czyli jak MATEMATYKA

stała się Królową Nauk.

autor: Bożysław Dybowski

1
Co oznaczały pierwotnie słowa:

• kalkulować,
• kalkulator ?

2
 CALCULUS
- łac. kamyczek

CALCULATOR
- łac. księgowy w domu
patrycjuszy rzymskich

3
Historia liczby i liczenia
1. Jak samotność zapoczątkowała liczenie?
2. Czy liczba może być dowodem historycznym?
3. Co biżuteria ma wspólnego z liczeniem?
4. W jaki sposób liczą zwierzęta?
5. 5, 10, 12... palców?
6. Skąd „przybyły” matematyczne symbole?
7. Dlaczego historia nadzorowała rozwój matematyki?
8. Jaka „władzę” posiadła matematyka?

4
Pierwsze obliczenia pierwotnych
Prymitywne plemiona
Afryki, Ameryki Południowej i Australii
do tej pory zachowały sposób obliczeń
ludzi pierwotnych.

1 (żywa istota, człowiek)

2 (dwie płcie, symetria w ciele człowieka,
życie i śmierć, para)
3 - dużo, wiele (tyle, ile włosów na głowie,
para i 1)
4 - ?
5
Pierwsze obliczenia pierwotnych

ŻABA ŻABY

DRZEWO LAS

CZŁOWIEK TŁUM
6
Wspólne pochodzenie języków europejskich
JĘZYK
cyfra
polski rosyjski niemiecki francuski angielski hiszpański włoski łaciński hinduski
0 zero nul' null zero cero
1 jeden odin ein one uno eka
2 dwa dwa zwei two dos dvi
3 trzy tri drei three tres tri
3 trzy tri drei three tres tri
4 cztery cietyrje vier four cuatro katur
5 pięć pjat' funf five cinco pańca
6 szećś szesc' sechs six seis sat
7 siedem sjem sieben seven siete sapta
8 osiem wosjem acht eight ocho asta
9 dziewięć dzjewjat' neun nine diez nava

grupa,
grupa truppe troupe troop tropa truppa troppus
oddział
WIELE LUDZI,

tłum throng
RZECZY

stado troppus

wielość thrice ter

7
 Porównywanie zbiorów
MODLITWA – WYLICZANKA
muzułmańskiego pasterza

Chwała Allachowi, panu świata,

Łagodnemu, miłosiernemu,
Nagradzającemu w dzień zapłaty.
Ciebie czcimy, ciebie o pomoc błagamy.
Skieruj nas na prawą drogę,
Na ścieżkę tych, których obsypałeś dobrodziejstwami,
Tych, którzy nie narazili się na Twój gniew
I którzy nigdy nie błądzą. Amen.
8
 Porównywanie zbiorów
Jeszcze w początkach ubiegłego wieku
do przedstawiania ilości rzeczy stosowano
kolejne części ciała.
Porównywanie jako pradawny środek
określania liczebności rzeczy to np.
zaznaczanie ich ilości nacięciami na kości
(gałęzi), zbieranie na stosie kamieni
(muszli), składanie w woreczkach
kamyczków (zębów zwierząt, ziaren
nasion) w ilości odpowiadającej liczbie
krów (ludzi, dni) nanizanie na łyko
(gałązkę, sznurek) kulek glinianych
(muszelek z dziurkami).
Stąd już tylko krok do wytwarzania
koralików, paciorków i różańca. 9
 Sposób liczenia zwierząt
Jak liczą zwierzęta?
Czy zdolne są do tego nie mogąc używać symboli?

Czy zastosowanie abstrakcji leży w ich

możliwościach?

Pewne gatunki zwierząt zdolne są

do bezpośredniego postrzegania liczby
(rozpoznają nieliczny zbiór rzeczy).

Za jedne z najinteligentniejszych ptaków

i w ogóle zwierząt uchodzą kruki.

A może my, ludzie, liczymy tak samo jak one?

Zapraszam do krótkiego testu.

10
Sposób liczenia zwierząt

ROZPOZNAWANIE
LICZEBNOŚCI
ZBIORÓW

11
 Sposób liczenia zwierząt

UWAGA!!!
Za chwilę obejrzycie kilka obrazków.
Każdy z nich zostanie pokazany Wam
jedynie przez 1 sekundę.
Waszym zadaniem będzie podać liczbę
występujących na każdym z nich
elementów.
Zapiszcie swoje liczby na kartce.
12
1.

