BAHAN AJAR

Matematika Teknik Kimia

(Transformasi Laplace)
oleh
M. Hendra S Ginting, S.T, M.T.
Departemen Teknik Kimia.
Fakultas Teknik USU.
Medan
2015
Pendahuluan
Tujuan Instruksional Khusus
Dapat memahami penggunaan
transformasi laplace dalam
menyelesaikan persamaan diferensial
Transformasi Laplace
Suatu model untuk menyelesaikan
suatu persamaan diferensial dan
masalah nilai awal serta nilai batas
Defenisi Transformasi Laplace

L F (t )   e  st.F (t ) dt  f ( s)
0
dimana f(s) adalah variabel s disebut
transformasi laplace dari fungsi asal f(t)
Proses penyelesaian
persamaan rumit diketahui
ditransformasikan menjadi persamaan
sederhana persamaan pembantu
persamaan pembantu disesuaikan
semata-mata dengan manipulasi
aljabar
Penyelesaian pers pembantu adalah
dengan mentransformasikan kembali
untuk memperoleh penyelesaian dari
masalah yang diberikan
Transformasi laplace dari beberapa
fungsi
1. F (t )  1

L F (t )   e  st
.F (t ) dt
0

L  1  e
 st
.1 dt
0
 
L  1   e  st
.dt  ?
0
 

e
 st
.dt    e .d  st    e
1
s0
 st 1  st
s
 
t 
t 0
0
t 

1 1 
e .dt    st 
 st

0
se  t 0

1 1 1 
e .dt      0 
 st

0
se e 

1  1 1
e
 st
.dt     
0
s   1

1  1 1
.dt        0  1 
1 1
e
 st

0
s   1 s s
sehingga

L F  1 
1
dan s  0
s
L F  k  
k
dan s  0
s
k adalah konstanta
2. F (t )  t

L F (t )   e  st.F (t ) dt
 0
L t   e  st
.(t ) dt
0


e
 st
.t dt  ?
0

misalkan u  t du  d t  du  dt

e
 st
dv  dt
1
v  e  st
dt   e  st
d ( st )
s
 1
e
 st  st
v dt   e
s
maka
 t  
 1  st   1  st 
0 e .t dt  t   s e t 0  0   s e  dt
 st

 t  

 e  d  st 
 1  st  1
0 e .t dt  t   s e t 0  s 2
 st  st

0
 t 
 1  st  1  st
0 e .t dt  t   s e t 0  s 2 e
 st
  t 
t 0

 t  t 
1 1  1 1 
0 e .t dt  s   t e st   s 2  e st 
 st

t 0 t 0

1  1 1 1 1

1 
0 e .t dt  s    e    0 e 0   s 2  e   e 0 
 st


1  1 1 1
0 e .t dt  s  0  01  s 2    1   s 2
 st 1
L (t )  2
1
s
sehingga
L F t   2 dan s  0
1
s

L F kt   2 dan s  0
k
s

k adalah konstanta
3. F (t )  t n


L F (t )   e  st. F (t ) dt
0

L t    e
n  st
.t n
dt
0
bukti


e
 st
. t dt  ?
n

0
x dx
misal x  st t dt 
s s
t 0x0
t x
  n
 x  dx
0 e . t dt  0 e .  s  s
 st n x

 n 
 1  1 x n
0 e . t dt   s  . s 0 e . x dx
 st n

 
1
e e
 st x
. t dt 
n
n 1
n
. x dx
0
s 0


1
n!
0 e . t dt  s n1 .n ! s n1
 st n
4. F (t )  sin at

L F (t )   e  st. F (t ) dt
0

L sin at   e  st. sin at dt
0

gunakan rumus
e ax
a sin bx  b cos bx 
e dx 
ax
. sin bx
a b
2 2


e  st
 s sin at  a cos at  t 
0 e . sin at dt 
 st
|t 0
s a
2 2
 e  s  s sin a  a cos a  e  s 0  s sin a 0  a cos a 0 


e
 st
. sin at dt  
0
s a
2 2
s2  a2

e  s  s sin a  a cos a   e  s 0  s sin a 0  a cos a 0 



e
 st
. sin at dt 
0
s2  a2

0  (1) 0  a 

a
e
 st
. sin at dt   2
0
s a
2 2
s a 2

sehingga

L sin at   e  st a
. sin at dt  2 so
0
s  a2
L sin at  2
a
so
s  a2
5. F (t )  cos at

