ELEKTRİK TESİSLERİNDE

DOLAYLI DOKUNMAYA KARŞI

KORUMA ve TOPRAKLAMA
ELEKTRİK MÜHENDİSLERİ ODASI
MESLEK İÇİ SÜREKLİ EĞİTİM MERKEZİ

Hazırlayan : Y.Müh. İsa İLİSU

İ.T.Ü. Elektrik-Elektronik Fakültesi Emekli Ögr. Görevlisi

İ.İlisu 1
Önsöz
Topraklama konusunda yeni bir yönetmeliğin 21.08.2001 tarihinde
yayınlanması ile elektrik tesisleri sektöründe konuya karşı ilginin
arttığı gözlenmiştir. Elektrik Mühendisleri Odasının katkı ve
organizasyonu ile İstanbulda çok sayıda seminer yapıldığı gibi
Anadolunun çeşitli köşelerinde de konuyu açıklayıcı toplantılar
düzenlenmiştir.
Bu çabalara katkı olmak üzere, yaptığımız çeşitli seminerlerde
karşılaştığımız soruları da dikkate alarak, E.M.O. tarafından
düzenlenecek seminerlerde kullanılmak üzere bu eğitim broşürü
hazırlanmıştır.
Metni inceleyerek kıymetli eleştirilerde bulunan hocam sayın
Prof.Dr. Mustafa Bayram’a ve meslektaşım sayın
Yard.Doç.Dr.Tuncay Çaylı’ya katkılarından dolayı teşekkür ederim.

Y.Müh.İsa İlisu

İ.İlisu 2
Giriş
Elektrik tesisleri hayatımıza geniş ölçüde girmiştir. Bugün artık elektrik
enerjisinden yararlanmadan yaşamanın kolay olmadığını söyleyebiliriz. Elektrik
enerjisi sayılamayacak kadar çok yerde işimizi, normal şartlarda kolaylaştırırken,
yalıtım bozuklukları insanlar ve diğer canlılar için tehlike doğurabilir.
Bu tehlike “ Elektrik Çarpması ” olarak adlandırılır. Yalıtım bozuklukları
yangınlara da yol açabilir.
İnsanların ve diğer canlıların elektrik çarpması olayı etkisinde kalmaları için
vücutlarının iki ayrı noktasının farklı elektriksel potansiyellerde olması ve bu
sebeple üzerlerinden akım geçmesi gerekir.
Bir kişinin gerilim altındaki tesis bölümlerine dokunması doğrudan veya dolaylı
yollardan olabilir. Bu çalışmada dolaylı yoldan dokunma sonuçları ve koruma
yöntemleri ele alınacaktır.
Doğrudan dokunmaya karşı alınan önlemler yapısal ve mekanik önlemler ile
yalıtma olarak özetlenebilir.

İ.İlisu 3
Elektrik çarpması olayı

Elektrik çarpması ile meydana gelen kazalar, etki bakımından üç grupta

toplanabilir.
1. Elektrik akımının sinirler, adaleler ve kalp çalışması üzerindeki
etkileri.
2. Elektrik akımından doğan ısınmanın ve arkların yaptığı zararlar,
yanmalar.
3. Korku sebebi ile düşme, çarpma gibi mekanik zararlar.

İnsanlar ve hayvanlar üzerinde elektrik çarpması olayı aynı şekilde

oluşur.

İ.İlisu 4
Elektrik akımının vücuttaki etkileri
Vücudun iki noktası arasında farklı elektrik potansiyeli varsa, bu potansiyel
farkına (gerilime) ve vücudun direncine bağlı olarak canlı üzerinden bir akım
geçer. Akımın büyüklüğüne ve uygulama süresine bağlı olarak çeşitli fizyolojik
etkiler doğar.
Vücut direnci bir taraftan uygulanan gerilimin değerine, frekansına bağlı iken
diğer taraftan kişinin özelliklerine ve gerilimin uygulanma noktalarına bağlıdır.
Vücutdan geçen akım kaslarda kasılmalara yol açar. Kalp adelesinin çalışma
ritmini bozar. Bu olaya ventriküler fibrilasyon denir. Kalbin bozuk ritmi beynin
kanla beslenmesini önlediği için beyin ölümü meydana gelir.
Yapılan deneyler sonucunda akımın büyüklüğü ve uygulanma süresine bağlı
olarak elde edilen fizyolojik sonuçları gösteren ve uluslar arası standartların
kabul ettiği grafik ekte verilmiştir.

İ.İlisu 5
 Alternatif akım etkilerinin akım/zaman bölgeleri
ms 10000
5000 C1 C2
2000 C3
1000

t 500
AC -1 AC -2 AC -3 AC -4
200
100
50
20
10
0 ,1 0 ,2 0 ,5 1 2 5 10 20 50 100 200 5001000 2000 10000

Vücut akımıIVIB mA
AC-1 : Genellikle tepki yoktur.
AC-2 : Zararlı bir fizyolojik etki yoktur.
AC-3 : Kalp atışlarında aksaklıklar görülür. C1-C2 Vent. Fibr. olasılığı %5
AC-4 : Tehlikeli fizyolojik etkiler, ağır yanıklar. C2-C3 “ “ “ %50
İ.İlisu 6
İnsan iç direnci dokunma gerilimine olduğu kadar, kişiden kişiye; dokunma
noktalarının yeri ve durumuna göre değişiklikler gösterdiği için akım büyüklükleri
ile hesap yapmak olanaksızdır. Bu sebeple dokunma gerilimi ve etki süresi
büyüklüklerine bağlı olarak tehlike sınırları tarif edilmiştir.

Dokunma gerilimi ve vücut akımı ile ilgili diğer bilgiler Elektrik Tesislerinde
Topraklamalar Yönetmeliği Ek-C de verilmiştir.

Alçak gerilim için izin verilen dokunma gerilimi UL = 50 V’u aşmayacaktır.

Şantiyeler, tarım alanları v.b. yerlerde bu değer 25 V olarak sınırlanmıştır.
230/400 V alçak gerilim şebekelerinde hatalı devre:
Sabit tesislerde 5s
El aletleri ve portatif cihazlar için 0,4 s
içinde kesilmelidir.
Yüksek gerilim tesislerinde dokunma gerilimi sınırları ise aşağıdaki eğri ile
verilmiştir.

İ.İlisu 7
 Sınırlı akım süreleri için izin verilen en yüksek dokunma gerilimleri
1000
9
V 8
7
6
5
4
3

UTp 2
100
9
8
7
6
5
4
3

3 4 5 6 7 8 9 0,1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Akım süresi t s

Yeni kabul edilen eğri. Bu eğri sadece Y.G. şebekeleri için kullanılacaktır.

İ.İlisu 8
Alçak gerilim tesislerinde dolaylı dokunmaya karşı koruma yöntemleri:

- Beslemenin otomatik olarak ayrılması ile koruma,

- Koruma sınıfı II olan donanım veya eşdeğeri yalıtım ile koruma,

- İletken olmayan mahallerde koruma,

- Topraklamasız tamamlayıcı yerel eşpotansiyel kuşaklama ile koruma,

- Elektriksel ayırma ile koruma,

- Küçük gerilim,
olarak gruplandırılabilir.

İ.İlisu 9
Alçak gerilim tesislerinde dolaylı dokunmaya karşı koruma yöntemleri
içinde devrenin otomatik olarak kesilmesi önemli bir yer tutmaktadır.
Diğer yöntemlere kısaca bir göz attıktan sonra devrenin otomatik olarak
kesilmesi ve bununla ilgili olarak topraklama geniş olarak ele alınacaktır.

İ.İlisu 10
Koruma sınıfı II olan donanım kullanarak koruma
Mutfak aletleri, elektrikli traş makinaları gibi cihazlara uygulanır. Bu gibi
cihazların dış iletken bölümlerinin gerilim altında kalabilecek iletken
kısımlarla temas etme imkanı ek yalıtım ve yapısal tedbirlerle ortadan
kaldırılmıştır.

Faz
Nötr
M

Yalıtkan Malzemeden kılıf

Yalıtkan mil
Metal
Yalıtılmış iletken
İ.İlisu 11
 İletken olmayan mahallerde koruma

YALITILMIŞ
DUVAR

2.5 m.

>2m.
YALITILMIŞ YÜZEY

Döşeme ve duvarlar yeterli düzeyde yalıtılmış olup, insanın eli ve

ayağının farklı potansiyellerde bulunabilme olanağı ortadan
kaldırılmıştır.

İ.İlisu 12
 Topraklamasız tamamlayıcı yerel eşpotansiyel kuşaklama ile koruma

Eşpotansiyel kuşaklama
iletkeni

M Elektriksel
>1,25 m İletken yüzey Yalıtım

Metal su borusu veya iletken parça

İ.İlisu 13
Bu yöntemde insanın dokunabileceği iletken kısımlar aynı potansiyele getirilmiştir.
Böyle bir yapıda dikkat edilecek iki önemli nokta :
a - İletken bölüme geçişlerde bir adım genişliğinden daha geniş bir yalıtılmış
kısımdan geçilmesi zorunluluğu,
b -İletken bölüme dışarıdan gelen metal parçaların yalıtılması ve bunlara
dokunmanın imkansız hale getirilmesi,
dir.

İ.İlisu 14
 Elektriksel ayırma ile koruma (İletken Mahaller)

48/220 V. Küçük gerilim

P N
PE

220/220 V. Ayırma koruması

P N
PE

Burada küçük gerilim ve ayırma koruması birlikte uygulanmıştır.

İ.İlisu 15
Küçük gerilim
Yönetmelikler SELV, PELV ve FELV kodu taşıyan üç küçük gerilim tanımlar.
Yukarıdaki şekilden de görüldüğü gibi a.a. için 50 V’u veya d.a. için 120 V ‘u
aşmayan ve şebekeden yalıtılmış sistemler kullanılır.
SELV sistemde sekonder devrenin topraklanmasına izin verilmez. PELV de buna
imkan tanınmıştır.
SELV ve PELV şebekeden yalıtılmış ve iç atlamalara karşı güvenli bir yalıtım
transformatörü veya eşdeğer özellikli bir kaynaktan beslenirken, FELV
ototransformatör şeklinde bağlanmamış bir trafodan beslenebilir.
SELV sistem yüzme havuzları gibi elektrik çarpması riskinin yüksek olduğu
yerlerde kullanılır. SELV ve PELV arasındaki tek fark PELV sistemde sekonder
tarafın bir noktasının daima topraklanmış olmasıdır.
FELV sistem, fonksiyonel sebeplerle SELV ve PELV sistemlerin kullanılamadığı
yerlerde uygulanır.
Standartlarda her bir sistem için verilen ek şartlara uyulması zorunludur.
Üç sistemin şematik açıklaması aşağıda verilmiştir.
İ.İlisu 16
 Küçük gerilim devreleri : SELV - PELV - FELV
L1
L2
L3
N
PE

GTR GTR

Sınıf II Cihaz

SELV devre PELV devre FELV devre

GTR: Güvenlikli yalıtım transformatörü veya eşdeğer kaynak

Safety Extra Low Voltage Protection by Extra Low Voltage Functional Extra Low Voltage
İ.İlisu 17
Beslemenin otomatik kesilmesi
Elektrik tesislerinde bir yalıtım hatası sonucunda ortaya çıkan tehlikeli dokunma
gerilimini ortadan kaldırmak için beslemenin kesilmesi önemli ve en çok uygulanan
bir yöntemdir.
Devrenin kesilmesi, sigortalar, otomatik anahtarlar, artık akım anahtarları gibi hata
akımı ile faaliyete geçen devre elemanları ile sağlanır. Bu gibi cihazların faaliyete
geçebilmesi için hata akımının, cihazların önceden ayarlanmış faaliyet akımlarından
daha büyük olması şarttır.
O halde devrenin bir hata halinde otomatik olarak kesilebilmesi için hata akımının
olabildiğince yüksek olması gerekir.
Topraklama yapılması hata akımının büyütülmesi için bu imkanı sağlar.
Topraklama, alçak gerilim şebekeleri için dolaylı dokunmaya karşı yöntemlerden
biri iken yüksek gerilim şebekelerinde tek yöntemdir.
Şebekelerde, topraklama yalnız dolaylı dokunmaya karşı koruma görevi yapmaz,
aynı zamanda şebekenin düzgün çalışmasını da sağlar.

İ.İlisu 18
Topraklama
Tanım: Elektrikli işletme araçlarının (generatör, transformatör, motor, kesici,
ayırıcı, direk, aydınlatma armatürü, buz dolabı, çamaşır makinası v.b.) aktif
olmayan (normal işletmede gerilim altında olmayan) metal kısımlarının bir
iletkenle toprakla birleştirilmesidir.
Toprakla bağlantı çeşitli şekillerdeki topraklayıcılarla (toprak elektrotları)
yapılır.

İ.İlisu 19
Topraklamanın amaca göre sınıflandırılması
Topraklama başlıca üç amaçla yapılmaktadır.

1. Koruma topraklaması
İnsanları tehlikeli dokunma gerilimlerine karşı korumak için işletme
araçlarının aktif olmayan metal kısımlarının topraklanması.

2. İşletme topraklaması
İşletme akım devresinin, tesisin normal işletilmesi için topraklanması.

3. Fonksiyon topraklaması
Bir iletişim tesisinin veya bir işletme elemanının istenen fonksiyonu
yerine getirmesi için yapılan topraklama.
Yıldırım etkilerine karşı koruma, raylı sistem topraklaması, İletişim
tesisleri işletme topraklaması.

İ.İlisu 20
Koruma topraklamasının etki şekli:
A- Topraklanacak cihaz veya bölüm ile referans toprak (topraklanan
nesnenin elektrodundan oldukça uzak, en az 20 m.,bir toprak parçası)
arasındaki direncin (topraklama direnci, elektrot yayılma direnci)
olabildiğince küçük olmasını sağlamak,
Bu suretle doğacak hata akımlarını yeteri kadar büyültmek ve bu sırada
dokunma gerilimini tehlike sınırları içinde tutmak,
B- Cihazların, bina aksamının ve benzeri elemanların aralarında, işletme
esnasında potansiyel farkı meydan gelmemesini temin etmektir.
Bu maksatla yapılan topraklamaya KORUMA TOPRAKLAMASI
denmektedir.

İ.İlisu 21
İşletme topraklamasının etkisi:
Şebekelerde arızasız normal işletme durumunda nötr noktasının toprağa
karşı gerilimi, dengeli yük hali için, sıfırdır. Bir fazda faz-toprak kısa
devresi meydana gelmesi halinde nötr noktası topraklanmamış ise, nötr
noktası gerilimi faz-nötr gerilimine, arızasız fazların gerilimi de toprağa
karşı faz arası gerilime ulaşır.Yalıtım bakımından istenmeyen bu durumu
önlemek için nötr noktasının topraklanması yoluna gidilir.
İşletme esnasında gerilim altında olabilen noktaların topraklanmasına
İŞLETME TOPRAKLAMASI adı verilir.

İ.İlisu 22
Fonksiyon topraklaması:
Dönüş hattı olarak toprağı kullanan iletişim tesislerinin çalışabilmesi için
yapılan işletme topraklamasına FONKSİYON TOPRAKLAMASI
denmektedir.
Raylı sistem topraklaması, parafudrların topraklaması da bu sınıf içinde
düşünülmektedir.

İ.İlisu 23
 Topraklamaların amaçlarına örnekler

L1
L2
L3
PEN

RA RB
RA

Koruma İşletme Fonksiyon Koruma

topraklaması topraklaması topraklaması topraklaması
İ.İlisu 24
Tanımlar
Önemli bazı tanımlar aşağıda verilmiştir. Diğer tanımlar için Elektrik Tesislerinde
Topraklamalar Yönetmeliği madde 4’e bakılabilir.