13
2.

14
3.

15
4.

16
5.

17
6.

18
7.

19
8.

20
9.

21
10.

22
 Sposób liczenia zwierząt

UWAGA!!!
Ten sam eksperyment można
przeprowadzić na kolorowych paskach
wirtualnie lub w rzeczywistości.

23
1.

24
2.

25
3.

26
4.

27
5.

28
6.

29
7.

30
8.

31
9.

32
10.

33
Sposób liczenia zwierząt

Ile elementów
udało Wam się policzyć?

Tą umiejętność
posiadają również zwierzęta.
Posłuchajcie legendy o krukach...

34
 Sposób liczenia zwierząt
Postrzeganie liczby 5 ma do tej pory w języku polskim
odzwierciedlenie w deklinacji liczebników:
1 krowa
2, 3, 4 krowy
5, 6, ... 20 krów

W starożytnym Rzymie tylko czterech pierwszych synów

miało imiona brzmiące jak nazwa własna.

Pozostali byli numerowani: QUINTUS, SEXTUS, SEPTUS,

OCTAVIUS, NOVENUS, DECIMUS, NUMERIUS...

Podobnie z nazwami miesięcy: MARTIUS, APRILIS, MAJUS,

IUNIUS, ale QUINTILIS, SEXTILIS, SEPTEMBER,
OCTOBER, NOVEMBER, DECEMBER.

35
Różnorodne systemy liczenia
System piątkowy do tej pory jest w użyciu
przez niektórych kupców indyjskich w Indiach.
Na palcach dwu dłoni można policzyć do 30
(1, 2, 3, 4 i 5 piątka + 5 palców).

36
Różnorodne systemy liczenia
System dwudziestkowy to cztery piątki palców kończyn
człowieka.
W wielu językach mamy ślady dwudziestek:
angielskie SCORE (nacięcie, dwadzieścia,
SCORE OF PEOPLE – mnóstwo ludzi),
francuskie VINGT,
łacińskie VIGINTI, VINTI
niezależnie od liczebnika „dwadzieścia” mają różne od niego
znaczenie.

W języku francuskim zachował się dwudziestkowy

system liczenia – powtarzającym się elementem
są tu wielokrotności liczby 20.

W wielu językach (polski, rosyjski, angielski, ... )

liczebniki pierwszej dwudziestki
stanowią odrębną całość ze względu na swoją budowę.
37
Różnorodne systemy liczenia
System dwunastkowy:
prawy kciuk wskazuje kolejno 12 (3x4) członów palców dłoni,
piątka palców dłoni lewej zlicza kolejne tuziny do pełnej kopy.

38
 Różnorodne systemy liczenia
System dwunastkowy

Sumerowie: 12 danna = doba, podział koła i zodiaku na 12 beru

Rzymianie: masa 1 as = 12 uncji;

Narody europejskie do Wielkiej Rewolucji Francuskiej obliczały:

pieniądze - solid = 12 denarów

długości - stopa = 12 cali = 12 x 12 linii = 144 x 12 punktów

Do dziś używany jeszcze w Indiach, Indochinach, Pakistanie, Afganistanie,

Egipcie, Syrii, Turcji, Iraku i Iranie.
39
 Cyfry i znaki działań
• 3300 r. p. n. e. - wyciskane w glinianych tabliczkach
symbole oznaczające liczby 1, 10, 60, 600, 3600, 36000.
Sumerowie odciskali je w ilości odpowiadającej
potrzebnej liczbie
• 3000 r. p. n. e. - Egipcjanie wprowadzają symbole potęg
liczby 10 – aż do potęgi do szóstej
• 3000 r. p. n. e. - Chińczycy wprowadzają 13 znaków
(słów) pisma chińskiego odpowiadających liczbom 1-10,
100, 1000, 10 000
• IX-VIII w. p. n. e. Grecy wytworzyli system zapisu
analogiczny do egipskiego, polegający na powtarzaniu
kolejnych znaków potęg 10 kilkukrotnie w kolejnych
rzędach

40
 Cyfry i znaki działań
• Rzymianie nadali liczbom 1, 5, 10, 50, 100, 500, 1000 osobne znaki, które
przerodziły się w znane nam litery.

