Ekološki aspekti u projektovanju

individualnih stambenih
Profesor: Dr Dušan Vuksanović
objekata na selu Asistenti: Mr Irena Rajković
(oblast primorja, zaleđa, kontinentalne i Mr Sanja Paunović-Žarić
Studenti: Ksenija Rakočević 13/16
planinske oblasti) Jelena Živković 49/16
1. UVOD

Cilj istraživanja jeste upoznavanje sa

tradicionalnom arhitekturom Crne Gore
uslovljenom različitim klimatskim
karakteristikama, kako bi je kao takvu mogli
shvatiti i transponovati, kao nešto što je stalno i
nepromjenljivo ali u skladu sa razvojem
materijala današnjice.
Analizirana je tradicionalna arhitektura tri
karakteristične regije Crne Gore – Primorje,
kontinentalna i sjeverna regija, kao i tema
transpozicije karakteristika tradicionalne seoske
kuće u savremenoj arhitekturi. Identifikovane su
bioklimatske odlike narodnog graditeljstva,
analiza odgovora naselja i/ili kuća u okviru
jednog regiona, i njihove vrijednosti za gradnju
današnjice. Postavlja se pitanje: u kojoj mjeri i
na koji način možemo i trebamo koristiti poruke
i pouke narodnog neimarstva u savremenoj
arhitekturi da bismo sačuvali identitet mjesta, a
u isto vrijeme stvarali arhitekturu koja je
proizvod savremenih koncepata i tendencija?
1. GEOGRAFSKE I KLIMATSKE KARAKTERISTIKE
CRNE GORE

Crna Gora je područje visokih planina i prostranih

visoravni, uskih i dubokih riječnih dolina i malih dijelom
niskih polja. U ukupnoj površini teritorije oko 90%
sačinjavaju prostori iznad 200 metara nadmorske
visine, a samo 45% teritorije je na nadmorskoj visini
ispod 1000 metara. Razuđeno razvijen reljef, sa čestim
promjenama, zajedno sa specifičnim geološko-
tektonskim oblicima, uslovio je da se u okviru teritorije
Crne Gore formiraju kontrasne regionalne cjeline, u
kojima su se razvijali određeni tradicionalni stilovi
života sa posebnostima.

Slika 1. – Geografski regioni na teritoriji Crne Gore

l – Primorje
ll – Crnogorski kras
lll – Visokoplaninski svod
lV – Starovlaška visija
3. UTICAJ EKOLOŠKIH PRINCIPA NA RAZVOJ
TRADICIONALNE ARHITEKTURE

Prvobitna naselja su nastajala pod snažnim uticajem

lokalnih topografskih uslova i
posebnih prirodnih dominanti u okruženju. U ekstremno
nepovoljnim klimatima i sam
prostorni koncept naselja bio je orjentisan ka ublažavanju
neželjenih efekata lokalnog
klimata. Na način građenja i oblikovanja ovih naselja
značajno su uticale mogućnosti Slika 2. – Prostorne matrice naselja formirane upravno na izohipse:
a) Gornji Stoliv, b) Rafailovići
korišćenja raspoloživih prirodnih materijala (drveta,
kamena, gline) kao gotovih
„elemenata“ za građenje.
Bioklimatski uticaji pri građenju naselja jesu tlo, vode,
reljef, klima i vegetacija.
Principi zasnivanja i oblikovanja naselja su:
- Izbor lokacije
- Orijentacija
- Prilagođavanje morfologiji tla
- Tip i oblik prostorne organizacije
Slika 3. – Prilagođavanje morfologiji tla
4. PROSTORNA ORGANIZACIJA, OBLIKOVANJE, I
MATERIJALIZACIJA SEOSKE KUĆE NA PRIMORJU

U primorju i karstnoj oblasti kamen nesumnjivo

predstavlja element regionalne prepoznatljivosti u
graditeljskom smislu.
Pregradni zidovi se izvode u varijantama lakih
konstrukcija od drveta. Prozorski otvori su malih
dimenzija koji predstavljaju opravdano rješenje za ljetnje
toplotne uslove. Postoje dva tipa krova – jednovodni i Slika 4. - Masivni zidovi kuća starijeg tipa
dvovodni. Ukoliko je jednovodni kosina prati padinu, a
dvovodni krov je karakterističan za ravan teren.
Dominantan krovni pokrivač duž cjelokupnog
Crnogorskog primorja je ćeramida (kamene ploče -
škrljici).
Tipična međuspratna konstrukcija se sastoji od pritesanih
drvenih greda, a pod je od dasaka.
Gradjene su obično kuće spratnosti P+2, gdje je jedan
sprat sačinjavao jednu prostoriju.
Slika 5. – Presjek kroz objekat
5. PROSTORNA ORGANIZACIJA, OBLIKOVANJE, I
MATERIJALIZACIJA SEOSKE KUĆE U
KONTINENTALNOJ REGIJI

