WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE

Temat: Ochrona praw człowieka

Plan lekcji
1. Pojęcie i geneza praw człowieka
2. Trzy generacje praw człowieka
3. Wybrane indywidualne prawa człowieka
4. Instrumenty ochrony praw człowieka
5. Organy ONZ odpowiedzialne za ochronę praw człowieka
6. Ochrona praw człowieka w Radzie Europy – instrumenty i organy
7. Ochrona praw człowieka w OBWE i Unii Europejskiej – instrumenty i
organy
8. Postępowanie przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka
9. Ochrona praw człowieka w Polsce
 Pojęcie i geneza praw człowieka
Prawa człowieka są to podstawowe prawa, które przysługują każdemu człowiekowi od
momentu narodzin aż do śmierci – niezależnie od jego pochodzenia, koloru skóry,
narodowości, płci, religii czy wyznawanych poglądów (uniwersalne) i których nie można
się zrzec (niezbywalne).

Z samego faktu bycia człowiekiem, niezależnie od władzy państwowej, każdej jednostce

przysługują gwarantowane przez państwo prawa wypływające z idei przyrodzonej
godności, swobody działania, równości ludzi, braterskiej solidarności oraz
sprawiedliwości.
Zwyczajowo mówi się o podstawowych
wolnościach i prawach człowieka ze względu na ich
powszechność, niezbywalność, a tym samym
nienaruszalność. Tradycyjnie wymienia się prawa
osobiste, socjalne i kulturowe (odzwierciedlające
sprawiedliwość społeczną), a także prawa
kolektywne (solidarnościowe).

Działacz praw człowieka

Adolfo Maria Pérez Esquivel
 Pojęcie i geneza praw człowieka
Genezy praw człowieka należy się dopatrywać w rozwoju idei praw jednostki obecnej w
Dekalogu, rzymskim prawie cywilnym, gwarancjach królewskich w średniowieczu i
renesansie, aż po jej rozkwit w okresie oświecenia podczas rewolucji amerykańskiej i
francuskiej.
Znalazła ona odzwierciedlenie w konstytucjach:
amerykańskiej z 1787 roku (wcześniej w Deklaracji
Niepodległości Stanów Zjednoczonych), francuskiej
z 1791 roku (wcześniej w Deklaracji Praw Człowieka
i Obywatela) i polskiej – 3 maja 1791 roku.

Rozpowszechnienie idei praw człowieka na całym

świecie nastąpiło za sprawą ONZ w II połowie XX
wieku.

Aktualnie rozwój tej idei polega na tym, że oprócz

jednego systemu ogólnoświatowego powstały też
systemy regionalne: europejski (składają się na niego
3 podsystemy – w ramach UE, OBWE i RE), afrykański,
interamerykański i arabski. Deklaracja Praw Człowieka
i Obywatela z 1789 roku
 Trzy generacje praw człowieka

Podział praw człowieka na 3 generacje został przedstawiony w traktatach

międzynarodowych ONZ wywiedzionych z Powszechnej deklaracji Praw Człowieka (1948).
Są to Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966) oraz
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturowych (1966). Zapisane
tam standardy praw człowieka są uzupełniane o prawa kolektywne, czyli przysługujące
zbiorowościom.

„Wszyscy ludzie rodzą się wolni i

równi pod względem swej godności
i swych praw. Są oni obdarzeni
rozumem i sumieniem oraz powinni
postępować w stosunku do siebie
wzajemnie w duchu braterstwa”.
— Artykuł 1 Powszechnej Deklaracji
Praw Człowieka

Oryginał Konwencji Genewskiej

 Trzy generacje praw człowieka
I generacja:
Prawa indywidualne – osobiste (obywatelskie) i polityczne