Koruma iletkeni (PE) : İşletme elemanlarının aktif olmayan bölümlerini:

- Potansiyel dengeleme barasına,
- Topraklayıcılara ,
- Elektrik enerji kaynağının topraklanmış noktasına,
bağlayan iletkendir.
Koruma iletkeni + nötr iletkeni (PEN) : Koruma iletkeni ve nötr iletkeni
fonksiyonlarını bir iletkende birleştiren topraklanmış iletkendir.
Temel topraklayıcı : Beton içine gömülü, toprakla beton vasıtası ile geniş yüzeyli
olarak temasta bulunan iletkendir.
Topraklayıcının yayılma direnci : Bir topraklama tesisi ile referans toprak
arasındaki dirençdir.
Topraklama gerilimi :Topraklama tesisi ile referans toprak arasında oluşan
gerilimdir.
Dokunma gerilim : Topraklama geriliminin insan tarafından köprülenen
bölümüdür.

İ.İlisu 25
Potansiyel sürüklenmesi: Bir topraklama tesisinin yükselen potansiyelinin, bu
tesise bağlı bir iletken yolu ile uzak bir bölgeye taşınması olayıdır.
Potansiyel düzenlenmesi: Bir topraklama tesisinin potansiyel dağılımını adım
ve dokunma gerilimlerini küçültmek için, topraklama tesisi çevresine
düzenleyici elektrotlar yerleştirilmesi ile potansiyel dağılımına etki etmektir.
Potansiyel dengelenmesi: İletken kısımlar arasında potansiyel farklarının
ortadan kaldırılması. Koruma iletkenleri ile iletken yapı kısımları arasında ya
da yapı bölümleri arasında potansiyel farklılıklarının giderilmesi amacı ile
yapılan düzenlemelerdir.
Potansiyel dengeleme hattı (Eşpotansiyel kuşaklama): Potansiyel
dengelemesini sağlamak amacı ile kullanılan bağlantı iletkenleridir.
Global topraklama sistemi: Yerel topraklama tesislerinin birbirlerine
bağlanması ile elde edilen topraklama sistemidir. Böyle sistemler toprak arıza
akımının bölünmesine yol açarak, topraklama sisteminde topraklama
geriliminin küçültülmesini sağlar.

İ.İlisu 26
 Topraklamada kullanılan önemli tanımlar

1. Koruma topraklaması
2. Potansiyel dengeleme
barası
3. Topraklama iletkeni
4. Koruma iletkeni
YG A.G. 5. A.G.kabloları
6. Nötr (N) veya PEN
7. İşletme topraklaması
4 (Toprakların birleşmesi
halinde)
8. Potansiyel düzenleyici
topraklayıcılar
4, 1 4, 1
2 9. Temel topraklama
5
7 10. Derin topraklayıcı
3
9
8 8
İ.İlisu
10 27
Topraklayıcıdan akım geçmesi
Bir topraklayıcıdan (topraklama elektrodundan) toprağa akım aktığı zaman,
topraklayıcıdan itibaren çevreye doğru akım yayılması meydana gelir. Bu
yayılma topraklayıcı çevresindeki potansiyelin yükselmesine yol açar. Toprak
içinde eşpotansiyel noktaları birleştiren eğrilerin bir potansiyel çadırı veya
hunisi meydana getirdiği düşünülür. Topraklayıcı çevresindeki potansiyel
değişimi, referans toprak ile topraklayıcıya doğru değişik noktalar arasındaki
gerilim ölçülerek bulunur.
Slayd 29 ‘da bir çubuk elektrot çevresindeki, gerçek değerlere göre çizilmiş,
potansiyel dağılımı gösterilmiştir. Elektrota yakın noktalarda potansiyel, hızla
değişmektedir.
Bir topraklama elektrodunun yükselen potansiyeli, bu elektrodun etki
alanında bulunan ikinci bir elektroda bağlı metal kısımlara taşınarak, bu
kısımlarda referans toprağa karşı gerilim yükselebilir. Bu olaya Potansiyel
sürüklenmesi adı verilmektedir.
Adım gerilimleri, şekillerden de görüldüğü gibi, elektrot çevresinde yüksek
olacaktır. Potansiyel değişiminin yumuşatılması maksadı ile elektrot
çevresine potansiyel düzenleme elektrotları yerleştirilir.

İ.İlisu 28
 Potansiyel dağılımı

UST
TOPRAKLAMA DOKUNMA
GERİLİMİ UE GERİLİMİ
UST
ADIM
GERİLİMİ
USS

POTANSİYEL DAĞILIMI POTANSİYEL DAĞILIMI

DÜZENLENMEMİŞ DÜZENLENMİŞ
1 m.
İ.İlisu 29
 Çubuk topraklayıcı çevresinde potansiyel dağılımı

IE
V

Ref.toprağa göre Elektrot gerilimi

V 180
160
140
120
100
80
60
40
20
0
0 5 10 15 20 25 m

l = 2 m. D= 2.5 cm. E = 10 ohm.m IE = 96 A. r =Elektrotdan uzaklık

φ=U-((IE.rE/2.l).Ln(4.l.r)/D(l+(r2+l2)1/2)
İ.İlisu 30
Potansiyel sürüklenmesi

UTST UTSTE

İ.İlisu 31
 Potansiyel düzenleme

UT UE
US Potansiyel düzenleyici (PD)
tesis edilmiş

Potansiyel düzenleyici tesis

edilmemiş

Eşit derinliklere tesis edilmiş potansiyel düzenleyici elektrotlar.

Potansiyel dağılımında dik bölümler oluşabilir.

İ.İlisu 32
Potansiyel düzenleyici topraklayıcıların yerleşimi

UT US1
US2

Farklı derinliklere tesis edilmiş

potansiyel düzenleyici elektrotlar

Düzenleyici elektrotların çap ve derinliklerine göre

adım geriliminde değişiklikler meydana gelir.
US2 > US1
İ.İlisu 33
 Şebekelerde topraklama şekilleri
Yüksek gerilim şebekeleri:
Yüksek gerilim şebekelerinin nötr noktasının topraklama durumu üç şekilde
olabilir.
Nötrü
1. Yalıtılmış
2. Empedans üzerinden topraklanmış
3. Direkt topraklanmış

Nötr noktasının topraklanma durumu, Faz-Toprak kısa devrelerinde geçecek

akıma etki ettiğinden, kısa devre akımının küçültülmesi için, nötr noktasının
empedans üzerinden topraklanması tercih edilmektedir.

Orta gerilim şebekeleri toprak kısa devresi akımları 1000 A’i aşmayacak şekilde
sınırlandırılmaktadır. Yurdumuzda 34,5 kV’luk orta gerilim şebekelerinin 20
ohm’luk bir ohmik direnç ile topraklandığı bilinmektedir.

Diğer taraftan hata akımının röleler tarafından doğru bir şekilde

değerlendirilebilmesi ve toprak kısadevresi halinde sağlam fazlarda ortaya
çıkan aşırı gerilimleri sınırlayabilmek için hata akımının, büyük ölçüde
sınırlandırılmaması yoluna gidilmektedir.
İ.İlisu 34
 YILDIZ NOKTASI YALITILMIŞ ŞEBEKE

L1
L2
L3
Ic2 Ic1
CE CE
ICE

UL1
Un: Faz arası gerilim olmak üzere
IC1 c : Gerilim faktörü
UL3
UL2 ICE = 3.CE.cUn/ 3
IC2
ICE İ.İlisu 35
YILDIZ NOKTASI BOBİN ÜZERİNDEN TOPRAKLANMIŞ ŞEBEKE

L1
L2
L3
Ic2 Ic1

IL ICE
L

UL3 ICE = 3.CE.cUn /  3

IRes IL IL= c.Un / 3..L
ICE
ICE = IL
UL2
UL1
İ.İlisu 3CE = 1/ L 36
Alçak gerilim şebekeleri:
Tesisat yönetmelikleri, alçak gerilim şebekelerinde kullanılmak üzere, temel
olarak üç çeşit topraklama bağlantısı bildirmektedir. Bağlantı şekillerini
belirleyen isimlerde ilk harf trafonun sıfır noktasının toprakla bağlantı durumuna
işaret etmektedir.
T Toprağa bağlı,
I Topraktan yalıtılmış.
İkinci harf ise cihazların toprağa bağlantı durumunu göstermektedir.
T Toprağa bağlı
N sıfır hattına bağlı
Bu duruma göre üç ana sistem TN, TT, IT şeklinde oluşmakta TN sistemin ise
yine üç adet alt grubu meydana gelmektedir.
TN-C, TN-S, TN-C-S
S: Ayrık (separated)
C: birleştirilmiş (combined)
Aşağıda alçak gerilim topraklama sistemleri sıra ile verilmiştir.
İ.İlisu 37
ALÇAK GERİLİM ŞEBEKELERİNDE TOPRAKLAMA ŞEKİLLERİ

L1
L1
L2
L2
L3
L3
N
PEN

PE PE

TN-C Sistemi
Koruma ve nötr fonksiyonları birleştirilmiş

İ.İlisu 38
ALÇAK GERİLİM ŞEBEKELERİNDE TOPRAKLAMA ŞEKİLLERİ

L1
L1
L2
L2
L3
L3
N
N
PE

TN-S Sistemi
Koruma ve nötr fonksiyonları ayrı iletkenlerle sağlanmış
Yalıtılmış nötr hattı
İ.İlisu 39
 ALÇAK GERİLİM ŞEBEKELERİNDE TOPRAKLAMA ŞEKİLLERİ

L1
L1
L2
L2
L3
L3
N
N
PEN
PE
A

TN-C TN-S

TN-C-S Sistemi
Koruma ve nötr fonksiyonları şebekenin bir bölümünde birleştirilmiş,bir bölümde ayrılmış
Yalıtılmış nötr hattı A noktası topraklanmalıdır.

İ.İlisu 40
ALÇAK GERİLİM ŞEBEKELERİNDE TOPRAKLAMA ŞEKİLLERİ

L1 Bina 1 Bina 2
L1
L2
L2
L3
L3
N N

TT Sistemi
Sistem nötrü ve cihazlar ayrı ayrı topraklanmış
Yalıtılmış nötr hattı
İ.İlisu 41
ALÇAK GERİLİM ŞEBEKELERİNDE TOPRAKLAMA ŞEKİLLERİ
L1
L1
L2
L2
L3
L3
N

PE
R

IT Sistemi
Sistem nötrü yalıtılmış ve cihazlar topraklanmış
İ.İlisu 42
Topraklama ve Eşpotansiyel dengeleme elemanları
Dolaylı dokunmaya karşı koruma maksadı ile alçak gerilim tesislerinde
topraklama ve eşpotansiyel dengeleme aşağıdaki elemanlardan
oluşmaktadır.
- Temel topraklayıcı
- Topraklama iletkeni
- Ana eşpotansiyel dengeleme barası
- Koruma iletkenleri
- Potansiyel dengeleme iletkenleri
- Ek potansiyel dengeleme iletkenleri
Bu elemanlar uygulama yerleri ile birlikte aşağıdaki şemada gösterilmiştir.

İ.İlisu 43
 ANA POTANSİYEL DENGELEME ŞEMASI
L1 L2 L3 N PE

Y.G.Hücreleri
Anten
ANA PANO Kalorifer boruları Gaz boruları

Banyo,duş
Yıldırımlık
İletişim Tes.
Bina demir
donatısı Su boruları Diğer metal
aksam

İç tesisat

L1 Ana potansiyel dengeleme barası

L2
L3
N
PE
Temel topraklaması 30x3.5 mm.

ŞEBEKE TT sistemde bu köprü

olmayacaktır.
Ana pano detayı
İ.İlisu 44
 Potansiyel dengeleme örneği

Tamamlayıcı pot. dengeleme

Tamamlayıcı potansiyel
M dengeleme
M

Potansiyel
Dengeleme

L1
L2
L3 Ana potansiyel
PE dengeleme barası
N
TT- tipi
şebekede Potansiyel
yok PEN/N Dengeleme

İ.İlisu 45
Topraklama direnci
Bir topraklama tesisi ile bundan yeteri kadar uzakta bulunan referans toprak
arasında ölçülen direnç değeridir. Bu değer topraklama barasından başlayarak,
topraklama iletkeni ve barasının dirençleri, topraklama elektrotlarının yüzeyi
ile toprak arasındaki geçiş direnci, topraklayıcıdaki yayılma direnci ve toprağın
direncinden oluşur.

Topraklama iletkenleri ve topraklama barasının dirençleri, yayılma direnci

yanında çok küçüktür. Elektrot yüzeyindeki geçiş direnci de iyi yapılmış bir
tesisde ihmal edilebilir. Toprak direnci ise toprak özdirencinin çok büyük
olmasına karşın akımın toprak içinde geçtiği yüzeyin büyüklüğü dikkate
alınarak hesaplara girmez. Sonuç olarak topraklama direncinin topraklayıcının
yayılma direncinden oluştuğu kabul edilir.

Toprak özdirenci toprak cinsine, rutubet durumuna ve sıcaklığına bağlıdır.

Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Yönetmeliği Ek-K de çeşitli toprak cinsleri
için toprak özdirenç değerleri bildirilmiş ve bazı topraklayıcıların yayılma
dirençleri de grafik olarak verilmiştir.

İ.İlisu 46
Toprak özdirencleri

Toprak cinsi Toprak özdirenci E (ohm.m)

Bataklık 5-40
Çamur,kil,humus 20-200
Kum 200-2500
Çakıl 2000-3000
Hava etkisi ile dağılmış taş çoğunlukla <1000
Kumtaşı 2000-3000
Granit >50000
Buzultaşı >30000

Çimento (saf) 50
1xÇimento+3xKum 50-300

Değişik derinliklerdeki tabakaların farklı özdirençleri, toprak özdirencini

etkiler.

İ.İlisu 47
Topraklayıcı yayılma dirençlerinin hesabı
Yayılma direnci topraklayıcının şekline, boyutlarına ve toprağın özdirencine bağlıdır.
Bazı elektrot şekilleri için yayılma dirençleri aşağıdaki hesap yöntemi ile belirlenir.

E Toprağın özdirenci (ohm.m)

l Çubuk boyu (m)
d Çubuk çapı (m)
olmak üzere
Çubuk topraklayıcı (Derin topraklayıcı) için yayılma direnci
RE=(E/2.l)ln(4l/d)

l Şerit veya halka topraklayıcı uzunluğu (m)

D=l/ halka topraklayıcının çapı (m)
d İletken kalınlığı veya şerit kalınlığının yarısı (m)
olmak üzere
Şerit topraklayıcı yayılma direnci RE=(E/l)ln(2l/d)

Halka topraklayıcı yayılma direnci RE=(E/D)ln(D/d)

D Gözlü topraklayıcının alanına eşdeğer alanlı daire çapı (m) olmak üzere
Gözlü topraklayıcı yayılma direnci RE=(E/2D)+E/l

yaklaşık ifadeleri ile bulunur.

İ.İlisu 48
Yayılma direnci hesap örnekleri:

Örnek 1:
Çubuk Topraklayıcı RE = (E/2.l)ln(4l/d)
Toprak özdirenci  E = 200 ohm.m
Çubuk boyu l = 2 m.
Çubuk çapı d = 0.025 m.
RE = 200/(2xx2)xln(4x2/0.025) = 91.8 ohm

Örnek 2:
E/( xD)xln(2D/d)
2
Halka Topraklayıcı RE =
Toprak özdirenci E = 200 ohm.m
Halka çapı D = 20 m. (20m.eşdeğer çaplı halka)
Topraklayıcı çapı d = 0.015 m.
200/( x20)xln(2x20/0.015) = 9.15 ohm
2
RE =

Ekte çeşitli topraklayıcıların boyutlarına bağlı olarak yayılma dirençleri verilmiştir.

