Ορθολογισμός - Εμπειρισμός

Από τον 17ο η επιστημονική νοοτροπία

διείσδυσε σε όλα τα πεδία του κοινού βίου
με συνέπεια τον εξορθολογισμό των
κοινωνικών σχέσεων και θεσμών, με
κριτήριο την αποτελεσματικότητα στην
εκμετάλλευση του φυσικού περιβάλλοντος
προς εξυπηρέτηση ανθρώπινων αναγκών.
Επακόλουθο η αύξηση του υλικού πλούτου
των κοινωνιών.
 Η εφαρμογή της τεχνολογίας στην
παραγωγική διαδικασία απέφερε μια
παρατεταμένη αναπτυξιακή δυναμική με
στόχο την ευτυχία του ανθρώπου. Το
αίτημα για τη μέσω της επιστήμης τελείωση
της ανθρώπινης ζωής συμμερίζονταν όλα τα
κύρια ιδεολογικά ρεύματα της
νεωτερικότητας (φιλελευθερισμός –
σοσιαλισμός).
Η επιστήμη είχε υποκαταστήσει πλήρως τη
θρησκεία στην κοινή συνείδηση ως η κινητήρια
δύναμη. Ο προβιβασμός της επιστήμης σε
θεματοφύλακα της ορθολογικότητας και
εγγυητή της κοινωνικής προόδου φαίνεται από
ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό της σκέψης
των στοχαστών που θεμελίωσαν την
επιστημονική επανάσταση, ότι κατανοούσαν
την προσφορά τους ως ένα κατά βάση
φιλοσοφικό εγχείρημα.
Η τεχνοκρατική αναρμοδιότητα της
επιστήμης είναι υστερότερη εξέλιξη και
χαρακτηρίζει την σημερινή εποχή κατά την
οποία είναι εμφανής ο διττός χαρακτήρας
της επιστήμης ως ιστορικού φορέα μιας
απελευθερωτικής δυναμικής αλλά και ως
δημιουργού νέων συστημάτων
καταπιεστικής και αλλοτριωτικής εξουσίας.
Ο τεχνοκράτης αντιλαμβάνεται το έργο του
ως καθαρά τεχνικό χωρίς να τον απασχολεί η
ηθικότητα ή η κοινωνική του σκοπιμότητα
Οι πρωταγωνιστές του επιστημονικού
κινήματος την εποχή του Διαφωτισμού
αντιλαμβάνονταν τη θέση τους στην
πρωτοπορία ενός γενικού αναγεννητικού
κινήματος, με σκοπό την ανάδειξη της
αυτονομίας και της δημιουργικότητας του
ανθρώπινου υποκείμενου. Στα χέρια τους η
επιστήμη είναι και φιλοσοφία.
Μετά τον 17ο αιώνα η επιστήμη γίνεται
φιλοσοφία και η φιλοσοφία χάνει το δικαίωμα
να καθορίζει τη δομή και τη νομοτέλεια του
φυσικού γίγνεσθαι. Ο θρίαμβος της
πειραματικής επιστήμης προκάλεσε μια
ριζική επανεξέταση του ρόλου της
φιλοσοφίας, έναν εκ θεμελίων
επαναπροσδιορισμό της ταυτότητας της, με
άξονα την αναγνώριση των ορίων που εκ των
πραγμάτων έθετε για αυτήν το κατόρθωμα
της πειραματικής επιστήμης.
Η φιλοσοφία της νεωτερικότητας γίνεται η
θεραπαινίδα της επιστήμης. Προσπαθεί να
κατανοήσει τον τρόπο με τον οποίο
λειτουργεί το ανθρώπινο λογικό, ώστε να
κατορθώσει την παραγωγή της
επιστημονικής αλήθειας. Η αλήθεια με την
πλήρη και αυστηρή έννοια αναγνωρίζεται
πλέον στην αποκλειστική δικαιοδοσία της
επιστήμης και η φιλοσοφία μετατρέπεται σε
μιαν επιστημολογική έρευνα.
Εξετάζει το υποκείμενο της γνώσης και
στόχος είναι η διερεύνηση των εγγενών
γνωστικών δυνάμεών του. Χειραφέτηση της
επιστήμης από τη μεταφυσική και
επιστημολογική στροφή στη φιλοσοφία
είναι δύο αλληλοσυμπληρούμενες τάσεις
 Πώς προέκυψε το ενδιαφέρον για τη
γνώση;
 Ο σκεπτικισμός για το «κριτήριο της αλήθειας» και
τη δυνατότητα της γνώσης αποτέλεσε πρόκληση για
τη διατύπωση μεθόδων απόκτησης της γνώσης
 Η δυσαρέσκεια για την Αριστοτελική διδασκαλία
που έφερε την φιλοσοφία σε μια «κατάσταση
ακινησίας»
 Υπερεκτίμηση υπάρχοντος όγκου γνώσης και
υποτίμηση ικανοτήτων-δυνατοτήτων
 Η πυρίτιδα (14ος αι.), η τυπογραφία (15ος) και η
ναυτική πυξίδα (13ος): αποδείξεις ότι υπάρχουν
περιθώρια προόδου
9
 Διάκριση σε ορθολογιστές και
εμπειριστές
♪ Αναχρονιστική η κατηγοριοποίηση σε ορθολογιστές και
εμπειριστές –όροι εξιδανικευτικοί, προϊόν του 19ου αι. που
αντιμετώπισε τη φιλοσοφία του 17ου & 18ου αι. ως διαμάχη
μεταξύ δύο αντιτιθέμενων σχολών (διαμάχη που δε βρίσκει
επίλυση μέχρι τον Kant)
♫ Τον 17ο και 18ο αι. δεν υπήρχαν θεμελιακές διαφορές ως
προς τη μέθοδο ή τους σκοπούς ανάμεσα στους «Βρετανούς
εμπειριστές» και στους «ορθολογιστές» της Ηπειρωτικής
Ευρώπης
♪ Η φιλοσοφική ιστορία της περιόδου σχηματίζει ένα σύνθετο
πρότυπο διαρκώς επικαλυπτόμενων και διακλαδούμενων
επιδράσεων και αντεπιδράσεων
♫ Ζήτημα προτεραιότητας –στις αισθήσεις (εμπειριστές) ή
στον λόγο (ορθολογιστές); 10
 Διάκριση σε ορθολογιστές και
εμπειριστές
«Ορθολογιστής» <ratio: λόγος
 Ο καθαρός λόγος πηγή γνώσης και ιδεών –δεν τίθενται όρια
από την εμπειρία
 Δεν υποτιμούσαν, βέβαια, πραγματικά το ρόλο της εμπειρικής
έρευνας
 Αποφασιστική απόρριψη της μεσαιωνικής σχολαστικής
εμπιστοσύνης σε ποιοτικές περιγραφές και εξηγήσεις
 Επιμονή στην κατανόηση του σύμπαντος με ποσοτικούς
όρους: τα μαθηματικά και η επεξηγηματική τους δύναμη
σύμβολο της ενότητας και της εσωτερικής διασύνδεσης
ολόκληρης της γνώσης

