İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

ORTAK DERS

TÜRK DİLİ I

DOÇ. DR. MURAT ELMALI

 Türkçenin Dünya Dilleri Arasındaki
Yeri
•Türkçe çok eski tarihlerden beri dünya çapındaki yaygınlığı, eskiliği ve
geçerliliği yönüyle, diplomasi dili, uygarlık dili, geçer bölge dili, resmî dil,
ulusal dil ve yazı dili olarak bilinen bir dildir.

•Türkçe günümüzde edebiyat ve bilim dili olarak kabul edilen birçok dünya
dilinden daha eskidir ve daha eski yazılı metinlere sahiptir. Yunan-Latin dilleri
hariç, Avrupa’da Türkçeden daha eski yazılı metne sahip herhangi bir dil
yoktur. Ural ve Altay dilleri arasında da en eski yazı dili Türkçedir.

1
•Köken bakımından Türkçe, dünya dilleri içinde Altay dilleri arasında gösterilmiştir. Bu gruba Türkçenin dışında Moğolca ve
Mançu-Tunguzca da yer alır. Bazı araştırmacılara göre Korece ve Japonca da bu gruba dâhil edilebilir.

•Yapılarına göre Türkçe, eklemeli diller grubunda yer alır. Bu grupta Türkçe ile birlikte Macarca, Fince, Moğolca gibi diller de
bulunur. Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Eklemeli dillerde yeni kelimeler ve terimler türetmek oldukça kolaydır. Türkçe bu
bakımdan yeni kelimeler türetmeye elverişli bir dildir ve zengin bir ek sistemi mevcuttur.

•Türkçe dünyanın en zengin dillerinden biridir. Türkçe, kökleri binlerce yıl önceye uzanan yeryüzünün sayılı dillerindendir.

•Türkçe, dünya dilleri arasında yapı yönüyle sondan eklemeli diller grubunda; köken bakımından da Ural – Altay dil grubunun
Altay dilleri ailesinde yer almaktadır.

•Ural – Altay dilleri, diğer dil aileleri gibi sağlam bir aile oluşturmazlar. Bu gruptaki diller arasındaki yakınlık, köken akrabalığından
ziyade yapı yönüyle benzerlik şeklinde ortaya çıktığı için sınıflandırmanın dil ailesi yerine dil grubu olarak yapılması görüşü
benimsenmektedir.

•Doerfer, Nemeth, Bang, Clauson gibi bilginler, Altay dil ailesine giren dillerin köken akrabalığından ziyade kültür akrabalığı
üzerinde dururken Menges, Poppe, Räsänen ve Ramstedt gibi bilginler araştırmalarına dayanarak bu diller arasındaki köken
akrabalığını ispatlamaya çalışırlar.

2
 Altay Dil Ailesinin Ortak Özellikleri
•1. Bu gruptaki dillerin hepsi yapı yönüyle eklemeli dildir.

•2. Ön ekler (artikeller) yoktur.

•3. Kelime türetme ve çekim son eklerle yapılırken köklerde değişme olmaz. Eklerdeki zenginlik ve çeşitlilik dikkat çekicidir.

•4. Söz diziminde yardımcı unsurlar (tamlayanlar, belirtenler) önce, asıl unsurlar (tamlananlar, belirtilenler) sonra gelir: işin doğrusu. Ahmet, şarkı
söylerken kendinden geçiyordu.

•Sıfatlar isimlerden önce kullanılır. Kırmızı kazak, hatırlı adam, kahraman asker. Sayı bildiren kelimelerden sonra çokluk eki kullanılmaz:, üç adam, üç
arkadaş, iki bin at.

•Cümleler, cümleyi oluşturan unsurların ilgisi bakımından, gelişmekte olan düşüncelerin akla geliş sırasına göre değil, tamamlanmış bir düşüncenin düzenli
bir hiyerarşisi şeklinde kurulur.

•5. Bu dillerde gramatik cinsiyet yoktur. Bu sebeple cümlelerde cinsiyet farkından kaynaklanan değişiklik yapılmaz: muallim – muallime, memur – memure,
Halit – Halide; he – she gibi.

•6. Soru eki vardır.

•7. Aynı şekilden kaynaklandığı saptanan ortak ekler vardır. Türkçe ile Moğolca arasında bu ortaklık daha belirgindir.

•8. Altay dilleri ses özeliklerine göre karşılaştırıldığı zaman birtakım ortaklıklar görülmektedir. Bunlardan en belirgin olanı, ünlü uyumudur. Kelime başında l,
r ve ñ ünsüzlerinin bulunmaması diğer bir ortaklıktır.