Çubuk topraklayıcılarda kullanılan malzemenin artmasına karşılık yayılma
direncinin aynı oranda artmadığı görülmektedir. Levha topraklayıcı ile şerit
topraklayıcı karşılaştırıldığında aynı malzeme miktarı için şerit topraklayıcıda
yayılma direncinin yaklaşık % 66 azaldığı hesaplanmaktadır.
İ.İlisu 49
 Çeşitli topraklayıcıların boyutlarına göre yayılma dirençleri
0,5 m2
ÇUBUK ŞERİT GÖZLÜ LEVHA
Toprak özgül direnci ro 100 100 100 100
Gömülme derinliği h
Uzunluk L 2
çap/eşdeğer çap d 0,025
Eşdeğer daire çapı D
Kenar boyu s 0,75

ÇUBUK ŞERİT GÖZLÜ LEVHA

Malzeme Direnç Gömme derinliği (m) 0,50
Çubuk çapı = 0,025 m. artımı azalımı 30x3,5 mm
Çubuk boyu (m) Re (ohm) Şerit boyu (m) Re (ohm) Boyut Eşdeğer çap (m) İletken uzunlığu (m) Re (ohm) Yüzey (m2) Kenar boyu(m) Re (ohm)
0,5 139,48 0,5 267,36 4x5 5,05 20,00 9,91 0,50 0,71 47,14
1 80,77 1,0 1,00 1 155,74 4x5 5,05 25,00 9,91 1,00 1,00 33,33
1,5 58,15 1,5 1,39 2 88,90 4x5 5,05 30,00 9,91 1,5 1,22 27,22
2 45,90 2,0 1,76 5 41,39 6x6 6,77 30,00 7,39 2 1,41 23,57
2,5 38,14 2,5 2,12 10 22,90 6x6 6,77 36,00 7,39 2,5 1,58 21,08
3 32,75 3,0 2,47 15 16,13 6x6 6,77 42,00 7,39 3 1,73 19,25
3,5 28,77 3,5 2,81 20 12,56 6x6 6,77 48,00 7,39
3,6 28,10 3,6 2,87 30 8,80 10x10 11,28 60,00 4,43
3,7 27,46 3,7 2,94 40 6,83 10x10 11,28 70,00 4,43
3,8 26,85 3,8 3,01 50 5,61 10x10 11,28 80,00 4,43
4 25,71 4,0 3,14 100 3,02
4,5 23,27 4,5 3,47
5 21,28 5,0 3,80
5,5 19,62 5,5 4,12
6 18,22 6,0 4,43
6,5 17,01 6,5 4,75
7 15,96 7,0 5,06
7,5 15,05 7,5 5,37

0,5 m2 levhadan 16,3 m; 3cm genişlikte şerit elde edilir. Levhanın yayılma direnci 47,14 ohm iken
Bu şerit, topraklayıcı olarak kullanılırsa elde edilen direnç 16,13 ohm

İ.İlisu 50
Topraklama tesislerinin boyutlandırılması.

Topraklama tesislerinin kurulması için temel koşullar:

1. Mekanik dayanım ve korozyona karşı dayanıklılığın sağlanması,

2. Isıl bakımdan en yüksek hata akımına (hesap yolu ile bulunan)

dayanıklılık,

3. İşletme araçları ve nesnelerin zarar görmesinin önlenmesi,

4. En yüksek toprak hata akımı esnasında, topraklama tesislerinde ortaya

çıkabilecek gerilimlere karşı insanların güvenliğinin sağlanmasıdır.

Bu koşulların sağlanması için

- Hata akımının değeri,
- Hatanın süresi,
- Toprağın özellikleri önemlidir.

İ.İlisu 51
1. Mekanik dayanım bakımından boyutlandırma:
Topraklama elektrodu ve topraklama iletkenleri korozyona karşı dayanıklı
malzemeden yapılmalıdır.

1.Topraklama elektrodu en küçük boyutları El.Tes.Topraklamalar

Yönetmeliği Ek-A da verilmiştir.

2.Topraklama iletkenleri için en küçük kesitleri El.Tes.Topraklamalar

Yönetmeliği Çizelge-4a da, iletkenin mekanik olarak korunmuş veya
korozyona karşı korunmuş olup, olmamasına bağlı olarak:

Malzeme Kesit
Bakır 25 mm2
Daldırma galvanizli demir 50 mm2
olarak bildirilmektedir.

Ölçü trafolarının topraklanmasında en küçük kesit koruma durumuna bağlı olarak

2.5-4 mm2 dir.

Potansiyel dengeleme iletkenleri ile ilgili en küçük kesitler ise El.Tes. Topraklamalar
Yönetmeliği Çizelge-4b de gösterilmiştir.
İ.İlisu 52
Topraklayıcıların en küçük kesitleri (El.Tes.Topraklamalar Yönetmeliği Ek-A)
Malzeme Topaklayıcı çeşidi Minimum boyutlar
iletken Kaplama/Dış kılıf
Çap (mm) Kesit Kalınlık Tekil Ortalama değerler (u;n
(mm2) (mm) değerler
Çelik Sıcak Şerit2) 90 3 (um)
63 70
daldırma
galvaniz Profil (levhalar 90 3 63 70
dahil)
Boru 25 2 47 55

Derin topraklayıcılar 16 63 70
için yuvarlak çubuk
Yüzeysel 10 50
topraklayıcılar için
yuvarlak tel
Kurşun 1) Yüzeysel 8 1000
kılıflı topraklayıcılar için
yuvarlak tel
Sıvanmış Derin topraklayıcılar 15 2000
bakır kılıflı için yuvarlak çubuk
Elektrolitik Derin topraklayıcılar 14,2 90 100
bakır için yuvarlak çubuk
kaplamalı
Bakır Çıplak Şerit 50 2

Yüzeysel 253
topraklayıcılar için
yuvarlak tel

örgülü iletken 1,8* 25

Boru 20 2
Kalaylı örgülü İletken 1,8* 25 1 5
Galvanizli Şerit 50 2 20 40
Kurşun 1) Örgülü iletken 1,8* 25 1000
kılıflı Yuvarlak tel 25 1000
*)Örgülü iletkeni oluşturan her bir tel için
1)Beton içine doğrudan gömülenler için uygun değildir İ.İlisu 53
2)Kenarları yuvarlatılmış, soğuk çekme veya kesilmiş şeritler
3)Deneyimlere dayanarak korozyon ve mekanik aşınma tehlikesinin çok az olduğu tespit edilirse olağanüstü koşullarda 16 mm 2
kullanılabilir.
 Elek.Tes.Topraklamalar Yönetmeliği Çizelge 4a
Topraklama iletkenlerinin (Toprağa döşenmeleri durumunda)
minimum kesitleri
Mekanik olarak korunmuş Mekanik olarak korunmamış

Korozyona karşı Isınmaya göre hesap veya seçim 16 mm2 bakır

korunmuş *) 16 mm2 demir,daldırma
galvaniz
Korozyona karşı 25 mm2 bakır,
korunmamış 50 mm2 demir, daldırma galvaniz

*) Korozyona karşı koruma, bir mahfaza ile sağlanabilir.

İ.İlisu 54
 Elek.Tes.Topraklamalar Yönetmeliği Çizelge 4b
Potansiyel dengeleme iletkenlerinin kesitleri
Ana potansiyel Tamamlayıcı potansiyel dengeleme
dengeleme

Normal 0,5 x Tesisin en büyük İki gövde arasında 1 x En küçük ilelken kesiti
koruma iletkeninin kesiti Bir gövde veya 0,5 x Koruma iletkenlerinin
yabancı iletken kesiti
bölümler arasında
Enaz 6 mm2 Cu Mekanik olarak Cu 2,5 mm2 veya Al *)
korunmuş
Mekanik olarak Cu 4 mm2 veya Al*)
korunmamış
Yapılabilecek 25 mm2 Cu veya eşdeğer - -
sınırlama iletkenlikte

*) Alüminyum iletkenli hatların korumasız olarak döşenmesi durumunda, mümkün olan

korozyon ve düşük mekanik dayanımından dolayı iletken kopma olasılığı yüksektir.

İ.İlisu 55
2. Isıl dayanım bakımından boyutlandırma:

Isıl bakımdan boyutlandırma için göz önüne alınacak akımlar El.Tes. Topraklamalar
Yönetmeliği çizelge 1 de bildirilmiştir.
Yüksek gerilim sistemlerinde topraklama elektrodu ve topraklama iletkeni, yıldız
noktasının topraklanma şekline bağlı olarak, genellikle bir kutuplu kısa devre veya
çift toprak kısa devresi akımına göre boyutlandırılmaktadır.

Toprak kısa devreleri şebeke yönünden dengesiz işleme durumu olduğundan teorik
olarak kısa devre akımlarının simetrili bileşenler kullanılarak hesaplanması gerekir.
Orta ve alçak gerilim şebekelerinde hata akımı yolu üzerindeki dirençler dikkate
alındığında hesapların klasik devre hesabı şeklinde yapılması sakıncalı değildir.

İ.İlisu 56
Topraklama tesislerinde kullanılacak kısa devre akımlarının hesabı:
Bir kutuplı kısa devre akımı:

c : Gerilim katsayısı,
Z : Hata akımı yolu toplam empedansları,
UFN : Faz-Nötr gerilim,
UFF : Faz arası gerilim
olmak üzere

I’’k1 =c.UFN / Z
dir.
Çift toprak kısa devre akımı ise, toprak yayılma dirençleri hesaba girmezse
en büyük değer olarak
3 ''
''
I KEE  .I K 3 I K'' 3 : Üç fazlı kısadevre akımı
2
şeklinde hesaplanır.

İ.İlisu 57
c Gerilim katsayısı, en büyük akım hesabında kaynak E.M.K. ni ve yüksek işletme
gerilimi halini dikkate almak için 1,1; en küçük akım hesabında ise düşük işletme
gerilimi ve anahtar kontakları, ek yerleri v.b. yerlerdeki kayıpları karşılamak üzere
0,95 alınmalıdır.
Devre elemanlarının akım taşıma kapasiteleri kontrol edilirken en büyük hata akımı
değeri kullanılır.
Koruma cihazlarının hata halinde devreyi kesip kesemiyeceklerinin kontrolu ise en
küçük hata akımına göre yapılmalıdır. Örneğin hat sonu toprak kısa devrelerinde
eriyen telli sigortaların kesme kontrolunda olduğu gibi.

İ.İlisu 58
 Yüksek gerilim tesisleri kısadevre akımı hesabı

Örnek 3:

50 MVA;154/34.5 kV; uk=%12.5 630 KVA;34.5/0.4 kV

3x240 XLPE k1
6 km.
RB =20 ohm 25 mm2 Cu
RE1= 1 ohm
25 mm2 Cu

RE2= 1 ohm

Hesap aşağıda verilmiş olup; topraklama iletkenlerinin dirençleri, diğer dirençler

yanında küçük kaldığından dikkate alınmamıştır.

İ.İlisu 59
Hata akımının belirlenmesi

uk .U 2 12,5.34,52
X tr    2,97 ohm
S 100.50

l 6000
Rhat    0,44 ohm
 .s 56.240

X hat  x ' .l  0,184.6  1,104 ohm

Rtop  0,44  22  22,44ohm

X top  2,97  1,104  4,074 ohm

Z  Rtop
2
 X top
2
 22,442  4,0742  22,82 ohm

c.U n 1,1.34,5
I k''1    0,96 kA
3.Z 3.22,8
İ.İlisu 60
Topraklama iletkenleri ve koruma iletkenleri kesitleri, El.Tes.Topraklamalar
Yönetmeliği madde 9-e’ ye göre hesaplanırlar. Bu iletkenler, hata süresinin 5
saniyeden küçük olduğu dikkate alınarak, hata akımının süresine ve
büyüklüğüne göre seçilir.

A Kesit (mm2)
I İletken akımı (A)
t Hata süresi (s)
k Malzeme katsayısı. (Yönetmelik çizelge B1’den)
 Malzeme direncinin sıcaklık katsayısı tersi. Yönetmelik çizelge
B1’den
i Başlangıç sıcaklığı (0C) Genellikle 20o C
f Son sıcaklık (0C)
alınarak

I t
A
k f 
ln
i  

formülü ile kesit kesaplanır.

İ.İlisu 61
Aynı sonuca daha kolay yoldan
I Hata akımı (A)
t Hata süresi (s)
k Malzeme katsayısı (A.s 1/2/mm2) Yönetmelik çizelgeler 5-7’den alınarak

S=(I2t)1/2/k

formülü ile de varılmaktadır.

Örnek 4:
I= 700 A.
t= 2 s
Malzeme: Çıplak bakır
k katsayısı: Bakır malzeme, normal koşullar (f =200 oC), komşu kısımların
tehlike altında olmayacağı durum için çizelge 7’den 159 A.s 1/2/mm2 alınarak

S=(7002 x 2)1/2/159 = 6,22 mm2 bulunur.

Isınma şartlarına göre nominal 10 mm2 kesit seçilir. Bu kesit mekanik şartlara
göre kontrol edilir. Minimum değerlerden küçük olmayacaktır.

İ.İlisu 62
Örnek 5:
Örnek 3’teki 50 MVA; 154/34.5 kV’luk ve 630 KVA; 34.5/0.4 kV’luk
trafoların topraklama hatları için hesaplar:
50 MVA trafo: Çıkış izolatörlerinde bir toprak kısa devresi için bulunacak
kısa devre akımı yaklaşık I’’k1 = 1,06 kA dir. 20 ohm’luk direncin bağlantı
hattı olarak çıplak bakır iletken kullanılacaktır.
2 1/2
S=(I t) / k
bağıntısında
1/2 2
t =5s ve k Çizelge-7’den 159 (A.s) /mm alınarak
2 1/2
S=(1060 .5) / 159 = 14,9 mm2 bulunur.
Korozyona karşı ve mekanik olarak korunmamış ise nominal kesit 25 mm2
alınır.

630 KVA trafo: Trafo gövdesini potansiyel dengeleme barasına bağlayan

iletken, yukarıdaki gibi 0,96 kA.’lik Y.G. tarafı kısa devre akımı için 25 mm2
bulunur.

İ.İlisu 63
Bu koruma iletkeni alçak gerilim kısa devrelerinde de akım taşıyacağından
kesitin alçak gerilim tarafı kısa devreleri için de kontrolu gerekir.
A - Verilen şekilde işletme topraklaması ile koruma topraklaması
birleştirilmemiştir. Trafo A.G. çıkış izolatörlerinde kazana atlama olursa, kısa
devre yolunda en az 1 ohm topraklama direnci bulunacaktır. A.G. kısa devre
akımı 220 A. olur kesit yeterlidir.
B – İşletme ve koruma topraklamaları birleştirilirse, yukarıdaki gibi bir kısa
devrede, akım yalnızca trafo empedansı ve topraklama hatlarının dirençleri
tarafından sınırlanır.
Hesap şekli ve şeması aşağıda verilmiştir.

İ.İlisu 64
 Rth

25 mm2 Cu

RE1= 1 ohm
Xtr Rth
UFN Xtr=0,04.0,42/0,63=0,01015 ohm

Sseç=50 mm2 L = 3m. Seçilerek Rth=0,00142 ohm ve t =1s k=159

Ik1=1,1.230/0,01015=24926 A. S=(249262.1)1/2/159 =156,7 mm2 bulunur.
S =150 mm2 olmalıdır.
Rth < 0,3.Xtr olduğundan dikkate alınmadı.