• prawo do życia,
• wolność osobista,
• prawo do własności,
• prawo do informacji,
• tajemnica korespondencji,
• bierne i czynne prawo wyborcze,
• prawo zrzeszania się,
• prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania,
• prawo każdego człowieka do uznawania wszędzie jego podmiotowości prawnej,
• zakaz stosowania tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania,
• zakaz trzymania człowieka w niewolnictwie lub poddaństwie,
• zakaz skazywania człowieka za czyn, który nie stanowił przestępstwa w chwili jego
popełnienia,
• zakaz pozbawiania wolności jedynie z powodu niemożności wywiązania się ze
zobowiązań umownych,
• prawo skargi na organy państwa.
 Trzy generacje praw człowieka
II generacja:
Prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne
• prawo do pracy i wynagrodzenia,
• prawo do nauki,
• prawo do wypoczynku,
• prawo do ochrony zdrowia,
• prawo do zabezpieczenia społecznego,
• prawo do uczestniczenia w życiu kulturalnym,
• prawo do korzystania z osiągnięć cywilizacyjnych (postępu naukowego).

III generacja:
Prawa kolektywne (odnoszące się do jakości życia)
• prawo do pokoju,
• prawo do demokracji,
• prawo do rozwoju,
• prawo do zdrowego środowiska naturalnego,
• prawo do pomocy humanitarnej.
 Wybrane indywidualne prawa człowieka

Prawo do życia
Nakłada obowiązek troski o życie każdej osoby (od urodzenia do naturalnej śmierci) i
zakazuje umyślnego pozbawiania życia (brak jednomyślności w sprawach kary śmierci i
aborcji.

Prawo do wolności
Szeroko rozumiana wolność każdego człowieka podlega ochronie, nawet podczas
konfliktów wojennych, a przemoc państwowa powinna być minimalizowana do
absolutnej konieczności, przy czym niedopuszczalne jest arbitralne pozbawianie
wolności, a także poniżające traktowanie więźniów.

Prawo do własności
Jest podstawą wolnej gospodarki rynkowej i swobodnego przepływu kapitału, może być
ograniczane jedynie na mocy wyroków sądowych albo ze względu na ważny interes
publiczny.
 Wybrane indywidualne prawa człowieka

Prawo do prywatności
Oznacza poszanowanie indywidualności, życia rodzinnego, domu i korespondencji.

Prawo do pracy i wynagrodzenia za nią

Oznacza swobodę wyboru pracy, wykonywanie jej w bezpiecznych i higienicznych
warunkach i za godziwe wynagrodzenie.

Prawo do nauki
Zapewnia możliwość rozwoju przez zdobywanie wykształcenia, kwalifikacji zawodowych i
kompetencji społecznych przez całe życie.

Prawo do godnego życia

Oprócz prawa do wyżywienia, ubrania, mieszkania oznacza również koegzystencję
pokoleń bez konieczności dokonywania dramatycznych wyborów.
 Instrumenty ochrony praw człowieka
• Karta Narodów Zjednoczonych (1945),
• Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948),
• Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka (1966),
- Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i
Politycznych,
- Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych,
Socjalnych i Kulturowych,
• Konwencja w sprawie wyeliminowania wszelkich
form dyskryminacji rasowej (1966),
• Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form
dyskryminacji kobiet (1979),
• Konwencja przeciwko torturom i innemu
okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu
traktowaniu lub karaniu (1984),
• Konwencja o prawach dziecka (1989),
• Konwencja o ochronie pracowników migrujących i Działacz praw człowieka,
członków ich rodzin (1990). dr Martin Luther King Junior
na konferencji prasowej w 1964
 Organy ONZ odpowiedzialne za ochronę praw człowieka

Rada Praw Człowieka z siedzibą w Genewie jest organem pomocniczym Zgromadzenia

Ogólnego ONZ, odpowiedzialnym za ochronę praw człowieka. Składa się z 47 członków
wybieranych na trzy letnią kadencję przez Zgromadzenie Ogólne. Radę powołano w
czerwcu 2006 roku w miejsce działającej od 1946 roku Komisji Praw Człowieka. Rada
przyjęła wszystkie jej zadania, a dodatkowo została wyposażona w narzędzia mające
zwiększyć efektywność jej działań.
Głównym zadaniem Rady Praw Człowieka jest
wspieranie powszechnego poszanowania oraz
ochrona praw człowieka i podstawowych wolności.

