Η ανάπτυξη του θεάτρου

Από τον Μεσαίωνα ως τις αρχές του 18ου

αιώνα

Τιτίκα Δημητρούλια
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο
 Οι δύο φάσεις στον Μεσαίωνα
 10-13ος αιώνας

 14-15ος αιώνας

 Το θέατρο αναβιώνει με χρονική

καθυστέρηση σε σχέση με τα άλλα
είδη (έπος, λυρική ποίηση)
 Σχεδόν ταυτόχρονα με την
πεζογραφία
 10-13ος αιώνας
Τα πρώτα βήματα του νεότερου θεάτρου

 Λειτουργικά δράματα (πολύ νωρίς

σε δημώδεις γλώσσες), εντός και
στη συνέχεια εκτός ναού
 Θαύματα

 Κωμωδίες: μονόλογοι, παντομίμα,

αυτοσχεδιαστικά δρώμενα
 1460 περίπου
 Το Μαρτύριο της
Αγίας Απολλωνίας
Bapst,
Essai sur l'Histoire
du Théâtre (1893)
 14ος-15ος αιώνας

 Το θέατρο εδραιώνεται και

αναπτύσσεται την περίοδο αυτή, με
κείμενα ανώνυμα, στα πανηγύρια
και τις γιορτές και κυριαρχούν οι
αδελφότητες.
 Λαϊκό θέατρο: φάρσα, μυστήρια,
ηθολογίες.
 Από τα μέσα του 15ου αιώνα: ο
εκκλησιαστικός έλεγχος στο θέατρο
υποχωρεί
 τα μυστήρια σιγά-σιγά εξαφανίζονται
 οι ηθολογίες δίνουν σταδιακά τη
θέση τους στη διδακτική σάτιρα
και το ερωτικό ρομάντσο.
 Everyman (Ο καθένας)

 Αγγλική, θρησκευτική, αλληγορική,

διδακτική ηθολογία
 Ο άνθρωπος μπροστά στον θάνατο
που του ζητά τον απολογισμό της
ζωής του
 Και στη μοναξιά που η ίδια η ζωή
του τον έχει οδηγήσει
 Σελεστίνα
Tragicomedia de Calisto y Melibea

 Το πιο γνωστό και

διαδεδομένο
ισπανικό έργο μετά
τον Δον Κιχώτη
 Τραγικωμωδία
 Θεατρικό έργο +
ανάγνωσμα
 Μείξη των ειδών
 Ισπανική
Αναγέννηση
 Ουμανιστικό θέατρο
 Συχνά στα λατινικά
 Έμπνευση από την αρχαιότητα και
συγγραφή νέων έργων με βάση τα
κλασικά πρότυπα
 Σε αυλές και κάθε λογής σχολεία, σ.
222-223
 Από τον συνδυασμό ουμανιστικού
και λαϊκού θεάτρου: νεωτερικές
μορφές
 β’ μισό 16ου αιώνα

 Commedia dell’ arte – Ιταλία

 Ελισαβετιανό θέατρο - Αγγλία

 17ος αιώνας

 Μπαρόκ – Ισπανία αλλά και Γαλλία

(πρώιμος Κορνέιγ, Φρεναπάτη,
τραγικωμωδίες)
 Κλασικισμός
 16ος-17ος ΣΑΙΞΠΗΡ
 Κομέντια ντελ’ άρτε

 Μέσα 16ου αιώνα ως 18ο αιώνα

 Καθοριστική για την ανάπτυξη του
ευρωπαϊκού θεάτρου
 Αδελφότητες – συντεχνίες
(επαγγελματικό θέατρο)
 Σύντομα κείμενα – απλή πλοκή –
αυτοσχεδιασμός
 Συνήθως ερωτικά θέματα
 Αναπαράσταση των ηθών της
κοινωνίας
 Τυποποιημένοι χαρακτήρες
(Αρλεκίνος, Κολομπίνα)
 Δημιουργία της νεότερης θεατρικής
σκηνής: ιταλική σκηνή
(υπερυψωμένη πλατφόρμα,
ζωγραφιστό σκηνικό)
Jacques Callot
 Ελισαβετιανό θέατρο