İ.İlisu 65
Alçak gerilim tesislerinde iletken kesiti seçimi
Alçak gerilim tesislerinde topraklama ve koruma iletkenlerinin kesitlerinin
hesaplanması için Yönetmelik madde 9-e de iki yol gösterilmiştir.
Ya madde 9-e1/i ye göre hesaplanmalı, (ısınmaya göre hesap)
Veya madde 9-e1/ii ye göre seçilmeli, (tablodan seçim, Çizelge 8)
denmektedir.
Madde 9-e1/ii, kesitin çizelge 8’de verilen değerlerin altında olamayacağını
bildirmektedir. Her durumda hesaplanan değerler, çizelge 8 ‘deki değerlerin
altında kaldığından, yapılacak iki türlü seçim birbiri ile çelişecektir. IEC
standartlarında da aynı ifadeler yer almıştır. Bu çelişik durumun
açıklanması IEC yetkilileri tarafından, küçük kesitler için çizelgenin
kullanılması, büyük kesitler için hesap yönteminin seçilmesi şeklinde
yorumlanarak tavsiye edilmektedir.

İ.İlisu 66
 Koruma ve topraklama hatlarının kesit belirlenmesi için ısınma yöntemi
Örnek 6
Motor besleme tablosu
225 A 3x120 mm2 cu
M

45 m.

TN- tipi bir şebekede motor besleme tablosu ile transformatör

arasındaki toplam empedans
Zs=0,016 ohm
olarak verilmiştir.
Başlangıç olarak koruma iletkeni kesiti 35 mm2 seçilsin.
Koruma iletkeni PVC yalıtımlı motor kablosunun bir damarıdır.
K katsayısı Yönt.Çizelge 6 dan alınacaktır.

İ.İlisu 67
k  115 As1/ 2 / mm2

45
Zh   0,00669 ohm
56.120

45
Zk   0,02295 ohm
56.35

Z top  0,016  0,00669  0,02295  0,0456 ohm

c.U n 1,1.400
I k''1    5571 A
3.Z top 3.0,0456

I 2 .t 55712.0,4
S   30,6 mm2
k 115

İ.İlisu 68
Sigortalar 225 A olduğuna göre kısa devre akımı sigorta nominal
akımının 25 katını bulmaktadır. Hatanın 0,4 s den daha kısa sürede
kesileceği görülmektedir. Hesapta açma süresi 0,4 s alınmıştır.
Seçilen kesitin uygun olduğu görülür.
Yönetmelikte önerilen ikinci yöntem uygulanırsa Yönetmelik Çizelge
8’den 70 mm2 bulunur.

Bu farklı durumu şöyle özetlemek mümkündür.

60 A’e kadar sigortalarla korunan hatlar için Yönetmelikte verilen ikinci
yöntemin (tablodan seçim) kullanılması projelendirme süresinden
kazanç sağlarken fazla malzeme kullanımında önemli bir artış
olmamaktadır.
Büyük kesitler için ise ısınmaya göre hesap yöntemi seçilmelidir.

İ.İlisu 69
3.İşletme araçları ve nesnelerin zarar görmesinin önlenmesi:

Topraklama hatları, üzerlerinden geçecek akımların, çevrede meydana

getireceği mekanik ve ısıl etkiler dikkate alınarak tesis edilmelidir.

4.Dokunma ve adım gerilimine göre boyutlandırma:

Alçak gerilim ve yüksek gerilim tesislerinde topraklama bölümünde

incelenecektir.

İ.İlisu 70
TN sistemde güvenliğin sağlanması
Dokunma gerilimine karşı güvenliğin sağlanması, hata halinde geçecek akımın
koruma cihazlarını yeterli süre içinde çalıştıracak boyutta olması ile gerçekleşir.

Ztr Zh1

PEN Ih
PE Zh2 ZPE

Ztr Zh1 Zh2

~
Uo
ZPEN ZPE Ih
Uo Faz nötr gerilimi
Ia Koruma cihazı açma akımı
Çevrim empedansı Zs  Ztr+Zh1+Zh2+ZPE+ZPEN
Zs < Uo/Ia
Topraklamalar üzerinden önemli bir akım geçmediğinden hata akımı üzerine toprak
dirençlerinin etkisi yoktur. İ.İlisu 71
TT-tipi şebekede güvenliğin sağlanması

IE
UE=RA.IE<50 V
IE>Ia
RB
Ia : Koruma cihazı
RA açma akımı
UE Şartları
sağlanmalıdır.

İ.İlisu 72
 IT- tipi şebekede güvenliğin sağlanması

PE
2.hata 1.hata C3 C2
id

Rt
~

1. hatada Rt. id < UL olabilmesi için şebeke küçük tutulmalıdır.

2. Hatada faz arası kısa devre meydana gelir.
Güvenliğin yüksek olması için 1. hatanın tespiti ve derhal giderilmesi gerekir.

İ.İlisu 73
 Örnek 7 Sistemlerin karışık kullanılması
100 m.

1000 Kva
uk=%6

3x50+25
35 A. 16 A.

RB=2 ohm

Uts
RA IE UE Uts
2 56,93 113,8 113,8 V
1 75,65 75,65 151,3 UE
0,566 83,88 50 176,4 R
A

İ.İlisu 74
Trafo reaktansı Xtr=6/ 100 x0,42/ 1=0,0096 ohm
Şebekenin topraklı tüketiciye kadar olan kısmının direnci ve reaktansı :

Rh = 100/(56x50) = 0.0357 ohm Xh = 8.478 mohm

Hata akımı yolundaki toplam direnç ise

Ztoplam =RA+2.04 ohm (Reaktanslar küçük olduğu için ihmal edilmiştir.)

Tüketicideki toprak elektrodunun RA toprak yayılma direncine bağlı olarak hata
akımı ve sıfır hattı potansiyeli için
RA (ohm) IE (A.) UE Uts (V.)
2 56,93 113,8 113,8
1 75,65 75,65 151,3
RA direnci, hata halinde üzerinde temas gerilimi emniyet sınırı olan 50 V.
aşılmayacak şekilde seçilirse

230-50=180 V. 180/2.04 =88.23 A. geçmeli ve RA = 50/88.23 =0.566 ohm olmalıdır.

Motor 35 A.’lik Ia=173 A. (5s) olan sigortalarla korunuyor ise Ia=173>88.23 A.

İ.İlisu 75
Sigorta ani kesme akımının hata akımından büyük olduğu görülür.
Sonuç olarak sigortanın kısa sürede devreyi kesmeyeceği, trafo topraklaması
üzerinde oluşan 176.4 V.’luk gerilimin, sıfır hattı yolu ile arızasız cihaz üzerine
geleceği ortaya çıkar.
Faz - nötr gerilimi 230 V. olan bir şebekede, 5 s kesme akımı 173 A. olan bir
sigortanın hata halinde çalışabilmesi için, kısa devre yolundaki toplam direncin
(çevrim direnci) 1.33 ohm olması gerekir.

Örneğimizde geçebilecek en büyük kısadevre akımı RA = 0 ohm için 112,7 A. dir. Bu

durumda, kısa devreye sigorta, oldukça geç cevap verecektir.

En büyük sigortası In= 35 A. olan bir tesis için güvenli bir toprak geçiş direnci 50
/173 = 0.289 ohm olmaktadır. Ancak bu direnç değerinin her iklim koşulunda
sağlanması şarttır. Böyle bir geçiş direnci değerini elde etmek için yapılacak yatırımı
göze almak gerekir.

İ.İlisu 76
 Bu arada belirtelimki şebeke nötr hattının toprağa nazaran geçiş direnci küçüldükçe,
nötr hattına bağlı tesislerin güvenliği artacak; motor için yapılan topraklamanın
direnci de küçülecektir.

Örnek 8 TT- tipi şebekede koruma topraklaması için başka bir örnek

100m;95 mm2 30m

0,0187 ohm 0,214 ohm
L3 16 A
N
PE

IE 2x2,5+2,5

RB=0,5 ohm RA = ?

Prize bağlı cihazda hata

olursa 0,4 s de devre
16 A sig. ve 0,4 s için Ia=120 A dir. kesilmeli
RA=50/120=0,416 ohm olmalıdır.
İ.İlisu 77
Yukarıdaki direnç değerlerine göre devreden akacak hata akımı

R=0,5+0,0187 + 2 x 0,214 + 0,416 = 1,362 ohm IE=1,1x230/1,362 =185 A.

Devre 0,4 s’den daha kısa sürede kesilir.
Bu kısa devre akımını taşıyacak koruma hattı kesiti
A- Çizelge seçimi ile S = 2,5 mm2
B- Isınma hesabı yöntemi ile S = (1852.0,4)1/2 /143 = 0,82 mm2 bulunur.
Bu hesabın yapılması tavsiye edilmez

İ.İlisu 78
TT- tipi şebekelerde toprak geçiş direncinin olabildiğince küçük olması
gereği yukarıdaki hesaplarda gösterilmiştir.
Küçük topraklama dirençlerinin her iklim koşulunda ve yıllar boyu
temin edilebileceği garanti edilirse, metod bu şekli ile kullanılabilir.
El.Tes.Topraklamalar Yönetmeliği madde8-a4 /iii yukardaki şartların
tam temin edilememesi halinde tamamlayıcı eş potansiyel kuşaklama
yapılması ve bu durumda R<50V/Ia şartının tahkikini istemektedir. Bina
inşaat betonarme demirleri dahil, muntazam bir eşpotansiyel kuşaklama
yapılıp 50 V sınır gerilimin aşılmadığı ispat edilmelidir.
TT- tipi şebekelerde hata akımı anahtarı kullanılması ile çok küçük
topraklama dirençleri elde edilmeye çalışılmasından kurtulunur.

İ.İlisu 79
 Hata akımı anahtarı çalışma prensibi

30 mA
I+DI
Faz Diğer yükler
Nötr
I
Hata yok DI=0
Di M
DI Di=0

Normal şartlarda UE<50 V Hata hali DI>0

RA Di>0
Tehlikenin yüksek olduğu yerlerde UE<25 V
30 mA’lik anahtar için RA max. =1666 ohm UE=RA. DI
Islak mahalleri olan yerler için RA max = 800 ohm
tavsiye edilir.

İ.İlisu 80
 TOPRAK HATA AKIMI ANAHTARI KULLANILMASI HALİ

3x70+35 3x10+6

10 mm2
TT halinde Köprü yok
ve noktalı yol geçerli
16A gL
70 A.
(5s)
2x2,5+2,5
boru içinde
IDn=30mA; In=16 A.

30 mA’lik hata akım anahtarı kullanılması

halinde Toprak geçiş direnci 25 V dokunma
gerilimi için 800 ohm’ dan küçük olmalıdır. 2,2 kW

İ.İlisu 81
 KORUMA HATLARI İÇİN ÖRNEK TESİSAT ŞEMASI

Artık A.anah.
ID n =300 mA
Artık A. anah.
L N PE
IDn =30 mA
6 A.
2x2.5
25 A.
4x10
16 A.
10 mm2
100 A. 63 A. N 2x2.5+2.5
TN sistemde Nötr Artık
A. anah.A’dan önce 25 mm2 Cu
topraklanacaktır. 9500 VA
P=29.7 kVA
Temel
topraklama

İ.İlisu 82
 TT- tipi sistem için şema
AAA 30 mA
Daire
tablosu
Ana tablo
Diğer dairelere

AAA 300 mA Toprak yayılma direnci:

Max. 80 ohm
25 V dokunma gerilimi
için
İ.İlisu 83
Alçak gerilimde rastlanan bazı özel durumlar aşağıda
açıklanmaktadır.

İ.İlisu 84
 Bir binada tesisatlar için ayrı topraklamalar yapılması hali
Uf
220 V

67m. 49,63 V. M

30m.
F

15m. Zemin
24m. 220 V

Temel
topraklama

Temel 188,7 V. Potansiyeller 220 V.’luk bir

topraklama kaynaktan beslenen hata
durumu için verilmiştir.
Yıldırım halinde gerilimler
yükselecektir. Uf 2.elektrot
İ.İlisu yerine göre değişir. 85
Transformatörden 150 m. uzaklıkta hattın koparak yere düşmesi hali
Hattın koptuğu yerde toprak öz direnci E=50 ohm.m
Xtr = 0,04 x 0,42/ 0,63 =0,0101 ohm
Rh = 0,675 x 0,15=0,10125 ohm Xh = 0,325 x 0,15 = 0,0487 ohm
Nötr toprak arası eşdeğer direnç RB = 2 ohm.
Hata yerinde toprağa geçiş direnci RE=3xE/l
RE=3 x 50/ 40 =3,75 ohm Yere düşen bir hat için 40m. uzunluk kabul edilmektedir.
IE = 230/(2+3,75) = 40 A. Hat ve transformatör empedansları ihmal edilmiştir.

40 A.’lik bir hata akımı devreyi kestirmez.

PEN iletkeni potansiyeli 2 x 40 = 80 V.’a yükselir. 50 V.’luk limitin üzerindedir.
(Madde 8a 3.7)

İ.İlisu 86
 A.G.şebekelerde diğer bir örnek
630 kVA
uk=%4 125 A 3xPANSY+ROSE

RB1 = 4 ohm 55 55 65 kW
69.2 V.

RB2=4 ohm

Benzer olaylar nötr kopmalarında da yaşanır. RB1=RB2 = 4 ohm ve kopma sırasında

dengesiz yük 10 kW olsun. Zdyük = 2302/ 10000 = 5,29 ohm
Çevrim empedansı Zs= 5,29+4+4 =13,29 ohm Hat ve transformatör empedansları ihmal
edilmiştir.
Devreden geçen akım = 230 / 13,29 =17.3 A.
RB2 üzerinde gerilim = 4 x17,3 = 69.2 V. 50 V’luk limitin üzerindedir.
İ.İlisu 87
(Madde 8a 3.7)
 A.G.şebekelerde nötr hattının potansiyeli
630 kVA
uk=%4 125 A 3xPANSY+ROSE

RB1 = 4 ohm V U 45 45 65 kW
nötr

110 m. Re=10 ohm. RB2=4 ohm

A.Gerilim şebekelerinde yük her zaman dengesiz olabilir. Bu sebeple nötr hattından akım
akar. Dengesiz yük 20 kW olsun. Inötr=20 / 0,22= 90,9 A
Rose iletken direnci 1,354 ohm/km
Voltmetrenin ölçtüğü değer Unötr = 1,354 x 0,11 x 90,9 = 13,53 volt.
Re topraklama direncinin değeri yukarıdaki sonucu değiştiremez.

İ.İlisu 88
Yukarıda verilen örneklerden çıkan sonuç

- Bir tesisde tek bir topraklama düzeni bulunur. Bu düzene, tesisler gerekli ise ayrı
hatlarla bağlanabilir. Aksi halde ayrı topraklamalara bağlı kısımlar arasında
tehlikeli gerilimler doğar.

- Alçak gerilim şebekeleri nötr iletkenleri ile toprak arasındaki işletme

topraklamaları yayılma dirençleri olabildiğince küçük olmalıdır.

- Nötr iletkeni ile toprak arasında ölçülen gerilimler, toopraklama direncini

küçülterek ortadan kaldırılamaz. Nötr hattı kesitinin büyütülmesi çözüm olabilir.

İ.İlisu 89
Ölçmeler:

1.Toprak özdirenci ve elektrot yayılma direncinin ölçülmesi.