Do jej szczegółowych zadań należy:

- przedstawianie zaleceń Zgromadzeniu Ogólnemu,
by zapewnić dalszy rozwój prawa
międzynarodowego chroniącego prawa człowieka,
- wspieranie realizacji zobowiązań podjętych przez
państwa w kwestii przestrzegania praw człowieka,
- dokonywanie okresowych przeglądów dotyczących
Działaczka praw człowieka,
wypełniania przez każde państwo zobowiązań w Monika Hauser
dziedzinie praw człowieka,
 Organy ONZ odpowiedzialne za ochronę praw człowieka

-opracowywanie rekomendacji na podstawie dokonywanych przeglądów,

- szybkie reagowanie na poważne i masowe naruszanie praw człowieka,
- rozwijanie dialogu i współpracy mającej na celu zapobieganie naruszaniu praw
człowieka,
- bliska współpraca z rządami, organizacjami regionalnymi i instytucjami zajmującymi się
prawami człowieka i społeczeństwem obywatelskim,
- składanie corocznych raportów na forum Zgromadzenia Ogólnego.

Komitety traktatowe to Komitet Praw Człowieka, Komitet

Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych, Komitet
przeciwko Torturom, Komitet do spraw Dyskryminacji
Rasowej, Komitet do spraw Likwidacji Dyskryminacji
Kobiet, Komitet Praw Dziecka oraz Komitet do spraw
Ochrony Praw Wszystkich Pracowników – Migrantów i
Członków ich Rodzin.
Te organy zostały powołane na mocy konwencji
uchwalonych przez ONZ, a ich celem jest nadzorowanie
wykonywania przez państwa postanowień
poszczególnych konwencji. Działaczka praw człowieka,
Wangari Maathai
 Organy ONZ odpowiedzialne za ochronę praw człowieka

Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw Praw Człowieka (UNHCHR)

odpowiada za koordynowanie działalności ONZ w dziedzinie praw człowieka. Do jego
zadań należy promowanie i zapewnienie stosowania praw człowieka w świecie,
promocja i koordynowanie współpracy międzynarodowej, pomoc przy opracowywaniu
nowych instrumentów ochrony praw człowieka, śledzenie naruszeń praw człowieka na
świecie, a także reagowanie na te naruszenia.

Międzynarodowy Trybunał Karny to organ

utworzony w 1998 roku do sądzenia
najcięższych zbrodni, takich jak ludobójstwa,
zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie
wojenne. Trybunał składa się z 18 sędziów
wybieranych przez państwa, które uznały jego
jurysdykcję.

Rada Bezpieczeństwa ONZ

 Ochrona praw człowieka w Radzie Europy – instrumenty i organy

• Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (1950),

• Europejska Karta Społeczna (1961),
• Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu
traktowaniu albo karaniu (1987),
• Europejska konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych (1995),
• Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w odniesieniu do
zastosowań biologii i medycyny (1997),
• Europejska konwencja o obywatelstwie (1997).

Europejski Trybunał Praw Człowieka jest międzynarodowym sądem obejmującym te

państwa członkowskie Rady Europy, które złożyły stosowne deklaracje (Polska jest
jednym z 46 takich państw).
Trybunał ten nie jest jednak Organem Rady Europy. Został powołany na mocy
europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, a jego
zadaniem jest stanie na straży zapisanych w niej praw.
Ochrona praw człowieka w Radzie Europy – instrumenty i organy

W wypadku naruszenia postanowień Konwencji przez państwo członkowskie skargę do

ETPC może wnieść obywatel danego państwa (także osoba przebywająca na jego
terytorium lub grupa obywateli), organizacja pozarządowa po wyczerpaniu możliwości
odwoławczych w kraju, a także inne państwo.

Jest to element kontroli ukierunkowanej na przywrócenie naruszonego standardu.

Sprawy rozstrzygają sędziowie po jednym z każdego państwa, które podpisało
konwencję. Mimo że sędziowie są zgłaszani przez państwa, są w pełni niezależni i nie
reprezentują interesów państw, z których pochodzą. Są oni nieusuwalni i nie mogą
piastować innych stanowisk.

Wpływające do trybunału sprawy są rozstrzygane przeważnie na jawnych rozprawach.

