ANG MAHAHALAGANG PANGYAYARI SA

BUHAY

ni

CRISOSTOMO IBARRA
 Kabanata I
Isang Handaan

 Isang marangyang salu-salo ang ipinag-

anyaya ni Don Santiago de los Santos na
higit na popular sa taguring kapitan Tiago.

 Bisita:
Ang bagong dating sa Pilipinas na si
Padre Damaso na nailabas ang kanyang
mapanlait na ugali.
 Kabanata II
Si Crisostomo
Ibarra
 Ipinakilala ni Kapitan Tiyago si Ibarra sa pagsasabing ito ay anak
ng kanyang kaibigang namatay at kararating lamang niya buhat
sa pitong taong pag-aaral sa Europa.

 Tulad ng kaugaliang Aleman na natutuhan ni Ibarra buhat sa

kanyang pag-aaral sa Europa, ipinakilala niya ang kanyang sarili
sa mga nanduruong kamukha niyang panauhin.
Kabanata  Pinag-tatalunan ng dalawang pari
III kung sino ang uupo sa isang dulo ng
mesa.

Ang  Sa tingin ni Padre Sibyla, si Padre

Damaso ang dapat umupo roon
Hapunan dahil siya ang padre kumpesor ng
pamilya ni Kapitan Tiyago. Pero, si
Padre Sibyla naman ang iginigiit ng
Paring Pransiskano.

 Si Sibyla ang kura sa lugar na iyon.

Maraming nakausap si Ibarra at
pagkatapos ay nagpaalam ng uuwi
bagamat pinigilan ni Kapitan Tiago
dahil dadating si Maria Clara.
Kabanata IV
Erehe at
Pilibustero
 Nakilala niya si Tinyente Guevarra nagkwento tungkol sa
buhay ng kanyang ama.

 Ayon dito, ang kanyang ama ang

pinakamayaman sa kanilang lalawigan
bagamat siya ay ginagalang ay
kinaiinggitan.

 Pinagbintangan siyang nakapatay kaya

pinagbintangan siyang erehe at
pilibustero.
  Natanaw niya ang isang
maliwanag na bahay sa
 Dumating si Ibarra sa
kabila ng ilog.
Fonda de Lala.

 May isang magandang

binibini na nababalot ng
manipis na habi,may
suot na diyamante at
ginto at ang lahat ay
nakatuon sa
kagandahan ni Maria
Clara.
Kabanata VI
Si Kapitan Tiago

Mga Katangian ni Kapitan Tiago:

 pandak
 di kaputian
 may bilugang mukha
 maitim ang buhok
 mayaman
 malakas sa mga taong nasa gobeyerno
 Ang turing niya sa sarili ay isang tunay na
Kastila
 Kabanata VII
Suyuan sa Asotea

 Nanlamig at biglang nabitawan ni Maria Clara ang tinatahi ng

may biglang tumigil na sasakyan sa kanilang tapat.

 Nang maulinigan niya ang boses ni Ibarra, dali-daling

pumasok sa silid si Maria Clara. Tinulungan siya ni tiya Isabel
na mag-ayos ng sarili bago harapin si Ibarra. Nang magkita
na sila ni Ibarra at nagtama ang kanilang paningin,
nakaramdam silang dalawa ng tuwa.
Habang binabagtas ni Ibarra ang isang pook sa Maynila, marami siyang naalala:

 Mga kalesa
 Karumatang hindi tumitigil sa pagbibiyahe
 Mga taong may ibat-ibang uri ng kasuotan na katulad ng mga Europeo, Intsik,
Pilipino
 Mga babaing naglalako ng mga bungang-kahoy
 Mga lalaking hubad na nagpapasan
 Mga ponda at restaurant
 Karitong hila ng mga makupad na kalabaw

Kabanata VIII
Mga Alaala
 Kabanata
May isang karwaheng nakatigil sa tapat ng bahay ni
Kapitan Tiyago. IX
Mga
Ang nakasakay sa loob nito ay si Tiya Isabel at Suliranin
hinihintay na lamang na sumakay si Maria. Biglang
dumating si Padre Damaso at kinausap si Kapitan Tungkol
Tiago. sa
Bayan
Tutol si Padre Damaso sa pakikipagmabutihan ni Maria
Clara kay Ibarra.
Kabanata X San Diego

Ang San Diego -ay isang karaniwang bayan sa Pilipinas na

nasa isang baybayin ng isang lawa at my
malalapad na bukirin at palayan.
 Kabanata XI
Ang mga Makapangyarihan

 Mga makapangyarihan sa bayan ng San Diego:

ALPERES

PADRE SALVI
 Kabanata XII
Araw ng mga Patay
 Ang sementeryo ng San Diego ay nasa
kalagitnaan ng isang malawak na palayan at
may bakod na lumang pader at kawayan.

