Prof.dr.

Izet ŠABOTIĆ
Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli

INSTITUCIJA TARIKATA-derviški redovi i

njihov značaj za Osmansko carstvo
Prof.dr. Izet ŠABOTIĆ

• Prije nastanka osmanske države u punom državnom kapacitetu,

sufizam je uveden kao način prakticiranja islama, te je bio
prihvaćen kao punopravna sljedba pravovjernog islama.
• Skupine sufija su funkcionirali u vidu derviških tarikata sa
ustanovljenom hijerarhijom. Brojni tarikati su nastali izvan granica
Osmanskog carstva, ali su našli sljedbenike u njemu.
• Derviši su činili duhovno jezgro turkmenskih plemena.
• Tarikat je plan i program te metod i režim nekog sufijskog
rada.Idejni sistem i način života zasnovan je na šerijatu, kako ga
je prihvatao neki vjerski vođa, koji je bio osnivač tarikata. Njihovi
sljedbenici su bili derviši.
• Pod pojmom sufija podrazumijeva se osoba koja je postigla
duhovno usavršavamje. Sufizam je islamska nauka koja se bavi
odgojem duše(nefs) i čišćenjem srca (kalb). Sufizam ima za cilj
uklanjanje svih zastora između sufije i Gospodara.
Tarikatski-derviški ritual
Sufijska umjetnost i derviši
Prof.dr. Izet ŠABOTIĆ

- Derviški redovi u Osmanskom carstvu mogu se podijeliti u dvije

grupe. Prvu koju su sačinjavali zvanično priznati redovi, čije su se
tekije izdržavale iz vakufa i koje su osnivali sultani i ugledne ličnosti
i drugi koji su djelovali tajno, nazvani melamijski redovi.
- Najznačajniji priznati redovi bili su: nakšibendijski, mevlevijski i
halvetijski.Poklonici ovih redova su se nastanjivali po gradovima,
gdje su obezbjeđivali i podmladak. Svaki red je imao svoju nošnju i
svoju kapu,svoj način recitovanja i svoju ceremoniju.
- Osnivač nakšibendijskog reda je Muhamed Bahauddin Šah
Nakšimbend, halvetijskog Muhamed el-Halvetija, a mevlevijskog
Dželaludin Muhamed Rumi, mistik i pisac mistične poezije.
- Predstavnici melamijskih redova, nisu težili slavi i ugledu, već
pokudi i osudi. Slijedili su Ebu Bekra es- Saika i nijesu izlazili izvan
okvira pet namaza i nikog nisu uznemiravali.
- Postoji 12 priznatih redova, osim tri najvaženija i
slijedeći:kaderijski, jesavijski, rufajiski, čištijski, bedevijski,
kubravijski, suhraverdijski, šazilijski i desukijski.
Prof. dr. Izet ŠABOTIĆ,

• Svaki sultan pripadao je određenom tarikatu i svaki je imao svog

šejha. Prva tri sultana svoj život su posvetili duhovnosti, a od
sultana Bajazita I islam počinje poprimati službeniju formu.
• Pripadnost tarikatu uz vjersko obrazovanje, poznavanje jednog
zanata, te vojnička obuka, bio je jedan od preduvjeta koji je morao
ispunjavati svaki pretedent na osmansko prijestolje.
• Osmanski sultani su imali svoje šejhove. Sultan Bajazit I je imao
šejha Emir Sultana, sina šejha Šah Nakšibenda, koji je ujedno bio
njegov zet.Sultan Bajazit I postavio je Nakibul ešrefa, za poglavara
svih Sejjida (potomaka Božjeg poslanika) u Osmanskom carstvu.
Poglavar Sejjida se brinuo o potomcima Božjeg Poslanika a.s.
• Sultan Mehmed el- Fatih imao je šejha Ak Šemsudina, koji je bio
izuzetno blagoslovljen i sultan je imao veliko povjerenje u njega, te
ga je postavio za hatiba Aja Sofije,
• Tarikati Halivetije uveden za vrijeme Bajazita II i on je bio
sljedbenik ovog tarikata kao i sultan Murat III.
Derviška prostorija, Isak-begova tekija u Sarajevu,
Prof. dr. Izet ŠABOTIĆ,