Po zarejestrowaniu skargi, zbadaniu jej dopuszczalności oraz próbie polubownego
załatwienia dochodzi do rozstrzygnięcia skargi przez jeden ze składów – Izbę lub
wyjątkowo w trybie odwoławczym – przez Wielką Izbę. Orzeczenia Trybunału są
publikowane, a po uprawomocnieniu podlegają wykonaniu – nad czym czuwa Komitet
Ministrów RE.
Ochrona praw człowieka w Radzie Europy – instrumenty i organy

Komisarz Praw Człowieka to urząd, który powstał w 1999 roku. Głównym zadaniem
Komisarza jest dbałość o respektowanie praw człowieka. W zakres jego obowiązków
wchodzi również udzielanie informacji oraz pomocy w pracy krajowym rzecznikom praw
człowieka lub innym podobnym instytucjom, które są powoływane w poszczególnych
krajach do ochrony praw obywatelskich. Komisarz śledzi i ustala braki w prawodawstwie
państw członkowskich w zakresie ochrony praw człowieka. Ma ponadto prawo do
przedkładania raportów dotyczących konkretnych kwestii do Komitetu Ministrów lub
Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy.

Jednostki organizacyjne Trybunału Praw Człowieka

• Zgromadzenie Plenarne (wszyscy sędziowie),
• Wielka Izba Trybunału (17 sędziów),
• Izba Trybunału (7 sędziów),
• Komitet Trzech Sędziów.

Działacz praw człowieka,

Latos Lubonia
Ochrona praw człowieka w Radzie Europy – instrumenty i organy

Skarga indywidualna
Skargi indywidualne do ETPC mogą dotyczyć wyłącznie spraw leżących w kompetencjach
władz publicznych, m.in.:
• okrutnego traktowania osób przebywających w zakładach karnych,
• dyskryminacji ze względu na orientację seksualną,
• naruszenia praw własności,
• wolności prasy,
• nieuzasadnionego pozbawienia wolności,
• braku dostępu do sądu i sprawiedliwego procesu,
• praw do opieki nad dziećmi.
 Ochrona praw człowieka w OBWE i Unii Europejskiej

Prawa człowieka w OBWE

System ochrony praw człowieka w ramach OBWE jest ukierunkowane na te prawa, które
umożliwiają pokojową koegzystencję i podejmowanie działań zmierzających do
rozwiązywania konfliktów. Mieści się on w „trzecim koszyku”, obecnie zwanym „ludzkim
wymiarem” OBWE.

Ten „ludzki wymiar” oznacza polityczne zobowiązania państw uczestniczących w OBWE

do zapewnienia pełnego praw i podstawowych wolności człowieka oraz przestrzegania
zasady praworządności. Niezwykle ważne jest też wdrażanie zasad demokracji,
budowanie, umacnianie i ochrona instytucji demokratycznych, a także promowanie
tolerancji na obszarze działalności całej OBWE.

W Karcie Paryskiej z 1990 roku zamieszczono zasadę, że przestrzeganie praw człowieka

jest sprawą bezpośrednio dotyczącą wszystkich członków tej organizacji.
 Ochrona praw człowieka w OBWE i Unii Europejskiej

Szczególne znaczenie w przekształceniu KBWE miał szczyt w Helsinkach w 1992 roku,

który określił cele poszanowania praw i podstawowych wolności człowieka jako
niepodważalne, włącznie z prawami mniejszości narodowych.

Organy OBWE stojące na straży praw człowieka

Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka to instytucja działająca od 1990

roku. Do jej głównych zadań należy nadzór nad przeprowadzeniem wyborów w
państwach o krótkich tradycjach demokratycznych, organizowanie seminariów,
zbieranie informacji o sytuacjach kryzysowych.

