FIZIOLOGIJAN

A KLETKA

KONTROLA NA
GENSKATA FUNKCIJA I
BIOHEMISKATA AKTIVNOST
Prof. d-r Beti Dejanova
Katedra za fiziologija
Medicinski fakultet, Skopje
 KONTROLA NA
GENSKITE FUNKCII
 100.000 geni = 100.000 kontrolni sistemi
 Regulacija na rabotata na samite geni:
- Operon
- Promotor
- Represoren operator (RO)
- Aktivatorski operator (AO)
- Inhibitorni supstancii
- Aktivatorski supstancii

 Regulacija na enzimski sistemi:

- Inhibicija na enzimot
- Aktivacija na enzimot
ULOGA NA PROMOTOROT
 OPERON
OPERONOT GO SO^INUVAAT:
 STRUKTURNI GENI: del od sinxirot na DNK so niza na
seriski podredeni geni
 OPERATOROT (RO; AO)

RO

STRUKTUREN STRUKTUREN STRUKTUREN

AO PROMOTOR
GEN A GEN B GEN C
mRNK
polimeraza ENZIM A ENZIM B ENZIM C

SUPSTRATI SINTETIZIRAN

PRODUKT
NEGATIVNA POVRATNA SPREGA
KONTROLA NA BIOHEMISKI
REAKCII
 Operonot u~estvuva pri sozdavawe enzimi;

 Promotorot e neophoden za aktivacija na operonot.

RO

STRUKTUREN STRUKTUREN STRUKTUREN

AO PROMOTOR
GEN A GEN B GEN C
mRNK
polimeraza ENZIM A ENZIM B ENZIM C

SUPSTRATI SINTETIZIRAN

PRODUKT
NEGATIVNA POVRATNA SPREGA
 OPERON I NEGOVATA
KONTROLA
 Kontrola na operonot so aktivatorski proteini
 aktivatoren operator
 Kontrola na operonot preku represorni proteini
 represoren operator
ein
prottein

Represoren protein
ski pro

STRUKTUREN STRUKTUREN STRUKTUREN

AO PROMOTOR
RO
atorrski

GEN A GEN B GEN C

vato

mRNK
Aktiv

polimeraza
Akti
 OPERON I NEGOVATA
KONTROLA
 Negativna povratna sprega vo kontrola na operonot
 Inhibicija RP + RO / Inhibicija AP - AO
 Drugi mehanizmi za kontrola na transkripcijata
 vlijanie na regulatoren gen od drugo mesto na gen. kompleks
 razli~ni operoni gi kontrolira ist protein (regulon)
 signali od nadvor (pr. hormoni)

RO
STRUKTUREN STRUKTUREN STRUKTUREN
AO PROMOTOR
GEN A GEN B GEN C

ENZIM A ENZIM B ENZIM C

SUPSTRATI SINTETIZIRAN

PRODUKT
NEGATIVNA POVRATNA SPREGA
 REGULACIJA NA ENZIMSKI
SISTEMI
 Kontrola so inhibicija na enzimot:
 spre~uvawe na prekumerno sozdavawe intermedierni
proizvodi (produktot sekoga{ deluva na prviot enzim !)
 regulacija na intrakleto~ni koncentracii: AK, purini,
pirimidini, vitamini.

 Kontrola so aktivacija na enzimot:

 reaktivacija na neaktivni enzimi,
Pr 1: aktivator na enzimi - cAMP - aktivacija na
fosforilaza za : glikogen  glikoza)
Pr. 2: pri aktivacija na enzimi za purini / inhibicija za
pirimidini (podednakva sinteza na nivnata koli~ina)
REGULACIJA NA GENI
kaj prokarioti
 REPRESOR I CAP
(kataboli~ki aktivatoren protein)

Lac OPERONOT e pod vlijanie na dvojna kontrola:

 negativna - represor i
 pozitivna - CAP kontrolata .

Kletkata treba da odlu~i!

 Prisutnosta na laktozata go otstranuva represorot

i go namaluva nivoto na cAMP vo kletkata

Bez CAP vrzuvaweto na RNK polimerazata e

inhibirano duri i ako nema represor da interferira so
nea.
AKTIVATOREN I INHIBITOREN
OPERATOR
 GENSKA KONTROLA KAJ
EUKARIOTSKA KLETKA
 HROMATINSKA STRUKTURA:
vlijae vrz sposobnosta na regulatornite proteini (transkriptivni faktori) i
RNK polimerazata da ja aktiviraat transkripcijata . (Prisutnosta na histoni i
procesot na metilacijata vlijaat na dostapnosta na hromatinot kon RNK
polimerazata).

