Dablin da bi na Triniti-koledžu preuzeo mjesto asistenta za
romanske jezike, ali profesorski poziv ga nije zanimao
- od 1937. stalno je nastanjen u Parizu i od 1945. počinje da piše na
francuskom jeziku
- 1969. godine dobio je Nobelovu nagradu za književnost
- autor je mnogobrojnih romana, pripovjedaka i pjesama, ali svjetsku slavu
donijela su mu dramska djela, posebno „Čekajući Godoa“ i „Kraj igre“
- uz Joneska i Ženea jedan je od najistaknutijih autora tzv. pozorišta apsurda
- drame su mu statične, ciklične, parodiraju dramatično i tragično, razgolićuju
beznadnost ljudske sudbine
- protagonisti su beskućnici, klovnovi, bolesni starci ili invalidi, lišeni konteksta i
bilo kakvog civilizacijskog okruženja, pojavljuju se u parovima i vode duge,
nepovezane razgovore, sve do raspada jezika
- sveprisutne teme u njegovom djelu su proticanje vremena, čekanje, banalnost
svakodnevice, nemogućnost komunikacije, samoća, propadanje, smrt; ton im
je sarkastičan i samorazoran
- njihova razorna snaga ne potiče od uvjerljivih uprizorenja filozofskih ili
socioloških teza, već od ogoljenih slika čovjekove patnje
- najpoznatije drame su mu „Čekajući Godoa“, „Kraj igre“, „Krapova poslednja
traka“, „Srećni dani“
- romani „Marfi“, „Moloa“, „Malone umire“, „Neimenljivi“
- zbirka pripovjetki „Novele i tekstovi nizašta“
 Pozorište apsurda
- jedan od dramskih pravaca koji se javljaju u 20. vijeku, i koji razni autori
nazivaju različitim imenima: dramom apsurda, antiteatrom, antidramom, a
najrašireniji naziv je pozorište apsurda, a autori koji se najčešće pominju uz
Beketa su Jonesko i Adamov
- djela koja se javljaju u okviru teatra apsurda su posljedica jednog novog
doživljaja svijeta: svijet više nije racionalno uređen, niti važi bilo koji
koherentni sistem vrijednosti; bilo kakvo traganje za smislom je osuđeno na
neuspjeh
- čovjek je bez mogućnosti inicijative i izbora i bez mogućnosti da utiče na
takav svijet: besmisao i apsurd su jedina izvjesnost
- Beket i Jonesko, koji su najpoznatiji autori pozorišta apsurda, nisu neke
direktne pristalice egzistencijalističke filozofije, ali ih pomenuti doživljaj svijeta
i određena tematika povezuje sa Sartrovim i Kamijevim djelima
- pored zaokupljenosti problematikom krize savremene situacije autori
pozorišta apsurda upotrebljavaju i određene književne postupke koji ih u
znatnoj mjeri razlikuju od ostalih pravaca u savremenoj dramskoj književnosti
i tradicionalne drame
 Odnos prema tradicionalnoj drami
- kada kažemo tradicionalna drama, mislimo na veoma širok krug dramskih djela, tj.
