Kabanata 1:Isang Pagtitipon

Balitang-balita sa Maynila ang May katandaan na ang militar, niya ang mga Indiyo
paghahanda ni Don Santiago hindi na siyang tawag
de pala kibo, maikling mangusap, ng mga Español sa
los Santos ng hapunan sa isa at mga Pilipino. Wala
sa mga walang ligoy-ligoy. Ang kayong makikitang
huling araw ng Oktubre. Higit Dominiko, si tao sa alinmang
na Padre Hernando de la Sibyla, ay bahagi ng daigdig
kilala ang Don sa tawag na kura na tulad ng Indiyo
Kapitan ng Binundok at naging sa pagpapabaya at
Tiyago, isang taong bukas- propesor sa pagkamasamanghili
palad at San Juan de Letran. Siya ay g.
laan ang tahanan sa lahat. bata pa,
Halos mapuno ng panauhin ang makisig, at matalino. Ang
tahanan ni Kapitan Tiyago sa Pransiskano
Daang ay si Padre Damaso
Anloague. Ang pinsan niyang si Verdolagas, na
Tiya Isabel, isang matandang mas may edad na ngunit may
babae, kasiglahan
ang tanging tumatanggap sa pa rin, at may matipunong
Kabanata 1:Isang Pagtitipon
“Tayo po’y nasa bahay ng
isang
Indiyo,” ang wika ni Ginoong
Laruja.
“Huwag kayong mabahala, si
Santiago’y di nagpapalagay
na siya’y
isang Indiyo,” ang tugon ni
Padre
Damaso sa nag-aalalang
panauhin.
“Ang bayan ay
napapanganyaya na,”
at napasuntok ang Kura sa
kaniyang
upuan.
Buong pagkamanghang
napatingin
kay Padre Damaso ang lahat.
“Anong ibig ninyong
“Ang Kapitan-Heneral ay
kinatawan
ng Hari,” ang sigaw ng
Tinyente.
“Ano bang Hari? Sa ganang
amin,
walang ibang Hari kundi ang
tunay
lamang.”
“Bawiin ninyo ang inyong
sinabi
kundi bukas din ay
ipagbibigay-alam
ko ito sa Heneral!”
“Sulong! Ipahahatid ko pa
kayo sa
aking karuwahe.”
Kabanata 1:Isang Pagtitipon
Namagitan sa pag-uusap si Padre Nang magbalik sa San Diego si
Sibyla. Sa himig pagtatanggol nito Padre
kay Padre Damaso at sa Damaso, nagalit ito sa katulong
pangambang na
siya pa ang masisi, isiniwalat ng paring Pilipino. Ipinahukay ang
Tinyente kung bakit galit na galit sibangkay
Padre Damaso sa Kapitan-Heneral.upang ilipat ito kung saan.
Ayon sa kaniya, habang wala si Umabot
Padre ito sa kaalaman ng Kapitan-
Damaso sa San Diego, ang Heneral
katulong kaya hiningi nitong parusahan si
niyang paring Pilipino ang Padre
nagpalibing Damaso. Inilipat ang Kura ng
sa bangkay ng isang marangal bayan
na Ginoo. Alam ni Padre Damaso — sa lalong mabuting bayan.
na Pagkawika nito’y lumisan na
hindi ito nangungumpisal ngunit ang Tinyente. Nanumbalik ang
tapat katiwasayan.
naman ito sa kaniyang tungkulin atHindi naglao’y dumating ang
 Talasalitaan
• kapitan – katumbas siya ng
pinunong-bayan
o municipal mayor; siya ang
pangunahing puno
ng bayan na hinihirang taon-
taon mula sa mga
maykaya; noong Panahon ng
Español tinatawag
din siyang gobernadorcillo
• anloague – katumbas sa
Tagalog ng salitang
anluwage na
• Pransiskano – prayleng
kasanib sa kapa tirang
itinatag ni San Francisco de
Asis
• guardia civil – ito ang
tinatawag ngayong
pulis/alagad ng batas na
nangangalaga sa
katahimikan at kaayusan ng
bayan
• erehe – tawag sa isang
Kristiyanong sumuway
Kabanata 2:Si Crisostomo Ibarra
Ang dumating ay si Kapitan
Tiyago na hawak sa kamay
ang isang
binatang nakaluksa ang
kasuotan.
Siya’y si Juan Crisostomo
Magsalin
Ibarra na kagagaling lang sa
Europa.
Napatigagal si Padre
Damaso, gayon
din ang Tinyente.
Humanga ang mga panauhin
kay
Ibarra. Sa kaniyang tikas at
anyo,
masi sinag ang kaniyang
magandang
kalusugan at mara ngal na
pag- uugali.
