Inleiding Strafrecht

Hoorcollege 7
Strafuitsluitingsgronden

Prof. dr. François Kristen

Maandag 15-01-2018
Dit hoorcollege

• Strafuitsluitingsgronden
• Wat zijn strafuitsluitingsgronden?
– Betekenis en praktisch belang
• Onderscheiding rechtvaardigingsgronden en
schulduitsluitingsgronden
• Welke strafuitsluitingsgronden?
• Inzoomen op noodweer en noodweerexces

2
Strafuitsluitingsgronden: algemeen

• Strafuitsluitingsgronden sluiten strafrechtelijke

aansprakelijkheid uit
• Dus kan geen straf worden opgelegd
• Let op: Wel kan sprake zijn van een strafbaar feit!

• Wat doen strafuitsluitingsgronden?

• Corrigeren algemene werking van delictsbestanddelen
• Uitzonderingen die strafbaarheid van feit of van dader
wegnemen

• Praktisch belang
• Einzelfallgerechtigkeit
• Menselijk gezicht van het strafrecht
• Roepen soms wel (maatschappelijke) discussie op 3
Strafuitsluitingsgronden: algemeen

(vervolg)
• Strafvorderlijke gevolgen
• Verweren aanvoeren door verdediging en beoordeling door
rechter
• Leidt tot andere einduitspraak (vrijspraak of OVAR)
• Bij vervolgingsbeslissing: afzien van vervolging

• Onderscheid tussen rechtvaardigingsgronden en

schulduitsluitingsgronden

4
Soorten algemene strafuitsluitingsgronden

Rechtvaardigingsgronden Schulduitsluitingsgronden
• Overmacht idzv • Overmacht idzv psychische
noodtoestand (40 Sr) overmacht (40 Sr)

• Noodweer (41 lid 1 Sr) • Noodweerexces (41 lid 2 Sr)

• Ontoerekeningsvatbaarheid
(39 Sr)
• Wettelijk voorschrift (42 Sr)

• Bevoegd ambtelijk bevel (43 • Onbevoegd ambtelijk bevel

lid 1 Sr) (43 lid 2 Sr)

• Ontbreken materiële • Avas (o)

wederrechtelijkheid (o)
5
(o)= ongeschreven
Noodweer

• Niet strafbaar is hij die feit begaat door noodweer

gedrongen
• Ratio
• Voormalig minister van Veiligheid en Justitie: ‘Als bij mij
wordt ingebroken (…), dan ga ik achter de boef aan. (…) ik
laat niet de hele tent leeghalen. (…) De crux is dat je niet
even natrapt.’ (De Volkskrant 20 november 2010)

zgn. ‘Inbrekersrisico’ https://www.youtube.com/watch?v=oyC2nLSKF7E

• Wat ziet de minister over het hoofd?

• Zie optreden verdachte in HR Noodweer en huisrecht
• Zie HR Noodweer en huisrecht: huisrecht is geen goed als
bedoeld in art. 41 lid 1 Sr
• Staatssecretaris: Aanwijzing handelwijze bij beroep op
6
noodweer (vanaf 1 januari 2011)
Noodweer

• Geen noodweer: putatief noodweer

• Casus: HR Noodweer en huisrecht

• Verdachte slaapt met nieuwe vriendin Van B. in haar woning
• Van A., de ex-partner van Van B. en die Van B. veelvuldig
mishandelde, is dronken en dringt de woning en vervolgens de
slaapkamer binnen
• Fase 1: Van A. slaat verdachte op zijn hoofd, die wordt wakker.
Van B. herkent Van A.: ‘Dat is ‘m’. Er ontstaat een gevecht
tussen Van A. en verdachte dat zich verplaatst naar de overloop.
Om onduidelijke redenen valt Van A. van de trap. Ondertussen
blijft verdachte roepen ‘Eruit, eruit’.
7
Noodweer

• Vervolg casus: HR Noodweer en huisrecht

• Fase 2: Als Van A. onderaan de trap ligt, komt verdachte hem
achterna en slaat en schopt Van A. veelvuldig en op diverse
plaatsen, terwijl die probeert overeind te komen. ‘Ik heb flink op
hem in staan hengsten, omdat ik zeker wist dat hij mij niets kon
doen.’ Verdachte stopt op enig moment, sleept Van A. naar
buiten en legt hem op een grasveldje. Daar wordt Van A. dood
aangetroffen.