Potporni zidovi, ograde i sporedni objekti zidani su u

suvom neobrađenom kamenu sa debljinama do 1 m.
Zidovi spratnih kuća su najčešće od pritesanih blokova u
kreču ili krečnom malteru sa debljinama od 50-80 cm.
Nagib krovne ravni se kreće od 20-30 stepeni. Prozori su
malih dimenzija. S obzirom da oluka nema, kanalice na Slika 6. – Kuća postavljeno paralelno izohipsama

vijencu su prepuštene 15-20cm. Tipičan krovni pokrivač

danas predstavlja falcovani crijep, kojem je prethodila
ćeramida.
Kada je kuća dužom stranom paralelna sa izohipsama,
ekonomsko prizemlje je ispod cijele kuće. Međuspratna
konstrukcija je drvena, dok se samo ispod ognjišta javlja
kameni svod – volat.
Kada je kuća dužom stranom upravna na izohipse, u
prizemlju se javlja poluetaža – pristup kući u dva nivoa.

Slika 7. – Kuća postavljena upravno na izohipse

6. PROSTORNA ORGANIZACIJA, OBLIKOVANJE, I
MATERIJALIZACIJA SEOSKE KUĆE U SJEVERNOJ
REGIJI
Slika 8. – Prizemljuša

Tradicionalna arhitektura ovih predjela prepoznatljiva je

po drvetu, kao osnovnom materijalu zidova i krovnih
pokrivača. U cilju izbjegavanja neposrednog dodira
drveta sa tlom, koristi se kamen. Karakteristični su strmi Slika 9. - Kula
četvorovodni krovovi sa drvenim pokrivačima (45 i 60
stepeni), čiji je nagib proistekao iz zimskog režima
padavina. Složena geometrija šindre usmjerava pritisak
vjetra naviše.
Gradi se upravno na izohipse zbog terena u nagibu.
Nema prozora, osvjetljene je kroz vrata.
Radi se o razbijenom tipu sela.
Tipovi kuće su: prizemljuša, kuća na ćelicu, kula i koliba.

Slika 10. – Kuća na ćelicu

7. POUKE I INSPIRACIJE U TRADICIONALNOJ
ARHITEKTURI
Slika 11. – Transponovanje tradicionalne kuće
Iako graditeljska tradicija ima svoj vlastiti kod, ona se ne
može razumjeti izvan vlastitog konteksta. Bez obzira da
li su u pitanju urbani ili ruralni kontekst, građevine
prošlosti kristalizuju vrijeme, njegovu tehnologiju,
nazore, ukus i kulturu. Nasljeđe Crne Gore je izvor na
kome se uči fundamentalna logika ljudskog i
graditeljskog ponašanja u pejzažu, ali i istovremeno
veoma kompleksna uslovljenost između socijalne
strukture zajednice, porodice, polova i organizacije
prostora.
Mnogi od kvaliteta vernakularne arhitekture s pravom se
prepoznaju kao bioklimatski, imajući u vidu sve faze u
postupku narodnog graditelja, od izbora lokacije do
detalja otvora ili strehe.

Slika 12. – Princip transponovanja

8. PROCES BIOKLIMATSKOG PROJEKTOVANJA
VERNAKULARNA ARHITEKTURA KAO NOVA
BIOKLIMATSKA PARADIGMA

Bioklimatske parametre – uticaje, sačinjavaju faktori

podneblja na određenoj lokaciji: klima, tlo, reljef, vode,
vegetacija. Predmet analize su odgovori anonimnog
narodnog graditelja kao rezultat procesa prilagođavanja
u kojem su ublažavani negativni, a pospješivani pozitivni
uticaju lokacije.
U duhu sa bioklimatskim pricipima sistematizovani
odgovori narodnih kuće – koncepti, principi, modeli, kao i
konkretna rješenja čine riznicu duhovnih – informacijskih
obrazaca za savremenu bioklimatsku arhitekturu, ali ne
kao gotovo i recepti, već transformisani i usklađeni sa
današnjim potrebama i tehnologijom.

