Matematika dhe lidhja e saj me

shkencat e tjera

Punoi: JOEL MALAJ

Matematika dallohet nga shkencat e tjera për një lidhje të veçantë që ka ajo me realitetin. Ajo
është e një natyre të pastër intelektuale, e bazuar tek një seri aksiomash të deklaruara të vërteta
(do të thotë që aksiomat nuk i janë nënshtruar asnjë experience por janë të frymëzuara nga
eksperienca) ose mbi disa ligje përkohësisht të pranuara. Një pohim matematikor – i quajtur
përgjithësisht teoremë ose propozicion konsiderohet i vërtetë nëse procesi I vërtetimit formal
që përcakton vlefshmërinë e saj respekton një structure arsyetuese logjike-deduktive. Statistika
është shkenca që studion marrjen, organizimin, analizimin dhe interpretimin e ndryshimeve
sasiore në zhvillimin e shoqërisë, të ekonomisë, të kulturës etj, duke mbledhur të dhëna
numerike për to, të cilat grupohen e përpunohen.
Disa studiues e identifikojnë origjinën e statistikave në 1663, me publikimin natyror dhe
politiktë “Vëzhgimet mbi Ligjet e Vdekshmërisë”nga John Graunt. Aplikimet e hershme e të
menduarit statistikor sillej rreth nevojave të shteteve në bazë të politikës në të dhënat
demografike dhe ekonomike. Shtrirja e disiplinës së statistikave zgjerohet në fillim të shekullit të
19 për të përfshirë mbledhjen dhe analizën e të dhënave në përgjithësi.
Sot, statistika përdoret gjerësisht në biznes, qeveri, dhe shkencat natyrore dhe shoqërore.
 Lidhja e matematikes me
fiziken