Ang lahat ng paningin ay
nabaling
kay Padre Damaso na hindi
man
lamang tuminag sa
kinauupuan nito.
Ni hindi nito inabot ang
nakalahad na
palad ng binata.
“Patawarin ninyo ako. Tila
ako’y
nagkamali,”
nagugulumihanang wika
ng binata.
“Hindi ka nagkakamali ngunit
kailanman
ay hindi ko naging matalik na
kaibigan ang iyong ama.”
Iniurong ni Ibarra ang nakaunat
na kamay at tumalikod.
Kabanata 2:Si Crisostomo Ibarra
“Salamat at maluwalhati
kayong
nakarating sa sariling bayan.
Nawa’y
maging mapalad kayo nang
higit sa
inyong ama,” bati ng Tinyente
na
nanginginig ang tinig. “Nakilala
at
nakapulong ko ang iyong ama.
Isa siya
sa lalong marangal na nakilala
ko.”
“Ginoo, ang papuri ninyo sa
aking ama’y pumaparam sa
aking
pag-aalinlangan tungkol sa
kaniyang
“Ipahintulot ninyo sa akin,” Kaya humingi si
aniya, Ibarra ng pahintulot na
“na labagin ko ang mahigpit na ipakilala ang
tuntunin kaniyang sarili – na
sa kagandahang-asal. May sundin ang gayong
pitong kaugalian, hindi upang
taon na akong wala sa sariling magpasok ng
bayan. Sa aking pagbabalik, dayuhang kaugalian
hindi ko kundi dahil dala
matiis na di magpugay sa lamang ng
kaniyang pangangailangan.
pinakamahalagang hiyas, ang
kaniyang
kababaihan.” Walang naglakas
ng loob na umimik sa mga
dalaga
kaya lumayo na lamang si
Ibarra. Sa
ikalawa nama’y sa kalalakihan
Kabanata 2:Si Crisostomo Ibarra
Isang ginoo, si Kapitan Tinong,
ang nagpakilalang kaibigan niya si
Kapitan Tiyago at matalik na kaibigan
ng ama ni Ibarra. Inanyayahan niya
ang binatang makasalo sa isang
pananghalian kinabukasan.
Nagpasalamat
si Ibarra ngunit hindi siya
makapagpapaunlak dahil uuwi siya sa
San Diego sa araw ring iyon.
Makaraan ang ilang sandali, isang
utusan ang nagsabing nakahanda na
ang hapunan. Lahat ay madaling
dumulog
sa hapag-kainan maliban sa
mga babae lalo na ang mga Pilipina
na kailangan pang pilitin.
 Talasalitaan
• nakaluksa – damit ng tao na
nagluluksa, karaniwang kulay
itim
• tikas – paraan ng pagdadala
ng sarili
• nakapulong – karaniwang
pag-uusap ng
dalawa o higit na tao;
pagtitipong nauukol sa
• pagpapasya ng isang
kapisanan o samahan
• Binundok ang pinagmulan ng
pangalan
liblib.
• bulwagan – sa sinaunang
kastilyo, bahay, o
katulad na estruktura,
pangunahing silid na
ginagamit bilang kainan,
tulugan, at tanggapan
ng mga bisita
• Alemanya – bansa sa Gitnang
Europa;
Deutschland, Germany
Kabanata 3:Ang Hapunan
Nagtungo na sa hapag-kainan ang Nagtama ang paningin ng Dominiko
mga panauhin. Sabay na dumulog at ng Tinyente. Inialok ng Kura
sa sa Tinyente ang upuan bagama’t ito
kabisera sina Padre Sibyla at Padre ay
Damaso ngunit nagkahiyaan pa at pabalat-bunga lamang sapagkat
nagkahilian ang dalawa. ipinalalagay
“Ito’y para sa iyo, Padre Damaso, niyang nakatataas ang mga
dahil sa iyong gulang, katungkulan,prayle sa lalong mataas na pinuno ng
at pamahalaan. Tumanggi ang Tinyente
kapangyarihan,” ani Padre Sibyla. dahil ayaw niyang mapagitna sa
“Hindi po naman katandaan dalawang pari.
ngunit kayo ang Kura ng bayan at Si Ibarra lamang ang nakaalaala
Kompesor ng nasirang may-bahay.”sa may-bahay na saluhan sila sa
“Kung siya ninyong ipinag-uutos,” pagkain.
at umakmang uupo na si Padre “Don Santiago, kami po’y inyong
Sibyla. saluhan.”