 Πιο κοντά, θεματικά και υφολογικά,

στο θέατρο που θα επικρατήσει στην
Ευρώπη
 Περιπλανώμενοι θίασοι
 Πρώτα θεατρικά κτίρια
 Σκηνή παρόμοια με την ιταλική
 Αγγλικός θίασος: μόνο άντρες
 Είδη του ελισαβετιανού θεάτρου

 Ιστορικό δράμα (Μάρλοου –

Σαίξπηρ)
 Τραγωδία εκδίκησης (Μάρλοου –
Σαίξπηρ)
 Κωμωδία (Μπεν Τζόνσον)
 Ρομάντζο (Σαίξπηρ)
 Τραγωδία εκδίκησης

 Ιστορικό δράμα

 Βίαιες συγκρούσεις επί σκηνής

 Μάρλοου


 Thomas Kyd,
1582-1595
 Μεγάλη επίδραση:
πρότυπο
τραγωδίας
εκδίκησης
 Σαίξπηρ
 Ένας ολόκληρος κόσμος: είδη, θεματική,
χαρακτήρες, γλώσσα
 30.000 λέξεις ο Σαίξπηρ – 3000 ο Ρακίνας
 Παραγνωρισμένος επί μακρόν
(ρομαντισμός)
 Σύνθετη πλοκή με δευτερεύοντα επεισόδια
 Σύνθεση ειδών (ένθεση κωμικών
στοιχείων στην τραγωδία και το αντίθετο_
 Μέσο ύφος
 Ρεαλισμός
 Στοιχεία αντικλασικιστικά: όνειρο,
ψευδαίσθηση, μεταμφίεση,
φάντασμα, τρελός, μάγος
 «Είμαστε από την ύλη που είναι
φτιαγμένα τα όνειρα»
Αλληλεπίδραση κόσμου και ανθρώπου

 Αναπαράσταση
 Συγκρότηση του ανθρώπινου
υποκειμένου
 Δεν υπάρχει τάξη και αρμονία: ο
κόσμος είναι μαζί τραγικός και
κωμικός
 Αστάθεια του κόσμου και του
ανθρώπου (μεταμφίεση)
Το απόγειο του ελισαβετιανού θεάτρου:
Σαίξπηρ
 Ισπανικό μπαρόκ

 Λόπε ντε Βέγκα

 Καλντερόν ντε λα Μπάρκα

 Η έννοια του μπαρόκ: ακανόνιστο

μαργαριτάρι
 Μείξη των ειδών – τραγικωμωδία
 Γαλλικός κλασικισμός

 Κορνέιγ (τιμή) – στα πρώτα του

βήματα έργα μπαρόκ,
τραγικωμωδίες (τραγωδία)
 Ρακίνας (έρωτας) (τραγωδία)
 Μολιέρος (κωμωδία)
 Λαφονταίν / Μπουαλώ
 Μπαρόκ
Μπερνίνι Η Κρήνη των τεσσάρων
ποταμών, Ρώμη, Πιάτσα Ναβόνα (1651)
 Πιέτρο ντα Κορτόνα
Ο λιθοβολισμός του Αγίου Σεβαστιανού
(θέαμα θανάτου)
 Χαρακτηριστικά

 Ο κόσμος σε διαρκή μεταβολή, ο

κόσμος ως αντικατοπτρισμός
 Ρευστή ταυτότητα, δίδυμοι,
μεταμφιέσεις, διαρκείς
μεταμορφώσεις, η Κίρκη και ο
Πρωτέας ως πρότυπα και πρόσωπα,
η μάσκα ως αλήθεια
 Επιδεικτικότητα και υπερβολή των
θεμάτων όσο και των σκηνικών:
μάγοι, μαγικά, νερό και φωτιά,
καπνοί, νέφη και σφαίρες
 Μεταβλητότητα και αστάθεια όχι
μόνο της μορφής αλλά και των
αισθημάτων
 Ο κόσμος ως θέατρο και το θέατρο
μέσα στο θέατρο
 Περίτεχνη στιχουργική και πλήθος
εκφραστικών τρόπων
 Παιχνίδι των κατόπτρων σε όλα τα
επίπεδα, απειροεγκιβωτισμός
[επαναλαμβανόμενος εγκιβωτισμός
ιστοριών]
 Ένας άγριος και πανταχού παρών θάνατος
που μοιάζει να έρχεται από τον Μεσαίωνα
– ο θάνατος ως θέαμα
 Αίσθηση προσωρινότητα και φευγαλέου
 Άλογο και υπερφυσικό στοιχείο (που
άλλωστε συσχετίζει το μπαρόκ με τον
ρομαντισμό)
 Αισθητική του ανοιχτού,
κατακερματισμένου έργου
 Κλασικισμός (γαλλικός)