3
 Altay Dillerinin Tasnifi
•Türk Dilleri

•Tarihi Türk Lehçeleri: 1. Köktürk, 2. Peçenek, 3. Kuman/Kıpçak, 4. Eski

Uygur, 5. Karahanlı, 6. Harezm, 7. Eski Anadolu Türkçesi, 8. Osmanlı
Türkçesi, 9. Çağatay, 10. Bulgar, 11. Hazar

•Çağdaş Türk Lehçeleri: 1. Türkiye Türkçesi, 2. Azerice, 3. Türkmence, 4.

Gagavuzca, 5. Kırım Tatarcası, 6.Karaçay-Balkarca, 7. Kumukca, 8.
Nogayca, 9. Karaimce, 10. Tatarca, 11. Başkurtça, 12. Altayca, 13. Şorca,
14. Hakasça, 15.Tuvaca, 16. Yeni Uygurca, 17. Dolganca, 18. Kazakça,
19. Kırgızca, 20. Özbekçe, 21. Karakalpakça, 22. Yakutça, 23. Çuvaşça

4
 Moğol Dilleri: 1. Moğolca, 2. Buryat, 3.
Kalmuk
•Mançu-Tunguz Dilleri

Sibir Kolu:1. Evenkçe (Tunguzca), 2. Even (Lamut)

Mançur Kolu: 1. Mançur, 2. Çjurçjen

Amur Kolu: 1. Nanayca (Goldca), 2. Udeyce (Udegeyce)

•Diğer Diller

1. Japonca

2. Ryukyus

3. Korece

4. Ayn

5
 Altay Dilleri Teorisi
•Altay dilleri genel görüşe göre Türkçe, Moğolca ve Mançu-
Tunguzcayı, daha az kabul gören görüşe göre ise Korece ile
Japoncayı da içine alan dil ailesinin genel adıdır. Altay dil birliğini
savunan araştırmacılar Korecenin bu birliğin bir üyesi olduğunu kabul
etmektedirler. Ancak Japoncanın durumu şimdilik şüpheli
sayılmaktadır. Orta Asya’daki Altay Dağları ve çevresi bu dilleri
konuşan toplulukların anavatanı olarak kabul edilir ve Altay dilleri
terimi de buradan gelir.

6
•Türkçe, Altay dillerinin en büyük koludur. Üç dil içinde en eski yazılı kaynaklara sahip
olanı, aynı zamanda en iyi araştırılmış olanıdır. Özellikle 1893 yılında V. Thomsen
tarafından Eski Türk yazıtlarının okunması, Türkçeyle ilgili araştırmalara büyük bir
canlılık getirmiştir. Türkçe, çok geniş bir alanda, zaman zaman yapı bakımından
kendisinden çok farklı dillerin üst dil olarak kullanıldığı bölgelerde konuşulmaktadır.
Bilinen tarihi içerisinde birçok dil ile karşı karşıya gelmiş, onları etkilemiş, kendisi de
onlardan etkilenmiştir. Türkçeyi ana dili olarak konuşanların sayısı hakkında, Türkçenin
konuşulduğu bölgelere ait güncel veriler olmadığı için kesin bir şey söylemek mümkün
değildir. Karaimce, Karagasça gibi kimi lehçeleri kaybolmak üzeredir. En son keşfedilen
kolu, 20. yüzyılın ikinci yarısından sonra ciddi olarak araştırılan, Orta İran’da konuşulan
Halaççadır. Türkiye Türkçesi ise Türkçenin en fazla konuşanı olan koludur.

7
•Talat Tekin (1989) Türk dillerini altı ölçüte göre 12 alt gruba
ayırmıştır. Ölçütler şunlardır: 1. r/z ve l/ş denklikleri, 2. Söz başındaki
h- foneminin durumu, 3. Söz içi ve sonundaki d foneminin durumu, 4.
Çok heceli kelimelerin sonundaki –ıġ/-iġ ses gruplarının durumu, 5.
Tek heceli kelimelerin sonundaki –aġ ses grubunun durumu, 6. Kelime
başındaki ı- foneminin durumu. Bu ölçütlere göre ortaya çıkan gruplar
şunlardır:
8
• . r-l-grubu: Çuvaşça,