• Indeling in fasen is relevant voor beoordeling of is vol-

daan is aan voorwaarden noodweer en noodweerexces
• De idee is steeds kijken wat er in de tijd gezien nu precies
8
achtereenvolgens gebeurt
Vereisten voor beroep op noodweer I

• Een aanranding van deze rechtsgoederen die

a) wederrechtelijk is, en
b) ogenblikkelijk is
• Onmiddellijk dreigend gevaar voor wederrechtelijke
aanranding (enkele vrees is onvoldoende)
• Geanticipeerde noodweer
• Einde aanranding is einde noodweersituatie
- HR Noodweer en huisrecht: na fase 1 eindigt noodweersituatie

• Relevante rechtsgoederen
• Eigen lijf, eerbaarheid of goed zelfverdediging
- HR Noodweer en huisrecht: huisrecht is geen goed
9
• Andermans lijf, eerbaarheid of goed verdediging ander
Vereisten voor beroep op noodweer II

• Geboden door noodzakelijke verdediging

• Vereisten van subsidiariteit en proportionaliteit
– Voorkomen dat een te zwaar middel wordt ingezet voor de
(zelf)verdediging
• Verdedigend karakter; dus geen wraak

• Vereiste van subsidiariteit (‘noodzakelijke’): zijn er

goede alternatieven?
• Bijvoorbeeld de-escalerend optreden of aanvaller afweren,
maar vooral:
• vluchten of terugtrekken: het onttrekkingsvereiste (geldt
in veel mindere mate voor politieambtenaren)
10
Vereisten voor beroep op noodweer III

• Vereiste van proportionaliteit (‘geboden’): staat de

wijze van verdedigen in redelijke verhouding tot de
ernst van de aanranding?
• Keuze voor verdedigingswijze (bijv. vuist, mes,
vuurwapen; HR Overzichtsarrest)
• Intensiteit van verdediging (duur en plaats van raken;
vgl. HR Bijlmer noodweer; HR Overzichtsarrest)
• Beide factoren afwegen tegen ernst van de aanranding
– Vuistregel: afwegen van het aangerande belang tegen de wijze
van verdediging, i.e. het aantasten van het belang van de
aanvaller
• Afweging is afhankelijk van omstandigheden van het 11
geval
Vereisten voor noodweer IV

(vervolg)
• Garantenstellung: in afweging mogen geobjectiveerde
capaciteiten van verdachte worden meegenomen
• Proportionaliteitstoets pleegt betrekkelijk streng te
worden toegepast (vgl. HR Bijlmer noodweer)
• Indien verdediging disproportioneel is, dan is correctie
mogelijk via noodweerexces (zie HR Bijlmer noodweer;
HR Noodweer en huisrecht)

• Hoe te beoordelen?
• Maatman van objectieve waarnemer (dus niet alleen
inzicht van verdediger)

12
Noodweerexces I

• Twee vormen
• Intensief noodweerexces: disproportioneel optreden in
de noodweersituatie
• Extensief noodweerexces: ‘te lang doorgaan’ en
‘natrappen’ HR Noodweer en huisrecht: mogelijk in fase 2

• Vereisten
• Noodweersituatie die noopt(e) tot een verdediging
(‘noodzakelijke verdediging’)
– Omvat zowel aanwezige aanranding als net afgelopen aanranding
– Geen subsidiariteitsprobleem aanwezig (dus geen reëel alternatief
voorhanden)
– Want dan geen noodzakelijke verdediging
• Door noodweersituatie ontstaat hevige
gemoedsbeweging
– Vrees, angst, radeloosheid, boosheid en/of drift
13
Noodweerexces II

(vervolg)
– HR Noodweer en huisrecht: geen hevige gemoedsbeweging en
verdachte handelde in zekere mate van rationaliteit en
doelgerichtheid, dat is ‘een bepaalde mate van berekening’
– Eerste causaliteitseis: de aanranding moet direct de emotie
opwekken
• Overschrijding van de grenzen van de verdediging
door de hevige gemoedsbeweging
– Tweede causaliteitseis: De overschrijding van de grenzen van de
verdediging (lees: het strafbare feit) moet het onmiddellijk
gevolg zijn van de hevige gemoedsbeweging
– HR Overzichtsarrest: andere factoren mogen hebben bijgedragen
en HR geeft een aantal relevante omstandigheden
– Normatief oordeel: welke overschrijding is aanvaardbaar?

14
Noodweer(exces) en culpa in causa

• Twee grondvormen
• Treffen van bepaalde voorzorgsmaatregelen tegen
dreigende aanrandingen die daardoor escaleren
- HR Bijlmer noodweer: vuurwapen bij zich steken
• Zelf bewust de confrontatie opzoeken
- HR Taxichauffeurs: niet-betaalde taxirit gaan innen

• Gevolg van aanwezigheid culpa in causa?

• Culpa in causa belet meestal beroep op noodweer(exces),
maar dat hoeft niet (HR Taxichauffeurs; HR
Overzichtsarrest)
• Culpa in causa is een correctie op noodweer(exces)
• Dus: Eerst nagaan of sprake is van noodweer(exces), dan
pas eventuele culpa in causa beoordelen
15
 Afsluitend
• Strafuitsluitingsgronden zijn essentieel voor een
rechtvaardig en menselijk strafrecht
• Strafuitsluitingsgronden demonstreren strafrechtelijke
aansprakelijkheid op het scherpst van de snede
• Daarom strikte wettelijke en jurisprudentiële
toepassingsvoorwaarden
• Daarom geven ze ook vaak aanleiding tot discussie

• Volgende week:
• Hoorcollege op maandag 22 januari alleen van 13.15-
15.00u in Theatron
• Hoorcollege van Lucia de Berk en Stijn Franken in plaats
van workshop, alleen op donderdag 25 januari van 16
17.15-19.00u in Theatron