• II w. p. n. e. – III n. e. Chińczycy używają cyfr „kreskowych” i systemu

dziesiętnego pozycyjnego, w którym zero zastępowano znakiem (słowem)
odpowiedniego rzędu.
• V w. w północnych Indiach narodził się stosowany przez nas system zapisu
liczb. Pierwotnie istniały znaki dla 1, 10, 100, 1000, 10 000 i analogicznie
dla 2, 20, 200,... 3, 30,..., 4,... .

• 620 r. - indyjski matematyk Brahmagupta pisze ważną książkę, w której

stosuje liczby ujemne .
41
 Cyfry i znaki działań
• IX w. zachodnioarabscy rachmistrzowie stosują 10 cyfr powstałych pod
wpływem znaków indyjskich. W 1524r. przybierają znaną nam obecnie
formę.

• pocz. XIII w. – wprowadzono symbol kreski ułamkowej jako symbolu

części całości.
• I poł. XV w. – zaczęto stosować znak % dla oznaczenia części ze stu.
• 1514 r. - zostaje wprowadzony znak plus (+) i minus (-) dla symbolicznego
określenia działań dodawania i odejmowania.
42
 Cyfry i znaki działań
• 1557 r. w matematyce po raz pierwszy zostaje zastosowany
znak równości (=)

• 1582 r. Belg Simon Stevin wprowadził zapis

1976(0) 5(1) 6(2) 7(3) dla liczby 1.796,567.

• 1592 r. Szwajcar Jost Burgi wprowadził zapis

1796567 z kółeczkiem zaznaczanym nad rzędem jedności.
Włoch Magini zastąpił kółko kropką
1,796.567 oddzielającą dwie części liczby dziesiętnej.

• Początek XVII w. Holender Wilbord Snellius wymyśla dla liczby

1.796,567 znany nam przecinek (znany tak naprawdę
już w 1492r.).
• 1790 r. Francuzi (Wielka Rewolucja Francuska) wprowadzają arabski
zapis liczb i jest to koniec stosowania przez Europejczyków
znaków rzymskich w codziennych rachunkach - opracowany
zostaje system metryczny (metr, kilometr, gram, kilogram, itp.)
43
 Rozwój myśli technicznej
1. Palce, kamienie, nacięcia, paciorki, ... – tworzenie
zbiorów równolicznych
2. Kamienie w dołkach – początki systemu piątkowego
3. 3 tys. lat p. n. e. – Sumerowie i ABAK – gliniany
przodek liczydła (5+2 kamyki)
4. 2,6 tys. lat p. n. e. – Chińczycy i SUAN-PAN –
pierwowzór liczydła na podstawie ABAKu
5. 1642r. – Blaise Pascal i jego sumator – pierwsza
ogólnie rozpowszechniona mechaniczna maszyna do
liczenia
6. poł. XIX w. – Japończycy i SOROBAN – ewolucja
chińskiego SUAN-PAN z kilkoma kompletami 5 kulek
(4+1)
7. 1820 r. - Charles Babbage i pierwowzór komputera –
myśl wyprzedziła rozwój techniki
8. 1886 r. – Herman Hollerith i pierwsza elektryczna
maszyna licząca – szybkim krokiem do sztucznej
inteligencji. 44
 Wpływ liczenia na historię
1. 1886r. – pierwsze zastosowanie elektrycznej maszyny liczącej
w USA

2. 1917 r. – przemysł zbrojeniowy w Europie i początek stosowania

komputerów w celach projektowych.

3. 1936 r. – Niemcy i przygotowania do wojny

4. 1946 r. – wojskowy ENIAC i bomba atomowa

5. 1952 r. – cywilny UNIVAC i przechowywanie danych na taśmach

magnetycznych minikomputery z dyskami magnetycznymi,
6. 1970 r. – tranzystorami i ich malejące rozmiary

7. 1974 r. – mikrokomputery z układami scalonymi i minimalizacja wymiarów

urządzeń

8. 1982 r. – początek ery komputerów samouczących się.

45