• 2. hadaḳ- grubu: Halaçça,

• 3. ataħ-grubu: Yakutça, Dolganca,

• 4. adaḳ-grubu: Tuvaca, Karagasça,

• 5. azaḳ-grubu: Hakasça, Sarı Uygurca,

• 6. taġlıġ-grubu: Kuzey Altay diyalektleri,

• 7. tūlu-grubu: Altayca,

• 8. tōlū-grubu: Kırgızca,

• 9. taġlıḳ-grubu: Özbekçe, Yeni Uygurca,

• 10.tawlı-grubu: Tatarca, Başkurtça, Kazakça, Karakalpakça, Nogayca, Kumukça, Karaçayca-Balkarca, Karaimce, Baraba Tatarcası, Kırım Tatarcası,

• 11. taġlı-grubu: Salarca,

• 12. daġlı –grubu: Türkmence, Horasani, Özbekçenin Harezm-Oğuz diyalektleri, Azeri (Kaşgay-Aynalı, Kerkük, Erbil ağızlarıyla birlikte), Türkçe, Gagavuzca.

9
 Türk Dili
Türklerin konuştuğu dilin adıdır. Türkçede dil adları, kavim adlarının sonuna
getirilen +cA/+çA ekiyle yapılır. Türkçe, Türk kelimesinin kavram alanı içinde
yer alan bütün boy, soy, oymak ve aşiretlerin konuştukları dilin ortak adıdır.
Kimi türkologlar aradaki farklılıkları lehçe / uzak lehçe, şive / yakın lehçe ve
ağız terimleriyle ifade etmektedirler. Bunlar bir dilin çeşitli sebeplerle oluşmuş
alt kollarıdır. Türk dili kolu kendi içinde üç ana gruba ayrılır:

•1.Kıpçak/Kuzey grubu: Kırgızca, Kazakça, Tatarca, Başkurtça, Nogayca,

Kumukça, Karaçay-Balkarca, Karaimce

•2. Karluk/Doğu grubu: Özbekçe ve Yeni Uygurca

•3. Oğuz/Batı grubu: Türkiye Türkçesi, Azerice, Türkmence ve Gagavuzca.

10
Günümüzde Türkçe sözü yavaş yavaş gerçek ve genel anlamıyla kullanılmakta ise de,
dünyada bu ad yaygın biçimde “Türkiye Türkçesi” karşılığında kullanılmaktadır.

•Türkçe terimi ile ifade edilen anlamları, en dar olanından en geniş olanına doğru şöyle
sıralayabiliriz:

•1.Türkçe, Türkiye’de yaşayan Türklerin ana dilidir.

•2.Türkçe, Türkiye Cumhuriyeti devletinin resmi dili olması nedeniyle, Türk kökenli olan ve
olmayan bütün Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının ortak dilidir.

•3.Türkçe, Anadolu ve civar sahalarda; Irak, İran, Suriye, Kıbrıs, Yunanistan, Bulgaristan,
Makedonya, Bosna-Hersek, Kosova, Sırbistan, Hırvatistan ve ayrıca Almanya başta olmak
üzere, çeşitli Avrupa ülkelerinde yaşayan Türklerin konuştuğu dildir.

11
 Türk Dilinin Tarihi Dönemleri ve
Coğrafyası
•Bir dilin konuşma dili ve yazı dili olmak üzere iki yönü vardır. Özel bir
çalışmayla günlük dile ait konuşma metinleri tespit edilmediği sürece
konuşma dilinin tarihî gelişimi, inceleme alanı dışında kalır. Yazı dilinin tarihî
gelişimi ise, ancak o dile ait yazılı metinlerle takip edilebilir. Metinlerle takip
edilemeyen dönemden öncesi için birtakım tahminlerde bulunmak mümkün
olmakla birlikte kesin bilgi vermek zordur. Bütün bunlardan dolayı Türkçenin
ve Türk dillerinin tarihi seyrini, dönemlerini ve gelişmesini takip edebilmek
yazılı metinlerle söz konusudur. Türkçenin tarihi dönemlerini iyi bir şekilde
ortaya koyabilmek için Türkçenin yaşı ile ilgili zikredilenlere de değinilmesi
faydalı olacaktır.

12
 Türkçenin/Türk Dillerinin Yaşı
•Bilim çevrelerinde genellikle 8. yüzyıldaki yazıtların dili ile ilk dönem
İslami içerikli metinlerin dili, 13. yüzyıla kadarki metinlerin dili "Eski
Türkçe" adıyla adlandırılmaktadır. Kimilerince İslami dönem metinlerin
dili "Orta Türkçe" adıyla ayrılmaktadır. Bugün için Orhon Yazıtları'nın
dilinden daha eskiye gidebileceğimiz, anlam bütünlüğü oluşturan
Türkçe bir metin elimizde yoktur. Bunun ötesi şu an hayal ürünüdür.
Daha ötesi bu konuda çalışmalar yürüten filologlara, bu bilim dalına,
arkeologlara haksızlıktır.