• Bilo je onih redova i pokreta koji su se suprostavljali određenim

pojavama u Carstvu, pa i samim sultanima. Takav je bio pokret
Šejha Bedredina. To je poktet koji je bio značajan sa društveno
političkog i kulturnog stanovišta.
• Šejh Bedredin je bio kazasker i podržavao je princa Musu u borbi
sa Mehmedom I, koji ga je iz Rumelije protjerao u Nikeji. Bio je
veliki učenjak i mistik. Po svojim dijelima iz teologije spada u
velike učenjake.
• Bedrudinov misticizam vodio je porijeklo od Ibn al Arabija. On nije
vjerovao u sudnji dan i sva načela ortodoksnog islama. tumačio je
islam kao ezoteričar, zbog čega je bio osuđen od strane uleme.
• Bedredin je imao svoje sljedbenike širom carstva, koji su bili
buntovni i radkalni te se njihovo djelovanje motrilo od strane
carske uprave.
 Prof. dr. Izet ŠABOTIĆ

• Slično pokretu Šejha Bedredina, bio je i bajramski red, čiji je osnivač

hadži Bajram, seljak iz okoline Ankare. Od svojih sljedbenika je tražio
da se izdržavaju od sopstvenog rada. Bio je milostiv, te je sirotinju
pomagao.
• Njegovo učenje sultan Murat II u početku nije podržavao, dok je
kasnije imao simpatije prema istom. Kanije će se bajramski pokret
podijeliti u dvije struje. Onu koja je prihvatila sunitski islam i koja je
stala uz sultana i druga koja je iznevjerila malemijske tradicije i tajno
djelovala.
• Tajna grupa-malemije je imala među sljedbenicima veliki broj zanatlija
i drugog gradskog stanovništva. Osuđivali su svaku suradnju sa
vlastima, i prema prekršiocima bili su rigorozni. Šejhulislam je
osuđivao ovakvo učenje i djelovanje.
• Na području Bosanskog ejaleta egzistirao je još jeda melamijski red
hamzevijski, čiji je vođa bio Hamza Balija, koji je razvijao monistička
uvjerenja. Pogubljen je 1574. po naredbi Šejhulislama. Hamza
Bošnjak je postao svetac-zaštitnik melamija.
Ritual bektašijskog reda
Prof. dr.. Izet ŠABOTIĆ,

- Osmanska vlast je zabranila rad i hurufijskog reda, koji je u Iranu

osnovao izvjesni Fadlulah, koji je zagovarao sjedinjenje tri religije.
Imao je posebno tumačenje Kur‘ana i slijedio je učenje Šejha
Bedredina. Ovaj red se širio posebno u Rumeliji i Anadoliji, tamo gdje
su zajedno živjeli muslimani i hrišćani.
- Zbog svog djelovanja Fadlulah je spaljen, te je likvidiran veliki broj
njegovih sljedbenika. Kasnije su se sljedbenici ovoga reda stopili sa
bedredinovcima, kizilbašama i bektašijama.
- Važnu ulogu među tarikatima imao je bektašijski red. Osnivač istoga
je Hadži Bektaš. On je širio svoju misiju u Anadoliji, te se rasprostranio
među turkmenskim plemenima. Ovaj red je postao janjičarski tarikat, te
je šejh biran iz janjičarskog korpusa.
- Kasnije će se ovaj red proširiti i u Rumeliji, kao i brojnim drugim
provincijama Carstva. Bektašijstvo je odigralo krupnu ulogu u širenju
islama kod starosedilačkog hrišćanskog stanovništva.
Prof.dr. Izet ŠABOTIĆ

• Bektašije su se liberalno odnosili prema svim vjerama, dozvoljavali

su da se pije vino, da se žene pojavljuju bez feredže i da se u
društvu miješaju sa muškarcima, a sve kako bi se pridobili hrišćani i
u što većem broju prešli na islam.
• Bektašijski derviši su djelovali u tekijama koje su bile pod kontrolom
države, finansirajući se vakufskim principima. Bektašijski red je
činilo više različitih vjerskih shvatanja, gdje su bili zastupljeni
elementi šamanizma-ritualnog obreda vezanog za kult drveta i
kamena.
• Istovremeno bektašijstvo je tretiralo izvjesna vjerovanja iz
misticizma muslimanske kulturne elite, sagledane kroz „četvoro
vrata“: šerijat (islamski zakon), tarikat (učenje derviških redova),
marifet (mističko saznanje Boga) i hakikat (neposredno iskustvo
suštine stvarnosti).
• Na čelu ovog reda nalazio se pir-dede, nižu ljestvicu su činile
halife-babe, te muhibi-prijatelji. Dede je birao očeve (babe).
Muškarci i žene koji su pristupali ovom redu zvali su se ašik-
zaljubljeni.
Prof. dr. Izet ŠABOTIĆ