1.1. Toprak özdirencinin ölçülmesi.

Bu ölçme dört sonda yöntemi ile yapılmalıdır. Wenner Metodu adı verilen bu
yöntem slayd 83’ de açıklanmıştır. Sondalar arası uzaklıklar için Yönetmelik
Ek-N 2.2.1’e bakılabilir. Metodun uygulanması için özel cihazlar
geliştirilmiştir. Ölçmenin prensibi dış elektrotlar arasına frekansı 150 Hz’e
kadar olan bir gerilim uygulanır. İç sondalar arasındaki gerilim ölçülür. Özel
aletler direnç değerini direkt olarak verirler. Ölçü yerindeki toprakta bulunacak
diğer akımların etkisini ortadan kaldırmak için uygulanacak gerilimin frekansı
değişken olmalıdır.

İ.İlisu 90
 Topraklama tesislerinde yapılacak ölçmeler
Wenner Medotu: TS.4363 de metod açıklanmıştır.

Yardımcı
Topraklayıcı topraklayıcı
Sondalar

a a a

a > 20 m. e  a / 20 olmak üzere E = 2..a.R şeklinde bulunur.

R (ohm) ölçülen direnç; E (ohm.m) a ve e (m) cinsindendir.

e≤a
/3
İ.İlisu 91
 1.2. Toprak yayılma dirençlerinin ölçülmesi.

Topraklama sisteminin büyüklüğüne göre bir yöntem uygulanır.

Yukarıda sözü edilen özel toprak direnci ölçüm aletleri ile topraklayıcıların
yayılma dirençleri de ölçülebilir.

Daha basit bir metod Yönetmelik şekil 8b de verilmiştir. Slayd 85

Y.Gerilim indirici trafo istasyonları gibi büyük tesislerde, direklerde bulunan

topraklama telleri veya kablo kılıfları istasyon topraklama tesisine bağlı
olduklarından, hata akımı bu gibi bağlantılara da dağılır; topraklama tesisi
üzerinden toprağa giden akım azalır. Yönetmelik Ek-N şekil N1’de ölçü yöntemi
verilmiş ve hesap tarzı N.2.2.3 de açıklanmıştır.

İ.İlisu 92
 Yayılma direncini ölçülmesi
L1
L2
L3
N

Sigorta

RA=U/IR dir.
A IR

U V Ri=40
>20 m kohm
RA
İ.İlisu 93
 1.3. Topraklama geriliminin tespiti.

Yayılma direnci ölçümünde kullanılan yöntemlere göre

UE=Topraklama empedansı x Topraklama akımı

şeklinde hesaplanır.

İ.İlisu 94
2.Dokunma geriliminin ölçülmesi.

Bu maksatla akım-gerilim yöntemi kullanmak zorunludur.

aşağıda yöntem açıklanmıştır. Deneyin yeni devreye girecek tesislerde numune
deneyi olarak yapılması yeterlidir. Deney sonunda bulunan gerilim değeri,
kullanılan kaynak gerilimine göre düzeltilmelidir. Tesisin durumuna göre
deneyde küçük gerilim kullanılması tavsiye edilir.

İ.İlisu 95
 L1
L2
L3
N

Sigorta
Değişken gerilim kaynağı
ile dokunma gerilimi düşük
Faz bir değerde kalacak şekilde
küçük bir akım geçirilir.
U
Uygulanan gerilim dikkate
N
alınarak bulunan değer
şebeke faz-nötr gerilimine
A IR indirgenir.

Tesisin çeşitli
noktaları V 500 N

400 cm2 metal levha

İ.İlisu
Yaş bez 96
3. Arıza Çevrim Empedansının Ölçülmesi
L1
L2
L3
N

Sigorta Z Çevrim empedansı

U1 Yük yokken ölçülen gerilim
U2 Yük bağlı iken ölçülen gerilim
IR Yük direncinden geçen akım
olmak üzere

V Z=(U1-U2)/IR dir.
R
(Yönetmelik EK-N’de verilmiştir.)

A
İ.İlisu PE 97
4.Yalıtım direncinin ölçülmesi.

Yalıtım direnci ölçümünde kullanılan deney gerilimi devre anma

gerilimine uygun olmalıdır. Yönetmelik çizelge 9 ‘da deney gerilimi ve
yalıtım dirençleri için değerler verilmiştir.
Koruma iletkenleri ve potansiyel dengeleme iletkenlerinin bağlantılarının
kontrolu direnç ölçen cihazlarla yapılabilir. Bulunacak değerler koruma
iletkenleri için 1 ohm’dan küçük, potansiyel dengeleme iletkenleri için 0,1
ohm’dan küçük olmalıdır.
Elek.Tesislerinde Topraklamalar Yönetmeliği Çizelge 9
Devrenin arıma gerilimi Deney Yalıtım direnci
(V) gerilimi (M)
500 V dahil, SELV ve PELV 250 (V) >0,25
durumunda gerilimler
SELV ve PELV haricinde,500 V'a 500 >0,5
kadar olan gerilimler (500 V dahil)
500 V'un üstündeki gerilimler 1000 >1,0
Not: SELV Çok düşük güvenlik gerilimi
PELV Çok düşük koruma gerilimi

İ.İlisu 98
Topraklama tesislerinde muayene, ölçme ve denetleme:
Yönetmelik madde 10-a ‘da açıklandığı üzere her topraklama tesisi,
montaj esnasında ve işletme aşamalarında periyodik olarak kontrol
edilecektir. Yapılacak kontrollar
- Gözle muayene,
- Koruma iletkenlerinin, ana ve tamamlayıcı potansiyel dengeleme
iletkenleri bağlantılarının sürekliliğinin ölçülmesi ve denetlenmesi,
- Elektrik tesisinin yalıtım direncinin ölçülmesi ve denetlenmesi,
- Toprak özdirencinin ölçülmesi,
- Topraklama direncinin ölçülmesi,
- Beslemenin otomatik kesilip kesilmediğinin denetlenmesi,
- Çevrim empedansının kontrolu,
- Hata akımı koruma düzeninin kontrolu,
şeklinde sıralanmaktadır.
Yapılacak kontrollarda Yönetmelik Ek-P’de verilen şekilde formların
kullanılması tavsiye olunur. Kontrol periyotlarına da aynı ekte
değinilmiştir.

İ.İlisu 99
Çeşitli topraklama tesislerinin işletme dönemi içinde denetlenme periodları

Elektrik üretim, iletim, dağıtım tesisleri (Hatlar hariç): 2 yıl

Enerji nakil ve dağıtım hatları: 5 yıl
Sanayi tesisleri ve ticaret merkezleri:
- Topraklamalara ilişkin dirençlerin muayene ve ölçülmesi 1 yıl
- Topraklama tesisleri ile ilgili diğer kontrollar 2 yıl
Sabit olmayan tesisler için :
- Sabit işletme elemanları 1 yıl
- Yer değiştirebilen işletme elemanları 6 ay

İ.İlisu 100
Topraklama tesisinin muayene ve denetlenmesinin amacı :

1. Tesisin sağlamlığının denenmesi,

2. Dokunma geriliminin izin verilen sınırlar içinde olup olmadığının belirlenmesi,
dir.
- Tesisin sağlamlığına, toprak yayılma direncinin (topraklama direnci) ölçülmesi ile
karar verilebilir.

- Topraklama tesisinin dokunma gerilimi açısından yeterli olup olmadığı, topraklama

direnci ölçülmesi ile belirlenemez. Farklı topraklayıcı tipleri ve topraklama
düzenleri aynı topraklama direncine sahip olmalarına rağmen dokunma gerilimi
veya adım gerilimi bakımından farklı özellikler gösterirler.

Topraklayıcılardan akım geçmesi halinde, toprak içinde oluşan potansiyel dağılımı

dokunma gerilimini belirler.

İ.İlisu 101
Bir yüksek gerilim direği veya direk transformatörü koruma topraklaması için
dokunma geriliminin belirlenmesi :

Iö
A
V
Kaynak
Uö

1m
>20 m

İ.İlisu 102
Yukarıda verilen ölçü yönteminde oluşabilecek tehlikeli adım ve dokunma
gerilimlerinden kaçınmak için gerilimi 50 V’u aşmayan bir kaynak kullanılmalıdır.
Voltmetre olarak 3000 ohm iç dirençli bir alet tercih edilir. Toprak bağlantısı bir
sonda ile sağlanır.
Devreden geçen akım Iö ampermetre ile ölçülür.
Direk ile bundan 1m uzaklıktaki nokta arasında gerilim Uö ölçülür.
Direğin taşıdığı devrelerde oluşabilecek en büyük kısa devre akımı IEmax hesaplanır.
Oluşabilecek dokunma gerilimi UE = IEmax x Uö/ Iö dür.
Deney direk çevresinde çeşitli noktalarda tekrarlanır.
Adım gerilimini bulmak için voltmetre uçlarındaki sondalar, yaklaşık 75 cm aralıklı
noktalar arasında dolaştırılarak, bulunan değerlerle yukarıdaki gibi hesaplanır.

İ.İlisu 103
Potansiyel dengeleme ve ilgili örnekler
Bir tesiste potansiyel dengeleme, hem dokunma gerilimine karşı korumada ve hemde
elektromağnetik uyumluluk açısından önemlidir.
Dokunma gerilimlerinin, yalnız topraklayıcılar kullanılarak, izin verilen değerlerin
altına indirilememesi halinde potansiyel dengeleme ve düzenleme yapılarak güvenlik
sağlanabilir.
Diğer taraftan elektronik cihazların yoğun kullanıldığı günümüzde elektromağnetik
uyumluluk açısından binaların elektrik açısından kafes şekline getirilmesi, betonarme
demirleri dahil bina içindeki tüm metal aksamın aynı potansiyelde tutulması için
bağlantılar yapılmakta ve tedbirler alınmaktadır.
Binalarda yıldırımlık tesislerinin metal aksamla birleştirilmesi ve bina temel
topraklamasına bağlanması, trafo binaları ve direkleri çevresine halka elektrot
yerleştirilmesi potansiyel dengeleme ve potansiyel düzenleme örnekleridir.
Aşağıdaki iki slayda da elektrik iç tesisatı ile ilgili örnekler verilmiştir.

İ.İlisu 104
 16 mm2 Cu

M 25 mm2 Cu
M

3x120+70
3x35+16
PD 25 mm2
Cu
L1
L2
L3 Potansiyel dengeleme
PE barası
N
TT- tipi 25 mm2
şebekede PD 25 mm2 Cu Cu
yok PEN TT-tipi şebekede 70
mm2 Cu
Koruma iletkenleri Yönet. çizelge 8’e
Potansiyel dengeleme iletkenleri Yönet. Çizelge 4b’ ye göre
İ.İlisu 105
 Priz
Üç fazlı tüketici
6 mm2 Cu

2x2.5+2.5

4x10
10 mm2

PD 6 mm2
Cu
L1
L2
L3 Potansiyel dengeleme
N barası
PE
10 mm2 Cu
25 mm2
Pot.Dengeleme Cu
TT- tipi
şebekede TN- 6 mm2 Cu
yok
TT- 10 mm2 Cu
L1 L2 L3 PEN İ.İlisu 106
 TEMEL TOPRAKLAMA

Dilatasyonlarda
esnek bağlantı

Pot.D.B. Yıldırımlık
bağlantı filizi
Bağlantı filizi Temel topraklama 30x3.5 mm

Boyutlar büyük ise 20x20 m. gözler yapılmalıdır.

İ.İlisu 107
 TEMEL TOPRAKLAMA DETAY

Toprak Bodrum dış Bodrum dış

duvarı duvarı
Yalıtım
En az 150 cm.’lik
bağlantı filizi Bağlantı filizi
Zemin betonu Zemin betonu
Temel
Temel
Drenaj ~ 5 cm

Tespit elemanı
~ 5 cm
Temel topraklayıcı
Temel topraklayıcı

Demir donatısı bulunmayan temel Demir donatısı bulunan temel

İ.İlisu 108
 Bağlantı filizi
Max.yer altı su seviyesi

Bodrum dış
duvarı
Yalıtım

Temel

Tesviye betonu

Bina yalıtımının içinde kalan temel

İ.İlisu 109
 Temel topraklama hesabı örneği

6m.x 8 m. boyutunda bir binada temel topraklayıcının yayılma direncini

hesaplayalım. Toprak özgül direnci 150 ohm.m olarak verilmiştir.
Topraklayıcıya eşdeğer dairenin çapı ,
D=(4.a.b/)1/2 =(4.6.8/)1/2 = 7,8 m
RA  2.rE / 3D
RA=2. 150 / 3. 7,8 =12,8 ohm.

İ.İlisu 110
 Y.Gerilim tesisleri için örnek

3m. x 6 m. boyutunda bina tipi 34.5 / 04 kV’luk bir transformatör postası için
koruma topraklaması yapılacaktır. Topraklayıcılar ve topraklama iletkeninin
boyutlandırılması istenmektedir. Toprak özgül direnci 100 ohm.m
ölçülmüştür. 34,5 kV’luk şebeke besleme noktasında 20 ohm dirençle
topraklanmıştır.
b = 6 m. Derin topraklayıcı (çubuk)
(Temel topraklama etki alanı
dışında)

a = 3 m.
Temel
topraklama
Potansiyel düzenleme

D: Temel topraklayıcının çevrelediği alana eşit, alanlı dairenin çapı olmak

üzere
Temel topraklamanın yayılma direnci RE  2.E/3D ; D=(4.a.b/)1/2
D = (4.3.6/)1/2 = 4,78 m. RE =2.100/3.4,78 = 13,94 ohm
İ.İlisu 111
IE=1,1x34,5/ 3x(20+13,94) =0,645 kA UE=13,94x0,645=8,9 kV
Bulunan temas gerilimi çok yüksek olup uygun değildir. Direncin
küçültülmesi için 4 adet 2 m. uzunluğunda çubuk derin topraklayıcı ilave
edilirse:
Çubuk topraklayıcı için RE  E/ L L: Çubuk boyu RE = 100/2=50 ohm.
4 adet çubuk elektrot, temel topraklayıcı ile paralel çalıştığından istasyon
için topraklama direnci 6,59 ohm bulunur.
IE=1,1x34,5/ 3x(20+6,59) =0,823 kA UE=6,59 x 0,823=5,4 kV
Bu değer dahi sözkonusu kısa devre akımı için yüksek bir değer olup ek
önlemler alınmasını gerektirir.
Yönetmelik Ek-D de bildirilen ek önlemlerin alınması kaydı ile ve hata süresi
0,15 s alınarak
UTP = 600 V. ve UE  4.UTP hesabından
UE max = 2400 V. bulunur.

İ.İlisu 112
 Hata akımının kabul edilen değere uygunluğunu kontrol edersek:

1,1x34,5/ 3-2400=19510 V. IE = 19510/20= 975,5 A

RA = 2400/975,5= 2,46 ohm
İstasyonun topraklama direnci 2,46 ohm’dan küçük OLMALIDIR. Topraklama
tesisi takviye edilmelidir.
Yukarıda bildirilen ek önlemler Elek.Tes.Topraklamalar Yönetmeliği Ek-D ye göre
Bina dış duvarında: M1 veya M2
Bina içinde : M3
olarak verilmiştir.

Bu istasyonun hava hattı ile beslendiği ve kablo çıkışları olmadığı kabul edilmiştir.

İ.İlisu 113
 Diğer elektrot tipleri için geçiş direnci hesapları

Gözlü topraklayıcı b m adet

D = (axb/)1/2 a
L = a.n + b.m n D
adet
RE = E / 2D + E / L

RE : Topraklama direnci
D : Gözlü topraklayıcının eşdeğer daire alan çapı
E : Özgül toprak direnci
L : Topraklayıcı toplam iletken uzunluğu

İ.İlisu 114
Çubuk topraklayıcı (Derin topraklayıcı)

Yaklaşık hesap:
Başka elektrot varsa
RE = E / L
>2L

Toprak L
d
d

İ.İlisu 115
Şerit topraklayıcı

 L  PDB
 2L  ln 
RE  E ln 1  2 H 
2L d  2L 
 ln 
 d 
H
d = 2(b+s)/ s
b
L L

Levha topraklayıcı

Günümüzde önemini yitirdiğinden tavsiye edilmemektedir.