“Hindi ko iniuutos,” ang hadlang “Ang hapunang ito’y isang
ng Pransiskano na hindi bumibitiw pasasalamat
sa silya. sa Mahal na Birhen dahil sa
Kabanata 3:Ang Hapunan
Nang ipamahagi ang tinola, ang
napabigay kay Padre Damaso
ay isang
pinggang maraming upo at
sabaw, leeg
na walang balat, at maganit na
pakpak
ng manok samantalang ang sa
iba
ay hita at pitso. Kay Ibarra ay
panay
lamang-loob ang natapat. Sa
inis ni
Padre Damaso, niligis niya ng
kutsara
ang mga upo, humigop ng
kaunting
sabaw, at pabagsak na
binitiwan sa
“Lagi ko pong naaalaala ang
aking bayan. Ang bayan ko po ang
tila nakalilimot na sa akin. Santaon
na ngayong di ako nakatatanggap
ng balita buhat dito kaya tulad ko’y
isang dayuhan na di nakababatid kung
paanong namatay ang kaniyang ama.”
“A, ganoon pala!” bulalas ng
Tin yente.
“Aling bansa sa Europa ang naibigan
ninyo?” tanong ni Ginoong Laruja.
“Bukod po sa España na pangalawa
kong bayan, ang alin mang bayan
sa malayang Europa.”
Nang mag-usisa si Ginoong Laruja
kung ano ang nakatawag ng pansin ni
Ibarra sa pamumuhay sa Europa, nagisip
nang mahabang sandali si Ibarra
bago sumagot.
Kabanata 3:Ang Hapunan
“Bago ako magtungo sa isang “Mga ginoo, hindi dapat ipagtaka “Nakita na ninyo,”
bayan, pinag-aaralan ko muna ang sinabi ng aming dating Kura. ang wika ni
ang Ito’y Padre Damaso sa
kaniyang kasaysayan at nagpapagunita sa aking katabi. “Iyan ay
pagkatapos kabataan. kapalaluang bunga
ang unti-unti nitong pagbabago Salamat at binubuhay nila ang ng pag-aaral sa
sa nakaraang Europa ng
ikasu sulong nito. panahong ipinagsalo nila ng kabataang Indiyo.
Lagi kong nakikita na ang aking Dapat
kasaganaan ama sa aming maralitang itong ipagbawal ng
at karukhaan ng mga bayan ay hapag.” pamahalaan…”
nababatay sa kanilang kalayaan Nanginig si Padre Damaso.
o mga Nagpaalam
kagipitan. Samakatuwid, naman si Ibarra yamang tapos
nababatay na ang pinakamahalagang
ang gayon sa mga pagsusumakit bahagi ng
o sa hapunan. Bagama’t hindi siya
pagiging makasarili ng kanilang umiinom
mga ng alak, tumungga si Ibarra ng
 Talasalitaan
• kabisera – Ito ang tawag sa dalawang upuan
sa magkabilang dulo ng mesang kainan. Dito
karaniwang umuupo ang tatay, nanay, o ang
may mataas na tungkulin sa lipunan.
• “Si Luculo ay di kumakain sa bahay ni
Luculo.” — Si Lucio Licinio Luculo ay heneral
na Romano na mahilig sa mararangyang pagkain
at paghahanda. Minsan, ipinaghain siya
ng kaniyang tagapagluto ng karaniwang pagkain
lamang. Sa kaniyang galit, sinabi niyang
may panauhin sila at sa oras na iyon si Luculo ay
kumain sa bahay ni Luculo.
Kabanata 4:Erehe at Pilibustero
Lumakad si Ibarra na walang
tiyak
na patutunguhan. Nakarating
siya sa
liwasan ng Binundok.
Ikinamangha
ng binata ang kawalan ng
pagbabago
sa lugar na iyon pagkaraan ng
pitong
taong itinigil niya sa Europa.
Naroon
pa rin ang mga bahay na may
pintang
puti at bughaw, ang lumang
orasan
sa kampanaryo ng simbahan,
at ang
tindahan ng Tsino. Maging ang
Tumuloy siya sa Daang Sacristia.
Tulad ng dati, maririnig pa rin
ang sigaw na “Sorbetes!” ng mga
sorbetero.
Ang mga huwepe ay siya pa
ring umiilaw sa mga tindahan ng
mga
Tsino at sa mga babaeng nagtitinda
ng
pagkain at prutas.
