TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ

VE SES BİLGİSİ İLE İLGİLİ

KURALLAR
• Dilin söz varlığını oluşturan kelimelerin kuruluşunda
ses özellikleri birinci derecede rol oynar. Sesler
birleşerek heceleri, heceler birleşerek kelimeleri
oluşturur. Ancak bu birleşme gelişigüzel değil dilin ses
özelliklerine göre, dilin kanunlarına göre, bir düzen
içerisinde gerçekleşir. Her dilin kendine özgü sesleri
olduğu gibi bu seslerin yan yana gelmeleri, kelime
başında, ortasında veya sonunda bulunmaları belli
kurallara bağlıdır. Dilin temelini oluşturan seslerin bu
düzenine ses özellikleri diyoruz.
• Türkçenin belli başlı ses özelliklerini şöyle
sıralayabiliriz:
 1. UZUN ÜNLÜ

• Türkçe asıllı kelimelerde bir iki istisna dışında (yad,

yarın) uzun ünlü yoktur. Buna karşılık Türkçeye
yabancı dillerden girmiş kelimelerde uzun a,i,u (â,î,û)
ünlüleri bol bol ve rahatça kullanılmaktadır:

Kâtip, istiklâl, âlem, şâir vb.

 2. O, Ö ÜNLÜLERİ

• Türkçede “o ve ö” ünlüleri (-yor eki dışında) yalnız

ilk hecede bulunurlar.İlk hece dışında “o ve ö”
ünlülerini taşıyan kelimeler Türkçe değildir:

Otomobil,rektör, traktör,radyo,horoz vb.

 3. J, F, H SESLERİ

• J sesi taşıyan bütün kelimeler dilimize başka dillerden

girmiştir: Jandarma, jilet, jokey, jüri vb.
• Birkaç istisna dışında (öfke, yufka) f sesi taşıyan
kelimeler dilimize başka dillerden girmiştir: Misafir,
fesat, felsefe vb.
• Hani, hangi, dahi dışında h sesi taşıyan kelimeler de
dilimize başka dillerden girmiştir: Harika, hamur,
handan, halter vb.
 4.BAŞTA BULUNMAYAN SESLER

• c,ğ, l, m, n, r, v, z sesleri Türkçe kelimelerde başta

bulunmaz:
Cehennem, lira, metal, naylon, reçel, vakum, zaman
vb. kelimeler Türkçeye başka dillerden girmiştir.

• Bu yüzden halk dilinde bu sesleri başında taşıyan bazı

kelimelerin başına ünlü ilave edilir:
Limon>ilimon
Ramazan> ıramazan
 5.SONDA BULUNMAYAN SESLER

• b,c,d,g,ğ sesleri kelime ve hece sonunda

bulunmaz. Alıntı kelimelerdeki bu sesler sert
karşılıkları olan p,ç,t,k ünsüzlerine çevrilir:
• kitab > kitap
• İlac > ilaç
• Derd > dert
• Aheng > ahenk
 6. İKİZ ÜNSÜZ

• Türkçe asıllı kelime köklerinde bir iki istisna

dışında (anne, elli) ikiz ünsüz bulunmaz:

Millet,okka, mahalle, cadde, pizza, ralli vb.

 7. KELİME KÖKÜNDEKİ ÜNSÜZLER

• Kelime kökünde ikiden fazla ünsüz yan yana

gelmez:

Elektrik, kontrol, strateji vb.

Peki “Türkçe” kelimesi Türkçe midir?

 8. BAŞTA ÇİFT ÜNSÜZ

• Türkçe kelimelerin başında çift ünsüz bulunmaz. Bu

şekilde kullanılan kelimelerin hepsi Türkçeye başka
dillerden girmiştir:

Grup, tren, klasik, klima, program, spor vb.

