Rośliny lądowe.

1) Porównanie warunków życia roślin w wodzie i na lądzie

oraz wskazuje cechy roślin, które umożliwiły im
opanowanie środowiska lądowego;

2) Cechy charakterystyczne mszaków, widłaków,

skrzypów, paproci oraz roślin nago- i okrytonasiennych,
opis zróżnicowania budowy ich ciała, poszczególnych
organów i ich funkcje;

3) Porównanie przemiany pokoleń (i faz jądrowych) grup

roślin wymienionych w pkt 2, wskazanie na stopniową
redukcję pokolenia gametofitu w trakcie ewolucji
na lądzie;
PRZEDSTAWICIELE MSZAKÓW
• MECH • MECH PŁONNIK
TORFOWIEC
PRZEDSTAWICIELE MSZAKÓW

• PRĄTNIK • TORFOWIEC
BŁOTNY
PRZEDSTAWICIELE MSZAKÓW

• WIDŁOZĄB • PŁASKOMERZYK
WIELOSZCZECIN KĘDZIERZAWY
OWY
TORFOWISKA
 BUDOWA i CYKLE
ROZWOJOWE MSZAKÓW
 Mszaki to grupa roślin,
charakteryzujących się przemianą
pokoleń z dominacją gametofitu.

Dział botaniki badający mszaki to

briologia.
 Charakterystyka ogólna mszaków

Lądowe rośliny tkankowe, prymitywne organowce

W cyklu życiowym pokoleniem dominującym jest gametofit
(pokolenie haploidalne)
Gametofit często jest wieloletni i zróżnicowany morfologicznie
(łodyżka, listki, chwytniki, brak korzeni); u porostnicowych gametofit
ma postać płatowatej plechy
Sporofit jest mniejszy, zwykle zamiera po wytworzeniu zarodni i
rozprzestrzenieniu się zarodników
Brak typowej tkanki przewodzącej (drewna i łyka) – dletego nie
zaliczane są do roślin naczyniowych
Rośliny zarodnikowe
Budowa mszaków
zarodnia

bezlistna łodyżka
Sporofit

ulistniona łodyżka
Gametofit

chwytniki
Podział mszaków
• Mchy
- prątniki, mchy właściwe
- torfowce
• Wątrobowce
• Glewiki
Płonnik strojny Mchy właściwe

Żurawiec falisty

Drabinowiec mroczny
Są to samożywne rośliny lądowe.
Stanowią grupę przejściową między
plechowcami (roślinami nie wykształcającymi
tkanek) a organowcami (roślinami o budowie
tkankowej, których ciało wykazuje zróżnicowanie
na łodygę, liście i korzeń, a więc paprotnikami
i roślinami nasiennymi).

Wykazują one wyraźną przemianę faz

jądrowych związaną z przemianą pokoleń
różniących się nie tylko sposobem rozmnażania,
ale również budową i sposobem życia.
 BUDOWA GAMETOFITU
Gametofit jest podstawową rośliną mszaków.
Jest to zwykle roślina wieloletnia. Powstaje on
z haploidalnego zarodnika i przechodzi przez
stadium młodociane zwane splątkiem. Splątek
jest zazwyczaj krótkotrwały i ginie wkrótce po
wytworzeniu właściwego gametofitu. Gametofit
ma postać ulistnionej łodyżki (gametofor),
prostej lub rozgałęzionej, dorastającej kilkunastu
centymetrów wysokości. Do podłoża roślina ta
jest przytwierdzona chwytnikami (ryzoidami),
którymi może również pobierać wodę wraz z
solami mineralnymi.
ROZMNAŻANIE GAMETOFITU
• Rozmnażanie gametofitu
odbywa się wegetatywnie
za pomocą różnych
rozmnóżek oraz płciowo.