«Εμπειριστής» <εμπειρία
 Η εμπειρία θεμέλιος λίθος της αλήθειας
11
 Έχει νόημα σήμερα αυτή η
διάκριση;

 Δεν είναι δυνατός ο περιορισμός της επιστήμης σε

ένα σύνολο «προσγειωμένων» παρατηρησιακών
προτάσεων
 Προβληματική η διάκριση ανάμεσα σε παρατήρηση
και θεωρία

12
Βιογραφία του Francis Bacon
1561, London – 1626, Middlesex
Είχε «οτιδήποτε θα μπορούσε να του δοθεί
από τη φύση ή από ανατροφή»
Δημόσιος Βίος (Νομική-Πολιτική):
 Δικηγόρος  Γενικός Εισαγγελέας  Ανώτερος
Καγκελάριος
 Ευγενής  Ιππότης  Υποκόμης
 Αποκλεισμός από δημόσιο βίο έπειτα από
κατηγορία για δωροληψία
Ιδιωτικός βίος (Μελέτη-Συγγραφή):
 12 ογκώδεις τόμοι, μεταξύ των οποίων: De
Augmentis (1623), The Advancement of
Learning (1605), New Atlantis (1627), Novum
Organum (1620)
 Σχέδια για την «προαγωγή της παιδείας» -
προπαγανδιστής της επιστήμης και της γνώσης
 Συγγραφή του σημαντικότερου έργου του
παράλληλα με τον δημόσιο βίο του
13
 Η κατά Bacon διαίρεση της γνώσης
Πηγές γνώσης:
Γνώση
«την εμπνέει η θεία αποκάλυψη»
προκύπτει από τις αισθήσεις της
Κατ’ έμπνευση όρασης, της αφής, της ακοής κλπ.
Φιλοσοφία
Θεολογία

Φυσική Γνώση του Φυσική

Θεολογία Ανθρώπου Φιλοσοφία

Γνώση: για τον Θεό, για τον Μεταφυσική Φυσική

άνθρωπο και για τον κόσμο.
Κατευθύνει το ενδιαφέρον του
14
στον φυσικό κόσμο.
 Οι τρεις μέθοδοι του Bacon
 Της αράχνης: «καθαροί στοχαστές» -φτιάχνουν τους
ιστούς «από τη δική τους ουσία»

 Του μυρμηγκιού: συσσωρεύουν απλά «ένα σύμφυρμα

ανεπεξέργαστου υλικού» εμπειρίας και παρατήρησης

 Της μέλισσας: συγκεντρώνουν υλικό «από τα άνθη του

κήπου και του αγρού» αλλά το επεξεργάζονται, το
αφομοιώνουν και το μετατρέπουν με τις δικές του
δυνάμεις

15
Μπέικον (1561-1626)