 Sa ibang bahagi ng libingan, may dalawang tao

ang humuhukay ng paglilibingan na malapit sa
pader na parang babagsak na.

 Sinabi ng naninigarilyong lalaki sa sepulturero

na lumipat na sila ng ibang lugar sapagkat
sariwa at dumudugo pa ang bangkay na
kanyang hinuhukay.
 Kabanata XIII
Mga Unang Banta ng Unos
 Dumating si Ibarra sa  Pero nasindak si
libingan at hinanap Ibarra ng ipagtapat
ang puntod ng ama- ng sepulturero na
kanyang sinunog ang
si Don Rafael.
krus at itinapon
naman ang bangkay
sa lawa dahil sa utos
ni Padre Garrote.
Dating Don Anastacio.

Dahil sa katalinuhan, pinatigil siya sa pag-aaral ng

kanyang ina dahil ang gusto nito para sa anak ay maging
isang pari.

Kabanata XIV
Si Pilosopo Tasyo
 Kabanata XV
Ang mga Sakristan
 Si Crispin at Basilio ay magkapatid na
sakristan.

 Nagtatrabaho sila sa simbahan na taga

kampana na sineswelduhan lang ng
2.00 kada buwan.

 Pinapalo sila at pinagbintangan

na mgananakaw sa simbahan
 Kabanata XVI
Si Sisa
Nakatira sa isang maliit na dampa na sa
labas ng bayan.

Kapuspalad si Sisa sapagkat nakapag-

asawa siya ng lalaking iresponsable,
walang pakialam sa buhay, sugarol at
palaboy sa lansangan.

Kumakalinga kay Basilio at Crispin.

Sinasaktan ng kanyang asawa

Kabanata XVII  Napatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong sugatan
ang ulo. Dumadaloy ang masaganang dugo.
Si Basilio
 Sinabi ni Basilio na napagbintangan na nagnakaw ng
dalawang onsa si Crispin. Hindi niya sinabi ang
parusang natikman ng kapatid sa kamay ng sakristan
mayor.
 Kabanata XVIII
Mga Kaluluwang Naghihirap
 Dumeretso si Sisa sa kusina ng kumbento. Nakiusap
si Sisa sa tagapagluto kung maari niyang makausap
ang pari.

 Pero, sinabi sa kanyang hindi sapagkat may sakit ito.

Tinanong niya ang tagapagluto, Kung nasaan si
Crispin.

 Ang sagot sa kanyang tanong ay parang bombang

sumabog sa kanyang pandinig: Si Crispin ay
nagtanan din pagkatapos na makapagnakaw ng
dalawang onsa at pagkawala ng pagkawala ng
makapatid. Naipagbigay alam na ng alila sa utos ng
kura ang pangyayari sa kwartel.
Kabanata XIX
Mga Suliranin ng Isang
Guro
Sa tabi ng lawa, nag-uusap sina Ibarra at ang binatang
guro.

Itinuro ng guro kay Ibarra kung saang panig ng lawa

itinapon ang labi ni Don Rafael.
 Kabanata XX
Ang Pulong sa
TRIBUNAL
Tribunal
-ay isang malaking bulwagan na siyang pinagtitipunan at
lugar na pulungan mga may kapangyarihang mga tao sa
bayan.

Tinuligsa ni Don Felipo ang tinyente mayor at kapitan dahil

malabo pa ang mga paghahanda sa pyesta.
 Matinding bumabagabag sa kanyang isip ang
katotohanang sinabi sa kanya ng kawaksi ng kura.

 Para siyang tatakasan ng sariling bait sa pag-iisip

kung paano maiililigtas sina Basilio at Crispin sa
kamay ng mga sibil.

 Tumindi ang sikdo ng kanyang dibdib nang

papalapit na siya sa kanyang bahay ay natanaw
na niya nag dalawang sibil na papaalis na. Saglit
na nawala ang kaba sa kanyang dibdib.