Yıldız topraklayıcı ve diğerleri için Yönetmelik Ek-T kullanılabilir.
Hesaplarda Yönetmelik Ek-K de verilen direnç eğrilerinden de
yararlanılabilir.

İ.İlisu 116
Y.gerilim ve A.Gerilim sistemlerinde topraklama tesislerinin birleştirilmesi:

Yönetmelik madde 11-a’ya göre, bir yüksek gerilim tesisinde, toprak hatası
esnasında, alçak gerilim şebekesinde veya tüketim tesislerinde tehlikeli dokunma
gerilimleri ortaya çıkmaz ise iki sistemin topraklaması birleştirilebilir. Y.G.de
meydana gelen hata sonucu oluşan potansiyel yükselmesi, alçak gerilim tesislerinde,
Yönetmelik Çizelge-13 de verilen değerlerden küçük olmalıdır.

Yukarıdaki koşulların yerine getirilememesi durumunda Y.G. ve A.G. topraklama

tesisleri mutlaka ayrılmalı; 50 kV’un altındaki işletme gerilimli tesislerde Y.G. ve
A.G. sistemleri topraklayıcıları arasındaki uzaklık en az 20 m. olmalıdır. Gerekli
mesafe Dkabul formülleri ile (Ek-M) hesaplanabilir.

YG.tesislerinin içinde bulunan AG. İşletme araçlarının gövdeleri koruma iletkeni

yolu ile YG. Topraklama tesisine bağlanır.

İ.İlisu 117
 TN sistemde topraklamaların birleştirilmesi

U1 L1
L2
L3
IE PEN
U2
U0 : Faz-Nötr gerilim Potansiyel dengeleme
UE = RE.IE A.G. tablosu UF
Temel topraklama
U1 = U0 RE
U2 = U0
UE  UTP PEN iletkeni tek noktada topraklı
Uf = UE
UE  2.UTP PEN çok noktada topraklı

şartları sağlanırsa topraklamalar birleştirilebilir.

İ.İlisu 118
 TN sistemde toprakların ayrılması

U1 L1
L2
L3
IE PEN
U2
U0 : Faz-Nötr gerilim
Min 20 m.
UE = RE.IE UF
RB
U1=UE+U0
RE
U2=U0
UF=0 UE  UTP PEN iletkeni tek noktada topraklı
UE  2.UTP PEN çok noktada topraklı
şartları sağlanamazsa işletme topraklaması
ayrı yapılır.

İ.İlisu 119
 TT sistemde topraklama sistemlerinin birleştirilmesi

U1 L1
L2
L3
IE N
U2 PE
U0 : Faz-Nötr gerilim Potansiyel dengeleme
A.G. tablosu UF
UE = RE.IE Temel topraklama
U1 = U 0 RE
U2=UE+U0
UF=0
Zorlanma gerilimi açısından:
U2 ≤ 250 V. tf>5 s Yalıtılmış, kompanze edilmiş şeb.
U2 ≤ 1200 V. tf5 s Yıldız noktası direkt topraklı şeb.
İ.İlisu 120
 TN sistemde topraklamaların birleştirilmesi örneği

U1 L1
L2
L3
IE PEN
U2
U0 : Faz-Nötr gerilim Potansiyel dengeleme
IE = 700 A.
UE = RE.IE UF
RE RE = 1,5 ohm Temel topraklama
U1 = U0
UE = 1050 V.
U2 = U0
tF = 0,5 s. UTP = 200 V. Nötrler birleştirilmez
Uf = UE
IE = 1000 A.;tF= 0,5 s. PEN çok noktada topraklı ve
RE< 0,4 ohm ise nötrler birleştirilebilir.

UE  UTP PEN iletkeni tek noktada topraklı

UE  2.UTP PEN çok noktada topraklı
İ.İlisu 121
Topraklama tesislerine yaklaşım uzaklıkları
Yönetmelik Ek-M’de topraklama sistemlerinde tehlikeli
gerilimlerden korunmak için uygun uzaklıklar, yaklaşık
formüllerle verilmiştir.

İ.İlisu 122
Çubuk topraklayıcılar için kabul edilebilir yaklaşım uzaklıkları örnekleri:
Y.Gerilim direği topraklayıcısı
L=2 m. d=0.025 m. Akım süresi=0,5 s slayd 14’den Ukabul=220 V. E=150 ohm.m
Yayılma direnci RA=150/(2xx2)Ln(4x2/0.025)=68.85 ohm
34.5 kV’luk hatta direkteki toprak kısa devresi için geçecek akım yaklaşık
34,5/( 31/2 x 20+69)=0,223 kA (Besleme noktasında nötr 20 ohm direnç ile topraklı)
UE= 0,223x69= 15 kV
c=(4x2/0.025)0,220/15 =1.088 dKabul=2x2x1.088/(1.0882-1)=23.6 m.
A.Gerilim direği topraklayıcısı
Kısadevre akımı=220/(1+69)=3.14 A. UE=3.14x69=216 V.
c=(4x2/0.025)50/216 =3.79 dKabul=2x2x 3.79/(3.792-1)=1.13 m.

İ.İlisu 123
TEDAŞ Topraklama uygulamaları

İ.İlisu 124
 Yukarıdaki trafo direği için hata akımı yolu ve eşdeğer şema

154/34.5 kV İndirici merkez

trafosu sekonder taraf 34.5 kV hat

20
ohm
150ohm.m
L=2,5m; d=2,5 cm
Çubuk yayılma direnci = 0,8 m çapa eşdeğer direk temeli
57,2 ohm yayılma direnci =59,7 ohm
Ih = 447 A IED = 219 A

İ.İlisu 125
 Yukarıda şeması verilen duruma göre dokunma ve adım gerilimlerinin hesabı

DİREK ÇEVRESİNDE DOKUNMA ve ADIM GERİLİMLERİ

TEDAŞ Şekil 1 'e göre hesaplar Direk, yarı küre topraklayıcı olarak kabul edilmiştir.

U 20000 V Direk toprak direnci (Y.Küre) Ra=/D 59,68 ohm

RE 29,21 ohm 2,5 m Çubuk direnci Ra=/L.Ln4L/d 57,21 ohm
Direği temsil eden Küre çapı D 0,8 m Direk+çubuk eşdeğer direnci 29,21 ohm
 150 ohm.m Dokunma gerilimi U=IE/d(1-D/2r)
Çubuk boyu 2,5 m Adım gerilimi Us =IEa/2r(r+a)
Çubuk Çapı 0,025 m
34,5kV Besleme noktası top.direnci 20 ohm
Toplam hata akımı 447,05 A.
Direk temelinden akan akım IE 218,81 A.

a Direk civarında
r Direk merkezinden uzaklık m. Dokunma gerilimi V. Adım açıklığı m. Adım gerilimi V.
0
0,4 0 0,75 8516,72
0,9 7254,98 0,75 2638,17
1,4 0,75 1301,56
2,4 0,75 518,21
3,4 0,75 277,65
4,4 0,75 172,89

Yönetmelik şartlarının sağlanamadığı görülmektedir.

İ.İlisu 126
Direk çevresine 2 adet daha çubuk ilavesi yapılırsa
Hatalı devrenin 0,5 s’de kesilmesi sözkonusu ise Yönetmelikte verilen M
önlemlerinin uygulanabilmesi için dokunma geriliminin değeri ve buna bağlı
olarak topraklama direnci ne olmalıdır?
UE<4.UTP 0,5 s için UTP=220 V UE<880 V

1,1*34,5/ 3-880=21030 V IE=21030/20= 1051 A

RA = 880/1051 =0,837 ohm

İ.İlisu 127
 Topraklama çubuklarının arttırılması hali. 3 çubuklu durum.

DİREK ÇEVRESİNDE DOKUNMA ve ADIM GERİLİMLERİ

3 çubuklu hal Direk, yarı küre topraklayıcı olarak alınmıştır.

U 20000 V Direk toprak direnci (Y.Küre) Ra=/D 59,68 ohm

RE 14,45 ohm 2,5 m Çubuk direnci Ra=/2L.Ln4L/d 57,21 ohm
Direği temsil eden Küre çapı D 0,8 m Direk+çubuk eşdeğer direnci 14,45 ohm
r 150 ohm.m Dokunma gerilimi U=IE/d(1-D/2r)
Çubuk boyu 2,5 m Adım gerilimi Us=IEa/2r(r+a)
Çubuk Çapı 0,025 m
34,5kV Besleme noktası top.direnci 20 ohm
Toplam hata akımı 638,55 A.
Direk temelinden akan akım IE 154,63 A.

a Direk ciharında
r Direk merkezinden uzaklık m. Dokunma gerilimi V. Adım açıklığı m. Adım gerilimi V.
0
0,4 0 0,75 6018,91
0,9 5127,22 0,75 1864,44
1,4 0,75 919,83
2,4 0,75 366,23
3,4 0,75 196,22
4,4 0,75 122,18
5,4 0,75 83,37

Hesaplar, yalnız çubuk topraklayıcı konmasının yeterli olmadığını göstermektedir.

Direği çevreleyen düzenleyici elektrotlara ihtiyaç vardır.
İ.İlisu 128
 Direği çevreleyen halka elektrotlar konması hali
Çaplar:
D1 5,5 m
D2 7,80 m
D3 m 2 HALKA TOPRAKLAYICI

Derinlikler: 0,8
H1 1m
0,7
H2 1,20 m
H3 m 0,6
0,5
d şerit çapı 0,023
 100 0,4
fx Birim 1V
0,3
Ie Birim 0,16 A
RE 6,35 ohm 0,2
0,1
0
U=c.UN /31/2 21910 V
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
RB 20 ohm
1.Halka 2.Halka TOPLAM Adım Ger.
1 V Birime göre hesaplanmıştır.
IE 831,62
UE 5277,59 V
Dokunma Ger. UT 51,52 V
Max adım Ger. US 375,36 V

Hesap yöntemi: Hava hattı direklerinde potansiyel dağılımının düzenlenmesi.

W. Koch ETZ 15.11.1951

İ.İlisu 129
 1. Halka direği temsil etmek üzere 2 halkalı durum

Çaplar: p q k p
D1 1 m P120,9 1,6 3 1,854353 q
D2 3 m P13 0,8 5 1,248428 a
D3 5 m P210,8 0,533333 5,527059 0 0
P230,7 0,266667 1,666667 4,069811 10 0,174533
Derinlikler: P31 0,16 0,2 6,242142 20 0,349066
H1 2 m P320,6 0,16 0,6 6,783018 30 0,523599
H2 1,2 m P' 21 0,533333 0,333333 5,563059 40 0,698132
0,5
H3 1,6 m P' 22 1,6 1 3,052049 50 0,872665
P' 230,4 1,866667 1,666667 2,428661 60 1,047198
d 0,023 P' 31 1,44 0,2 3,56102 70 1,22173
Ro 100 P' 320,3 1,12 0,6 4,047768 80 1,396263
f x Birim 1V P' 330,2 1,28 1 3,509086 90 1,570796
Ie Birim 0,122914143 A 100 1,745329
0,1
RE 8,14 ohm k11 11,70341 110 1,919862
k22 0 13,90063 120 2,094395
k33 0 1 2 3 4 5 614,92228
7 8 9 10 11 12 13130
14 2,268928
15 16
U=c.UN /31/2 21910 V 21,91044 140 2,443461
RB 20 ohm M1 1. Halka 2. Halka
2,53303 3. Halka
150 2,617994
M2 Toplam 0,844343
adım gerilimi 160 2,792527
1 V Birime göre hesaplanmıştır. M3 0,506606 170 2,96706
IE 778,72 180 3,141593
UE 6335,51 V 190 3,316126
Dokunma Ger. UT 57,54 V 200 3,490659
Max adım Ger. US 459,10 V 210 3,665191
220 3,839724

İ.İlisu 130
6335 V’luk topraklama gerilimine karşılık, dokunma gerilimi 57,5 V olmaktadır. En
büyük adım gerilimi 459 V’dur. Yönetmelikler adım gerilimi için sınır değer
vermemekte ve kontrolunu da öngörmemektedir. Buna rağmen Elektrik Tesislerinde
Topraklamalar Yönetmeliği şekil C2 de verilen 3 nolu eğriden (şehir içleri ve pabuç
giyen kişi için geçerli) 0,5 s için dokunma gerilimini 550 V olarak bildirmektedir.
Bu değer adım gerilimi için de kullanılabilir. Sonuç olarak şekilde verilen
topraklama düzeninin, çubuklarla yapılacak topraklama yerine, 34,5 kV hatlarda ve
trafo direkleri için kullanılması tavsiye edilir. Halka sayısı, derinlikleri ve çapları
üzerinde değişikliklerle optimum maliyetli çözümlere ulaşılabilir. Yönetmelikte
bildirilen M önlemleri potansiyel düzenlemenin bir parçası olup; önerilen
düzenlemeyi tarif etmektedir.

İ.İlisu 131
Örnek :Topraklama direncinin yeterliliği
34,5 kV’luk bir yüksek gerilim direği veya direk tipi transformatörde
koruma topraklaması direnci 4 ohm ölçülmüştür.
34,5 kV’luk hattı besleyen trafoda 20 ohm luk bir işletme topraklaması
vardır. Direk çevresinde Elek.Tes.Topraklamalar Yönetmeliğinde bildirilen
M önlemleri alınmamıştır.
34,5 kV’luk hattın başındaki kesicinin açma süresi 0,5 s olarak
belirlenmiştir.
1. IE ve ZE belirlenir. ZE = 4 ohm IE = 1,1.34,5/3.24 =0,912 kA
UE = 0,912 x 4 = 3,65 kV
2. 0,5 s hata süresi için UTP = 220 V UE  2 xUTP
Direnç uygun değildir.

3. M önlemleri alınması ile UE <4 x UTP = 880 V ve hata süresi t< 0,05 s için uygun
bulunur.

İ.İlisu 132
İletişim tesislerinde topraklama
İletişim sistemleri beslemeleri için kullanılacak sakıncalı ve tavsiye edilen
sistemler aşağıda gösterilmiştir. TN-C – tipi şebekelerde nötr akımlarının iletişim
sistemleri data hatları kılıflarından akma ihtimali vardır. Bu sakınca sistem
TN-S – tipi seçilerek giderilebilir.
Yönetmeliklerde ve diğer literatürde iletişim cihazları topraklamalarının bina
topraklaması ile birleştirildiği görülmektedir. Elektromağnetik uyumluluk
açısından da bütün bina metal bölümlerinin birleştirilerek eşpotansiyel düzeye
getirilmesi bildirilir.
Fonksiyon ve koruma topraklamaları hakkında fikir vermek üzere düzenlenen
şemalar Yönetmelik şekil 16 – 21 ‘de bulunmaktadır. Bu şemaların
incelenmesinde iletişim sistemleri, yıldırımlık ve enerji sistemlerinin aynı
topraklayıcılara bağlanabileceği görülmektedir.