Συστηματική παρατήρηση, συλλογή

επαρκούς βάσης εμπειρικών δεδομένων
καθιστά δυνατή τη θεωρητική γενίκευση
(νόμο), που μας δίνει την αλήθεια για τη
φυσική πραγματικότητα. Μέθοδος εμπειρικής
επαγωγής η οποία χτίζει το γενικό την
αιτιακή εξήγηση μιας ολόκληρης κατηγορίας
φαινομένων πάνω σε ένα υπόβαθρο
συγκεκριμένων και επιμέρους παρατηρήσεων.
Η εφαρμογή της μεθόδου έχει ως προϋπόθεση
την απόρριψη των μεθοδολογικών παραδοχών
του αριστοτελισμού.
Υπήρξε αδιάλλακτος πολέμιος των κλασικών
αντιλήψεων για την επιστήμη. που δίνουν το
προβάδισμα στην τεχνική του συλλογισμού,
στην διαπλοκή εννοιών κενών περιεχομένου.
Πρόκειται για ένα πάθος για αφαίρεση που
παράγει από καθαρή νόηση. Προδιατίθεται
απέναντι στην απτή πραγματικότητα,
προαποφασίζει τι θα ανακαλύψει μέσα της,
με αφετηρία τις προλήψεις του νου και δεν
υποτάσσει τις θεωρητικές ενοράσεις στον
έλεγχο των γεγονότων.
Αριστοτελική επαγωγή συλλέγει τυχαία και
αυθαίρετα δυο τρία εμπειρικά
παραδείγματα πηδάει από εκεί κατευθείαν
στον πιο γενικευτικό στοχασμό, χτίζοντας
μια ολόκληρη μεταφυσική πάνω σε
ισχνότατο πραγματολογικό υπόβαθρο.
Ο πραγματικός στόχος της διανοητικής
δραστηριότητας του ανθρώπου δεν είναι η
περίτεχνη διαπλοκή λέξεων, αλλά ο έλεγχος
πάνω στη φύση για την ωφέλεια του
ανθρώπινου είδους. Knowledge is power.
Για την επίτευξη αυτή είναι απαραίτητος ο
καθαρμός του ανθρώπινου μυαλού από τις
παραδεδομένες προκαταλήψεις που έχουν
καθιερωθεί από τη λογική μέθοδο. Η θεωρία
των ειδώλων του νου (τμήμα της
γνωσιολογίας) αποτελεί μια προσπάθεια να
ταξινομηθούν οι βασικοί τύποι πλάνης που
έχουν καθιερωθεί στην κοινή συνείδηση.
Είδωλα σπηλαίου και φυλής. Τάση
εγκλωβισμού στις ανεξέταστες πίστεις και
οπτικές των ανθρώπων οι οποίοι πιστεύουν
ότι ο κόσμος είναι όπως τον παρουσιάζει η
υποκειμενική τους αντίληψη ή επιθυμία (πχ
η πεποίθηση ότι επειδή το ανθρώπινο
λογικό διαθέτει μια εσωτερική τάξη και
κανονικότητα, ο εξωτερικός κόσμος οφείλει
να αντιστοιχεί στη δομή των ιδεών μας).
Είδωλα της αγοράς. Πηγάζουν από τις
αυθαίρετες σημασίες που προσδίδει στις
λέξεις το εθιμικό της καθημερινής
επικοινωνίας (το περιεχόμενο των εννοιών
υποτάσσεται στα χυδαία και ιδιοτελή
συμφέροντα αυτών που τις χρησιμοποιούν,
με αποτέλεσμα να περιβάλλεται η
πραγματικότητα με ένα αδιαπέραστο
προπέτασμα ψευδαισθήσεων).
Είδωλα θεάτρου. Ο υπερβολικός σεβασμός
που τρέφει ο κοινός άνθρωπος για τις
φιλοσοφικές αυθεντίες του επιστημονικώς
αναλφάβητου παρελθόντος.
Στη φιλοσοφία είναι αναγκαία μια νέα αρχή
από μηδενικό σημείο. Περιεχόμενο πρέπει να
είναι η φυσική ιστορία, δηλ. η απροκάλυπτη
εμπειρική έρευνα που δεν λαμβάνει τίποτε ως
δεδομένο για την εξήγηση των φαινομένων
που μελετάει. Στόχος είναι η καταγραφή των
βασικών ιδιοτήτων των υλικών σωμάτων και
των αιτιακών διασυνδέσεων ανάμεσά τους.
Χτίσιμο επιστημονικής θεωρίας από κάτω
προς τα πάνω. Γνήσια επαγωγή.
Ο νους ακολουθεί την εμπειρία και
συμμορφώνεται προς αυτή. Όλες οι
εξηγήσεις και οι νομοτελειακές διαπλοκές
των πραγμάτων διαφαίνονται εκ των
υστέρων, ως αποτέλεσμα της συναγωγής
των εμπειρικών παρατηρήσεων.
Η παρατήρηση δεν είναι μια τυχαία και
σπασμωδική διαδικασία. Η επαγωγή είναι
μια συγκροτημένη μέθοδος.
Η κρίσιμη προϋπόθεση είναι η δυνατότητα
για την αντιπαραβολή των παρατηρησιακών
δεδομένων και για αυτό προτείνει την
κατάστρωση συγκριτικών πινάκων
Πρόκειται για Πίνακες ταυτόχρονης
παρουσίας ή συμφωνίας, συλλέγουμε
πληθώρα εμπειρικών παραδειγμάτων του υπό
εξέταση φαινομένου και παρατηρούμε ποιες
άλλες εμπειρικές συνθήκες είναι ταυτόχρονα
παρούσες κάθε φορά
Πίνακες απουσίας, παρατηρούμε καταστάσεις
όπου απουσιάζει το υπό μελέτη φαινόμενο
και σημειώνουμε ποιες συνθήκες επίσης
απουσιάζουν.
και τους Πίνακες βαθμιαίας μεταβολής,
παρατηρούμε το φαινόμενο σε διάφορα
επίπεδα εντάσεως και καταγράφουμε ποιες
εμπειρικές μεταβλητές εντείνονται ή
εξασθενούν εκ παραλλήλου.
Μέσω της κατασκευής τους ο ερευνητής θα
φτάσει να δει την αιτιακή σχέση που ζητεί
να αναδύεται μέσα από το σώμα της
εμπειρίας. Αυτό το σημείο θα καθορισθεί
από την ύπαρξη μιας παραδειγματικής
προνομιακής περίπτωσης. Αυτή είναι μια
παρατήρηση κλειδί η οποία θα επιτρέψει
τον τερματισμό της συλλογής δεδομένων
και τη μεταπήδηση στην εξήγηση. Είμαστε
κοντά στο τέλος και ξεχωρίζουμε την
οδοδεικτική περίπτωση
Η επιστημονικότητα παραμένει τελικά ένα
φιλοσοφικό ιδεώδες, μια πολιτισμική στάση.
Στην Nέα Aτλαντίς η παραγωγή
επιστημονικής γνώσης είναι οργανωμένη ως
ένα συλλογικό εγχείρημα υπό την προστασία
της πολιτικής εξουσίας. Οι ιδέες του βρήκαν
τη θεσμική τους πραγμάτωση με την ίδρυση
κατά τον 17ο αιώνα μιας σειράς μεγάλων
επιστημονικών ιδρυμάτων.
Βιογραφία του René Descartes
1596, La Haye en Touraine – 1650,
Stockholm
 Γόνος καλής οικογενείας
 Φιλάσθενος  ενδιαφέρον για την ιατρική