L F (t )   e  st. F (t ) dt
0

L cos at   e  st. cos at dt
0

gunakan rumus
e ax a cos bx  b sin bx 
 . cos bx dx 
ax
e
a2  b2

e  st
 s cos at  a sin at  |t 
e
 st
. cos at dt  t 0
0
s a
2 2

s
e
 st
. cos at dt  2
0
s  a2

L cos at  2
s
a0
s  a2

6. F (t )  sinh at

L F (t )   e  st. F (t ) dt
0

L sinh at   e  st. sinh at dt  ?
0
 at
e e
at
ingat sinh at 
2
  
 e at
 e  at

0 e .sinh at dt  0 e  2 dt
 st  st

 
 st 1
0 e .sinh at dt  2 .0 e  e
 st  at
 st  at
dt 
  
1 t  s  a  1 t  s  a 
0 e .sinh at dt  2 0 e dt  2 0 e dt
 st

  

 .sinh at dt  
e  st 1
 e t  s  a 
d s  a  
1
 e t  s  a 
d s  a 
0
2s  a  0 2s  a  0

1 t  s  a  1  t  s  a t  
e
 st
. sinh at dt   e  e
2s  a  2s  a 
t 0
0
 
1 1 s a  1   s  a  
0 e .sinh at dt  2   s  a  e  s  a  e
 st



1 1 0s a  1 0 s  a  
   e  e 
2  s  a  s  a  

1 1 1  1   2a 
0 e .sinh at dt   2   s  a   s  a     2  s 2  a 2 
 st


a
0 e .sinh at dt  s 2  a 2
 st
 
L sinh at   e  st a
. sinh at dt  2 ;s  | a |
0
s a 2

7. F (t )  cosh at

 
L F (t )   e . F (t ) dt
 st

0

L cosh at   e  st. cosh at dt  ?
0
e at  e  at
ingat cosh at 
2

maka L cosh at  2 2 s  0

s
s a
8. F (t )  e at

L F (t )   e  st
. F (t ) dt
0

L e    e
at  st
. e dt  ?
at

0
 
t  s  a 
 
 st
e . e at
dt  e dt
0 0


1  t  s  a t  
e
 st
. e dt  
at
e t 0
0
sa

1   s  a   1 0 s  a  
e
 st
. e dt  
at
e  e 
0
sa  sa 

1
e
 st
. e dt 
at

0 
sa
L e    e
at  st
. e dt 
at 1
sa
s | a |
0

9. F (t )  e  at

L F (t )   e  st. F (t ) dt
0

 
L e  at   e  st. e  at dt  ?
0
dengan cara yang sama

   e
L e  at  st
.e  at
dt 
1
sa
;s  a
0

10. F (t )  t.e at

L F (t )   e  st. F (t ) dt
0

 
L t.e at   e  st. t.e at dt  ?
0

  s  a t

0
e ?
 gunakan integral parsial
misal
u t du  dt
t s a  1
dv  e dt v e t  s  a 
s  a 
 t  
  s  a t  1 t  s  a   1   s  a t
e
0
 t  
 s  a 
e   
t 0 s  a 0
e dt

 t  t 
  s  a t  1 t  s  a    1   s  a t 
e
0
 t  
 s  a 
e   
t 0  s  a 
2
e 
t 0

  s  a t  1  1
e
0
   2 

 s  a   s  a 
2



L t.e at    e . t.e dt 
 st at 1
0 s  a 2

11. F (t )  t 2 .e at


L t .e 2 at
  e  st
. t.e dt 
at 2!
0 s  a 3

12. F (t )  t.e  at

L t.e  at
  e  st
. t.e  at
dt 
1
0 s  a 2
  at
13. F (t )  t .e n



L t .en  at
  e  st n
. t .e  at
dt 
n!
0 s  a n 1
Tabel transformasi laplace

No F t  L F (t )  F s 
1
1 1 s
1
2 t
s2
n!
3 t n
n 1
;s  0
s
1 1
4  .s s
1 1
5 2
t 3
 s 2
Tabel transformasi laplace Lanjutan 1

No F t  L F (t )  F s 
a
6 sin at
s2  a2
s
7 cos at s2  a2

sinh at a
8
s2  a2
s
9 cosh at
s2  a2
b
10 e at sin bt s  a 2  b 2
Tabel transformasi laplace Lanjutan 2

No F t  L F (t )  F s 
at
sa
11 e cos bt s  a 2  b 2
at 1
12 e
sa
at 1
13 t.e
s  a 2
n!
14 t n .e at s  a n1
a b
15 e at  e bt ;a  b
s  a s  b 
a  b s ; a  b
16 a.e  b.e
at bt
s  a s  b 
 Teorima dasar transformasi laplace
Teorima 1
L c1 F1 (t )  c2 F2 (t )  c1 f1 ( s )  c2 f 2 ( s )  (1)
c1 dan c2 adalah konstanta
contoh 1