 Ο άνθρωπος κινείται σε έναν κόσμο

δομημένο, με αιώνιους νόμους, τον
οποίο οφείλει να αποδεχτεί όπως
είναι
 η αντίληψη αυτή σχετίζεται τόσο με
τον γιανσενισμό όσο και με την
απολυταρχία και την οργάνωση της
εποχής του βασιλιά-Ήλιου.
 Αυτές οι αρχές διέπουν και την
πλοκή των έργων και τη
συμπεριφορά των ηρώων,
δημιουργώντας τραγικές
καταστάσεις από τις οποίες αυτοί
δύσκολα μπορούν να ξεφύγουν.
 Η μοίρα τους οδηγεί σε ένα
προκαθορισμένο τέλος χωρίς
περιθώρια ελεύθερης επιλογής.
 κανόνας των τριών ενοτήτων: ενότητα
χρόνου (το έργο πρέπει να λαμβάνει χώρα
σε μια μέρα), ενότητα τόπου (σε έναν
μόνο τόπο) και ενότητα δράσης (μία
ιστορία)
 η φυσικότητα είναι κάθε άλλο παρά
μίμηση της φύσης και ρεαλισμός. Ο
καλλιτέχνης έχει δικαίωμα, αν όχι
υποχρέωση, να εξοβελίσει από τον κόσμο
του το άσχημο και το χυδαίο, το
υπερβολικό, το παράδοξο, ο,τιδήποτε
δηλαδή αντιβαίνει προς το ιδεώδες κάλλος
 της γλώσσας συμπεριλαμβανομένης
(ειδικό λεξικό 17ου αιώνα)
 καθαρότητα και μέτρο
 τέρψη αλλά και διδαχή του κοινού
 ο συγγραφέας αποσύρεται, κρύβεται,
χάνεται πίσω από το έργο.
 "καμιά υπερβολή", κανένα
παραφόρτωμα, καμία εκζήτηση
 τάξη, πύκνωση, διακριτικότητα,
αρμονία
 Ελάχιστοι συγγραφείς
συμμορφώθηκαν καθολικά με τους
κλασικιστικούς κανόνες
 Αποκλίσεις
 Μολιέρος και Σαίξπηρ
 Ό,τι είναι ο Σαίξπηρ για τον αγγλικό
θέατρο είναι ο Μολιέρος για το γαλλικό
 Είναι και οι δύο ηθοποιοί και
δραματουργοί
 Ενεργοί θεατράνθρωποι
 Με εξαιρετική αντίληψη των ανθρωπίνων
 Εξαιρετική γλωσσική ευαισθησία
 Διαφορά Μολιέρου: έντονη σάτιρα και
κριτική των ηθών
Jerry L. Crawford, Insights
 Εικόνες του Μολιέρου
 Αναγνωρίζουμε τη συμπεριφορά μας και
εκείνη των οικογενειών, των φίλων, των
συναδέλφων μας
 Ζευγάρια που μαλώνουν
 Τυραννικοί σύζυγοι
 Αυταρχικοί πατεράδες
 Ελαφρόμυαλες γυναίκες και αδελφές που
εισάγουν καινά δαιμόνια
 Ψευτομορφωμένες και εξεζητημένες
γυναίκες
 Μαρκήσιοι και γιατροί
 Είδη του κωμικού

 Των λέξεων
 Των χειρονομιών (οδηγίες ή αλλιώς
στο κείμενο δεν εντοπίζεται)
 Καταστάσεων
 Χαρακτήρων
 Ηθών