 Απόφοιτος του Κολεγίου των Ιησουιτών του
Λα Φλες & Πτυχίο Νομικής
 Σκεπτική στάση ως προς την αξία πολλών εκ
των διδασκόμενων αντικειμένων
 Συμμετοχή σε στρατιωτικές εκστρατείες
(κυρίως στην Ολλανδία)
 Ζωή αφιερωμένη στη φυσική και στη
φιλοσοφία, η γεωμετρία μόνο ένα επεισόδιο
 Ιδεώδες της συστηματικής ενοποίησης των
επιστημών  Νέα Φιλοσοφία με πρακτικά
οφέλη στον άνθρωπο
31
 Καρτέσιος (1596-1650)
Στην προβληματική του Καρτέσιου αίρεται
η εμπιστοσύνη προς τα συμπεράσματα της
εμπειρίας. Για τον Γάλλο φιλόσοφο, η
εμπειρία αδυνατεί να καταστεί θεμελιώδες
εργαλείο κατανόησης της φύσης, καθώς η
λειτουργία των αισθήσεων είναι συχνά
παραπλανητική. Την θέση της, ως
κριτήριο για την γνώση, καταλαμβάνει η
απόλυτη βεβαιότητα για την αλήθεια των
λεγομένων μας.
Αν και η αμφισβήτηση της εγκυρότητας
των αισθήσεων, γεννά αμφιβολίες σχετικά
με το κατά πόσο οι γνωστικές δυνάμεις του
ανθρώπου μπορούν να εξηγήσουν, μέσω
της επιστήμης, οριστικά και αμετάκλητα
την φυσική πραγματικότητα. Εντούτοις, ο
Καρτέσιος διακατέχεται από την επιθυμία
της προώθησης της κατάλληλης
επιστημονικής μεθόδου, ώστε να επιτευχθεί
η υπέρβαση της συγκεκριμένης αμφιβολίας.
Αναφορικά με τη δομή της
πραγματικότητας, συνίσταται από φυσικά
σώματα που φέρουν πρωταρχικές και
δευτερογενείς ιδιότητες. Τις δεύτερες,
αποτελούν όσες ιδιότητες γίνονται
αντιληπτές από τις αισθήσεις, οπότε
εξαρτώνται από τις αντιδράσεις των
αισθητήριων οργάνων και συνεπώς έχουν
υποκειμενική υπόσταση.
Σε αντιδιαστολή, οι πρωταρχικές ιδιότητες
των – εν κινήσει – σωμάτων, είναι ποσοτικά
μετρήσιμες και γίνονται αντιληπτές μέσω
του νου, ο οποίος έχει την ικανότητα να
εισχωρεί στην μαθηματική διάσταση της
πραγματικότητας.
Τα υλικά κατηγορήματα που έχουν βέβαιη
υπόσταση είναι μόνο όσα συνδέονται με
έκταση και κίνηση και ποσοτικοποιούνται
[πρωτεύουσες ποιότητες π.χ. βάρος, ύψος].
Όλα τα άλλα [δευτερεύουσες ποιότητες, π.χ.
χρώμα, γεύση κλπ] είναι ασαφή και
εξαρτώνται από τον παρατηρητή.
Εξάλλου, η μοναδικότητα του ανθρώπου σε
σχέση με τα υπόλοιπα έμβια όντα έγκειται
ακριβώς στην αυτοσυνειδησία του και στην
ικανότητα να σκέφτεται και ταυτόχρονα
να αντιλαμβάνεται αυτή τη ικανότητα. Η
διάνοια, είναι το ποιοτικό χαρακτηριστικό
που τον κάνει να διαφέρει, και με τη λογική
του μπορεί να φτάσει μέχρι τα θεμέλια του
οντολογικού πυρήνα της
πραγματικότητας και να κατακτήσει τον
κόσμο.
Όπως και για τον Γαλιλαίο, η λειτουργία
της φύσης κατά τον Καρτέσιο είναι
μηχανιστική. Εδώ ακριβώς συνίσταται κι ο
στόχος της επιστήμης. Στην ανάδειξη
δηλαδή, της πραγματικής –
αντικειμενικής ουσίας των πραγμάτων,
μέσα από τον παραμερισμό των
φαινομενικών παραμέτρων και των
υποκειμενικών κρίσεων.
Η επιστήμη οφείλει να παρουσιάσει την
αληθινή υπόσταση των φυσικών όντων και
να πετύχει μια πλατιά συναίνεση όλων των
επιστημόνων, όσον αφορά τις θεμελιώδεις
θεωρητικές αλήθειες του φυσικού κόσμου.
Η χρήση του λογικού κι όχι των εμπειριών
είναι το εργαλείο γι’ αυτή τη διαδικασία.
Η καρτεσιανή μεθοδολογία, θεμελιώνεται
στην αξιωματική μέθοδο ή μέθοδο της
λογικής παραγωγής, η οποία είναι ενιαία
για όλα τα πεδία της επιστημονικής
έρευνας, ενώ πρότυπό της αποτελεί η
λειτουργία του νου στη σφαίρα των
μαθηματικών.
Αφετηρία της επιστημονικής έρευνας,
αποτελεί η νοητική σύλληψη των
αξιωμάτων, δηλαδή αυταπόδεικτων
αληθειών που δεν επιδέχονται αμφισβήτηση
(στο μέτρο που κάποιος δεν μπορεί να
αποδείξει πως δεν ισχύουν) και κύριο
χαρακτηριστικό τους είναι η απόλυτη
καθαρότητα και διακριτότητα απ’ όλες τις
υπόλοιπες αλήθειες. Από τα αξιώματα
προκύπτουν συνεπαγωγικά τα θεωρήματα,
δηλαδή προτάσεις που συγκροτούν την
επιστήμη ως πλήρες σύστημα αλήθειας.
Κατά συνέπεια, εφόσον τα αξιώματα
υπάρχουν στη σφαίρα της νόησης και δεν
αποτελούν συμπεράσματα της εμπειρίας, οι
θεμελιώδεις αλήθειες των επιστημών
προηγούνται της τελευταίας. Επιπλέον,
βασικό συστατικό της μεθοδολογίας
αποτελεί η ανάλυση, η οποία ακολουθεί την
εξής διαδικασία:
α) παραδοχή μόνο των αδιαμφισβητήτων
και δεδομένων στοιχείων και αποφυγή
υιοθέτησης αμφίβολων κρίσεων, β)
διαίρεση των εξεταζόμενων ζητημάτων
σε όσα τμήματα καθίσταται σωστό και
αναγκαίο, γ) η εξέλιξη πορεύεται από τα
απλούστερα και ευκολότερα ζητήματα στα
πιο σύνθετα, και δ) επαλήθευση των
δεδομένων, μέσω απαριθμήσεων και
γενικών θεωρήσεων, ώστε να αποφευχθούν
τυχόν παραλείψεις.
Όπως γίνεται αντιληπτό, για τον Καρτέσιο
η επιστήμη είναι σε θέση να περιγράψει την
φυσική πραγματικότητα, όχι επειδή η
τελευταία είναι πρόθυμη να αποκαλύψει τα
μυστικά της αν προσεγγίσουμε την
εμπειρική αίσθηση όπως πίστευε ο
Μπέϊκον, αλλά γιατί οι θεμελιώδεις αρχές
βρίσκονται μέσα στον ανθρώπινο νου κι
εκείνο που χρειάζεται είναι
αυτοσυγκέντρωση, ώστε να αναφανούν οι
απόλυτα καθαρές αλήθειες.
Η αντικειμενική περιγραφή των φυσικών
πραγμάτων είναι το αιτούμενο από την