 9. SONDA ÇİFT ÜNSÜZ

• Hece ve kelime sonunda, aşağıdaki ünsüz çiftleri dışında ünsüz

grupları bulunmaz:
lç, lk,lp, lt: ölç, ilk, kalp, alt
nç,nk,nt: sevinç, denk, ant
rç, rk,rp,rs,rt: sürç, ürk, sarp
st: üst
• Dile başka dillerden girmiş kelimelerden bu ses özelliğine
uymayanlar, araya bir ünlü getirilmek suretiyle Türkçeye
uydurulmuştur:
Fikr> fikir
İlm> ilim
Şükr> şükür
 10. İKİ ÜNLÜ

• Türkçede iki ünlü yan yana gelmez:

Jeolog, realist, kıraat, fiil, faul vb.

• İki ünlü yan yana gelmediği için ünlüyle biten

kelimeler, ünlüyle biten ekler aldığı zaman araya -y-
sesi girer:
İki-y-e, soru-y-u vb.
 11. TABİAT TAKLİDİ KELİMELER

• Tabiat taklidi kelimeler için ses özellikleri açısından

herhangi bir sınırlama yoktur. Bunlar hangi sesle
başlarsa başlasın, içinde hangi ses bulunursa bulunsun
Türkçe kabul edilebilir:

Fokurtu, hışırtı, miyavlamak, öf, püf, zonklamak

vb.
 12. SES UYUMLARI

• Türkçeyi diğer dillerden ayıran özelliklerden biri de

ses uyumlarıdır. Bu uyumlar Türkçe kelimelerde
ancak belirli seslerin bir arada bulunmasını gerektirir.
• Türkçede büyük ünlü uyumu, küçük ünlü uyumu,
ünsüz uyumu ve ünlü- ünsüz uyumu olmak üzere dört
çeşit uyumdan söz edebiliriz:
1. Büyük Ünlü Uyumu
Türkçe kelimelerde kalın ünlüleri kalın, ince
ünlüleri ince ünlülerin takip etmesi olayıdır.
Türkçe olup sonradan ses değişikliğine uğrayan
anne, kardeş, hangi… gibi kelimeler, -yor, -ken, -leyin,
-mtrak, -ki eklerini almış kelimeler, bazı birleşik
kelimeler ve yansıma kelimeler istisnadır.
2. Küçük Ünlü Uyumu
Bir kelimedeki ünlülerin düzlük ve yuvarlaklık
bakımından birbirine uymasıdır. Kural şudur:
Düz ünlüleri (a, e, ı, i) düzler takip eder: açık,
birinci, sıcak, sevgi vb.
Yuvarlak ünlüleri (o, ö, u, ü) ise, düz geniş (a, e)
veya dar yuvarlaklar (u, ü) takip eder: ocak, oduncular,
uzatma, üçüncü vb.
3. Ünsüz Uyumu
Türkçe kelimelerde tonlu (sedalı) ünsüzler (b, c, d,
g, ğ, j, m, n, r, v, y, z) tonlu ünsüzlerle, tonsuz (sedasız)
ünsüzler (ç, f, h, k, p, s, ş, t) tonsuz ünsüzlerle yan yana
gelebilir:

Aşçı, atkı, geçti, evci vb.

4. Ünlü-Ünsüz Uyumu
Türkçe kelimelerde art damak “k(a), g(ı), ğ(ı), l(ı)”
ünsüzlerinin art (kalın) ünlülerle(a, ı, o, u), ön damak
“g(e), k(e), l(i)” ünsüzlerinin ön (ince) ünlülerle (e, i, ö,
ü) aynı hecede bulunmasından ortaya çıkan bir
uyumdur:

Bozgun, kuzgun, tatlı vb.