13
•İlk Türkçe → Ana Bulgarca ve Ana Türkçe

•Ana Türkçe → Eski Türkçe ve ötesi

•Ana Bulgarca → Tarihi Bulgar dilleri (Tuna Bulgarcası, Kuban

Bulgarcası, Volga Bulgarcası → Çuvaşça

14
 Türkçenin yaşı konusunu tam olarak
ortaya koyabilmek için şu soruların
cevaplarını aramak gerekir:

•1. En eski olarak nerede "Türk"ten ya da Türklerden söz edilmektedir?

•2. Türklerin kendilerine ait en eski metin, en eski kayıt nedir?

•3. En eski Türkçe metinler nelerdir, nerede, ne zaman ve hangi yazıyla

yazılmıştır?

•4. Tarih boyunca Türkler nerede hangi yazıları kullanmışlardır?

•5. Bugün Türk soylu halklar nerede, hangi coğrafyada yaşamaktadırlar?

•6. Başta değinilmesi gereken konu, Türklerin dili hangi dil ailesine
girmektedir?

15
 da tang kai yuan ru nian sui ci ren shen.
shi er yue xin chou shuo qi ri ding wei
jian

•Yukarıdaki Çince metin Kül Tegin Yazıtı'nın Çince yüzüne aittir.

Metinde yazıtın dikildiği tarih yer almaktadır. 12 hayvanlı tarihlendirme
sistemine göre olan bu bilgi hiç de televizyonlarda yer verildiği türden
değildir. Burada söz konusu olan Tang döneminin başlangıcı 618
yılıdır. Bütün bu bilgiler göz önünde bulundurulursa, türk, ya da türük
sözcüğü en eski olarak Türkçe metinlerde 8. yüzyılın ilk çeyreğinde
ortaya çıkmaktadır.

16
 Türk Dilinin Tarihi Dönemleri
•Altay Dil Birliği Dönemi

•En Eski Türkçe Dönemi

•İlk Türkçe Dönemi

•Eski Türkçe Dönemi

•Orta Türkçe Dönemi

•Yeni Türkçe Dönemi: Kuzey –Doğu Türkçesi (Kıpçak-Harezm),

Batı Türkçesi (Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlı Türkçesi, Türkiye
Türkçesi), Doğu Türkçesi

17
 Türkçenin Genel Özellikleri
•Türkçede kalınlık-incelik uyumu vardır: Gerçekte ses
benzeşmelerinin bir sonucudur. Benzeşme ise, bir sesin komşusu
olan sesi kendisine benzetmesidir. Önceki ses sonraki sesi kendisine
benzetebilir. Bu duruma ilerleyici benzeşme denir. Tam tersi durumda
ise yani sonraki ses önceki sesi kendisine benzetirse buna da
gerileyici benzeşme denir. Türkçede ilerleyici benzeşmeler daha
yaygındır. Örneğin: -ca, -ce eki bir kelimeye eklenince: korkak+ca >
korkakça olur. korkakçe olmaz. Kalın sese kalın ek gelir. Uygun olan
seçilir.

18
•Türkçe kelimelerde ilk heceden sonra /o/ ve /ö/ bulunmaz

•Türkçede düzlük-yuvarlaklık uyumu vardır

•Türkiye Türkçesinde kelimelerde aslî uzun ünlü bulunmaz

•Türkçede kelime başında şu ünsüzler bulunmaz: “c, f, ğ, h, j, l, m, n, p, r, s, s, ş, v, z, ŋ”

•Türkçede kelime sonunda şu ünsüzler bulunmaz: “b, c, d, g, ġ”

•Türkçede kelimelerde boşluk yoktur. Bir kelimede iki ünlü yan yana yazılmaz: Örn: saat, şiir, şair… gibi

•Türkçede aslî olarak ikiz ünlü yoktur

•Türkçede kelime kökünde ikiz ünsüz yoktur

•Türkçede ünsüz uyumu vardır

•Türkçede ünlü-ünsüz uyumu vardır

•Türkçede hece sonunda belli ünsüz çiftleri bulunabilir

•Türkçede aslî olarak c, f, v, ğ ünsüzleri ilk hecede bulunmaz

•Türkçede kelime kökünde veya hece sonunda yan yana üç ünsüz bulunmaz

•Türkçede söz başında iki ünsüz bulunmaz

•/ğ/ ilk hece sonunda bulunabilir

19
auzef.istanbul.edu.tr

20