“Ito rin ang dating Tsino nang
nakalipas
na pitong taon at ang matandang
babae — siya pa rin. Parang
isang panaginip lamang ang mga
naganap
sa loob ng pitong taong itinira
ko sa Europa. Maging ang batong ito
ay hindi pa rin naaayos.” Ang
Kabanata 4:Erehe at Pilibustero
Habang iniisip niyang ang
tanging
matatag sa Pilipinas, na isang
lupaing
walang katatagan, ay ang
kawalan
ng kaayusan ng lungsod, isang
marahang
dantay ng kamay ang kaniyang
naramdaman sa balikat. Nang
ito’y
kaniyang lingunin, namalas niya
ang
Tinyenteng nakangiti sa kaniya.
“Binata, mag-iingat kayo.
Maging
aral sa inyo ang nangyari sa
inyong
ama,” ang wika ng Tinyente.
“Gaya ng batid na ninyo, ang
inyong ama ang pinakamayaman sa
inyong bayan. Bagama’t iginagalang
siya at minamahal ng marami,
marami
rin ang naiinggit at napopoot sa
kaniya.
Ang nuno ng inyong ama ay isang
Español na tulad ng ibang naparito
sa Pilipinas ay di nag-asal nang
marapat.
Ang mga taong ipinadadala rito
ay mga taong walang kabuluhan sa
España. Sa kasamaang palad, kaming
mga Español na naparirito sa Pilipinas
ay yaong hindi nararapat. Kung may
mabuti, hindi naglalaon ay sumasama
dahil na rin sa bayan. Ito ang dahilan
ng pagkakaroon ng maraming kaaway
Kabanata 4:Erehe at Pilibustero
“Ilang buwan matapos ninyong siya ng masasakit na biro na lalong
lisanin ang Pilipinas, nakapagpasama ng kaniyang ugali.
nagkasamaan Iniaabot sa kaniya nang pabaliktad
ng loob si Padre Damaso at ang ang kasulatan, at lalagdaan naman
inyong ama. Pinaratangan niya si niya ang puwang na walang sulat
Don Rafael nang di- ng
pangungumpisal lagdang parang kinalkal ng manok.
gayong malaon na niyang alam Pinagtatawanan siya ng mga
ito. batang
Mula sa pulpito ay pinasasaringan mag-aaral.
niya ang inyong ama.”
Sandaling nagpahinga ang
Tin yente sa pagsasalaysay.
“Noon ay may isang Artilyero
na
itiniwalag sa tungkulin dahil sa
masamang
ugali at kamangmangan.
Ginawa siyang maniningil ng
Kabanata 4:Erehe at Pilibustero
“Minsan, di na nakapagpigil ang
Artilyero. Hinabol niya ang mga
bata.
Dahil sa matinding galit at di
maabutan
ang mga tumatakbo, pinukol niya
ang mga bata ng kaniyang
tungkod
na tumama at sumugat sa isang
magaaral.
Patakbong nilapitan ng Artil yero
ang bata at pinagsisipa. Di pa ito
nasiyahan at iniamba ang kamay.
Sa
daraan naman si Don Rafael.
Sinugod
niya ang Artilyero at kinagalitan
nang labis. Umakmang susuntok
ang
artil yero ngunit naagapan ito ng
“Nabilanggo ang inyong ama.
Naglabasan ang mga lihim
niyang
kaaway. Pinaratangan siyang
erehe
at pilibustero, na siya’y
bumabasa
ng mga pahayagan mula sa
Madrid,
na siya’y nagtatago ng mga
liham at
larawan ng isang binitay na pari,
at
kung ano-ano pa. Dapat sana ay
malaya
na siya sapagkat pinatotohanan
ng manggagamot na ang
ikinamatay
ng Artilyero ay pamumuo ng
dugo sa
 Kabanata 4:Erehe at Pilibustero
Sumakay sa kalesa si
“Pinamahalaan ko ang kaniyang “Ang katuwiran ay Ibarra at nagpahatid sa
usapin sa pakiusap na rin ng inyong nagtagumpay Fonda de Lala.
ama. Dumulog ako sa isang batikang rin. Nang malapit na siyang
manananggol na Pilipino ngunit lumaya,
tumanggi itong hawakan ang kaso sa ang labis na sama ng loob sa
pangambang siya’y madamay. Isang mga
tanyag na abogadong Español ang taong walang utang na loob, ang
aking nilapitan. Mahusay ang ginawa mga
nitong pagtatanggol sa inyong ama. pagtitiis at hirap sa loob ng
Subalit ang mga paratang na bilangguan
napasinungalingan ay lubhang nagpahirap sa
na ay pinalitan ng ibang katawan ng
paratang. Si Don Rafael ay isinakdal inyong ama hanggang sa siya’y
sa pangangamkam ng bukirin, na magkasakit
kasabwat ng mga tulisan upang at bawian ng buhay. Tanging
protektahan ako lamang ang nakasaksi sa
ang kaniyang pananim at kaniyang
mga hayop. Nagusot nang nagusot ang pagkamatay.”
usapin, at pagkaraan ng isang taon, Nasa tapat na sila ng kuwartel.