Görüntü, kesik, gezi vb.
 TÜRKÇEDEKİ SES OLAYLARI

• Seslerin kelimelerde birleşmesi sırasında bir takım

olaylar meydana gelir. İşte bunlara ses olayları denir.
Başlıcaları şunlardır:
• Ünlü Türemesi: Kelimenin aslında bulunmayan bir
ünlünün kelimenin başı, ortası ya da sonunda ortaya
çıkmasıdır. istasyon, ıstampa, şükür, azıcık,
giderkene…gibi
• Ünlü Düşmesi: Genellikle orta hecenin vurgusuz
olmasından dolayı ortadaki dar ünlünün düşmesidir.
Oğulu yerine oğlu, ömürüm yerine ömrüm… gibi.
• Ünlü Değişmesi: Orta hecedeki vurgusuz ünlü
bazen düşmez, sadece değişir. Örneğin, başlayor
yerine başlıyor, bilmeyor yerine bilmiyor… gibi.
• Ünlü Birleşmesi: Ünlü ile biten bir kelimenin ünlü
ile başlayan bir ek alması ya da ünlü ile başlayan bir
başka kelime ile birleşmesi durumunda ünlülerden
birinin düşmesidir. Kahvealtı yerine kahvaltı, ne
için yerine niçin…gibi.
• Ünsüz Türemesi: Kelimenin aslında bulunmayan bir
ünsüzün sonradan ortaya çıkmasıdır. ur- yerine vur-,
ıldız yerine yıldız, kılıç yerine kılınç, şimdi yerine
şimdik, su-y-a, bilgi-y-e… gibi.
• Ünsüz Düşmesi: Kelimedeki ünsüzlerden birinin
çeşitli sebeplerle düşmesidir. Mesela, küçükcük
yerine küçücük, yumuşakcık yerine
yumuşacık…gibi.
• Yer değiştirme (göçüşme): Bir kelimede yan yana
gelen seslerin yerlerinin değişmesi olayıdır. kibrit
yerine kirbit, ekşi yerine eşki, memleket yerine
melmeket …gibi
• Hece Düşmesi: Ard arda gelen ve sesleri benzeyen
iki hecenin bir hece haline gelmesidir. Pekiyi-peki,
kilitlemek-kitlemek, söyleyeyim-söyleyim…
• Benzeşme: Seslerden birinin diğerini kendisine
benzetmesi olayıdır. Seda benzeşmesi, oluşum
noktası benzeşmesi, geniz benzeşmesi, düzlük
yuvarlaklık benzeşmesi gibi.
• aldı, geçti;
• anbar-ambar, sünbül-sümbül;
• ben-men, binmek-minmek;
• çünki-çünkü, karşu-karşı, kaygu-kaygı…
 KELİME İNCELEMELERİ
(Türkçe Olmayan Kelimeler)

• Vilâyet: 1. Ünlü uyumu yok.

2. Uzun ünlü var.
3. Kelime başında v sesi var.
• Monitör: 1. Kelime başında m sesi var.
2. Ünlü uyumu yok.
3. İlk hece dışında ö kullanılmış.
• Faks: 1. f sesi var.
2. Kelime sonunda –ks ünsüz grubu var.
• Teşekkür: 1. Ünlü uyumu yok.
2. İkiz ünsüz var.
• Mürâcaat: 1. Ünlü uyumu yok.
2. Başta m sesi var.
3. İki ünlü yan yana gelmiştir.
4. Uzun ünlü var.
 Kaynakça

AKSARAYLI, İsmail (2007), Yükseköğretim

Öğrencileri İçin Türk Dili, Manisa: Emek Matbaacılık.
EKER, Süer(2003), Çağdaş Türk Dili, Ankara: Akçağ
Yayınları.
EMİROSMANOĞLU, Ali, Türkçe-Kompozisyon, Emek
Matbaası, Manisa 2006.
GÜNEŞ, Sezai(2004), Türk Dili Bilgisi, İzmir:
Çağlayan Matbaası
KARASOY Yakup, vd. (2001), Üniversiteler İçin Türk
Dili ve Kompozisyon Bilgileri, Konya: Selçuk
Üniversitesi Yaşatma ve Geliştirme Vakfı Yayınları.

28