επιστήμη κι αυτό προϋποθέτει τη χρήση της
λογικής, αποκαθαρμένης από τις όποιες
επιρροές της εμπειρίας. Ακόμα κι αυτή η
ύπαρξη του Θεού αποτελεί ένα λογικό
πρόβλημα, η επίλυση του οποίου δια της
αξιωματικής μεθόδου, διασφαλίζει το ίδιο
το κύρος της λογικής, όταν καταπιάνεται με
ζητήματα όπως η τάξη του σύμπαντος.
• H νόηση συμβάλει στην ανάδειξη
σταθερότητας και βεβαιότητας.
• Τα μαθηματικά αποτελούν το μοντέλο
πρότυπο της γνώσης, ενώ οι αισθήσεις &
η φαντασία δίχως να χάνουν εντελώς την
ισχύ τους δεν κατέχουν την ίδια
δυνατότητα για βεβαιότητα της γνώσης.
• Η γνώση του εξωτερικού κόσμου
εδράζεται στις ιδέες, οι οποίες εξάγονται
από τη νόηση.
• Η νόηση, από τη μια γνωρίζει (ενορατικά)
τον ίδιο τον εαυτό της, από την
άλλη συμβάλει στη γνώση του αισθητού
κόσμου.
Το πείραμα έχει θέση στο μέτρο
που χρησιμεύει: α) για να προσδώσει εκ των
υστέρων εμπειρικό περιεχόμενο στη
θεωρία, β) για την επιβεβαίωση μιας από τις
δύο εναλλακτικές λογικές συνεπαγωγές που
προκύπτουν από μια αρχική παραδοχή.
Συνεπώς το πείραμα δικαιώνεται μόνο εάν
επικυρώνει εκ των υστέρων τις ενοράσεις
του επιστημονικού νου.
Οι γνωστικές δυνάμεις του ανθρώπου
μπορούν να εξηγήσουν, μέσω της
επιστήμης, οριστικά και αμετάκλητα την
φυσική πραγματικότητα
Ο άνθρωπος έχει «άμεση συνείδηση για ότι
συμβαίνει μέσα του». Το μέσο για να
κατακτήσει ο άνθρωπος τη βεβαιότητα
είναι η ριζική αμφιβολία. Η αμφιβολία
υπάρχει σε όλα τα επίπεδα τη σκέψης.
Έτσι λειτουργεί ως το μοναδικό στοιχείο
βεβαιότητας, εφόσον γνωρίζουμε ότι δεν
μπορούμε να αμφιβάλουμε για το ότι
αμφιβάλουμε [ταυτολογία].
Η σκέψη, εκτός από την πράξη
καθαυτή συμβάλλει και στη
συνειδητοποίηση της ύπαρξης, αφού
η δυνατότητα της σκέψης καταδεικνύει
πως υπάρχω ως υποκείμενο. Η βεβαιότητα
ακολουθεί τη διαδικασία της σκέψης.
Ο Βασικός σκοπός του Καρτέσιου ήταν να
αναβαθμίσει τη γνώση από την
υποκειμενική σκοπιά του παρατηρητή,
στην απόλυτη – καθολική και
αντικειμενική μορφή της γνώσης του
κόσμου.
Η σιγουριά της πεποίθησης για την ύπαρξή
μας είναι άμεση & ενορατική. Συνεπώς δεν
χρειάζεται καμιά άλλη απόδειξη για να
στηριχτεί, εφόσον αποτελεί καθαρή
αλήθεια. Το αποδεικτικό μέσο για την
σιγουριά της ύπαρξης διαδραματίζει η ίδια
η αμφιβολία.
Ακόμα και το σώμα δεν είναι απαραίτητο
για την επαλήθευση της ύπαρξης, καθώς
η σκέψη μας συγκροτεί την ακεραιότητα
του είναι. Κατά συνέπεια, πρώτη έρχεται η
γνώση του εαυτού και ακολουθεί η γνώση
του εξωτερικού κόσμου.
 Ο ΘΕΟΣ & Η ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ
ΓΝΩΣΗΣ
Δυισμός μεταξύ πνεύματος (ψυχής) που δεν
καταλαμβάνει έκταση & ύλης (σώματος)
που το διακρίνει η ιδιότητα κατοχής
έκτασης (χώρου). Το χάσμα μεταξύ των δύο
κόσμων είναι σχεδόν αγεφύρωτο και το
διακρίνει η δυσκολία επικοινωνίας. Από
την βεβαιότητα της ύπαρξης μου ως
σκεπτόμενου όντος συνάγεται η έλλειψη
της ανάγκης του εξωτερικού κόσμου και
του σώματός μου για να θεμελιωθεί η
ύπαρξή μου.
Η νόηση αποτελεί τη γνώση του
εξωτερικού κόσμου. Ωστόσο, ο Θεός
αποτελεί το θεματοφύλακα (εγγυητή) της
ορθότητας της σχέσης μεταξύ νόησης και
πραγματικότητας. Η γνώση του κόσμου
βρίσκεται σε συνάρτηση με τη βεβαιότητα
της ύπαρξης του Θεού. Για την ύπαρξη του
Θεού ο Ντεκάρτ προβαίνει σε οντολογική
απόδειξη:
Την ύπαρξη του τέλειου όντος αποδεικνύει
η ύπαρξη της ιδέας του τέλειου όντος.
Η έννοια της τελειότητας είναι
έμφυτη και παραπέμπει σε ένα τέλειο
ον. Δεν πηγάζει από τις αισθήσεις,
εφόσον όλες οι εμπειρίες μας αποτελούν
εμπειρίες πεπερασμένων όντων και συνεπώς
είναι ατελείς.
Άλλες έμφυτες ιδέες που δεν αποτελούν
προϊόντα των αισθήσεων, αλλά ενυπάρχουν
στο νου είναι, με στόχο την οργάνωση των
δεδομένων των αισθήσεων: Η ιδέα της
ύπαρξης, Ο αριθμός, Η διάρκεια.
Επίσης, υπάρχουν ιδέες που έχουν αναφορά
στον υλικό κόσμο, όπως: Η έκταση, Η
μορφή, Η κίνηση
Για τον Καρτέσιο, ο κόσμος του πνεύματος
είναι αυτός της ελευθερίας, αλλά το σύμπαν
(ως σύνολο των σωμάτων που
καταλαμβάνουν έκταση), έχει μηχανιστική
λειτουργία και χαρακτηρίζεται από
«αδήριτους» φυσικούς νόμους. Για
την κατανόηση των φυσικών φαινομένων,
προϋπόθεση αποτελεί η ανάδειξη των
νόμων της κίνησης, ως απαραίτητων αρχών
της φύσης συνολικά.
Η βεβαιότητα της γνώσης του κόσμου
επέρχεται μέσω της αναγωγής του σε
μαθηματικές σχέσεις, οι
οποίες αποτελούν σχέσεις μεταξύ γνωστών
& άγνωστων ποσοτήτων υπό την
προϋπόθεση ότι χαρακτηρίζονται από την
ίδια φύση.
Συνεπώς, δεν υπάρχει εμπόδιο ανάμεσα στις
μαθηματικές σχέσεις και τα εμπειρικά
φαινόμενα. Όπως επίσης δεν υπάρχει
ασυνέχεια ή ποιοτική διαφοροποίηση
μεταξύ φυσικής & γεωμετρίας. Για
τον Ντεκάρτ, η γεωμετρία αποτελεί το
μοντέλο που έχει γενικές αρχές και μέσω
αυστηρής απαγωγικής μεθόδου προχωρά
στο μερικό φαινόμενο της φύσης
 Σύνοψη
F. Bacon R. Descartes
Πηγή της γνώσης
Εμπειρία Λόγος