L sin t  cos t   ?
2

penyelesaian

  
L sin t  cos t   L sin t  2. sin t cos t  cos t
2 2 2

  
L sin t  cos t   L  1  2. sin t cos t 
2

L  sin t  cos t   L  1 L  sin 2t 

2

dari tabel no 1 dan 6


L sin t  cos t  
2 1
  2 2
s s 2
2

L  sin t  cos t  
1 2
  2
2

s s 4

L  sin t  cos t  
2 s 2

 4  2s


s  2s  4
2


s s 4
2
 s s 4
2
 
Teorima 2

jika L F (t )  f (s)

maka L e at .F (t )  f s  a  
bukti

L F (t )   e  st
. F (t ) dt
0


L e .F (t )   e
at
  st at
. e F (t ) dt
0


L e .F (t )   e
at
   s  a t
.F (t ) dt
0
  
L e .F (t )  f s  a 
at

contoh 2
 
L e a1t  a2t
3t 2
 ?
penyelesaian
 
L e a1t  a2t
3t 2
 a L{e
1
3t
t}  a2 L{e t }
3t 2

dari tabel no 13 dan 14

 1   2 
 
L e a1t  a2t
3t 2
  a1  
2 
 a 
 
3
 s  a    s  3 
2
 a1 s  3  2a2
 
L e a1t  a2t
3t 2
 
s  33

a1s  3a1  2a2

 
L e a1t  a2t
3t 2
 
s  33

Teorima 3

jika L F (t )  f ( s )
1 s
maka L F ( at )  f  
a a
bukti

L F (at )   e  st. F (at ) dt
0
misalkan
u du
u  at t dt 
a a
t 0u 0
t u 
 u
s 
L F (at )   e a 1
. F (u ) du
0
a
  u
s 
L F (at )   e
1 a
. F (u ) du
a0
s
L F (at ) 
1
f 
a a

contoh 3 
1
s
diketahui L F (t ) 
e
s
tentukan

L e .F 3t   ?
3t

penyelesaian
1

s
L F (t ) 
e
s 1

s 3 3
 
3 s s
L F (3t ) 
1e 1e e
 
3 s/3 3 s/3 s
3


 
s 1
L e .F 3t  
3t e
s 1
Teorima 4
turunan dari transformasi laplace
jika L F (t )  f ( s )
maka  
L F (t )  s. f ( s )  F (0)
1

bukti
 
 
L F 1 (t )   e  st. F 1 (t ) dt   e  st. d F (t )
0 0

 
p

L F 1 (t )  lim  e  st.dF (t )
p 
0
  
p

L F 1 (t )  lim e  st F (t ) 0p  s lim  .e  st F (t )dt

p  p 
0

 
L F 1 (t )   F (0)  s.L{F (t )}

 
L F (t )  s. f (0)  F (0)  (2)
1

Teorima 5
jika L F (t )  f ( s )
 11

L F (t )  s . f ( s)  s.F (0)  F (0)
2 1
bukti
misalkan 
L G (t )  L F (t )
1

 
L G (t )  s.LG ( s) G (0)
1

L G (t )  s.LG ( s) G (0)

1

L G (t )  L  F (t )  s.LF ( s) F (0)

1 11 1 1

L G (t )  s.  s.L F (t )  F (0) F (0)

1

L G (t )  s L  F (t ) s.F (0)  F (0)

1 2 1
  1

L G (t )  s . f ( s)  s.F (0)  F (0)
2 1

analogi laplace turunan ke -n

 n
 n n 1 n2 1 n 1
L F (t )  s . f ( s)  s .F (0)  s. F (0)  F (0)