Kabanata XXI
Mga Pagdurusa ni
Sisa
Kabanata XXII
Liwanag at Dilim
 Magkasamang dumating si Maria at ang kanyang Tiya Isabel
sa San Diego para sa pistang darating

 Ipinakiusap ni Maria sa kasintahan na huwag ng isama ang

kura sa lakad nila sapagkat magmula ng dumating siya sa
bayan nilulukob siya ng pagkatakot sa tuwing makakaharap
niya ang kura.
Mga matatalik na kaibigan ni Maria Clara:

 Iday
 Victorina
 Sinang
 Neneng

 Habang naglalakad masaya silang

nagkukuwentuhan at nagbibiruan.

 Paminsan-minsan ay binabawalan sila ng mga

matatandang babae sa pangunguna ni Tiya
Isabel. Pero, sige pa rin ang kanilang
kuwentuhan.

Kabanata XXIII
Ang Piknik
 Kabanata XXIV
Sa Kagubatan

 Pagkatapos na makapagmisa ng maaga si Padre Salvi,

nagtuloy ito sa kumbento upang kumain ng almusal.

 May inabot na sulat ang kanyang kawaksi. Kapagdaka’y

nilamutak ang liham

 Ipihanda niya ang kanyang karwahe at nagpahatid sa piknikan

Kabanata XXV
Sa Tahanan ng
Pilosopo
 Ayon pa rin kay Mang Tasyo:

“Ang gobyerno ay kasangkapan lamang ng simbahan”

“Ito ay matatag sapagkat nakasandig sa pader ng

kumbento at ito ay kusang babagsak sa sandaling iwan ng
simbahan.”
 Kabanata XXVI
Ang Bisperas ng
Pista
Mga katangian ng bahay ng mga nakakariwasa:

 Nakaayos ang minatamis na bungang kahoy

 May nakahandang pagkain ,alka na binili pa sa Maynila na

katulad ng hamon at ng relyenong pabo,serbesa,tsanpan
at iba pang klase ng alak na inangkat pa mula sa Europa.
 Kabanata XXVII
Sa Pagtakip Salim
 Sa lahat ng may handaan sa pista ng San Diego, isa kay Kapitan Tiyago ang
pinakamalaki.

 Sinadya niyang higitan sa dami ng handa ang mga taga lalawigan dahil kay
Maria at Ibarra na kanyang mamanugangin.

 Dahil si Ibarra ay pinuri pa ng isang tanyag na diyaryo sa Maynila sa

pagsasabing siya ay bihasa at mayamang kapitalista, Kastilang-Pilipino at iba
pa.
 Inilathala sa isang malaganap na pahayagan sa Maynila
ang tungkol sa pista. Ginawa ito upang malaman ng
banyaga na interesadong mabatid ang mga pamamaraan
ng pagdaraos ng pista ng mga Pilipino.

 Nakasaad sa dyaryo na walang makakatulad sa

karangyaan ng pista ng pinangangasiwaaan ng mga
paring pransiskano, pagdalo ni Padre Hermando Sybila,
mga kakilala at mamamayang Kastila at ginoo ng
gabinete, Batanggas at Maynila.

Kabanata XXVIII
Sulatan
Kabanata XXIX
Ang Umaga
 Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at ginamit
ang mga hiyas na itinatago nila.

 Eksaktong alas otso ng umaga, nang simula ang

prusisyon.

 Ito ay dinaan sa ilalim ng tolda at inilawan ng

matatandang dalaga na kausap sa kapatiran ni San
Francisco.

 Naiiba ang prusisyon kaysa sa nagdaang araw sapagkat

ang mga nagsisilaw ay nakaabitong ginggon. Sa suot na
abito ay kaagad na makikilala ang mayayaman at
mahihirap.
  Punong-puno ng tao ang simbahan. Bawat
isa ay gustong makasawsaw sa agua
bendita.

 Ang sermon ay binayaran ng P250, ikatlong

bahagi ng ibinayad sa komedya na
magatatanghal sa loob ng tatlong gabi.

 Naniniwala ang mga tao na kahit na mahal

ang bayad sa komedya, ang manonood dito
ay mahuhulog sa impierno ang kaluluwa.
Kabanata XXX  Ang mga nakikinig naman sa sermon ay
Sa Simbahan tuloy-tuloy sa langit.
  Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang magsermon
sa wikang kastila at Tagalog.

 Humanga si Pari Sibyla sa pagkabigkas ni Padre Damaso

at si Padre Martin ay napalunok ng laway dahil sa alam
niyang higit na maagaling ang pambungad na iyon sa
kanyang sariling sermon.

Kabanata XXXI
Ang Sermon
 Kabanata XXXII
Ang Panghugos
 Ipinakita ng taong madilaw kay Nor
Juan kung paano niya mapapagalaw
ang pampakilos ng kalong ang
kanyang itinayo.