Wysoki Komisarz OBWE do spraw Mniejszości Narodowych to instytucja, która działa od

1992 roku i uzupełnia działalność Biura. Jego celem jest zapobieganie konfliktom
etnicznym poprzez wskazywanie Wysokiej Radzie potencjalnych źródeł konfliktu.
 Ochrona praw człowieka w OBWE i Unii Europejskiej

Prawa człowieka w Unii Europejskiej

W strukturach Unii Europejskiej ochroną praw człowieka zajmują się przede
wszystkim Parlament Europejski, Trybunał Sprawiedliwości oraz Europejski Rzecznik
Praw Obywatelskich,

Kompetencje tych instytucji odnoszą się do sytuacji, gdy instytucja lub organ
wspólnotowy dopuściły się naruszenia praw człowieka,

Punktem odniesienia są podstawowe prawa Unii, które obejmują także prawa

człowieka. Traktat z Maastricht wprost stwierdza, że „Unia respektuje podstawowe
prawa zagwarantowane w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i
Podstawowych Wolności”. Znalazło to potwierdzenie w orzecznictwie Trybunału
Sprawiedliwości , który często odwołuje się do postanowień tej Konwencji, służąc w
ten sposób ochronie praw człowieka. Odwołuje się też do gwarancji zawartych w
traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską, a w zakresie polityki społecznej
uwzględnia prawa zapisane w Europejskiej Karcie Socjalnej i we Wspólnotowej
Karcie Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników.
 Ochrona praw człowieka w OBWE i Unii Europejskiej

Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich

Urząd Europejskiego Rzecznika praw Obywatelskich powstał w 1995 roku.

Główne cele działalności Rzecznika to ochrona praw zamieszczonych w Karcie Praw

Podstawowych, zapewnienie otwartej, odpowiedzialnej i przejrzystej administracji,
zbliżenie UE do obywatela, poprawienie jakości usług świadczonych przez instytucje,
gwarancja praworządności, ochrona praw pracowników unijnych.

Jego głównym zadaniem jest rozpatrywanie skarg dotyczących tzw. „złotego

zarządzania”, błędów i nadużyć instytucji unijnych.

Rzecznik rozpatruje skargi dotyczące działania wszystkich organów UE, z wyjątkiem

Trybunału Sprawiedliwości i Sądu pierwszej Instancji. Siedziba Rzecznika mieści się w
Strasburgu. Od 2003 roku Europejskim Rzecznikiem Praw Obywatelskich jest
Nikiforos Diamandouros, (gr.Νικηφόρος Π. Διαμαντούρος). Nie ma on uprawnień do
rozstrzygania skarg na władze państwowe, regionalne czy samorządowe.

Rzecznika wybiera Parlament Europejski. Pierwszym rzecznikiem był w latach

1995-2003 Fin Jacob Söderman.
 Postępowanie przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Skarga indywidualna Skarga międzypaństwowa

Izba Trybunału (badanie Skarga niedopuszczona –

Komitet Trzech Sędziów dopuszczalności skargi) zakończenie sprawy

Dopuszczenie skargi
Jednomyślna decyzja o
odrzuceniu skargi Ustalenie faktów i negocjacje Zawarcie ugody, zakończenie
ugodowe postępowania

Brak ugody – dalsze

postępowanie

Orzeczenie Trybunału
Nadzór nad wykonaniem orzeczeń

Możliwość odwołania się Oddalenie wniosku, utrzymanie

w mocy orzeczenia Izby
Komitet Ministrów

Rozpatrzenie wniosku przez 5

sędziów

Uwzględnienie skargi

Wielka Izba Trybunału -

rozprawa

Ostateczne orzeczenie
Trybunału
 Ochrona praw człowieka w Polsce
System ochrony praw człowieka tworzą:

 Trybunał Konstytucyjny (bada wydawane akty prawne, rozpatruje skargi

konstytucyjne)
 Rzecznik Praw Obywatelskich (stoi na straży przestrzegania praw człowieka)
 Sądy powszechne i administracyjne (gwarantują przestrzeganie praw w
orzecznictwie)
 Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (stoi na straży wolności słowa i prawa do
informacji)
 Organizacje pozarządowe (monitorują, edukują, uświadamiają problemy,
opiekują się np. uchodźcami)

• Czerwony Krzyż (1864)

• Amnesty International (1961)
• Międzynarodowa Helsińska Federacja Praw Człowieka (1982)