Wątrobowiec porostnica
wielokształtna. a - gametofit, b -
trzonek z rodniami, c - zbiorniczek z
rozmnóżkami
(Ryc. A. Rusinska)
• Płciowymi organami męskimi są maczugowate
plemnie (anterydium) okryte wielokomórkową
(ale jednowarstwową) ścianą i zawierające w
swym wnętrzu liczne plemniki opatrzone
wiciami.
• Organami żeńskimi są butelkowate rodnie
również mające ścianę wielokomórkową. Tym
właśnie różnią się one od lęgni plechowców,
które są jednokomórkowe i okryte tylko ścianą
komórkową. W dolnej części rodni znajduje się
komórka jajowa.
U gatunków jednopiennych rodnie i plemnie
występują na tym samych osobnikach,
u dwupiennych - na różnych.
 Niekiedy zebrane są one
w rodniostany lub plemniostany
 Proces płciowy zachodzi tylko
w obecności wody gdyż gamety męskie
(plemniki) mogą poruszać się tylko
w środowisku wodnym, w którym
przepływają z plemni do rodni.
Plemniki „przywabiane” są przez rodnię
za pomocą różnych substancji
chemicznych (chemotaksja - m. in.
kwasu jabłkowego) wydzielanych w jej
górnej części (szyjce).
BUDOWA i ROZMNAŻANIE SIĘ
SPOROFITU
Z zygoty powstaje roślina diploidalna będąca
sporofitem. Sporofit rozwija się początkowo wewnątrz
rodni, wrastając dolna częścią (tzw. stopą) w gametofit.
Rozrastający się sporofit rozrywa rodnię i wyrasta ponad
nią, dźwigając na szczycie zarodnię, w której powstają
zarodniki. Są one haploidalne, gdyż podczas ich
tworzenia się zachodzi mejoza. U niektórych mszaków
(mchów właściwych i pewnych wątrobowców) zarodnia
osadzona jest na długim, bezlistnym trzonku (seta).
Dojrzała zarodnia otwiera się w różny sposób,
a wysypujące się z niej zarodniki padają na podłoże,
gdzie kiełkują i tworzą splątki.
Budowa morfologiczna
mszaków na
przykładzie płonnika
pospolitego:
1 - sporofit (2n),
2 - gametofit (1n),
3 - czepek (1n),
4 - wieczko (2n),
5 - zarodnia (2n),
6 - seta (2n),
7 - chwytniki (1n)
1. Rycina przedstawia cykl rozwojowy
płonnika. Uporządkuj etapy cyklu
rozwojowego mchu płonnika wpisując
cyfry 2-7, oraz wyjaśnij dlaczego
płonnik zaliczamy do roślin
dwupiennych.
1-kiełkujący zarodnik tworzy splątek
......-plemniki dopływają do rodni i dochodzi
do zapłodnienia
......-rozwijający się sporofit wrasta stopą w
gametofit
......-na szczycie łodyżek tworzą się
gametangia
......-czepeczek okrywa zarodnię tworzącą
się na szczycie sety
.......-zdojrzałej zarodni wysypują się spory
.......-ze splątka wyrasta kilka ulistninych
łodyżek
WĄTROBOWCE
• Gametofit wątrobowców może mieć postać plechy albo
ulistnionej łodyżki. Przytwierdzony jest do podłoża
jednokomórkowymi chwytnikami. Plechy mogą
przybierać różne kształty. Łodyżki mogą pokładać się
lub wznosić, być wielokrotnie rozgałęzione lub proste,
dwustronnie spłaszczone. Listki są zawsze
jednowarstwowe, bez nerwu środkowego
(tak charakterystycznego dla mchów) i są zawsze
ułożone płasko wzdłuż łodyżki. Niekiedy po stronie
spodniej łodygi występuje rząd listków przekształconych
w kubkowate twory służące do magazynowania wody.
• Sporofit wątrobowców jest organizmem bardzo delikatnym i nietrwałym.
Pozostaje on w rozrośniętej, spodniej części rodni, z której zaczyna
wyrastać tuż przed wysypem zarodników. Zarodnia otwiera się przez
podłużne pęknięcia ścian lub rozpada na nieregularne fragmenty, rzadko
jest opatrzona wieczkiem. Wnętrze zarodni jest wypełnione zarodnikami
i charakterystycznymi dla wątrobowców komórkami pozbawionymi
protoplastu, zwanymi sprężycami lub elaterami. W zależności
od wilgotności powietrza skręcają się one lub rozkręcają, ułatwiając wysiew
zarodników.
• Zarodnik kiełkuje w bryłowatą masę komórek, która rozwija się
w pojedynczy gametofit. U wątrobowców brak typowo wykształconego
splątka.
Przekrój przez plechę
porostnicy
wielokształtnej.
Mimo pozornie