Πώς;
Επαγωγή διά αποκλεισμού Ανάλυση & Παραγωγή

Μέθοδος
Ποιοτική Ποσοτική

Σφάλμα & Όρια

Οι αισθήσεις, η ελεύθερη βούληση του
Τα «είδωλα» της φυλής, του σπηλαίου,
ανθρώπου και η μη επαρκής γνώση
της αγοράς και του θεάτρου
γεγονότων
63
 Λωκ (1632-1704)
Ζήτημα ορίων της ανθρώπινης γνώσης,
αντικειμενικότητα των εννοιών μας και η έννοια
της αιτιότητας ερευνώνται στο πλαίσιο του
εμπειρισμού.
Τα όρια της γνώσης συμπίπτουν με τα όρια της
εμπειρίας. Χωρίς εισροή πληροφοριών από το
δίαυλο των αισθητηρίων οργάνων ο ανθρώπινος
νους θα έμενε μια άγραφη δέλτος (tabula rasa).
Δεν υπάρχουν έμφυτες ιδέες στο μυαλό.
Ο νους δεν είναι αποκομμένος από το
σώμα, αλλά η λειτουργία του είναι ακριβώς
η επεξεργασία των υλικών που του
παρέχουν οι αισθήσεις που ενσωματώνουν
τον άνθρωπο στο φυσικό του περίγυρο και
τον συντονίζουν προς τους ρυθμούς του.
Οι αντιλήψεις αυτές θέτουν τέλος στο
πανσοφικό ιδεώδες του ορθολογισμού. Ο
άνθρωπος είναι προικισμένος με
διανοητικές δυνάμεις που όσο ατελείς και
αν είναι, παραμένουν εντούτοις ικανές να
ανταπεξέλθουν στα πρακτικά καθήκοντα
της καθημερινής ζωής, εξασφαλίζοντας
επιβίωση και πρόοδο. Η επιστήμη
καταξιώνεται στον βαθμό που συνεισφέρει
στην αποδοτική οργάνωση της ζωής, με
στόχο τη βιοτική άνεση και την πολιτισμική
ανέλιξη.
Αρχή συνδυαστικότητας συνειρμού, η
ανθρώπινη διάνοια παράγει αλήθεια
προσδεχόμενη τα πρωτογενή δεδομένα που
της παρέχει η αισθητηριακή αντίληψη και
δουλεύοντας πάνω σε αυτά.
Τα πρωταρχικά συστατικά της εμπειρικής
γνώσης είναι οι απλές ιδέες της
αισθητηριακής αντίληψης του φυσικού
κόσμου και του εαυτού μας. Γνωρίζω ότι
υπάρχω παρατηρώντας τον εαυτό μου να
σκέπτεται και να επιθυμεί.
Τα πράγματα της καθημερινότητας είναι
σύνθετες ιδέες. Η γνώση μιας σύνθετης
ιδέας συμβαίνει εάν έχουμε αναγνωρίσει
όλα τα βασικά γνωρίσματα που τη
συναποτελούν ως φυσική ουσία και αν τα
εκφράσουμε με έναν ορισμό που
αντιστοιχεί με το φυσικό πράγμα που
περιγράφει
Πρόγραμμα εμπειρικής αναγωγής.
Αναφέρεται σε ιδέες μέσα στον νου ως τα
αντικείμενα της γνωστικής διαδικασίας,
αυτές είναι το υλικό της γνώσης. Ιδέα είναι
ένα φάσμα ή ένα είδωλο στη μνήμη μας
ενός πράγματος που έχει υποπέσει κάποτε
στην αντίληψή μας. Η ιδέα δεν αποτελεί
μιαν υπέρτερη πραγματικότητα. Είναι ένα
λίγο ή πολύ χλωμό απείκασμα των
πραγμάτων του φυσικού μας περιβάλλοντος
και των ιδιοτήτων τους.
Για να απαντήσει στη σχέση μεταξύ των
ιδεών και των υλικών όντων που υπάρχουν
καθαυτά κινητοποιεί το σχήμα των
πρωτογενών και δευτερογενών ιδιοτήτων των
πραγμάτων ώστε να στηρίξει ένα επιχείρημα
μετριοπαθούς ή κριτικού ρεαλισμού με βάση
την αισθητηριακή αντίληψη. Η εμπειρία
διορθώνει την εμπειρία.
Ο Λωκ δέχεται ότι το υλικό της γνώσης
αποτελείται από ιδέες, οι οποίες δεν είναι
έμφυτες στην ψυχή αλλά τις παίρνει από τους
2 δρόμους της αίσθησης και της
εσωπαρατήρησης, και ότι η ψυχή πριν από
την εμπειρία είναι χαρτί άγραφο. Οι ιδιότητες
των αντικειμένων παράγουν στο πνεύμα μας
τις ιδέες. Οι ιδιότητες διαιρούνται σε
πρωταρχικές και δευτερεύουσες.
Οι πρωταρχικές είναι αυτές που είναι
αχώριστες από το σώμα, σε οποιαδήποτε
κατάσταση κι αν βρίσκεται αυτό. Τέτοιες
είναι το σχήμα, η κίνηση ή η ηρεμία, ο
αριθμός και η στερεότητα. Δευτερεύουσες
ιδιότητες είναι αυτές που δεν υπάρχουν
πραγματικά στα αντικείμενα παρά σαν
δυνάμεις, που παράγουν αισθήματα, χρώματα,
ήχους, γεύσεις κ.λπ. Οι ιδέες που έρχονται
από πρωτεύουσες ιδιότητες των σωμάτων δεν
είναι όμοιες με αυτές.
Οι πρώτες είναι πραγματικές στα σώματα, οι
δεύτερες νομίζουμε ότι είναι σ’αυτά χωρίς να
είναι. Τις απλές ιδέες η ψυχή τις παίρνει
παθητικά από την εμπειρία και ενεργητικά
δημιουργεί από αυτές τις σύνθετες, όπως ο
χτίστης τα υλικά της οικοδομής.
Τα δεδομένα των αισθήσεων αποτελούν
θεμέλιο για επιστημονική γνώση του
εξωτερικού κόσμου, επειδή οι πρωτογενείς
ιδιότητες των σωμάτων περιγράφουν την
αντικειμενική τους κατασκευή,
αντιστοιχούν ή προσομοιάζουν στη δομή
ενός φυσικού όντος όπως είναι καθαυτό.
Η συστηματική μέτρηση των ποσοτικών
χαρακτηριστικών των σωμάτων (μάζα,
σχήμα, ταχύτητα κ.λπ.) επιτρέπει στην
επιστήμη να σχηματίσει μια θεωρητική
εικόνα του φυσικού συστήματος που είναι
η εγγύτερη δυνατή στην αντικειμενική
πραγματικότητα.