İ.İlisu 133
Bilgi işlem cihazlarında istenmeyen durum
TN-C

PEN L1

Ekran
IG

DU?
IG
Bilgi işlem hattı

IG
Ekranlar iki uçda topraklanmış

Metal
borular
Bina

İ.İlisu 134
 Bilgi işlem cihazları için önerilen şekil
TN-S

PE N L1

Ekran

DU0

Bilgi işlem hattı

Ekranlar iki uçda topraklanmış

Metal
borular
Bina

İ.İlisu 135
 İletişim sistemi işletme ve koruma topraklamasına örnekler
B

D
U
G L1
N

İşletme ve koruma topraklamaları

A birleştirilmiş
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 FPE
B

D
U
G L1
N

A Ek topraklama iletkeni
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 FPE İşletme ve koruma topraklamaları
ayrı
İ.İlisu 136
A Topraklama birleştirme iletkeni
B İletişim düzeni
D İletişim tesisine ait akım beslemesi
FPE Fonksiyon topraklaması ve koruma iletkeni
G Akım kaynağı
U Çevirici (konverter)

Topraklama birleştirme iletkenine yapılabilecek bağlantılar:

1 Koruma iletkenleri PE
2 İletişim tesisi topraklayıcısı
3 Temel topraklayıcı
4 İletişim kabloları dış kılıfları
5 Bina çelik hasırı
6 Bina içi iletken su boruları
7 Kalorifer tesisatı
8 Yıldırıma karşı koruma topraklayıcısı
9 Topraklayıcılar
10 Fonksiyon topraklaması ve koruma iletkeni FPE

İ.İlisu 137
Yönetmelik Madde 18-C1 ‘e göre ( A ) Topraklama birleştirme iletkenine yapılabilecek bağlantıların
mutlaka yapılması zorunludur. Bunlar:
- Koruma iletkeni PE,
- PEN iletkeni,
- 1 kV’un üstündeki gerilimlerde transformatörlerin A.G. tarafındaki yıldız noktaları,
- İletişim sistemininmerkezi beslenmesi durumunda ,besleme tesisinin topraklanan kutbu (FPE),
- İletişim cihazları fonksiyon topraklama iletkeni (FE),
dir.
Fonksiyon topraklaması iletkeninin (FE) parçaları için en küçük kesitler Yönetmelik Çizelge-17 de
verilmiştir.
İlgili koruma düzeninin anma akımı (A) Bakır iletken minimum kesiti (mm2)
25 2.5
35 4
50 6
63 10
125 16
160 25
İ.İlisu 138
daha büyük akımlar için Yönetmelik çizelge17 ‘ye bakınız.
Fonksiyon topraklaması iletkeninin (FE) parçaları için en küçük kesitler
Yönetmelik Çizelge-17 de bildirilmektedir.
Yönetmelik madde 21’de iletişim cihazları bulunan binalarda yapılacak
fonksiyon topraklaması (FE) ve koruma iletkeni (PE) bağlantıları
açıklanmakta; ayrıca elektriksel gürültü doğması halinde alınacak önlemler
açıklanmaktadır.

Santraller, indirici merkezler ve yüksek gerilim direkleri civarında bulunan

iletişim cihazları için önlemler Yönetmelik madde 22 ve EK-Z de
bildirilmektedir.

Taşınabilir işletme yerlerindeki iletişim cihazları ile ilgili kurallar

Yönetmelik madde 28,29,30’da verilmektedir.

İ.İlisu 139
Yönetmelikte bilgi-işlem cihazlarının tesisine ait tavsiye mahiyetinde
çeşitli şekiller verilmiştir.
H
UV
L1
L2
L3

PE

5 5
8 6 Sinyal hattı
Cihazın ref.iletkeni
4 4
2 2 Ref.iletken
3 3 3 3 3 3 Gövdeye izin verilen bağlantı
Ekran
PA

9
M
A

A :topraklama birleştirme iletkeni

1 H :Ana tablo
M :İletişim tesisinin bulunduğu yerde potansiyel dengelemesi için yüzeysel
topraklama
PA:İletişim tesisinin bulunduğu yerde potansiyel dengeleme barası
UV:Alt dağıtım panosu
İ.İlisu 140
 İletişim kablolarının Y.Gerilim hatlarına ve topraklamalarına yaklaşması
durumunda alınacak önlemler:
1)

İletişim düzeni

> 15 m

Y.Gerilim direk topraklaması

İ.İlisu 141
 İletişim kablolarının Y.Gerilim hatlarına ve topraklamalarına yaklaşması
durumunda alınacak önlemler:
2)

>2m
İletişim kablosu
Y.Gerilim direk topraklaması

İ.İlisu 142
 İletişim kablolarının Y.Gerilim hatlarına ve topraklamalarına yaklaşması
durumunda alınacak önlemler:(zorunlu hallerde)

3)

Yalıtım

> 0,5 m
5m

Y.Gerilim direk topraklaması 5m

İletişim kablosu

İ.İlisu 143
Ray potansiyeli nedeni ile demiryoluna dik doğrultuda gerilim değişimi

Üzerinden 350 A geçen bir ray için hesaplar

100A için 5V, 50 Hz için %40 ilave Yönt.Şekil 23’den
10m için %20
U= 5 x 3.5 x 1.4 x 0.2 = 4.9 V
MOTOR

V
350 A. U

Referans
10 m toprak

>100 m

İ.İlisu 144
İletişim tesislerinin demiryoluna yaklaşım mesafeleri

MOTOR

İletişim tesisi

En az 5 m
Tercihan 15 m

İ.İlisu 145
El.Tes.Topraklamalar Yönetmeliği Ek-Z de iletişim kabloları ekran
topraklamalarının yüksek gerilim tesisleri topraklamalarına yaklaşması
durumunda alınacak önlemler açıklanmıştır.
Yönetmelik Ek-Z.3.3.b ‘de bildirildiği üzere santrallerin ve ana indirici
merkezlerin topraklama tesislerinin gerilim konisi bölgesinde, iletişim
tesislerine ait bağlama noktaları,küçük kuvvetlendirici merkezleri
bulunmamalıdır. Bu bölgenin sınırı yaklaşık 300 m. olarak kabul edilir.

Ekte elektronik sistemlerin bulunduğu binalarda yapılan topraklama

ve eş potansiyel kuşaklamalara ait örnekler verilmiştir.

İ.İlisu 146
Yıldırımdan korunma tesisleri civarındaki iletişim tesisleri için topraklama kuralları
Yönetmelik Madde 25-a
Komşu topraklayıcılar: Yıldırıma karşı koruma topraklamalarına 2m mesafe içinde
bulunan bütün topraklayıcılar birbiri ile bağlanmak zorundadır. Ara mesafenin 20 m olması
durumunda topraklayıcıların birleştirilmesi tavsiye edilir.
Toprak özdirencinin 500 ohm.m’den büyük olduğu yerlerde 20m’ den büyük aralıklarda da
topraklayıcıların birleştirilmesi tavsiye edilir.
Binaların yıldırımdan korunması: İletişim tesislerine ait topraklama tesislerinin, binanın
yıldırıma karşı koruma tesisi ile bağlanması tavsiye edilir.
Yüksek yapılarda fonksiyon topraklaması ve koruma iletkeni (FPE) en az 10 m
aralıklarlave binanın en üst ve en alt noktalarında yapının metal kısımları ile birleştirilir.

İ.İlisu 147
 Trafolarda parafudrların bağlanması (Yanlış uygulama)

Uy
Iy
Uy=RF.Iy+UFN
RE
RF

İ.İlisu 148
 Trafolarda parafudrların bağlanması (Doğru uygulama)

Uy
Iy
Uy=UFN
RE

İ.İlisu 149
Parafudr topraklama direnci
Yurdumuzda oluşan yıldırımların en fazla 20 kA akım taşıdığı kabul edilmektedir.
Yıldırım akımının isabet ettiği noktadan iki tarafa yayıldığı kabulü ile bir yönde
yayılan Yürüyen Dalga’nın 10 kA akım taşıdığı anlaşılır.Yürüyen dalga parafudra
ulaşıncaya kadar çeşitli noktalarda oluşan deşarjlarla zayıflar.
Dağıtım trafoları alçak gerilim tarafının 20 kV darbe gerilimi ile denendiği
gözönüne alınırsa parafudrlarda deşarj meydana geldiğinde, parafudr topraklama
direncinde oluşan gerilim, A.G tarafında en büyük darbe gerilimini aşmamalıdır. Bu
görüş ile R= 20 kV/ 10 kA = 2 ohm bulunur.
Topraklayıcıların darbe topraklama direnci, yayılma direncinden farklı ise de küçük
boyutlu topraklayıcılarda bu iki değer eşit alınabilir.

İ.İlisu 150
 AŞIRI GERİLİMLER

Kaynakları, Sonuçları, Korunma

İ.İlisu 151
Elektrik tesisleri, içlerinde gelişen bazı olaylar sonucunda veya kendi dışlarında
meydana gelen olaylara bağlı olarak gerilim yükselmelerinin ve aşırı gerilimlerin
etkisinde kalırlar.

Elektrik tesisleri belirli bir gerilime göre yalıtılırlar. Tesiste bu gerilim hüküm
sürerken, başkaca bir bozucu etki olmadığı sürece, herhangi bir atlama veya yalıtım
delinmesi meydana gelmez.
Elektrik tesislerinde önlenemeyen aşırı gerilimlerin ortaya çıkması olağandır. Bu
durumda yalıtım delinmesi veya atlamalarla, fazlar arası veya faz toprak kısa devreler
meydana gelebilir.
Yüksek gerilimli elektrik tesislerini, ortaya çıkabilecek en büyük aşırı gerilime karşı
yalıtmak ekonomik olmadığı gibi çoğu kere teknik bakımdan da mümkün değildir.
Alçak gerilimli enerji tesislerinin yalıtım düzeyi, işletme geriliminin belirlediği
düzeyin çok üzerindedir. Bu bakımdan alçak gerilim şebekesi açısından aşırı
gerilimlerin önemli olmadığı söylenebilir. Ancak alçak gerilimle beslenen, özellikle
elektronik cihazlar, aşırı gerilimlere karşı alçak gerilim şebekesi kadar duyarsız
değildir.

İ.İlisu 152
Elektronik cihaz bozulmaları ile ilgii olarak, Almanyada 1998 yılında 7737 olay
üzerinde yapılan bir araştırma sonucuna göre, cihaz bozulmalarının % 27.4 üne
aşırı gerilim pikleri yol açmıştır.

Hırsızlık
%22
Yangın
%3
Su
Aşırı gerilim %5
%28

Dikkatsizlik
Fırtına %25
%2
Diğer
%15

İ.İlisu 153
 Gerilim yükselmesi ve Aşırı gerilim

Gerilim Yükselmesi: İşletme geriliminin, sürekli olarak müsaade edilen değerinin

üstüne çıkmasıdır. Şebekelerde gerilimin %15 artmasına izin verilir.
Aşırı gerilim: Çoğu zaman kısa süreli olarak, işletme geriliminin müsaade edilen
değerinin üzerine çıkan ve işletme frekansında olmayan gerilimdir.
Aşırı gerilim katsayısı: Meydana gelen aşırı gerilimin tepe değerinin , normal faz arası
gerilimin tepe değerine oranıdır.
ka : Aşırı gerilim katsayısı
Ua : Aşırı gerilim tepe değeri
Ui : İşletme gerilimi

ka= Ua 3 /2 Ui

İ.İlisu 154
Aşırı gerilimler, iç ve dış aşırı gerilimler olarak iki ana gruba ayrılırlar.
İç aşırı gerilimler: Manevralar esnasında (çeşitli devre elemanlarının devreye sokulup
çıkarılması) veya kısa devreler gibi istenmeyen bağlama durumlarında, ferrorezonans
olaylarında, meydana gelir.
Dış aşırı gerilimler: Atmosferik olaylarda ortaya çıkarlar.
Yabancı şebekelerin etkisi ile meydana gelen aşırı gerilimler: Özellikle paralel giden
farklı şebeke hatlarında bir şebeke alanlarının diğer şebekeyi etkilemesi şeklinde
görülür.

İ.İlisu 155
İşletme frekansında gerilim yükselmesi: generatör yükünün kalkması, kapasitif
yüklenmeler, toprak kısa devresi olayları birkaç saniye ile birkaç saat arasında süren ve
nominal gerilimin %70-%80 ‘nine varan gerilim yükselmelerine yol açarlar.

İç aşırı gerilimler
İç aşırı gerilimler, çeşitli bağlama olaylarında meydana gelen geçici rejimlerin ve
rezonans olaylarının sonucu olarak ortaya çıkarlar ve şebeke üzerinde yürüyen dik cepheli
dalgalar meydana getirirler.
Şebekede bulunabilecek yüksek harmoniklerin oluşturduğu rezonans olayları da iç aşırı
gerilimlerin sebepleri arasındadır.

İ.İlisu 156
İç aşırı gerilimler kısa sürede kendiliklerinden sönerler, yükseklikleri şebeke
karakteristiklerine ve şebekenin yıldız noktasının durumuna bağlıdır.
Şebeke yıldız noktasının durumu Aşırı gerilim katsayısı
Yalıtılmış 3.5
Söndürme bobini üzerinden topraklı 3
Düşük değerli direnç üzerinden topraklı 2.5

İ.İlisu 157
 Dış aşırı gerilimler

Dış aşırı gerilimler, atmosferik boşalmalar sonucu meydana gelir. Bunlar

mikrosaniye mertebesinde çok kısa sürelidirler. Özellikle açık hava
tesislerini aşırı derecede zorlarlar.
i (kA)
I
%90 I T: Yarı değer süresi
i
I/2

%10 I
T t (s)
t
Yıldırım, kısa süreli bir doğru akım darbesidir. Yıldırım akımı cephe dikliği ve
yarı değer zamanı gibi büyüklüklerle tarif edilir.
En çok rastlanan yıldırımlarda tepe değer 20 kA’in altındadır. Cephe yükselişi i/t
ise 20-50 kA/mikrosaniye dir

İ.İlisu 158
 ABB tarafından yapılan bir sınıflamada, yalıtılımı ve aşırı gerilim koruma
cihazını etkileyen şebeke frekanslı gerilimler veya aşırı gerilimler, sebepleri ve
karakterlerine göre şöyle sınıflandırılmıştır:
- Normal sistem çalışmasının neticesi olan güç frekanslı sürekli gerilimler
- Toprak hatalarından, bağlama işlemlerinden , yük atma, rezonans, ferrorezonans
ve benzeri olaylar sonucu doğan güç frekanslı geçici aşırı gerilimler
- Uzak mesafelerde meydana gelen direkt yıldırım isabetleri sonucu veya bağlama
işlemlerinden doğan yayvan cepheli aşırı gerilimler. Bunlarda yükselme
zamanı 20 - 500 mikrosaniye ve yarıdeğer süresi 20 milisaniye ye kadardır.
- Yıldırım isabetinden veya bağlama işlemlerinden doğan dik cepheli aşırı
gerilimler. Yükselme süresi 0.1-20 mikrosaniye ve yarıdeğer süresi 300
mikrosaniye ye kadar.
- Hatalardan veya Gaz izoleli istasyonlarda meydana gelen bağlama olaylarından
doğan çok dik cepheli aşırı gerilimler. Bunlarda yükselme süresi 0.1
mikrosaniyeden küçük olup; üzerlerine 30 khz -100 Mhz lik osilasyonlar
binmiştir ve toplam etki süreleri 3 milisaniye kadardır.
Bu aşırı gerilimleri temsil etmek ve deneylerde kullanılmak üzere standart
gerilim şekilleri kabul edilmiştir. İ.İlisu 159
Yıldırımın etkileri resistif, endüktif, kapasitif olarak üç şekilde telekominikasyon
tesislerini etkiler.
Bunlar aşağıdaki üç şekilde şematik olarak gösterilmiştir.

İ.İlisu 160
Rezistif kuplajda yıldırım akımı referans toprakla, alçak gerilim hattı ve data hatları
arasında, 100 kV mertebesinde, çok yüksek gerilimler üretir. Kısmi yıldırım akımları,
yapıya bağlı iletken kısımlardan (kablo kılıflarından) referans toprağa doğru akarlar

DATA hattı Iy
Enerji

%50 Iy %50 Iy

Resistif kuplaj

İ.İlisu 161
Endüktif kuplajda Yıldırım akımı taşıyan kısımlar çevrelerinde, yüksek mağnetik alan
oluştururlar. Bu alanın çevrelediği devrelerde 10 kV mertebesinde gerilimler
endüklenir.