prymitywnej budowy
zewnętrznej gametofit
porostnicy wykazuje
wysoką organizację
budowy wewnętrznej.
Nie ma w świecie
roślin gametofitu o
bardziej złożonej
budowie.
CO WARTO ZAPAMIĘTAĆ !
• Gametofity wątrobowców mają kształt plechy
lub ulistnionej łodyżki. Ich budowa anatomiczna
może być bardzo prosta bądź niezwykle
skomplikowana - zróżnicowana na tkanki.
• Listki wątrobowców 'łodyżkowych' nie mają
żebra (nerwu). Niekiedy jeden ich rządek
przekształcony jest w organy wodonośne.
• Sporofit wątrobowców jest delikatny i nietrwały -
przez większość życia nie wydostaje się z
wnętrza rodni.
• W cyklu życiowym wątrobowców brak dobrze
wykształconego splątka.
GLEWIKI
 Dla ciekawych
Gametofit glewików ma postać tarczowatej plechy. Jego
komórki zawierają tylko jeden kubkowaty chloroplast
z pirenoidem, przypominający chloroplasty niektórych
zielenic. W komórkach podszparkowych żyją
symbiotyczne sinice. Sporofit nie ma trzoneczka,
a puszka zarodni jest silnie wydłużona i pęka dwiema
klapami; komórki jej zawierają chloroplasty. Wokół
wydłużonej kolumienki znajdują się zarodniki
pomieszane ze sprężycami. U nasady sporofitu znajduje
się tkanka twórcza (interkalarna), wskutek czego puszka
wzrasta stale, dojrzewając stopniowo od góry.
Różne cechy glewików wskazują na szczególne
ich powiązanie z innymi grupami roślin: przebieg
przemiany pokoleń jest typowy dla mszaków, stały
wzrost sporofitu jest cechą charakterystyczną następnej
grupy ewolucyjnej – paprotników, natomiast obecność
w komórkach pojedynczych chloroplastów z pirenoidami
świadczy o powiązaniach z zielenicami.
MCHY
• Gametofit mchów składa się z ulistnionej łodyżki i chwytników. Organy
te pełnią podobne funkcje jak łodygi, liście i korzenie roślin naczyniowych.
Powstają jednak w inny sposób, są też odmiennie zbudowane. Wnętrze
łodyżek mchów tworzą komórki miękiszu. Niekiedy pojawiają się
specyficzne tkanki przewodzące. Liście mchów właściwych zbudowane
są z jednej warstwy komórek. Wielokomórkowe chwytniki przytwierdzają
roślinę do ziemi. Zaopatrują ją w wodę i sole mineralne.
• Tkanki przewodzące mchów zbudowane są głównie z martwych,
wydłużonych komórek - hydroidów, pełniących takie funkcje jak naczynia
w drewnie roślin naczyniowych. Czasem wokół wiązki hydroidów biegnie
tkanka przewodząca zbudowana z żywych komórek - leptoidów -
o budowie przypominającej bardzo prymitywne łyko.
• Sporofit mchów jest organizmem stosunkowo trwałym (u niektórych
gatunków może żyć nawet do 3 lat); zawsze jednak jest uzależniony
od gametofitu i ściśle z nim związany. Początkowo sporofit rozwija się w
rodni. W miarę wzrostu przerywa on jej ścianki i rosnąc podnosi na sobie jej
górną część jako tzw. czapeczkę, ochraniającą młodą zarodnię. Dojrzały
sporofit składa się ze stopy łączącej go z gametofitem i sety, na której
wyniesiona jest zarodnia. W środku zarodni znajduje się, charakterystyczna
dla mchów, kolumienka. Zarodnia zamknięta jest wieczkiem. Odpada ono
po dojrzeniu zarodników, otwierając zarodnię i umożliwiając ich wysyp.
• Zarodnik kiełkuje w nitkowaty bądź plechowaty zaczątek gametofitu, zwany
splątkiem.
• Po odpadnięciu wieczka brzeg powstałego otworu otaczają zębiaste
wyrostki, tzw. ozębnia. Gdy jest mokro, składają się one do środka zarodni
uniemożliwiając wysyp zarodników, które w wilgotnym powietrzu zlepiałyby
się i nie mogły oddalić od macierzystych roślin.
 CO WARTO ZAPAMIĘTAĆ!
• Gametofit mchów ma postać ulistnionej
łodyżki z chwytnikami. U niektórych
mchów gametofit może mieć
zróżnicowaną na tkanki budowę
anatomiczną.
• Dojrzały sporofit składa się ze stopy, sety
i zamkniętej wieczkiem zarodni. Może
rozwijać się i żyć nawet kilka lat.
• Zarodnik kiełkuje w splątek, który jest
zaczątkiem gametofitu.
 TORFOWCE