contoh 4
perlihatkan bahwa

L t.e  at

1
s  a 2

penyelesaian
F (t )  t.e  F (0)  0
at

F (t )  e  ta.e  F (0)  1
1 at at 1

F (t )  a t.e  a.e  ae
11 2 at at at

F (t )  a t.e  2a.e
11 2 at at

 11

L F (t )  s . f ( s)  s.F (0)  F (0)
2 1

LF 11
(t )  s .L F (t ) s.F (0)  F (0)
2 1
 
L a t.e  2a.e
2
 s .L F (t ) s.F (0)  F (0)
at at 2 1

L a t.e  2a.e   s .L t.e   1

2 at at 2 at

a L t.e  2a.Lt.e   s .L t.e   1

2 at at 2 at

2a.Lt.e   s  a Lt.e   1
at 2 2 at

2a.Lt.e  1  s  a Lt.e 
at 2 2 at

s  a Lt.e   2a.Lt.e  1
2 2 at at

s  a Lt.e   2a. s  a   1
2 2 1 at
s 2
a 2
Lt.e  at

2a

s  a
s  a  s  a 
s 2
a 2
Lt.e at s  a
  s  a 
s  a 

L t.e at   s s  a 
2
a 2

L t.e at s  a
  s  a s  a s  a   1
s  a 2
 Invers transformasi laplace
defenisi
bila L F (t )  f ( s )
dibaca transformasi laplace dari fungsi
F (t )  f ( s )
maka F(t) disebut invers transformasi
laplace dari fungsi f(s), dan ditulis
1
L disebut operator invers transformasi
laplace
contoh 5
 
L e  3t

1
s3
maka
 1   3t
1
L  e
s  3 
 beberapa sifat transformasi laplace
a. bila c1 dan c1 adalah konstanta
L1 c1 f1 ( s )  c2 f 2 ( s )  c1 L1 f1 ( s ) c2 L1 f 2 ( s )

L 1
c1 f1 ( s)  c2 f 2 ( s)  c1F1 (t )  c2 F2 (t )
contoh 6
tentukan
 3s  8 4 s  24 
1
L  2  2 ?
 s  4 s  16 
 penyelesaian
1  3s  8 4s  24  1  3s 8 4s 24 
L  2  2 L  2  2  2  2 
 s  4 s  16   s  4 s  4 s  16 s  16 
 3s  8 4s  24 
1 1  s  1  1 
L  2  2   3.L  2   8.L  2 
 s  4 s  16  s  4 s  4
 s 
1 1  1 
 4L  2   24 L  2 
 s  16   s  16 
dari tabel no 7

L cos at  2
s
a0
s a 2
L cos at  2
s
a0
s a 2

1 s  1  s 
3.L  2   3.L  2 2   3 cos 2t
s  4 s  2 
dari tabel no 6

L sin at  2 2
a
so
s a
 1 
1 1  2 
 8.L  2   4.L  2 2   4 sin 2t
s  4 s  2 
 dari tabel no 9
L cosh at  2
s
s0
s  a2
 s 
1 1  s 
 4L  2   4 L  2 2   4 cosh 4t
 s  16  s  4 
dari tabel no 8

L sinh at  2
a
;s  | a |
s a 2

1 1  1  4 
24 L  2   6 L  2 2   6 sinh 4t
 s  16  s  4 
  3s  8 4s  24 
1
L  2  2   3 cos 2t  4 sin 2t
 s  4 s  16 
 4 cosh 4t  6 sinh 4t

b. jika L 1
 f (s)  F (t )
maka L  f ( s  a)  e .F (t )
1 at

bukti

f ( s )   e  st. F (t )dt
0
 
f ( s  a )   e  s  a t. F (t ) dt
0

 
f ( s  a )   e  st. e at F (t ) dt  L e at .F (t )
0

contoh 7
tentukan
 2s  1 
1
L  2 ?
 s  4 s  13 
penyelesaian
  2s  1 
1 1  2s  1 
L  2 L  2 
 s  4 s  13   s  4s  4  9 
 2s  1 
1 1  2s  2   3 
L  2 L  2 
 s  4 s  13   s  4s  4  9 
 2s  1  1  2s  2
1 3 
L  2 L  2  2 
 s  4s  13   s  4s  4  9 s  4s  4  9 
 2s  1  1  2 s  2
1 3 
L  2 L   
 s  4s  13   s  2  9 s  2  9 
2 2
  2s  1 
1 1  s  2  1  1 
L  2   2.L  2
 3.L  2
 s  4s  13   s  2  3   s  2  3 
2 2

dari tabel no 11
sa

L e cos bt 
at
 a  2
s  a   b 2
2
b3
maka
1 
2.L 
s  2 
  2t
 2.e . cos 3t
 s  2 2
 3 2

dari tabel no 10
 
L e sin bt 
at
 b
s  a   b
2 2

 1 3  a  2
L  2
 s  2  3 
2
b3
1  3   2t
maka  L  2
 e . sin 3t
 s  2  3 
2

sehingga
 2s  1 
1  2t  2t
L  2   2e . cos 3t  2e . sin 2t
 s  4 s  13 
c. metode pecahan bagian
Suatu pecahan fungsi rasional P(s) dan
Q (s) polinomial dengan derajat P(s)
selalu lebih kecil dengan derajat
polinomial Q(s).
Fungsi rasional P(s)/Q(s) tersebut
dapat diubah dalam bentuk
penjumlahan maka hal ini yang disebut
dengan pecahan bagian, pecahan ini
mempunyai bentuk
 A A
as  b r
,