Slika 13. Primjena elemenata tradicije sa novim materijalima

9. MODELI TRANSPONOVANJA KARAKTERISTIKA
TRADICIONALNE ARHITEKTURE U SAVREMENOJ
ARHITEKTURI

9.1 PAŠTROVSKA KUĆA

U konceptu paštrovske kuće, kao primorske, dominantna

je prilagođenost ljetnjim toplotnim uslovima. Predloženi
model paštrovske kuće podrazumijeva kuću u nizu od
pet identičnih cjelina. Inovacije u odnosu na Slika 14. – Osnova prizemlja
tradiocionalni model su višeslojne i moguće ih je
definisati u nivou oblikovanja, materijalizacije, funkcije,
instalacije. U suterenu se nalaze konoba, sauna,
kupatilo, kotlarnica, terasa i bašta. U prizemlju se nalaze
dnevni boravak, kuhinja, wc, garderoba, lođa i terasa. Na
prvom spratu se nalaze dvije spavaće sobe i dva
kupatila.
Oblikovna matrica kod priloženog modela je ista kao na
starim uzorima. U konkretnom slučaju to podrazumijeva
jednovodan krov i redukovan osnovni volumen objekta.
Na južnoj fasadi terasa u nivou prizemlja prodire u kuću,
oslobađajući poluzatvoreni prostor lođe. Osnovni Slika 15. Presjek objekta kroz teren
konstuktivni materijal je armirani beton, sa izuzetkom
drvenog ili metalnog stepeništa. Materijalizacija fasade
9.2. CRMNIČKA KUĆA

Osnovna morfološka podjela tradicionalne crmničke kuće

na kuću paralelnu izohipsama i kuću upravnu na
izohipse, definisala je i polaznu tačku transponovanja
tradicionalne arhitekture kroz ta dva pravca.
Crmničku kuću paralelnu izohipsama je moguće
rasklopiti na primarne geometrijske elemente koji se
jednostavno ponovo sklapaju, zadržavajući primarnu
formu.
Južna strana objekta osmišljena je “otvorenije” kako bi Slika 16. Crmnička kuća upravna na izohipse
akumulirala sunčevu energiju u zimskom periodu, dok bi
se u ljetnjem period regulisala adekvatnim zastorima.
Traka otvora ispod krovne strehe omogućava ventiliranje
objekta, a centralno postavljen dimnjački kanal ostavlja
mogućnost za centralizovanje sistema grijanja kroz obje
etaže.
Crmničku kuću upravnu na izohipse – osnovna ideja
transponovanja bila je arhetipsko tumačenje kuće kao
bedema, zaklona, skrovišta. Cilj je da se kontrolisanim
uvodjenjem svjetla, gotovo nepromijenjenom
proporcijom, tradicionalnim materijalima i u enterijeru,
zadrži duh - atmosfera nekadašnje kuće, bez obzira na
Slika 17. Crmnička kuća paralelna izohipsama
promjenu funkcije unutar nje. U prizemlju kuće
9.2. DURMITORSKA KUĆA

Neekonomično je i ekološki potpuno neprihvatljivo

graditi kuću od punog drveta a krov od šindre, što danas
više nema smisla. Različita orijentacija objekata, kao
posledica lociranja uz put, rješava se postavljanjem
staklenih površina i otvora na kući pretežno ka jugu i
jugoistoku, što je dodatno olakšano staklenom baštom u
prizemlju objekta, koja se pruža na dvije strane. Ključ
njene energetske samoodrživosti leži u maksimalnom
Slika 19. Osnova prizemlja, osnova sprata, presjeci
iskorišenju prirodnih izvora energije – sunca i vetra.
Direktno – upotrebom staklenih površina, orijentisanih
ka jugu, koje sa drvenim panelima u pozadini formiraju
Trombov zid, prouzrokujući efekat staklene bašte.
Indirektno zagrijavanje – upotrebom solarnih panela -
foto-ćelija, koje preko toplotnog razmenjivača prenose
toplotnu energiju u rezervoar sa vodom.
Energija vjetra: U cilju što boljeg iskorišenja
aerodinamičkih potencijala zadate lokacije na krovu je
konstruisana “badža” koja usmerava i pojačava vetar na
Aero – rotor.
Slika 20. Sistem grijanja i hlađenja
10. ZAKLJUČAK

Današnja gradnja zanemaruje elementarne kategorije

biološke sredine: sunce, vazduh, vodu, floru i faunu, pa
samim tim i čovjeka.
Danas tu arhitekturu poštujemo, jer su ti primjeri
gradnje još uvijek primjenjivi i poštovanje prototipa
predstavlja najpogodniji način opstanka ruralne
arhitekture. Pospješivanjem i unapređivanjem modela
tradicionalne arhitekture u Crnoj Gori, uz korišćenje
novih i savremenijih materijala, uz prisustvo tehnologije
stvaramo savremeni izraz ruralne arhitekture.