 Sabi nito ay mayroong walang metro

ang taas , nakabaon sa lupa ang apat
na haligi. Sa haligi nakasabit ang
malalaking lubid kayaq tila
napakatibay ng pagkayari at
napakalaki. Ang bandang itaas naman
ay mayroong banderang iba-iba ang
kulay.
 Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi ni Elias sa
binata na ipaglihim nito ang pagbibigay niya ng
babala sa kanya.

 Isa pa, si Elias ay nagbabayad lamang ng utang

na loob sa kanya. Ipinaliwanag din niya na
dapat pa ring mag-ingat si Ibarra sapagkat sa
lahat ng dako ito ay mayroong kaaway.

Kabanata XXXIII
Malayang Kaisipan
 Kabanata XXXIV
Ang Pananghalian
 Patapos na ang tanghalian nang dumating si
Padre Damaso. Lahat bumati sa kanya,
maliban kay Ibarra. Nahalata ng alkalde na
panay ang pasaring ni Pari Damaso kay
Ibarra.

 Sinikap na ibahin nito ang usapan, pero

patuloy ang pari sa pagsasaring.

 Walang kibo na lamang si Ibarra. Pero, nang

ungkatin ni Pari Damaso ang tungkol sa
pagkamatay ng ama ni Ibarrang may
kasamang pag-aglahi.

 Sumulak ang dugo ni Ibarra. Biglang

dinaluhong niya si Pari Damaso at sasaksakin
nito sa dibdib. Pero, pinigilan siya ni Maria.
  Ang mga pangyayaring namagitan kina
Ibarra at Padre Damaso ay madaling
kumalat sa buong San Diego. Sa mga
usapan, hindi matukoy kung sino ang may
katwiran sa dalawa.

 Handa ang binata na dungisan ang kamay

nito sa sinumang lumapastanganan sa
kanyang ama.

Kabanata XXXV
Mga Usap-
usapan
 Kabanata XXXVI
Ang Unang Suliranin
 Si Maria ay panay ang pagtangis at hindi
pinakikinggan ang payo ng kanyang ale at
ni Andeng.

 Paano nga, pinagbawalan si Maria ng

kanyang ama na makipag-usap kay Ibarra
habang hindi pa inaalis ang eskomonyon sa
binata.
  Pagkadating ng Kapitan-Heneral, ipinahanap niya
kaagad si Ibarra.

 Samantala, kinausap muna niya ang binatang Taga-

Maynila na nagkamaling lumabas habang nagsesermon
sa misa si Padre Damaso.

 Ang paglabas ng binata sa simbahan ay ikinagalit ni

Damaso. Namumutla at nginig ang buong katawan ng
binata ng pumasok siyang kausapin ng Heneral.

 Ngunit, ng lumabas na ito, nakangiti na siya. Ito ay

tanda ng mabuting ugali ng Kapitan-Heneral. Mayroon
siyang panahon basta sa katarungan.

Kabanata XXXVII
Ang Kapitan-Heneral
 Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na pagdupikal ng mga batingaw
ay nagbabadyang inilabas na ang prusisyon.

 Ang mga binata na halos lahat ay mayroong

dalang sinding parol. Kasamang naglalakad ni
Kapitan Heneral ang mga kagawad, si Kapitan
Tiyago, ang alkalde, ang alperes at si Ibarra at
patungo sa bahay ng kapitan.

Kabanata XXXVIII
Ang Prusisyon
 Nang umagang iyon, ang asawa ng
alperes at paraluman ng mga
guwardiya sibil ay hindi
nakapagsimba.

 Paano hindi siya pinayagang lumabas

ng kanyang asawa. Ikinahihiya ng
alperes ang katawa-tawang
pagdadamit nito.

 Ang kanya namang amoy katulad ng

kalaguyo ng mga guwardiya sibil.
Pero, para sa sarili ni Donya
Consolacion siya ay higit pa ngang
maganda kaysa kay Maria Clara.

Kabanata XXXIX
Si Donya
Consolacion
 Kabanata XL
Ang Karapatan at
Lakas
 Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang sindihan
ang mga kuwitis. Ang huling pailaw ay parang
bulkan habang ang daan ay naliliwanagan ng ‘luces
de Bengala’ na siyang nagsisilbing ilaw sa mga taong
naglalakad patungo sa liwasang bayan.