Matematikën me fizikën e lidhin një sërë formulash qe shërbejnë

për gjetjen e vlerave të madhësive fizike (shpejtësia, rruga e
përshkuar, masa, nxitimi, pesha, forca gravitacionale, forcat
bashkevepruese). Këto formula kërkojnë përdorimin e veprimeve
matematikore ( si faktorizime,shumëzime,pjesëtime, mbledhje,
zbritje). Gjithashtu fizika vë në përdorim të gjitha format e
grafikëve.
 Fuqitë me eksponent pozitiv ose negative
Fuqitë e dhjetës janë një veprim matematikor që përdoret edhe në fizikë kur kemi të bëjmë me vlera
shumë të mëdha ose shumë të vogla. Fuqia e dhjetës nuk përdoret vetëm në fizik, por edhe në kimi,
biologji e shkenca të tjera.
Shembuj të përdorimit të fuqive të dhjetës janë: masa e Tokës=61024kg: Rrezja e Tokës=
6400km=6.4 •106m; Rrezja e Hënës=1.7 •106m
Të shkruarit e një numri si prodhim midis një numri tjetër, më i madh ose i barabartë me 1 dhe më i
vogël se 10, dhe një fuqie të 10.
Rrumbullakosja e një mumri
Edhe rrumbullakosja e numrave si një veprim matematik përdoret në fizikë. Zakonisht numrat i
rrumbullakosim në me një shifër dhjetore, dy ose tre shifra dhjetore. P.sh, 3.74621~ 3.746; 2.4187~2.42;
6.35~6.4.
Gabimiabsolutdherelativ
Edhegabimi absolute dhe relative janëgjithashtuinstrumentetëmatematikës,
tëcilatpërdorennëfizikë.
Kur njëmatje e njëmadhësiepërsëritetherë pas here, shohim se
janëpërftuarvleratëndryshme, prandajkuptojmë se
ndodhingabimenëmatje.
Gabimi absolute ështëgjysmediferenca e përftuar midis
vlerësmaksimaledheasaj minimal:
𝒗𝒍𝒆𝒓𝒂 𝒎𝒂𝒙 − 𝒗𝒍𝒆𝒓𝒂 𝒎𝒊𝒏
𝒈𝒂𝒃𝒊𝒎 𝒂𝒃𝒔𝒐𝒍𝒖𝒕 =
𝟐
Njohja e gabimit absolute nënjëmatjenuknajepinformacionenëlidhje me
shkallën e saktësisë me tëcilënështëbërëmatja.
Prandajpërtëpërcaktuarnësenjëmatjeështë e saktë, përdoretgabimi
relative dhagabiminëpërqindje.
Gabimrelativështëraporti midis gabimitabsolutdhevlerësmesatare:
𝒈𝒂𝒃𝒊𝒎𝒊 𝒂𝒃𝒔𝒐𝒍𝒖𝒕
𝒈𝒂𝒃𝒊𝒎𝒊 𝒓𝒆𝒍𝒂𝒕𝒊𝒗 =
𝒗𝒍𝒆𝒓𝒂 𝒎𝒆𝒔𝒂𝒕𝒂𝒓𝒆
Ndërsagabiminëpërqindjeështëibarabartë me gabimin absolute
tëshumëzuar me 100 dhetëshprehur me %.
 Vektorët
Një vector është një mjet matematik që paraqitet grafikisht me një segment të orientuar, i cili
në fizikë paraqet një zhvendosje. Gjatësia e segmentit tregon madhësinë e vektorit ose të
zhvendosjes që kryen trupi, drejtimi jepet nga drejtëza mbi të cilën ndodhet segmenti, ndërsa
kahu nga shigjeta. Për të mbledhur dy vektorë edhe në fizikë, ashtu sin ë matematke, përdoret
metoda e paralelogramit ose e trekëndëshit, n.q.s vektorët kanë drejtime të njëjta madhësitë e
tyre mblidhen si numra të thjeshtë. Edhe diferenca e vektorëve kryhet po në të njëjtën mënyrë
si në fizikë ashtu edhe në matematikë, vektorit të parë i mblidhet e kundërta e vektorit të dytë.
Në fizikë të gjitha madhësitë që sillen si zhvendosje quhen madhësi vektoriale ose vektorë. Shumë
madhësi fizike janë të tipit vektorial: shpejtësia, nxitimi, forca e kështu me radhë. (ndërsa
adhësitë që nuk janë vektorë quhen skalare dhe karakterizohen nga një numër i ndjekur nga një
njësi matëse).
Lëvizja parabolike është lëvizja që kryen një trup në rënie përgjatë një trajektoreje të formës
parabolike, si një sferë e cila rrotullohet në tryeze e më pas bie nga tryeza. Në këtë mënyrë sfera
zhvendoset edhe horzontalisht edhe vertikalisht. Këto zhvendosje llogaritne me formula që kërkojnë
zbatimin e njohurive matematikore.