Mech torfowiec
 Torfowce są bardzo wyspecjalizowanymi mchami, dzięki
którym istnieją osobliwe formacje roślinne - torfowiska
• Torfowce są mchami o szczególnej budowie gametofitu. Łodyżka
torfowca ma zdolność nieograniczonego wzrostu, przy czym rośnie
tylko jej część wierzchołkowa, dolna zaś stopniowo obumiera
i butwieje. Liście wyrastają na gałązkach bocznych i bezpośrednio
na łodydze. Zbudowane są z jednej warstwy komórek, wśród
których możemy wyróżnić zielone komórki asymilacyjne i tzw.
komórki wodonośne.
• Komórki te są duże, martwe, a ich ściany są silnie zgrubiałe
i porowate. Podobne komórki wykształcają się też na łodyżce.
Dojrzałe torfowce nie mają wiązek przewodzących ani chwytników.
• Rodnie i plemnie torfowców wyrastają w szczytowej części
gametofitu na bocznych gałązkach, dzięki temu nie jest hamowany
ciągły wzrost głównej łodyżki.
Sporofit torfowców ma bardzo krótką setę. Na jej szczycie znajduje
się duża, kulista zarodnia otwierająca się wieczkiem.
• W zarodni torfowców nie ma ozębni. Po dojrzeniu zarodników
kolumienka pęcznieje. Dzięki temu w zarodni zaczyna wzrastać
ciśnienie, pod wpływem którego odrywa się wieczko i zarodniki
zostają wyrzucone. Kiełkują one w plechowate splątki. Splątek
torfowców może rozmnażać się wegetatywnie, wytwarzając
nitkowate wyrostki, z których rozwijają się nowe, plechowate splątki.
Młode gametofity przytwierdzają się do podłoża chwytnikami, które
po pewnym czasie zanikają.
 Torfowce, torfowiska, człowiek i historia
• Dzięki dużej ilości komórek wodonośnych torfowce posiadają
olbrzymią zdolność chłonięcia wody - mogą jej zmagazynować
nawet 25 razy tyle, ile same ważą. W naturze rosną zawsze
gromadnie, tworząc zwarte, nasycone wodą płaty. Można je spotkać
w wilgotnych borach sosnowych i świerkowych.
• Największą rolę w przyrodzie i gospodarce człowieka odgrywają
torfowce budujące niezwykłe zbiorowiska roślinne - torfowiska.
W silnie wilgotnych miejscach, gdzie stale gromadzi się woda, np.
w dolinach powoli płynących, meandrujących rzek, pozbawionych
odpływu zagłębieniach terenu, przy płytkich brzegach leśnych jezior
o czystej wodzie torfowce znajdują znakomite warunki rozwoju.
Rosną szybko (przybywa im około 6 cm długości rocznie) i równie
szybko się rozmnażają. Pokrywają one swe siedliska grubym, stale
narastającym kożuchem nasączonym wodą. Jednocześnie dolne
części roślin obumierają i w wysyconym wodą, pozbawionym tlenu
środowisku, przy udziale grzybów i bakterii, ulegają powolnemu
rozkładowi. Powstaje z nich torf - masa w różnym stopniu
rozłożonych części roślin, wysycona szczególnymi związkami
organicznymi i mineralnymi (tzw. humusem), o kwaśnym odczynie,
wiążąca duże ilości wody.
 CO WARTO ZAPAMIĘTAĆ!
• Gametofity torfowców mają zdolność
nieograniczonego wzrostu.
• Dojrzałe gametofity torfowców nie mają
chwytników ani tkanek przewodzących.
• Torfowce mają dużą zdolność
magazynowania wody dzięki obecności
komórek wodonośnych w liściach i na
łodydze.
• Dzięki torfowcom powstały niezwykłe
formacje roślinne zwane torfowiskami.
• Torf wykorzystywany jest ponadto w ogrodnictwie jako
dodatek spulchniający ziemię, w lecznictwie -jako tzw.
borowina oraz do wyrobu leków; wyciągi z torfu są także
podstawowym składnikiem niektórych kosmetyków.
• Torf ma właściwości konserwujące. Wiele znalezisk
archeologicznych miało miejsce na terenach dawnych