 INICIJACIJA NA TRANSKRIPCIJA:
najva`na faza za kontrola na ekspresija na eukariotski gen (elementi na
promotor, prisustvo ili otsustvo na sekvenca koja poja~uva aktivnost na
RNK polimeraza so daden promotor, interakcija so proteinski aktivatori i
inhibitori).

 PROCESIRAWE NA TRANSKRIPTOT, MODIFIKACIJA I NAPU[TAWE NA

JADROTO - mRNK
(splajsing - introni) sozdavawe na biolo{ki razli~ni proteini od samiot gen.
 GENSKA KONTROLA KAJ
EUKARIOTSKA KLETKA
 STABILNOST NA TRANSKRIPTOT
polu`ivot na mRNK na prokarioti - 1-5 minuti
mRNK na eukarioti ima razli~na stabilnost i polu`ivot (nestabilni
sekvenci - degradacija)

 INICIJACIJA NA TRANSLACIJA
Pove}e mRNK imaat kodoni za metionin, sposobnosta na
ribozomite da ja zapoznaat inicijalnata sinteza od vistinskiot AUG
kodon vlijae vrz genskata ekspresija

 MODIFIKACIJA PO TRANSLACIJA
glikolizacija, acetilacija, lipidna acetilacija, formirawe disulfidni
vrski, itn.
 GENSKA KONTROLA KAJ
EUKARIOTSKA KLETKA

 TRANSPORT NA PROTEINI
Biolo{ki aktivni, transportirani na soodvetno
mesto.

 KONTROLA NA STABILNOSTA NA PROTEINOT

 Edni se degradiraat / drugi se stabilni.
 Vlijanie na specifi~ni AK vrz brza degradacija.
REGULACIJA NA SINTEZA, SEKRECIJA I
DEGRADACIJA NA PROTEINI

 Regulacija na brzinata na proteinska sinteza:

 transkripcija na genot vo mRNK
 inicijacija na sozdavaweto na proteinot vo ribozomot
 degradacija na mRNK vo citoplazmata

 Regulacija na sekrecijata na proteini:

 proteinite ostanuvaat vo kletkata
 proteinite se izla~uvaat vo EKT

 Regulacija na degradacija na proteini:

 zavisi od strukturata na proteinot (nesvitkanite polesno
se degradiraat od proteinite vo nivnata finalna forma);
 se prika~uva mal peptid - ubikvitin koj go nosi proteinot
do proteozomot koj go razbiva na pomali peptidi.
 REGULACIJA NA SINTEZA
NA PROTEINI
Proces Regulatorni mehanizmi

Transkripcija na DNK Aktivacija / inhibicija

Prekrojuvawe na RNK Aktivnost - splajseozomi

Degradacija na mRNK Aktivnost - RNK-aza

Translacija na mRNK Aktivnost vo ribozomi

Proteinska degradacija Aktivnost - proteozomi

Alosteri~ka modulacija Signalni ligandi, protein-

kinazi i fosfatazi
PRIMER: KONTROLA NA INICIJACIJA NA
EUKARIOTSKA TRANSKRIPCIJA
 PRIMER: REGULATORNI
SEKVENCI NA GENOT NA mRNK
REGULACIJA NA SEKRECIJA NA
PROTEINI

2.

1.
3.
REGULACIJA NA INSERCIJA NA
PROTEINI NA MEMBRANATA
SEKRECIJA NA PROTEINI - PRODUKCIJA
NA GLIKOPROTEINI
REGULACIJA NA PROTEINI-VRA]AWE KON
ENDOPLAZMATSKIOT RETIKULUM
Operon pretstavuva:
a) Del od DNK molekulata za vrzuvawe
na regulatorni proteini bez strukturnite
geni
b) Del od aktivatorniot i inhibitorniot
protein
c) Isto {to i operatorot
d) Zbir od operator i strukturni geni
 Negativna povratna sprega
vo kontrola na operonot:

a) Onevozmo`uva kontrola na
koncentracijata na produktot
b) Go inhibira operonot pri golema
koncentracija na produktot
c) Aktivacija na aktivatorniot operator
d) Inhibicija na represorniot operator
Pri genska kontrola so inhibicija na
enzimot:

a) Doa|a do sukcesivna inhibicija na

posledovatelnite enzimi
b) Produktot deluva samo na prviot
enzim
c) Doa|a do zgolemena koncentracija na
intermedijarnite soedinenija
d) Se koristi procesot na pozitivna
povratna sprega