 Talasalitaan
• huwepe – sulo o pananglaw
na ginagamit sa
paglalakad sa gabi o sa
pagtitinda sa pamilihan
o tindahan noong panahon ng
Español; ang
pinakataas nito’y sahing na
karaniwang binabalot
sa dahon ng sasa
• kuwartel – himpilan ng kawal
• pilibustero – tawag sa taong
kaaway ng mga
prayle o simbahan at ng bayan;
malayang isipan
• pulpito – bahagi o lugar sa
loob ng simbahan
na tinatayuan ng pari kapag
nagsesermon
• artilyero – namamahala at
nagpapaputok ng
kanyon kapag may digmaan
• tribunal – 1. noong panahon
ng Español, lupon
ng mga pinuno sa isang
munisipyo 2. ang pook
na pinagpupulungan ng
Kabanata 5:Pangarap sa Gabing
Madilim
Pagdating ni Ibarra sa Fonda de paghanga at mga papuri. Tanging si
Lala na pansamantala niyang Padre Salvi, ang bagong Kura ng San
tinutuluyan, Diego, ang hindi nabighani sa gayong
tinungo niya agad ang kaniyang masayang tanawin.
silid na nakaharap sa ilog. Naupo
siya
sa isang silyon at iginala ang
paningin
sa kalawakan ng himpapawid.
Mula
sa kaniyang durungawan, tanaw
na
tanaw ang kasayahan sa ibayo ng
ilog.
Kung hindi lamang abala ang
kaniyang
isipan, nakita sana niya, sa
tulong ng largabista, si Maria
Kabanata 5:Pangarap sa Gabing
Madilim
Ang lahat ng ito’y hindi nakikita
Ito ang tanging nakikita ni
ni Ibarra. Ang nanaig sa kaniyang
Ibarra
guni guni ay ang nakahahambal
sa kaniyang pag-iisa.
na
larawan ng isang taong
nanggigipuspos
sa loob ng isang silid ng
bilangguan.
Nakaratay ang matandang
may sakit, pabiling-biling sa lahat
ng
dako, at tinatawag ang isang
pangalan.
Naririnig paminsan-minsan ang
kalansing ng isang tanikalang
bakal
at ang mga paghikbi. Samantala,
sa
isang malayong pook, naroon ang
 Talasalitaan
• silyon – silyang may patungan kabanalan
ng mga braso • tanikalang bakal – sunod-
• largabista – teleskopyo sunod at nahuhubog
• beateryo – bahay na na magkakabit na kawil,
tinitirahan ng mga madre karaniwang yari
o ng mga babaeng iniuukol ang sa metal
panahon sa
Kabanata 6:Si Kapiytan Tiyago
Isang pandak, di-kaputian, may
bilugang mukha, at mataba si
Kapitan
Tiyago. Ayon sa mga humahanga
sa kaniya, ang kaniyang katabaan
ay
dulot ng langit, ngunit sa kaniyang
mga katunggali, iyon ay galing sa
dugo
ng mahihirap. Ang kaniyang
pagkamukhang
bata ay nagkukubli ng tunay
niyang gulang, kaya inaakalang
siya’y
tatlumpu’t lima lamang. Ang
mukha
niya’y may anyong banal; ang
mga
mata niya ay maliliit at may
Marami rin siyang paupahang bahay
sa Rosario, Sto. Cristo, at Anloague.
Ang kaniyang kalakal na apyan ay
nagpanhik ng maraming salapi.
Kinalakal
din niya ang mga katungkulang
ipinagbibili kaya nang panahong
yaon, itinuturing siyang mayaman at
kasundo ng lahat: ng Diyos, ng
pamahalaan,
at ng mga mamamayan.
Na kasundo siya ng Diyos ay
walang alinlangan. Nagagawa niyang
bilhin ang kabanalan sa
pamamagitan
ng pagpapamisa o pagpapadasal
para
sa kaniya. Lagi siyang bukas-palad
sa
Kabanata 6:Si Kapiytan Tiyago
Walang alinlangang kasundo
siya
ng pamahalaan. Lagi siyang
handang
sumunod sa pinakamababa mang
pinuno ng lahat ng mga
tanggapan.
Para sa kaniya, ano mang gawin o
itakda ng mga Español ay tumpak
at
kapuri-puri. Kabilang siya sa
umaalipusta
sa mga Pilipino, na siya’y hindi
isang Pilipino. Dalawang taon
siyang
naglingkod bilang kapitan o
gobernadorcillo
kahit hindi siya tunay na
Español.