 Tapos na ang unang bahagi ng dula nang pumasok si

Ibarra. Umugong ang bulungan, pero hindi ito
pinansin ni Ibarra. Malugod na binati niya ang
kasintahan at ang mga kasama nito.
Luces De Bengala
 Kabanata XLI
Dalawang Dalawa
Dahil sa nangyari hindi dalawin ng antok si Ibarra, kaya naisipan nitong
gumawa sa kanyang laboratoryo. Pamaya-maya pumasok ang kanyang utusan
at sinabing mayroon siyang panauhing taga-bukid.

Pinapatuloy niya ito ng hindi man lamang lumilingon. Ang kanyang panauhin ay
si Elias.

TATLO ANG PAKAY NI ELIAS SA PAGPUNTA NIYA KAY IBARRA:

 Una, ay upang ipaalam na nilalagnat o may sakit si Maria Clara.

 Ikalawa, magpapaalam na siya kay Ibarra sapagkat nakatakda siyang
magtungo sa Batangas
 Ikatlo, itatanong niya sa binata kung wala itong ipagbibilin sa kanya.
Hinangad ni Ibarra ang maluwalhating paglalakbay ni Elias.
Dumating sa bahay ni Kapitan Tiago sina Dr.
Tiburcio de Espadana, na inaanak ng kamag-
anak ni Pari Damaso at tanging kalihim ng
lahat ng ministro sa Espanya at ang kanyang
asawa na si Donya Victorina na sa biglang
tingin ay napapagkamalang isang Orofea.

Kabanata XLII
Ang Mag-asawang De
Espadaña
 Kabanata XLIII
Mga Balak o
Panukala
 Ipinakilala ni Donya Victorina si Linares. Sinabi ni Linares na
siya ay anaanak ng bayaw ni Damaso na si Carlicos. Ibinigay ni
Linares ang sulat sa pari na binasa naman niya.

 Lumitaw na si Linares ay nangangailangan ng trabho at

mapapangasawa. Ayon kay Damaso madali niyang maihanap ng
trabaho ang binata sapagkat ito ay tinanggap na abogado sa
Universidad Central.

 Tungkol naman sa pag-aasawa, sinabi ni Damaso na kakausapin

nila si Tiyago.
  Nabinat si Maria pagkatapos na
makapagkumpisal. Sa kanyang pagkahibang
walang sinasabing pangalan kundi ang pangalan
ng kanyang inang hindi man lamang nakikilala.

 Siya ay binabantayang mabuti ng kanyang mga

kaibigang dalaga.

 Si Tiyago naman ay nagpamisa at nangako na

magbibigay ng tungkod na ginto sa Birhen ng
Antipolo. Unti-unti namang bumaba ang lagnat
ni Maria. Takang-taka naman si Don Tiburcio sa
naging epekto ng gamot na inireseta niya sa
dalaga.

 Sa kasiyahan ni Donya Victorina hindi niya

Kabanata XLIV nilabnot ang pustiso ng asawa.

Pagsusuri sa Budhi
 Kabanata XLV
Ang mga Pinag-uusig
 Ipinahayag ni Elias Kay Matandang Pablo na siya
ay nagkapalad na makilala at makatulong sa
isang binatang mayaman, matapat, may pinag-
aralan at nag-iisang anak ng isang taong
marangal na hinamak din ng isang pari,
maraming kaibigan sa Madrid kabilang na ang
Kapitan-Heneral.

 Bilang pagbibigay diin, tiniyak ni Elias sa

matanda na makakatulong daw ang binatang ito
sa kanilang pagnasang maipaabot sa heneral
ang mga hinaing ng bayan.
 Nasa loob ng sabungan sina Kapitan Pablo, Kapitan Basilio at
Lucas.

 Habang hindi magkamayaw sa pagpusta ang ilang sabungero sa

gagawing pagsusultada, ang dalawang binatang magkapatid na
sina Tarsilo at Bruno ay naiinggit sa mga pumupusta.

Kabanata XLVI
Ang Sabungan
Habang nakikipaglaban ang lasak ni Kapitan Tiyago, magkaakbay naman na namamasyal sina
Donya Victorina at Don Tiburcio upang malasin ang bahay ng mga Indio.

Nang mapadaan ang Donya sa tapat ng bahay ng alperes nagkatama ang kanilang mga paningin.
Parehong matalim. Tiningnan ng alperes ang Donya mula ulo hanngang paa, ngumuso at dumura
sa kabila.

Sinugod ng Donya ang alperes at nagkaroon ng mainitang pagtatalo… Binanggit ng Donya ang
pagiging labandera ng alperesa samantalang pinagdidikdikan naman ng huli ang pagiging pilay at
mapagpanggap na asawa ng Donya.