lub jeszcze istniejących torfowisk, gdzie w bardzo
specyficznych warunkach, przy braku tlenu, w obecności
kwasów organicznych, zachowały się niemal nie
naruszone ciała zwierząt i ludzi z dawnych epok.
Pokłady torfu kryły m.in. gród w Biskupinie (Kujawy) -
niezwykły archeologiczny wizerunek codziennego życia
ludzi sprzed ponad 2,5 tysiąca lat.
MCHY WŁAŚCIWE czyli
PRĄTNIKOWCE
 Prątniki (mchy właściwe) są mchami najczęściej
spotykanymi wśród roślin dna lasu
• Gametofit prątników składa się z ulistnionej łodyżki i
chwytników. Wzdłuż, zbudowanych z jednej warstwy
komórek, blaszek liści biegnie zwykle pasmo kilku
warstw komórek, zwane żebrem lub nerwem.
• Stanowi ono tkankę przewodzącą liścia, nie łączącą się
jednak z wiązką przewodzącą łodygi. Sporofit ma dobrze
wykształconą setę, zaopatrzoną w wiązki przewodzące,
rozwijającą się na długo przed wykształceniem się
zarodni. Zarodnia, wyniesiona wysoko nad gametofit, ma
stosunkowo złożoną budowę wewnętrzną. Otwiera się
wieczkiem.
• Z zarodnika kiełkuje nitkowaty, wielokomórkowy splątek.
Daje on początek wielu ulistnionym łodyżkom.
 CO WARTO ZAPAMIĘTAĆ!
• Gametofit mchów właściwych zróżnicowany jest
na łodyżkę, liście i chwytniki. W jego budowie
anatomicznej można wyróżnić prymitywne tkanki
przewodzące.
• Blaszki liści prątników mają żebro (nerw
środkowy) - charakterystyczne zgrubienie
powstałe z tkanki przewodzącej.
• Mchy właściwe są głównym składnikiem warstwy
mszystej dna lasów i jednym z elementów
warunkujących równowagę ekologiczną tych
zbiorowisk.
 Prątniki i lasy
• Prątniki występują w wielu różnorodnych siedliskach. Można je
spotkać na nagich skałach, korze drzew (w krajach tropikalnych
nawet na liściach), porastają betonowe chodniki i eternitowe
pokrycia dachów. Są jednymi z pionierskich roślin zasiedlających,
wykorzystujących i przekształcających nieprzyjazne dla roślin
wyższych środowiska. Rosną także w wodzie, zarówno bieżącej, jak
i stojącej. Nie ma ich jedynie w morzach, a na terenach zasolonych
występują niezwykle rzadko.
• Najczęściej jednak mchy właściwe spotkać można w najniższym
piętrze lasów iglastych i (w mniejszym stopniu) liściastych, gdzie
budują tzw. warstwę mszystą. Rola mchów w życiu lasu jest
ogromna - magazynują one w swych darniach wodę, przyczyniając
się do powstania specyficznego leśnego mikroklimatu, niezbędnego
do funkcjonowania tych olbrzymich, niezwykle złożonych formacji
roślinnych. Zatrzymując wodę leśne mchy sprawiają, że nawet po
długotrwałych, intensywnych opadach nie spływa ona natychmiast
do rzek, lecz przesiąka do nich stopniowo - poziom wód nie podnosi
się wówczas tak szybko, niknie groźba gwałtownych powodzi.
Warstwa mchów i butwiejącej ściółki stanowi też środowisko życia
olbrzymiej liczby pierwotniaków, grzybów oraz zwierząt
bezkręgowych (np. wrotków, nicieni, różnych stawonogów czy
ślimaków) i drobnych kręgowców (np. żab, jaszczurek, gryzoni).
 Znaczenie mszaków
Mszaki są roślinami pionierskimi. Tworzone przez nie darnie
zmniejszają parowanie gleby i zabezpieczają przed wymyciem i
wywianiem.
Torfowiska wpływają na klimat poprzez wiązanie dużej ilości wody.
Torf jest także wykorzystywany przez człowieka jako materiał opalowy,
do wyrobu tektury, płyt izolacyjnych, surowiec do otrzymywania gazu
palnego, nawóz, a także w medycynie do kąpieli borowinowych i przy
wyrobie leków.