DATA
Iy
Binaya gelen
Enerji
hatlardan
%50 Iy
%50 Iy

Magnetik alan kuplajı

İ.İlisu 162
Kapasitif kuplajda ise, yapı direkt olarak yıldırım akımı etkisinde kalmasa bile,
yıldırımın etkilediği yapı ile hatlar arasında bulunan dağılmış kapasiteler yolu ile,
yıldırımın büyük elektrik alanı elektrik hatlarında yüksek gerilimler oluşmasına yol açar.

+
+
DATA hattı

Enerji

Elektrik alan kuplajı

İ.İlisu 163
 Yabancı şebekelerin tesiri
Yabancı şebekelerin etkisi ile diğer yakın şebekelerde aşırı gerilimler oluşur. Bu
aşırı gerilimler daha çok alçak gerilim şebekeleri ve telekominikasyon hatları için
tehlike oluşturur.
Yabancı şebeke etkisi de yıldırım akımlarının etkisi gibi başlıca üç şekilde ortaya
çıkar.
Kapasitif etki: Eğer iki şebeke arasında kapasitif kuplaj varsa (örneğin paralel
çekilmiş hatlar) şebekelerden birinde meydana gelen aşırı gerilimler, kapasitif
yoldan diğer şebekede gerilimler doğurabilir.
Y.G. hattı

C1 İki hat arası dağılmış kapasite

A.G. Hattı /
telekom. hattı
C2 Düşük gerilimli hattın dağılmış kapasitesi

C2<C1 ise Y.G. Hattındaki gerilimin büyük kısmı C2 üzerine gelir.

İ.İlisu 164
Endüktif etki : Enerji hattında meydana gelen kısa devrelerde, bağlama olayları
sonucu oluşan yürüyen dalga hareketlerinde, bu hatlara paralel giden
telekominikasyon hatlarında mağnetik alan kuplajı ile gerilimler endüklenir.
Dönüş hattı olarak toprağı kullanan sistemlerde bu gerilim 10kV’lar
metrebesindedir.
İki iletkenli sistemlerde 1 kV’a kadar gerilim endüklenir.
Ekranlı kablolar elektromağnetik darbelere karşı uygundurlar. Ancak yeterli
ekran yüzeyi temin edilmesi gereklidir.
Enerji hattı

Endüksiyon çevrimi
Data hattı

Enerji hattı

Data hattı
Endüksiyon çevrimi

İ.İlisu 165
İletkenler arasında direkt temas: Özellikle enerji hava hatları ile telekominikasyon
hatlarının kesişdiği yerlerde bir hata sonucu enerji hattının koparak
telekominikasyon hattı üzerine düşmesi, direkt temasa yol açar.

Çeşitli yollarla telekominikasyon hatları üzerinde oluşan aşırı gerilimler, cihazların

arızalanmalarına sebep olur.
Aşırı gerilime karşı enerji hatlarında ve telekominikasyon hatlarında parafudrlar
kullanılır.

İ.İlisu 166
 Parafudrlar

Parafudrları basınç kazanlarının emniyet süpaplarına benzetebiliriz. Parafudrlar

genel olarak bir ucu korunacak iletkende ve diğer ucu topraklanmış şekilde tesis
edilirler. Normal şebeke geriliminde parafudrdan akım geçmez. Ancak
parafudr’un bağlı olduğu noktada gerilim müsaade edilen sınırı aşar aşmaz,
parafudr içinde, tipine göre, deşarj meydana gelir veya metal oksit parafudrlarda
olduğu gibi parafudr akım-gerilim karakteristiğinin nonlineer bölümünün
belirlediği bir akım akmaya başlar. Böylece parafudrun bağlı olduğu noktada
ortaya çıkan aşırı gerilim, toprağa kısa devre edilmek suretiyle akıtılmış olur.
Gerilim kabul edilebilir sınırlar içine girdiğinde deşarj söner veya parafudr
karakteristiğine bağlı olarak kesilir.Aşağıda bir binaya dışarıdan gelen
tesisatlarda aşırı gerilim dalgalarına karşı koruma tedbirleri gösterilmiştir.

İ.İlisu 167
 Lightning Protection Equipotentialization for Line Entries

Lightning Protection Equipotentialization

EBB

PS

External LPS
Water

Gas Z
Cathodic protection of filler pipe
Foundation earth electrode

İ.İlisu 168

S532/3e 532-3e.ppt / 08.09.97

 Aşırı gerilimlere karşı koruma cihazları ve tesis şekilleri
Günümüz şartlarında modern endüstri tesislerinde ölçme,kontrol ve
kumanda sistemleri geniş ölçüde elektronik cihazlardan oluşmaktadır.
Bilgi işlem cihazları ise yalnız ticaret ve endüstride değil, aynı zamanda bir
çok konutta kullanılmaktadır.
Bina yakınlarına düşen yıldırımlar sistemde gerilim yükselmesine sebep
olurlar. Bina içinde bütün metal aksam, aynı potansiyele getirilmek için
eşpotansiyel baraya bağlanır.
Uzak mesafelere düşen yıldırımların sebep olduğu yürüyen dalgalar, sistem
üzerinden tüketici cihazlara ulaşır. Hatlara isabet etmeyen yıldırımlar bile
elektromağnetik yoldan tüketici noktalarında gerilimler endükler.
Binaların dış koruması genellikle faraday kafesi şeklinde oluşturulan düzen
ile sağlanır. Yıldırım isabeti sonucu oluşacak tahribat ve yangın tehlikesi
bu şekilde azaltılmaya çalışılır. Ancak binada yıldırımlık tesisat bulunması
halinde dahi, yıldırımın kesin olarak bu tesise isabet edeceğini söylemek
mümkün değildir.

İ.İlisu 169
Bina içinde bulunan çeşitli tüketiciler, aşırı gerilime hassasiyetleri
dikkate alınarak, değişik düzeyde koruma bölgelerine yerleştirilir ve
kademeli bir şekilde aşırı gerilime karşı koruma cihazları ile (AGK)
donatılırlar.
Aşırı gerilime karşı koruma cihazları (AGK) yönetmeliklerde A, B, C, D
sınıfı cihazlar şeklinde belirlenmiştir. Bu cihazların kullanım yerleri ve
kullanım maksatları aşağıdaki Çizelge 1’de gösterilmiştir. AGK
cihazları, kesme yeteneklerini ve yapı tarzlarını gösteren sembollerle
ifade edilirler.

İ.İlisu 170
Aşırı gerilim koruma cihazları ve sembolleri

Ark Gazlı Değişken Tutucu Diyot

boynuzu atlama Direnç
(Suppresor diod)
aralığı

İ.İlisu 171
Çizelge 1 Aşırı gerilim koruma cihazlarının sınıflandırılması.

Sınıf Çalışma fonk. Koruma ölçüsü Görevi Tesis yeri

A Yıldırım A.Gerilim
akımı hava hatları
B Yıldırım Eşpotansiyel Yıldırım Ana dağıtım
akımı kuşaklamada akımlarını kutusu
yıldırıma karşı tesisat dışı
koruma tutma
C Aşırı gerilim İkincil Asimetrik mod İkincil
tablolarda aşırı gerilim tablolar
aşırı gerilim L – PE ve
koruması N – PE arası
D Aşırı gerilim Tüketici cihaz Simetrik mod Prizler
uçlarında aşırı gerilim Cihaz
aşırı gerilim L – N arası uçları

İ.İlisu 172
Çeşitli tip aşırı gerilim koruma cihazlarının düzenlenmesi

ANA TABLO İKİNCİL TABLO UÇ CİHAZ

Yıldırım akımına Aşırı gerilime Aşırı gerilime
L1
L2
L3
N
PEN PE
Kofre Sayaç

B C D

EŞPOTANSİYEL BARALAR

TN - tipi şebeke

İ.İlisu 173
 Çeşitli alçak gerilim şebeke şekillerinde aşırı gerilim koruma
cihazlarının artık akım anahtarları ile birlikte tertip şekilleri.
Dolaylı dokunma gerilimine karşı koruma maksadı ile artık akım
koruma anahtarlarının (AAA) kullanıldığı yerlerde, AGK cihazları ile
AAA anahtarlarının kombinasyonu değişik yarar ve zararları
beraberinde getirir. Genel düşünce olarak AGK cihazlarının
arızalanması halinde bile, AAA anahtarları kişileri dolaylı dokunma
gerilimi tehlikelerine karşı korumalıdır. Bu görüşle AGK cihazları, hata
akımına karşı koruyucu cihazların yük tarafına konmalıdır. B ve C sınıfı
cihazlar yük tarafına konulduğunda, aşırı gerilim darbe akımları AAA
anahtarlarını çalıştırıp; devreyi kestirirler. Ayrıca B sınıfı AGK tesis
edilen yerlerde darbe akımı sebebi ile AAA cihazı mekanik olarak
tahrip olabilir. Bu durumda kişilerin koruma güvencesi ortadan kalkar.

İ.İlisu 174
TN- sistem
B ve C sınıfı AGK cihazları AAA’ ların giriş tarafına tesis edilmelidir.
Aşağıda TN – sistemlerde AAA ve AGK cihazların düzenlenme şekli
gösterilmiştir.
AGK cihazları bir yedek koruma sigortası üzerinden hatta bağlanmalıdır.
slaydlarda görüldüğü gibi D sınıfı bir AGK, AAA ‘ın yük tarafına konmuştur. D
sınıfı cihazlar simetrik mod, yani L – N arasında oluşan aşırı gerilimler için tesis
edilirler. Bu durumda PE hattına doğru akım akmaz ve AAA bu akımı toprak
hatası olarak algılayamaz. D sınıfı cihazlar 1.5 kA nominal kesme kapasitelidir.
Gecikmeli tip AAA cihazlar darbe akımları ile çalışamazlar.

İ.İlisu 175
 ANA TABLO İKİNCİL TABLO UÇ CİHAZ
Yıldırım akımına Aşırı gerilime Aşırı gerilime
L1
L2
L3
N

Kofre Sayaç DI, S

B C D

PE

EŞPOTANSİYEL BARALAR

TN-S şebeke

İ.İlisu 176
 ANA TABLO İKİNCİL TABLO UÇ CİHAZ
Yıldırım akımına Aşırı gerilime Aşırı gerilime
L1

L2

L3

Kofre Sayaç D I, S

B C D

PE

EŞPOTANSİYEL BARALAR

TN-C-S şebeke

İ.İlisu 177
TT- sistem
Yukarıda açıklanan görüşler TT – sistemler içinde geçerlidir. Arızalı
AGK cihazı üzerinden geçecek akım, aşırı akım koruma cihazlarını
çalıştıracak boyutta olmalıdır. Bu durum TN – sistemde kısa devre akımı
olarak ortaya çıkarken, TT – sistemde toprak kısa devresidir. Bu toprak
kısa devresi akımı, kişilerin korunması için öngörülen süre içinde, aşırı
akım koruma cihazlarını çalıştıracak boyutta değildir. Bu sebeple TT –
sistemde B ve C sınıfı AGK cihazları L – N arasına konmuştur. N ve PE
arasındaki cihaz ise üç faz ve nötr’den gelebilecek yıldırım akımları
toplamını taşıyabilmelidir.

İ.İlisu 178
 ANA TABLO İKİNCİL TABLO UÇ CİHAZ
Yıldırım akımına Aşırı gerilime Aşırı gerilime
L1

L2

L3

Kofre Sayaç D I, S

B C D

PE

EŞPOTANSİYEL BARA

TT - tipi şebeke

İ.İlisu 179
IT- sistem
IT – sistemde AGK cihazlarının tesisi için TN – ve TT – sistem şartları
geçerlidir. Cihazların seçiminde 1.hata halinde oluşacak işletme
gerilimlerini gözden uzak tutmamak gerekir.

İ.İlisu 180
 ANA TABLO İKİNCİL TABLO UÇ CİHAZ
Yıldırım akımına Aşırı gerilime Aşırı gerilime
L1

L2

L3

Kofre Sayaç D I, S

B C D

PE

EŞPOTANSİYEL BARALAR

IT şebeke

İ.İlisu 181
 A sınıfı alçak gerilim AGK cihazları parafudr olarak anılıp alçak gerilim
tesislerinde hava hatlarına tesis edilirler. Ara mesafeleri yaklaşık 1000 m olmalıdır. Bu
cihazlar:
- Mümkün olduğunca her kol ayrım yerine,
- Uzun dalların sonuna,
- Mümkün ise bina bağlantı noktaları yakınlarına,
- Kablo başlarına,
tesis edilmelidir. Parafudrlardan optimum sonuç kısa bağlantı kablosu ve şebeke darbe
dayanma gerilimine bağlı olarak 5 ohm’a kadar olan toprak geçiş dirençleri ile elde
edilir.
B ve C sınıfı cihazların tesisinde dikkat edilecek bir nokta aşırı gerilim darbesinin,
ilk olarak B sınıfı cihaz tarafından söndürülmesidir. Bu iki cihazın bulundukları
noktalar arasında yeterli empedans yoksa C sınıfı cihaz, B ‘den daha önce çalışır ve
yıldırım akımını taşıyamayarak arızalabilir. Bu iki sınıf cihaz arasındaki empedansın
arttırılması, hat uzunluğu ile sağlanabilir. Bağlantı hattında PE iletkeni diğer faz ve
nötr iletkenlerinden ayrı çekilmiş ve aralarındaki mesafe 1m’den büyük ise B ve C
sınıfı cihazlar arasındaki uzaklık 5 m’den büyük olmalıdır. PE hattının diğer hatlarla
aynı kabloda olması halinde B ve C sınıfı cihazlar arasında en küçük uzaklık 15 m
olmalıdır.

İ.İlisu 182
 Aşırı gerilim koruma cihazları arasında olması gerekli aralıklar

>5 m
L1
L2
L3
N

>1 m B C

PE
>15 m
L1
L2
L3
N
PE
Aynı kablo veya
boru içinde
B C

İ.İlisu 183
 Çizelge 2 Aşırı gerilim koruma cihazlarının koruma düzeyleri ve
deşarj kapasiteleri.
Sınıf B C D
Koruma düzeyi (kV) 4 1.5 1.5
Deşarj kapasitesi (kA) 75 15 3

Aşağıdaki şemada koruma düzeyleri gösterilmiştir.

I Yüksek düzeyde koruma istenen cihazlar
II Sabit tesisata bağlanan cihazlar
III Sabit tesisat cihazları
IV Giriş tesisatı cihazları

İ.İlisu 184
Aşırı gerilim
kategorisi IV III II I
Darbe gerilim
seviyesi kV 6 4 2.5 1.5

B C
D

I Yüksek seviye koruma isteyen cihazlar

II Sabit tesisata bağlanan cihazlar
III Sabit tesisat cihazları

İ.İlisu 185
 Yararlanılan kaynaklar

1- Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Yönetmeliği

T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Ankara 2001
2- Elektrik Tesislerinde Topraklama
Prof.Dr.Mustafa Bayram İ.T.Ü.Kütüphanesi
3- Elektrik Tesislerinde Aşırı Gerilimler ve bunlara karşı Koruma
Prof.Dr.Mustafa Bayram
4- Elektrik Tesislerinde Kısadevre ve Topraklama
Y.Müh. Nihat Taylan
5- DEHN + SÖHNE Sugre protection
6- Switchgear Manual 10 th Ed. ABB

İ.İlisu 186