Ο κόσμος είναι μια αιτιακή διαπλοκή

υλικών πραγμάτων (ουσιών) που υπάρχουν
καθαυτά και καθορίζουν το περιεχόμενο
του νου. Η αιτιότητα είναι μέσα στη φύση.
Η επιστήμη είναι αυστηρά περιγραφική. Η
επιστήμη μας διδάσκει πως λειτουργούν τα
πράματα της εμπειρίας, και όχι γιατί είναι
αναγκαίο να λειτουργούν με αυτό τον τρόπο
και όχι αλλιώς.
Π.χ. Το μήλο είναι μια ονομαστική ουσία και
όχι μια πραγματικότητα μεταφυσικού τύπου.
Δεν επιτρέπεται να πούμε ότι είναι ανάγκη να
υπάρχει όπως το παρατηρούμε και ότι δεν θα
ήταν λογικά δυνατόν να υπάρχει με
διαφορετική μορφή.
Η πραγματική ουσία των πραγμάτων είναι
αυτό το κατιτί που κρύβεται πίσω από τις
εμφανίσεις τους σε εμάς και συγκρατεί
αυτό και μόνο αυτό το πλέγμα των
ιδιοτήτων που παρατηρούμε ούτως ώστε να
μένει στο διηνεκές σταθερό.
Αυτό το κάτι δεν μπορούμε να το
γνωρίσουμε. Η επιστήμη, παρά την
κεντρική της θέση στην ανθρώπινη
κατανόηση του φυσικού είναι, εμφανίζεται
πλέον ως μια δραστηριότητα ατελής και
περιορισμένη από τις ίδιες τις εγγενείς
αδυναμίες του ανθρώπινου νου. Η γνώση
που παράγει είναι ενδεχομενική και
πιθανολογική και της λείπει η βεβαιότητα
των μαθηματικών αληθειών.
Η γνωσιολογία του Λωκ εγκαθιστά έναν υγιή
και αναπόφευκτο σκεπτικισμό στην καρδιά
της διανοητικής ζωής. Την ίδια στιγμή
επιμένει στην αναγκαιότητα της πειραματικής
επιστήμης ως μοναδικής πηγής θεωρητικών
αληθειών περί του φυσικού κόσμου. Ο
συμβιβασμός είναι χαρακτηριστικός της
μετριοπάθειας και της αυτοσυγκράτησης του
κοινού νου.
 Μπέρκλευ - Χιούμ
Μπέρκλευ (1685-1753), ο διαχωρισμός
ανάμεσα σε πρωτογενείς και δευτερεύουσες
ιδιότητες είναι αναπόσπαστος και οι 2
εξαρτώνται από τα αισθητήρια του
παρατηρητή. Το σχήμα ή το βάρος ενός
αντικειμένου είναι μια σύμβαση η οποία
αναγνωρίζει ως κανονική μια από τις άπειρες
εμφανίσεις του σε μας. Ένα υλικό σώμα είναι
το κράτημα μέσα στον νου μας της πληθώρας
των πάντοτε συγκεκριμένων και επιμέρους
παρατηρήσεων που σχετίζονται με αυτό.
Η πραγματικότητα είναι η αντίληψή μας για
την πραγματικότητα. Πραγματικότητα και
αντίληψη είναι ταυτόσημες έννοιες. Και η
αντίληψη αυτή αποτελείται πάντοτε από
ιδέες που προέρχονται από την παρατήρηση
του επιμέρους, του χωροχρονικά
προσδιορισμένου και του μερικού.
Οι γενικοί όροι που ανακαλύπτουμε μέσα
στον νου δεν αναφέρονται σε κάτι το απτό.
Το τρίγωνο γενικά ή ο άνθρωπος γενικά δεν
υπάρχει.
Ο όρος υλικό σώμα είναι μια νοηματική
συντομογραφία που δεν αντιστοιχεί ούτε
αντανακλά τίποτε το αυθύπαρκτο πέρα από
τα αισθητήριά μας.
Αποτελεί λεκτική γενίκευση. Η ουσία ενός
πράγματος είναι το άθροισμα των
εμφανίσεών του, το σύνολο των ιδεών που
αναφέρονται σ’αυτό και έχουν
αποταμιευθεί στη μνήμη.
Ένα εμπειρικό πράγμα είναι ότι έχει ποτέ
παρατηρηθεί από εμάς σχετικά με αυτό. Ένα
αντικείμενο υπάρχει μόνον εάν είναι δυνατόν
να παρατηρηθεί. Τα πράγματα είναι
συμπλέγματα ιδεών.
Χιούμ (1711-1776)