Puyos sa galit, Habang hawak na mahigpit ang latigo ng alperes na nanaog si Donya Consolacion,
upang daluhugin si Donia Victorina. Pero, Bago mag-pang-abot ang dalawa, dumating ang alperes.
Umawat si Don Tiburcio.

Ang pangyayari ay sinaksihan ng maraming tao na nakatawag pansin ng kanilang pagtatalakan.

Kabanata XLVII
Ang Dalawang
Senyora
 Kabanata XLVIII
Ang Talinhaga
 Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng kanyang hindi
pinasabing pagdalaw.

 Nakatingin lamang sa kanya si Maria na parang inuunawa

ang bawat katagang namutawi sa kanyang labi.

 Malungkot si Maria, kaya nakuro ni Ibarra na bukas

nalamang siya dadalaw. Tumango ang dalaga.

 Umalis si Ibarra na ang puso ay ginugutay ng matinding

pag-aalinlangan, gulo ang kanyang isip.
  Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito
ay hindi nasisiyahan. Kaya, kaagad na humingi ng
paumanhin si Elias sa pagkagambala niya sa
binata. Hindi na nag-aksaya ng panahon si Elias sinabi
niya kaagad kay Ibarra na siya ang sugo ng mga
sawimpalad.

 Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng

mga tulisan (Si Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa
ang mga pag-aalinlangan at pagbabala.

Kabanata XLIX
Ang Tinig ng mga Pinag-
uusig
 Kabanata L
Ang mga Kaanak ni
Elias
ISINALAYSAY NI ELIAS ANG KANYANG KASAYSAYAN KAY
IBARRA UPANG MALAMAN NITO NA SIYA AY KABILANG DIN
SA MGA SAWIMPALAD:

o Ang kanyang nuno ay isang tenedor de libros sa isang bahay-

kalakal ng kastila.Kasama ng kanyang asawa at isang anak na
lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila.

 Isang gabi nasunog ang isang tanggapang pinaglilingkuran

niya. Isinakdal ang kanyang nuno sa salang panununog.

 Palibhasay maralita at walang kayang ibayad sa abogado, siya

ay nahatulan.

 Buntis noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap ng

pagkakakitaan kahit na sa masamang paraan para sa anak at
asawang may sakit.
 Nang gumaling ang sugat ng kanyang nuno,
silang mag-anak ay namundok na lamang.

 Nanganak ang babae, ngunit hindi nagtagal

namatay ito. Hindi nakayanan ng kanyang
nuno ang sapin-saping pagdurusang
kanilang natanggap.

 Nagbigti ito.

 Hindi ito naipalibing ng babae. Nangamoy

ang bangkay at nalaman ng mga awtoridad
ang pagkamatay ng asawa.

 Nahatulan din siyang paluin.Pero, ito ay

hindi itinuloy at ipinagpaliban sapagkat
dalawang buwan siyang buntis nuon. Kabanata L
 Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang Ang mga Kaanak ni
hatol.
Elias
 Hindi nakaimik si Linares sapagkat nakatanggap siya ng liham mula
kay Donya Victorina. Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang Donya.
Kailangang hamunin niya ang alperes subalit sino naman kaya ang
papayag na maging padrino niya, ang kura kaya o si Kapitan
Tiyago.

 Pinagsisisihan niya ang kanyang paghahambog at pagsisinungaling

sa paghahangad lamang na makapagsamantala. Labis siyang
nagpatianod sa kapritso ng Donya.

Kabanata LI
Mga Pagbabago
 Kabanata LII  May tatlong anino na paanas na naguusap
sa ilalim ng pinto ng libingan. Itinanong ng
Ang Baraha ng Patay isa kung nakausap na niya ng kaharap si
Elias. Hindi raw pero siguradong kasama ito
at ang mga Anino sapagkat nailigtas na minsan ni Ibarra ang
buhay nito.

 Tumugon ang unang anino na ito nga ay

pumayag na sumama sapagkat ipapadala
ni Ibarra sa Maynila ang kanyang asawa
upang ipagamot.

 Siya ang sasalakay sa kumbento upang

makaganti siya sa kura.
 Kabanata LIII
Ang Mabuting Araw
ay Nakikilala sa
Umaga
 Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw na
nakita sa libingan ng nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno ng
mga kapatiran ni San Francisco, may 20 ang nakita niyang kandila
na sinindihan.