Bugtong na anak ng isang may
tubuhan sa Malabon si Kapitan
Tiyago.
Nakaririwasa ang mag-anak. Dahil sa
kakuriputan ng ama, hindi siya
pinagaral.
Pumasok siya bilang katulong ng
isang Dominiko na siyang
matiyagang
nagturo sa kaniya. Nang namatay
ang
kaniyang tagatangkilik at ang
kaniyang
ama, siya’y nangalakal na lamang.
Napangasawa niya si Pia Alba, isang
magandang dalagang taga-Sta. Cruz.
Naging kawaksi niya ang asawa sa
hanapbuhay hanggang sa yumaman
at makilala sila sa lipunan. Nakabili
Kabanata 6:Si Kapiytan Tiyago Ikinatuwa
Pagkatapos ng anim na taong Pinangalanang Maria Clara ng dalawa ang
pagsasama, ang sanggol sa karangalan ng mga
pangyayaring
wala pa rin silang supling. pintakasi sa Obando. ito sapagkat talagang
Kung saan-saan sila namanata Si Maria Clara’y may malalaking
may pagtingin sila sa
hanggang mata na kuha sa kaniyang ina,isa’t isa.
sa ipinayo sa kanila ni Padre mamula-mula ang buhok, matangos
Damaso na sa Obando magtungo ang ilong, may biloy sa mga pisngi,
at at ang balat ay busilak na animo’y
dumalangin kay San Pascual Bailon sibuyas.
para sa anak na lalaki. O kaya Ang tanging namana kay Kapitan
naman Tiyago ay ang maliliit na tainga.
ay kina Nuestra Señora Maria de Sa gulang na labing-apat, si
Salambaw at Santa Clara para sa Maria Clara’y ipinasok sa beateryo.
anak Lumuluha siyang nagpaalam kay
na babae. Hindi nagluwat, si Pia Padre Damaso at sa kababatang si
Alba Crisostomo na anak ni Don Rafael,
ay naglihi ngunit siya’y naging hindi naglaon ay ipinadala naman ng
masasakitin. ama nito sa Europa upang doon
Nabalot ng kalungkutan ang magaral.
kaniyang pagdadalantao hanggang Nagkasundo sina Kapitan Tiyago
Kabanata 7:Pag-uusap sa Asotea
Nang umagang iyon, maagang
nagsimba sina Maria Clara at Tiya
Isabel. Bahagya pa lamang
nakaaalis
sa altar ang prayle, nagyaya nang
umuwi ang dalaga. Hindi ito
minabuti
ni Tiya Isabel kaya pinangaralan
niya ang pamangkin. Muntik nang
maitugon ni Maria Clara na “Ako’y
patatawarin ng Diyos sapagkat
Siya
lamang ang nakatatalos ng puso
ng
isang dalaga.” Nagmamadali
siyang
umuwi dahil darating si Ibarra.
Pagkatapos mag-agahan, upang
huwag mainip, ipinagpatuloy ni
Maria
Kinausap siya ni Kapitan Tiyago,
“Dapat kang magpahinga muna
sa lalawigan, Maria Clara. Ikaw ay
namumutla. Ano sa palagay mo, sa
Malabon o sa San Diego?”
“Sa San Diego na, Pinsan.
Maganda ang bahay natin doon. At
isa
pa’y malapit na ang piyesta.”
Ikinatuwa ni Maria Clara ang
mungkahi ng kaniyang Tiya.
Yayakapin
sana niya ito ngunit namutla siya
at napapitlag sa pagtigil ng isang
sasakyan.
Napatda siya sa kaniyang
kinatatayuan.
Nang marinig ang yabag
na papalapit sa hagdan na sinundan
ng kilalang tinig, patakbo siyang
Kabanata 7:Pag-uusap sa Asotea
Pumasok sa silid si Tiya Isabel at “Maaari ba kitang malimot?
magiliw na niyaya siyang lumabas. Maaari ko bang limutin ang isang
Parang bata si Maria Clara sa sumpa? Minahal mo si Ina at minahal
pagkakaakay ka niyang parang tunay na anak.
ni Tiya Isabel. Sumumpa ako sa harap ng kaniyang
Nag-usap ang mga mata ng bangkay na kita’y paliligayahin
magsing- maging
irog. Pagkalipas ng ilang sandali, ano man ang kapalarang idulot
lumabas sila sa asotea upang doon sa akin ng tadhana. Ngayon ay inuulit
mag-usap. kong muli sa iyo ang sumpang iyon.”