Δεν συμμερίζεται τον άκρατο ιδεαλισμό,

δηλ. την αναγωγή του υλικού πράγματος σε
πλέγμα υποκειμενικών αντιλήψεων. Η
ύπαρξη υλικής ουσίας ανεξάρτητης από τον
παρατηρητή δεν μπορεί να αποδειχθεί και
άλλο τόσο είναι αδύνατο να αποδειχθεί ότι
δεν υπάρχει. (άτοπο της άγνοιας)
Υιοθετεί μια θέση ενδιάμεση ανάμεσα στον
ρεαλισμό του Λωκ και την ιδεοκρατία του
Μπέρκλευ, δηλ. σκεπτικισμός.
Υπάρχει υλικός κόσμος καθαυτός και
ανεξάρτητος από τα αισθητήριά μας,
σκοπός του επιστημονικού νου δεν είναι να
εισχωρήσει σε αυτή την υπερβατική
πραγματικότητα, αδύνατο με τα εμπειρικά
μέσα που διαθέτουμε.
Δεν μπορούμε να παραλληλίσουμε την τάξη
των ιδεών με την αντικειμενική δομή του
κόσμου. Αδύνατο να βγούμε από τις ιδέες
μας και να τις συγκρίνουμε με τον κόσμο
που υποτίθεται ότι αναπαριστούν.
Ο νους δεν μπορεί να βγει από τον ευατό
του και να αγγίξει την πραγματική
πραγματικότητα. Ο νους αναφέρεται στα
περιεχόμενά του δηλαδή στο εμπειρικό
υλικό που του έχουν αποθέσει οι αισθήσεις.
Επιστημονική γνώση παράγεται από την
επεξεργασία των ιδεών που το γεμίζουν. Οι
ιδέες αυτές περιγράφουν τον τρόπο που
αντιλαμβανόμαστε και αισθανόμαστε τον
κόσμο.
Αντικείμενο της επιστήμης είναι η
συστηματική κατάταξη των εμπειρικών
ιδεών σύμφωνα με τις κανονικότητες που
συνυφαίνονται μέσα τους.
Η επιστημολογία του Χιούμ αναφέρει την επιστήμη
αποκλειστικά στο υποκείμενο. Η συλλογική μας
εμπειρία έχει δομή, σταθερότητα και
επαναληπτικότητα και αυτούς τους ρυθμούς και τις
κανονικότητες καταγράφει η θεωρητική γνώση.
Ανάλυση της έννοιας της αιτιότητας. Η
αιτιακή σχέση είναι η χρονική διαδοχή και
η συντοπία μέσα στον χώρο ανάμεσα σε
δύο συμβάντα Α και Β, η οποία έχει
παρατηρηθεί με μεγάλη συχνότητα μέσα
στην εμπειρία μας. Η γειτνίαση (τοπική και
χρονική) εμβάλλει στον νου μας μια
ψυχολογική διάθεση να προσδοκούμε ότι
μόλις εμφανισθεί το Α θα ακολουθήσει και
το Β.
Δημιουργείται έτσι μια νοητική συνήθεια,
πάνω στην οποία χτίζεται μια υποκειμενική
πίστη ως προς την αιτιώδη σύνδεση αυτών
των φαινομένων. Η ισχύς όλων των
θεωρητικών γενικεύσεων σχετικά με τον
κόσμο είναι καθαρά πιθανολογική
Είναι νοητό και δυνατό αλλά όχι πιθανό.
Διαισθητική αρχή της ομοιομορφίας της φύσης που
είναι μια υπόθεση που δεν μπορεί να αποδειχθεί,
αλλά πάνω σε αυτήν στηρίζονται τόσο ο κοινός όσο
και ο επιστημονικός νους, χρησιμοποιώντας την
επαγωγική γενίκευση για να προβλέψει ένα
μελλοντικό συμβάν.
Η γνώση μας είναι πάντοτε μια επαγωγική
γενίκευση πάνω στην εμπειρία του
παρελθόντος Γνωσιολογικό πρόβλημα της
επαγωγής. Ο σκεπτικισμός ξεπερνιέται
μόνο πρακτικά.
Βεβαιότητα προσφέρει μόνον ο
μαθηματικός λογισμός ο οποίος όμως
αναφέρεται στις σχέσεις ιδεών αναμεταξύ
τους και δεν περιγράφει την κατάσταση του
κόσμου.
Καταλήγει σε μια πραγματιστική
υπεράσπιση της επιστήμης. Ο λόγος είναι
πάντα υπηρέτης μιας πρακτικής προσταγής.
Οι ιδέες είναι το εργαλείο για να
σταθεροποιήσουμε και να βελτιώσουμε την
κατάστασή μας μέσα στον κόσμο.