 Panaghoy at paghikbi naman ang narinig ni Ermana sipa kahit na

malayo ang kanyang bahay sa libingan. Sa pulpito, binigyang diin
naman ng kura sa kanyang sermon ang tungkol sa kaluluwa sa
purgartoryo.
 Kabanata LIV
Lahat ng Lihim ay Nabubunyag at
Walang Di Nagkakamit ng Parusa

 Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga kasulatan,

nabasa niya ang tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at tinanong niya kay
Ibarra kung ano ang relasyon nito sa kanya.

 Halos nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang sabihin ni Ibarra na iyon
ang kanyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido.

 Isa pa, ito ay isang Baskongado. Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha
ng matinding kasawian sa kanilang buhay.
  Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria
na wala siyang ganang
kumain. Nakatakdang dumating sa ikawalo
ng gabi si Ibarra.

 Ika-walo rin ng gabi ang nakatakdang

paglusob sa kumbento at sa kwartel. Nang
sumapit ang ikawalo, napaupo sa isang
sulok ang pari samantalang ang
magkaibigan ay hindi malaman ang
gagawin.

 Nang tumugtog ang kampana, silang lahat

Kabanata LV ay tumindig upang magdasal.

Ang Pagkakagulo
 Kabanata LVI
Ang mga Sabi at Kuro-kuro
 Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang buong bayan ng San
Diego. Ni isa mang tao ay walang makitang naglalakad sa gitna ng daan.
Tahimik na tahimik ang buong paligid.

 Pamaya-maya, isang bata ang naglakas loob na magbukas ng bintana at inilibot

ang paningin. Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang mga iba na magbukas
ng bintana.

 Ang mga magkakapit-bahay ay nagbalitaan. Lubhang kalagim-lagim daw ang

nagdaang gabi tulad noong mandambong si Balat.

 Sa kanilang pag-uusap, lumilitaw na si Kapitan Pablo raw ang sumalakay.

 Kabanata LVII
Vae Victus! Sa Aba ng Mga
Manlulupig
 Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo. Pilit
siyang tinatanong kung kaalam si Ibarra sa nasabing
paglusob.

 Ngunit, iginigiit din niyang walang kamalay-malay si

Ibarra sapagkat ang ginawa ay upang ipaghiganti ang
kanilang amang pinatay sa palo ng mga sibil. Dahil dito,
iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa limang
bangkay, ito ay umiling.

 Nakita niya ang kanyang kapatid na si Bruno sa tadtad

ng saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang kay Lucas
na may tali pang Lubid sa leeg. Dahil sa patuloy itong
walang immik kahit sa sunod-sunod ang pagtatanong
sa kanya. Nagpuyos sa galit ang alperes. Iniutos na
paluin ng yantok si Tarsilo hanggang sa magdugo ang
buong katawan nito.
 Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Nakakapaso ang sikat ng
araw, ngunit ang mga babae ay ayaw umalis. Mag-iikalawa ng hapon ng
dumating ang isang kariton na hila ang isang baka. Tinangka ng mga kaanak ng
mga bilanggo na sirain at kalagan ang mga hayop na humihila sa kariton. Pero
pinagbawalan sila ni Kapitana Maria at sinabing kapag ginawan nila iyon,
mahihirapan sa paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo.

 Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang umugong ang salitaan na kung sino pa
ang may sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito ay inutusan ni Ibarra na
gapusin siya ng mga kawal ng abot-siko.

Kabanata LVIII
Ang Sinumpa
 Kabanata LIX
Pag-ibig sa Bayan
 Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay nakarating at napalathala sa
mga diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang nagmula sa kumbento. Iba-iba ang estilo
ng mga balitang lumaganap.

 Sa ibang kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga nag-aaral daw sa mga
heswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging pilibustero. Sa kabilang dako sa isang
pagtitipon sa Intramuros na dinaluhan ng mga dalaga, mga asawa at mga anak ng
kawani ang tema ng kanilang pag-uusap ay ang tungkol din sa naganap na pag-aalsa.

 Ayon sa isang lalaking komang galit na galit daw ang heneral kay Ibarra sapagkat
naging napakabuti pa nito sa binata. Sinabi naman ng isang ginang na talagang walang
utang na loob ang mga indio kaya’t di dapat silang ituring na mga tunay na tao.
 Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-asawang de Espadaña na kapwa
itinuring na pangkat ng makapamahalaan. Sinarili ni Donya Virtorina ang usapan. Sinabi
na kung babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat siya ay isang pilibustero.
Bagama’t namumutla at mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga bisita.