one drame koje imaju tri presudne osobine da bi ih smatrali tradicionalnim:
psihološko jedinstvo lika, uzročno-posljedični razvoj radnje i referentni jezik
- dramski model apsurdnog pozorišta odbacio je sva tri osnovna principa ovako
shvaćene tradicionalne dramaturgije
- likovi tih drama nemaju psihološku zaokruženost i punoću, i najčešće podsjećaju na
likove iz tradicionalnih komedija, zbog procesa komičke redukcije lika na jednu ili
dvije dimenzije
- Jezik kojim se ti likovi služe takođe je redukovan: ili je neprimjeren situaciji u kojoj
se likovi nalaze, ili je suprotno primjeren toj situaciji i likovima, ali su oni takvi da se
više ne može zamisliti izgovaranje ničeg drugog osim kratkih, nepovezanih,
beznačajnih replika
- više ne postoji uobičajena dramska kompozicija sa razvojnom linijom koja vodi do
razrješenja, izostaje dramski sukob, a zamjenjuje ga serija malih, beznačajnih,
svakodnevnih događaja ili činova + ciklična kompozicija
 "Čekajući Godoa"
- obično se kaže da se u drami ništa ne događa, ali dešava se mnogo toga, a
najprije ono što se u tradicionalnoj drami rijetko vidi: prolaženje vremena
- situacija u drami je nedramska, jer je čekanje sa stanovišta radnje prazno, ono
je odsustvo radnje, i pokušaj da se ono predstavi je pokušaj da se predstavi
ono što je pozorišno i dramski nepredstavljivo
- radnja: pročitati dramu
- u drami nema neke napetosti, osim ako se uzaludno čekanje ne shvati kao
izvjesna napetost, mada se ni takva napetost ne razrješava, jer niko ne dolazi i
ništa se bitno ne mijenja od početka do kraja
- „Čekajući Godoa“direktno osporava tradiciju evropske dramske književnosti:
negira se svaki smisao zbivanja i govora
- dramu vrijednim djelom podjednako prihvaćenim od kritike i široke publike
čine njena aktuelnost, specifična forma, i u vezi sa tim, specifičan i originalan
humor, koji direktno proističe iz forme drame
 Žanr
- Beket: "tragikomedija u dva čina"
- dok su do pojave moderne drame tragični i komični elementi u tragikomedijama bili
strogo odijeljeni, u modernoj drami dolazi do njihovog nerazlučivog miješanja, tako da
tragedija i komedija naizmjenično mijenjaju ne samo ono sto je tradicionalno bio
sadržaj jedne, odnosno druge, već izmjenjuju i efekat koji su postizali
- to je posljedica je novog doživljaja svijeta u kome čovjek je do te mjere nebitan da
njegova tragedija može da djeluje samo kao farsa
- mnoga djela savremene dramaturgije izmiču tradicionalnim kategorizacijama jer se u
njima koristi tehnika klasične komedije, a ona posjeduju opštost, veličinu i ambiciju koje
se po tradiciji vezuju za tragediju
- humor sa kojim se srećemo u tim djelima je po pravilu gorak, često zasnovan na
principima paradoksa i groteske
- obrazac kojem se podređuje cijela drama "Čekajući Godoa" je potiskivanje
konkretnog i komičnog – u atmosferi neizvjesnosti i nesigurnosti – opštim i tragičnim
 Likovi
- Likovi kao glavni nosioci komičnog u drami: Vladimir i Estragon liče na
klovnove iz cirkusa ili varijetea, ili na moderne filmske klovnove čaplinovskog
tipa, na šta asociraju i njihovi polucilindri
- veliki broj njihovih akcija nema nikakvog drugog smisla osim da izazove
smijeh, zbog pretjeranog naglašavanja gesta i pokreta, i govora koji izvrće svaki
dublji smisao
- komični su i njihovi dijalozi na ivici besmisla, mali verbalni nesporazumi, igre
riječima
 Izopštenost iz društvenih slojeva
- Vladimir i Estragon dati kao skitnice-klošari, lišeni svih onih elemenata koji su
identifikovali građansku individuu kao subjekt i centar svijeta: imovina, društveni
odnosi, znanje, svedeni su na „mitske klošare“, prezrene i izopštene od ostalih
društvenih slojeva
- upravo ta neutralnost, izolovanost u odnosu na društvena slojeve obezbjeđuje
Vladimiru i Estragonu sticanje objektivnije slike o samom društvu, što
obezbjeđuje vjerodostojnost zaključaka i stavova o društvu i čovjeku koje
iznose tokom drame
- zabavljajući publiku iznose istine o životu i svijetu, pa se tako shvaćeni mogu
posmatrati i kao Beketova varijanta Šekspirovih luda prilagođenih potrebama
savremene kulture
 Samosvijest likova
- Vladimir i Estragon posjeduju samosvijest o funkciji koju njihove uloge vrše u
komadu: iako izgledaju kao da su bez brižljivo napisanog teksta postavljeni na
scenu i primorani da improvizuju, oni često izlaze iz okvira svojih dramskih
uloga i komentarišu i vrednuju dramu čiji su direktni nosioci
- izlaženje iz uloge, privid “izmišljanja” iste na licu mjesta stvara utisak
“nezaposlenosti” likova, nedostatka strogo određenih radnji u kojima treba da
učestvuju, sto pojačava utisak “čekanja”
 Sporedni likovi
- sporedni par ličnosti, Poco i Laki, ostavljaju sličan utisak kao glavni junaci,
odnosno i u njima se mogu pronaći komični elementi
- degradacija u drugom činu u odnosu na prvi
- lik Lakija kao vrhunac Beketovog ruganja čovjeku
- za razliku od tek neznatno nijansiranih karaktera Vladimira i Estragona (prvi je
otporniji na sudbinu, a drugi se prepušta obeshrabrenosti), drugi par utjelovljuje
okrutnost u formalizovano odnosu gospodara i sluge
 Struktura – tok radnje
- osnovni komički obrazac nalazi se i u samom toku radnje: nakon cijelog niza
istovjetnih situacija na kraju ponovo zatičemo situaciju sa početka komada
- od prvog do drugog čina mijenjaju se periferne stvari, ali uvijek postoji čovjek
neizmjenjivo apsurdne suštine
- u samoj drami je više puta na različite načine sugerisana ciklična struktura
drame (primjeri iz drame...)