“Ako ba’y lagi mong naaalaala? Idinugtong pa ni Ibarra na saan
Hindi mo ba ako nalimot sa iyong man siya magtungo ay alaala at
mga larawan ni Maria Clara ang kasama
paglalakbay?” tanong ni Maria niya sa lahat ng sandali. Tanging aliw
Clara pa niya sa kaniyang pag-iisa.
kay Ibarra.
Kabanata 7:Pag-uusap sa Asotea
“Ikaw ay magandang larawan “Minsan, nagalit ka sa akin nang
ng aking bayan at ng España. Sa totoo. Iginawa mo ako noon ng
iyo putong
pinagpisan ang kariktan at na bulaklak at inilagay mo sa aking
dakilang ulo. Kinuha ito ng iyong ina, dinikdik,
asal ng dalawang lipi. Kaya ang at inihalo sa gugo. Natawa ako
pagibig nang umiyak ka at tawaging hangal
ko sa iyo at sa Inang-bayan ay ng iyong ina. Hindi mo na ako kinibo.
iisa.” Nang tayo’y pauwi na, kumuha ako
“Hindi ako nakapaglakbay na ng dahon ng sambong at inilagay ko
tulad mo,” nakangiting tugon ni sa loob ng iyong sombrero upang di
Maria sumakit ang ulo mo. Napangiti ka at
Clara, “ngunit sa loob ng beateryo hinawakan ko ang iyong kamay at
ay tayo
lagi kitang naaalaala. Hindi rin kita ay bati na.”
malimot kahit ipinag-uutos ng
aking
kompesor at ako’y parusahan niya
nang mabigat. Lagi kong naaalaala
ang ating kamusmusan, ang ating
Kabanata 7:Pag-uusap sa Asotea
Napangiti si Crisostomo. Kinuha “Ibig ng aking ama na ako’y umalis
niya sa kaniyang kalupi ang isang at di
munting balot ng papel. “Hayan niya pinansin ang aking mga
ang pakiusap. ‘Ikaw
dahon ng sambong. Iyan lang ang ay lalaki,’ ang wika niya sa akin.
ibinigay mo sa akin.” ‘Hindi mo
Si Maria Clara naman ang matututuhan sa sariling bayan ang
dumukot sa tapat ng kaniyang karunungan
dibdib ng buhay upang mapakinabangan ka
ng kaisa-isang liham ni Ibarra na niya balang-araw. Kung mananatili ka
namamaalam. Nilaktawan ng sa
dalaga aking piling, maaari kang matulad sa
ang matatamis na sinabi
kasinungalingang ni Balagtas:
sinulat ni Ibarra para sa kaniya.
Ang Para ng halamang lumaki sa tubig,
binasa niya’y ang salaysay ni daho’y nalalanta munting di madilig,
Ibarra ikinaluluoy ang sandaling init…
tungkol sa huling pag-uusap nilang gayundin ang pusong sa tuwa’y
mag-ama. maniig.
Kabanata 7:Pag-uusap sa Asotea
“Ipinagtapat ko sa aking ama Biglang napatayo si Ibarra.
ang Napatigil
dahilan ng di ko pag-alis — iniibig sa pagbasa ng sulat ang dalaga.
kita. Sandaling “Dahil sa iyo’y nalimutan kong
di umimik ang aking ama. may tungkulin akong dapat
Makaraang gampanan.
mag-isip, nagwikang ‘Ikaw ang Kailangan kong magtungo sa
tangi kong aking bayan. Bukas ay Araw ng mga
anak at dinaramdam ko ang iyong Patay,” ang wika ni Ibarra.
paglayo. “Hindi kita pipigilin. Magkikita
Ikaw ang kaligayahan ng aking rin tayong muli. Ialay mo ang mga
katandaan bulaklak na ito sa puntod ng iyong
at sa iyong pag-alis ay maaaring di mga magulang,” ang wika ng dalaga
na tayo at
muling magkita. Ngunit titiisin ko iniabot ang ilang pinitas na bulaklak.
ang aking
pangungulila. Bata ka pa at ang
hinaharap
ay nabubuksan pa lang para sa iyo
samantalang
Kabanata 7:Pag-uusap sa Asotea
Pumasok sa silid-dalanginan ang
dalaga. “Magtulos ka ng kandila
para
kina San Roque at San Rafael, ang
patron ng mga manlalakbay,” ang
utos
ni Kapitan Tiyago sa anak na
umiiyak
sa larawan ng Birhen.
Si Ibarra’y nanaog na kasabay
sina
Kapitan Tiyago at Tiya Isabel.