 Humantong ang usapan tungkol sa pagpapakasal nina Maria at Linares. Nagkayarian din
na magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya si Tiya Isabel na kung ano ang nasa loob ni
Maria tungkol sa napipinto nitong pakikipag-isang dibdib.

 Sa wari, desidido na si Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat nakini-kinita niyang siya’y

maglalabas-masok sa palasyo sa sandaling maging manugang niya si Linares.

 Si Linares ang tagapayo ng Kapitan Heneral, kaya’t inaakala ni Tiyago na siya ay

kaiinggitan ng mga tao.

Kabanata LX
Ikakasal na si Maria
Clara
 Kabanata LXI
Ang Barilan sa Lawa
 Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya
kay Ibarra na itatago siya sa bahay ng isang
kaibigan sa Mandaluyong.

 Ang salapi ni Ibarra na itinago niya sa may puno ng

balite sa libingan ng ninuno nito ay kanyang ibabalik
upang may magamit si Ibarra sa pagpunta nito sa
ibang bansa.

 Nasa ibang lupain daw ang katiwasayan ni Ibarra at

hindi nababagay na manirahan sa Pilipinas, dahil
ang buhay niya ay hindi inilaan sa kahirapan.

 Inalok ni Ibarra na magsama na lang sila ni Elias,

tutal pareho na sila ng kapalaran at magturingan na
parang magkapatid. Pero, tumanggi si Elias.
 Hindi napansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa itaas ng hapag. Ang mga mata
niya ay nakapako sa diyaryong nagbabalita tungkol sa pagkamatay o pagkalunod ni Ibarra.
Pero, hindi naman binabasa ni Maria ang dyaryo.

 Pamaya-maya dumating si Pari Damaso na hinilingan kaagad ni Maria na sirain ang kasunduan
ng kanyang kasal kay Linares at pangalagaan ang kapakanan ng ama. Sinabi ni Maria na
ngayong patay na si Ibarra walang sinumang lalaking kanyang pakakasalan.

 Dalawang bagay na lamang ang mahalaga sa kanya, ang kamatayan o ang kumbento.

 Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kanyang sinabi, kaya humingi ito ng
tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng malakas habang binibigyan diin niya ang walang
kapantay na pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa kundi pahintulutan na pumasok sa
kumbento si Maria kaysa piliin nito ang kamatayan.

Kabanata LXII
Ang Pagtatapat ni Padre
Damaso
 Kabanata LXIII
Ang Noche Buena
 Noche buena na, ngunit ang mga taga-San Diego ay
nangangatog sa ginaw bunga ng hanging amihan na
nagmumula sa hilaga. Hindi katulad ng nakaraan na
masayang-masaya ang mga tao. Ngunit ngayon
lungkot na lungkot ang buong bayan.

 Wala man lamang nakasabit na mga parol sa bintana

ng bahay. Kahit na sa tahanan ni Kapitan Basilio ay
wala ring kasigla-sigla.
 Kausap ng kapitan si Don Filipo na napawalang sala sa mga bintang na laban dito nang mamataan
nila si Sisa na isa ng palaboy pero hindi naman nananakit ng kapwa.Nakarating na si Basilio sa
kanilang tahanan. Pero, wala ang kanyang ina. Paika-ika niyang tinalunton ang landas patungo sa
tapat ng bahay ng alperes. Nanduon ang ina, umaawit ng walang katuturan.

 Inutusan ng babaing nasa durungawan ang sibil na papanhikin si Sisa. Subalit nang makita ni Sisa
ang tanod, kumaripas ito ng takbo. Takot. Hinabol ni Basilio ang ina, pero binato siya ng alilang
babaing nasa daan.
 Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria, nanirahan na si Padre Damaso sa Maynila.
Namatay si Padre Damaso sa sama ng loob.

 Sa kabilang dako, si Padre Salvi habang hinihintay niya ang pagiging obispo ay
nanungkulan pansamantala sa kumbento ng Sta. Clara na pinasukan ni Maria Clara.

 Kasunod nito ay umalis na rin sa San Diego at nanirahan na sa Maynila.

 Ilang linggo naman bago naging ganap na mongha si Maria

 Si Kapitan Tiyago ay dumanas ng sapin-saping paghihirap ng damdamin, nangayayat

ng husto, naging mapag-isip at nawalan ng tiwala sa mga kainuman.

 Pagkagaling niya sa kumbento, sinabihan niya si Tiya Isabel na umuwi na ito sa

Malabon o sa San Diego sapagkat gusto na lamang mabuhay mag-isa.

Kabanata LXIV
Katapusan