- ponavljanje je jedan od osnovnih principa na kojima se zasniva komika neke
situacije: uzorna a komička radnja je ona neuspješna, a uporno ponavljana, a
najjednostavniji komički lik je onaj koji nije u stanju da uči na svojim greškama,
nego uvijek iznova ponavlja uzaludan pokušaj
 Tragika
- da skitnice čekaju nešto konkretno, Beketova drama bi se još više približila
komediji
- Estragon na jednom mjestu kaže da ništa nije izvjesno, i to najbolje određuje
svijet u kome se zbiva čekanje Godoa: svijet u kome svaka pretpostavka ima
svoju protivpretpostavku, svaja teza protivtezu, u kome se ni u šta ne može biti
siguran
- ogromna neizvjesnost progutala je svijet ove drame – sve što se u njoj može
nazvati konkretnim, obavijeno je dvosmislicom i nesigurnošću
- time je otvoren prostor za prodor opšteg, odnosno, drama navodi gledaoca da
čitavu nedovoljno konkretnu i u neizvjesnost i nesigurnost uronjenu situaciju
uopšti na višem nivou, za šta drama daje samo nejasne i nesigurne indikacije
- odnos prema judeo-hrišćanskoj mesijanskoj tradiciji (primjeri!)
- jasno je samo da nepoznati Godo ne dolazi i neće doći, a to polako prestaje
da bude komično
- iako drama ima kružnu strukturu, u smislu da drugi čin ponavlja događaje iz
prvog na manje-više istovjetan način, po osjećanju koje u gledaocu izaziva,
drama je prije linearna: kako se komad bliži kraju, komički momenti izazivaju
sve manje osmijeh, a sve više grč, očajanje
- to je očajanje ne nad nekim nepravdama, strastima, istorijom, borbom, nego
nad „nothing to be done“, nad slikom života kao slikom smrti i nemogućnošću
promjene, ispaštanje grijeha da se bude rođen
- možemo reći da težina kojom nas pritišće „Godo“ ne dolazi od određenih
motiva ili bezutješnih ideja, nego od odsustva bilo kakvih prihvaćenih, fiksiranih
ideja
 Značenje – ko je Godo?
- Beket: „Da sam to znao, ja bih to rekao.“
- drama ne nudi neku smisaonu poruku u tradicionalnom smislu riječi, nego nudi
osjećanje; nije alegorija i nije racionalno prevodiva
- suština je da gledalac bude naveden da se suoči sa istim pitanjem i
nesigurnošću koji muče i junake, da se podstakne da traži značenja, slijedi
protivurječne aluzije; da obnovi svijest o svom položaju, koju u svakodnevici
neutrališe nizom ispraznih navika i rutina, kao što to čine i likovi na sceni
 "Hermeneutički ključ"
- šta je hermeneutički ključ (kao verzija metateatralnosti)?
- u sceni sa padanjem i pokušajima dizanja: oni čekaju, a dok čekaju prekraćuju
vrijeme radnjama koje mogu na prvi pogled izgledati razumne, dok ne postanu
navika
- slučajni postupci Vladimira i Estragona koji se i ne pokušavaju opravdati
nekom logikom smislene cjeline života postaju karikatura onih ljudskih
postupaka koji tobože proizilaze iz smisleno i logično organizovanog života, a
zapravo su rezultat navike i ponašanja automata