 Talasalitaan
• napapitlag – napaigtad ang sa bato o kongkreto
katawan, lalo • pinagpisan – pinagsama
kung nagugulat • lipi – pangkat ng mga tao na
• yabag – tunog na likha ng bumubuo sa isang
paglakad pangkating etniko
o paghakbang • kompesor – paring
• asotea – balkonahe ng bahay, tagakumpisal
karaniwang yari
Kabanata 8:Mga Gunita
Nakapagpasaya nang bahagya Walang pagbabago sa mga
kay Ibarra ang tanawing lansangan.
namamalas Hindi pa ito nalalatagan ng bato.
habang tumatakbo ang kaniyang Kapag tag-araw, nakahihilam
sasakyan sa isang masiglang ang mga alikabok. Kapag maghapon
arabal ng namang umulan, ito ay nagiging
Maynila. Ang mga karumata at lubak.
kalesang Naraanan din ni Ibarra ang mga
paroo’t parito, ang mga Pilipino, bilanggong nakatanikalang
Tsino, at Europeo na nakagayak ng nagpipison
sari-sariling kasuotan, ang mga ng mga bato. Namamalas niya
babaeng ang poot sa kanilang mukha tuwing
nagtitinda ng mga prutas, darapo sa kanila ang baston ng
ang mga Tsinong kargador, ang tanod.
mga Nagunita niya ang isang
ahente, ang mga ponda at pangyayaring
restawran, sumugat sa kaniyang alaala.
ang mga karitong hila ng kalabaw Nakatimbuwang
— sa ilalim ng isang kariton ang
ang mga ito’y pawang pumupukaw isang bilanggong patay at sa malapit
Kabanata 8:Mga Gunita
Naparaan siya sa San Gabriel. Pagkababa ng tulay, ang mga
Napansin niyang ang mga punong kabayo ay napadakong Sabana.
Talisay rito ay lalong nabansot. Naroon
Ang sa gawing kabila ang pagawaan
Escolta naman ay hindi na ng tabako sa Arroceros. Ito ay
gaanong nakapagpaalaala
maganda ngayon. sa pagkahilo niya minsan
Nakita niya ang dumaraang dahil sa masamang amoy ng tabako.
magagarang Nagawi siya sa Jardin Botanico.
sasakyan. Kinalululanan ang Hindi niya naiwasang ihambing ito
mga ito ng mga inaantok pang sa mga hardin botanico (botanical
mga gardens) sa Europa. Lubhang
kawani, mga militar, mga Tsino, at kaakitakit
mga paring walang kibo. ang sa Europa. Tila nag-aanyaya
Namataan ito sa mga tao upang ito ay malasin.
niya sa mga nagdaraang sasakyan Dito naman sa Pilipinas ay
si napakahirap
Padre Damaso. Nakakunot ang noo mapasupling ang halaman
at at mapamukadkad ang mga bulaklak.
pormal ang anyo ng pari. Mabilis Namalas din niya ang Matandang
Kabanata 8:Mga Gunita
Tumanaw si Ibarra sa kalautan “Ang karunungan ay para sa mga
ng dagat. Naibulong niya sa tao, ngunit iyan ay natatamo lamang
sariling, ng mga may puso. Pinagsikapan kong
“Naroon ang Europa at mga ituro sa iyo ang aking nalalaman
bansang upang
walang hinto sa pagsulong, sa iyon ay isalin sa iba. Ginto ang
pagtuklas sinadya
ng kaunlaran.” ng mga banyaga sa iyong bayan,
Pagdaan naman sa kaya’t
Bagumbayan, ikaw ay paroon sa kanilang bayan
ibinalik niya ang kaniyang isipan upang tumuklas ng ginto. Gayon
sa nagdaang panahon. Nagunita ni man,
Ibarra ang tagubilin ng kaniyang unawain mong hindi lahat ng
gurong pari bago siya umalis. kumikinang
ay ginto.”
 Talasalitaan
• ponda – kainan
• San Gabriel – Plaza de
Cervantes ito ngayon na
nasa pagitan ng mga daang
Rosario at Juan Luna
sa Binondo
• Escolta – dito nakatayo noon
ang malalaking
tindahan sa Maynila; nasa
dakong kanan ito ng
Pasig mula sa purok ng Sta. Cruz
hanggang Plaza
Moraga
• Sabana – nasasakop ng Plaza
Lawton at daang
P. Burgos ang Paseo de la
Sabana
• Jardin Botanico – Ang dating
tawag sa Mehan
Garden na kauna-unahang
botanical garden sa
buong Asya at matatagpuan sa
Maynila; taong
1913 nang palitan ang pangalan
at isinunod kay