as 2  bs  c  r r= 1,2,3……

contoh 8
P( s) 3s 2  4 s  2

Q ( s ) 3s  4 2 s  13

3s  4s  2
2
A B C D
   
3s  42s  1 3s  4 2s  1 2s  1 2s  1
3 3 2

contoh 9
P( s) 3s 2  4 s  2

Q( s) 2
 2

s  2 s  4 s  5
 P( s) 3s 2  4 s  2

Q( s) 2
 
s  2 s  4 s  5
2

3s  4s  2
2
As  B Cs  D E
  2 
  
s  2s  4 s  5 s  2s  4
2 2 2 2
  
s  2s  4 s  5

contoh 9
tentukan
 3s  7 
1
L  2 ?
 s  2s  3 
penyelesaian
 3s  7 
1
L  2 ?
 s  2s  3 
3s  7 A B A  1
 
s  2s  3 s  1 s  3
2
B4
 3s  7  1   1  1  4 
1
L  2 L   L  
 s  2s  3   s  1  s  3
 3s  7 
1 t
  e  4e
3t
L  2
 s  2s  3 
contoh 10
1  5 s 2
 19 s  11
tentukan L  3 
?
 s  1s  2  
penyelesaian
1  5 s 2
 19 s  11
L  3 
?
 s  1s  2  
5s 2  19 s  11 A B C D
   
s  1s  2 s  1 s  2 s  2 s  2
3 3 2

A  1 / 2 B  7 C  4 D  1 / 3
 1  5 s 2
 19s  11 1   1 / 3  1   7  1  4  1  1 / 3 
L  3 
L   L  3
L  2
L  
 s  1s  2   s  1  s  2   s  2   s  2

1  5 s 2
 19 s  11 1 t 7 2 2 t 1 2t
L  3 
  e  t e  4te  e
2t

 s  1s  2   3 2 3

soal

1 s 1 
L  ?

 s  3 s  2 s  2 
2

 Penyelesaian persamaan diferensial
dengan transformasi laplace
contoh 10
t
y  2 y  5 y  e . sin t
" '

jika y 0   1; y 0   0
'

penyelesaian

L1
 y  L  2 y  L  5 y  L  e
" 1 ' 1 1 t
. sin t 
 analogi laplace turunan ke -n
  n 1 n2
L F (t )  s . f ( s)  s .F (0)  s. F (0)  F (0)
n n 1 n 1

 
L y (t )  s . y  s . y (0)  s . y (0)
" 2 1 0 1

L y (t )  s . y  s. y (0)  y (0)
" 2 1

y 0  1; y 0  0
'

 "

L y (t )  s . y  s.0  1  s . y  1
2 2
  
L y (t )  s. y  s. y (0)
'

y 0  1; y 0  0
'

 
L y (t )  s. y  s.0  s. y
'

2 L y (t )  2s. y
'

L 5 y  5 y
 t
L e . sin t   1
s  2  1
2
maka
L1
 y  L  2 y  L  5 y  L  e
" 1 ' 1 1 t
. sin t 
1
s . y  1  2s. y  5 y 
2

s  2  1
2


y s  2s  5 
2 1
 1
s  2  1
2

s  2s  3
 
2
y s  2s  5  2
2

s  2s  2
 s  2s  3
2
y 2

s  2s  2 s  2s  5
2

 s  2s  3
2

L y  L  2
1 1

  
 s  2s  2 s  2s  5 
2

metode pecahan parsial

s  2s  3
2
As  B Cs  D
 2  2

s  2s  2
2
 s  2s  5  
s  2s  2 
 diperoleh harga-harga
A  0; B  2 / 3; C  0; D  1 / 3
1  s 2
 2s  3  1  2 / 3  1  1 / 3 
L  2 L  2  L  2 

 s  2 s  2s 2
 2s  5 
 
 s  2s  5   
 s  2s  2 

2 1  1  1 1  1 
 L   L  
3  s  1  4  3  s  1  1
2 2

1 t 1 t
 e . sin 2t  e . sin t
3 3
  s  2s  3 2

L y  L  2
1 1

 
 s  2s  2 s  2s  5 
2

1 t 1 t
y  e . sin 2t  e . sin t
3 3

soal

y  3 y  2 y  4e
" ' 3t

jika y 0   5; y 0   3
'