Zhvendosja horizontale:
sx= v0 ∙t
Zhvendosja vertikale
sy= 12 g ∙t2

Gjithashtu fizika studion edhe lëvizjen e predhave, llogaritja e karakteristikave të kësaj lëvizjeje si çdo
lloj lëvizjeje tjetër përdor matematikën.
Vlera e dy përbërëseve të shpejtësisë në lidhje me këndin e formuar është:
vx= v0 ∙cosα
vy=v0 ∙cos(90°- α)
Shohim se në këtë rast kemi përdorur njohuritë mbi kosinusin e këndit, kjo pasi predha kur lëshohet
formon një kënd të caktuar me tokën. Pra edhe këto njohuri mbi kosinusin e këndot fizika e ka marrë nga
matematika.
Matematika ne gjuhe :
Matematika ne lidhje me gjuhen. Ne gjuhe ne perdorim presjen per te ndare
fjalet ne nje fjali, por presja perdoret edhe ne matematike ne numrat me presje
.p.sh. 0,5 :5,7 etj..
Gjithashtu edhe kllapat (rrethore dhe katrore) te cilat ne gjuhe i perdorim per te
vecuar fjale ose fjali ne matematike i perdorim ne shprehjet numerike. Viza ne
gjuhe perdoret ne dialog kurse, ne lidhje me
Matemetiken viza perdoret ne figura gjeometrike, segmente, drejteza, vija
thyesore. Kemi edhe dypikeshin qe ne gjuhe perdoret ne ligjerate, kur
numerojme gjymtyre etj. , ne matimatike ai sherben si veprimi I pjestimit.
Shembull :
Matematika gjuhësore ne gjuhët e Europes.
Matematika ne Kimi :
Si ne matematike ashtu dhe ne kimi kemi te bejme me
veprime te ndryshme numerike. Pra, ketu ngjasojne
matematika me kimine. Ne kimi kemi numra natyrore,
jonatyrore, veprime me numra me presje, shumezime,
pjesetime, fuqi dhe problema te ndryshme. Gjithashtu
kimia ka dhe shume formula ashtu si matematika.
Sintetizimi i elementit me numër atomik 117
Elementi Ununseptium është elementi i fundit që mbush
periodën e shtatë të Tabelës Periodike të Elementëve. Ai
do të shkruhet së shpejti mes elementëve me
numëratomik 116 dhe 118 që tashmë janë zbuluar.
Përveç kësaj, eksperimentet kanë provuar një rritje të
qëndrueshmërisë të bërthamave me rritjen e neutroneve
që i përbëjnë ato.
Matematika ne Histori dhe Gjeografi :
Lidhja e matimatikes me historin ka te bej me
numrat e datave, te dhenave te luftrave (.p.sh.
numri i ushtareve,te vrareve ) .
Nje nga vizatimet më të famshme të Leonardo da
Vinçit – Njeriu Vitruvian – është cilësuar si
shembull i përpjekjeve për të bashkuar
matematikën, artin dhe shkencën.“Njeriu Vitruvian”
është skicë e hollësishme e trupit të njeriut, e
vizatuar në qendër të një katrori dhe rrethi, me
krahet dhe këmbët e shtrira. Krahët dhe këmbët
prekin skajet e katrorit dhe rrethit duke treguar
stërzgjatje, si per të lënë të kuptohet se njeriu
sfidon cdo ndrydhje dhe është i prirur te kapërcejë
cdo kufi, sapo nje kufizim i vendoset. Me këtë
vizatim, Leonardo merr në konsiderate thellësinë
dhe madhësinë trupore, simetrinë dhe lidhjet
gjeometrike, duke u bazuar në idete e Vitruviusit
– studiues, artist, projektues, inxhinjer dhe arkitekt i
lashtë romak .
Gjithashtu matematika lidhet edhe me ndertimin e
Piramdave te lashta .
Matematika ne Arkitekture

Lidhja e matematikes me
arkitekturen eshte fakti se
arkitektura shpesh merret me
përpunimin e hapësirës,
vëllimit, formes. Si dhe dritës,
hijes dhe elementeve abstrakte
për të arritur një përfundim
estetik. Kjo gjë e dallon
arkitekturën prej shkencave të
zbatuara dhe inxhinierisë, të cilat
përqëndrohen më shumë në
aspektet e funksionalitetit dhe
realizimit të projektit, sesa në
estetikën.
 “Matematika dhe Mjekesia”
Të dy, mjekët dhe infermieret përdorin matematikë çdo ditë,
duke I siguruar kujdes shëndetësor njerëz venë mbarë botën.
Mjekët dhe infermieret përdorin matematikë kur ata shkruajnë
receta apo administrojne ilaçe. Mjekët përdorin matematikë
gjatë hartimit të grafikëve statistikore të epidemive ose ne
normat e suksesit të trajtimeve . Matematika vlen për rrezet- x
dhe skanimin CAT. Numrat ofrojnë një bollëk të informacionit
për profesionistët mjekësor. Ajo është nje siguri për publikun e
gjerë që të dinë se mjekët dhe infermieret tane janë të
trajnuar siç duhet duke studiuar matematikë dhe te dine
përdorimin e saj në mjekësi .