• Bektašijstvo je imalo snažan uticaj na društveni i kulturni život u

carstvu. Naglo se se širilo diljem Carstva, gdje su imali više
stotina tekija, u kojima su obavljali svoje rituale.
• Zanimljivu ulogu imao je mevlevijski derviški red, čiji je osnivač
bio čuveni Dželaludin Rumi, jedan od najvećih mističkih pisaca u
svijetu. On je sjedinjavao tradicije igrajućih babaijskih derviša i
duboki misticizam melamija.
• Vremenom se razvila „Mevlenina tradicija“ sadržana u: s‘emi,
muzici i igri, što je postala glavna ceremonija mevlevija.Prvo
središte ovog reda bilo je u Konji, ali značajan broj mevlanijskih
tekija je osnovan i u drugim gradovima.
• Mevlevijski red podržavan je od strane brojnih sultana, te se ovaj
red razvio u tarikat koji je imao brojne pristalice među vladajućim
slojevima. Svim mevlevijskim tekijama upravljao je čelebija, čije
sjedište bilo u Konji.
Ritual mevlevijskog reda
• Čelebije su imale veliki uticaj ne samo kod pripadnika svog
reda, već uopšte kod naroda, što nije išlo u prilog osmanskim
vlastima. Šejhovi iz Konje birali su starješine ostalih tekija, ali
saglasnost na njihove odluke davali su šejhulislam i sultan.
• Mevlevijske tekije u velikim gradovima vršile su ulogu
kulturnih središta. Posebna pažnja posvećivana je umjetnosti,
koja je shvatana kao oruđe misticizma.S‘ama je ritualna igra,
a posebna je bila božanska mevlevijska muzika.
• U tekijama su se tumačila Mevlanina djela pisana na
persijskom jeziku, a posebno Mesnevije. U tekijama se
proučavao misticizam. Nekoliko je značajnijih učenjaka koji
su se bavili komentarima Mesnevija. Mevlevijetstvo je dalo
značajan doprinos razvoju osmanske književnosti i kulture
uopće u Osmanskom carstvu.
Prof. dr. Izet ŠABOTIĆ

• Tarikati-derviški redovi su se ukorijenili i širili na prostoru Bosne.

Prva registrirana ustanova tarkata u Bosni bila je Mevlevijska
zavija na Bentbaši u Sarajevu iz 1462. godine.
• Nedugo nakon toga, Sarajevo postaje centar šejhova i derviša,
učenjaka i pjesnika. Brzo se razvijaju brojni redovi među kojima i
oni najznačajniji: nakšibendijski, halvetijski, mevlevijski, te
kasnije bektašijski.
• Najviše tekija u BiH je u Sarajevu (11), Travniku (3),Mostaru (2)
Foča(2),Visoko(2), Konjic(2), po jednu u:Pruscu, Fojnici, Seonici,
Višegradu, Rudom, Bijeljini i Tuzli.
• I u drugim većim bosanskim gradovima imjestima širili su se i
razvijali navedeni tarikati, gdje su izgrađene brojne tekije, u kojima
su se obavljali razni vjerski i tradicionalni rituali, koji su postali
dijelom važne vjerske (islamske) tradicije.
• Tarikati-drviški redovi, šejhovi i derviši su doprinijeli širenju islama
diljem Osmanskog carstva, pa tako i Bosanskog ejaleta. Osim toga,
derviški redovi su doprinijeli utemeljenju nove kulture, zasnovane
na orijentalnim vrijednostima i načelima, koja je predstavljala spoj
vjere, tradicije, kulture i nauke.
Hadži Sinanova-tekija u Sarajevu
Blagajska tekija
Tekija Šejha Hasana Kaimije -Zvornik
Prof. dr. Izet ŠABOTIĆ

• Derviški redovi su imali značajan uticaj, ne samo na vjerska

pitanja, već na ukupne prilike u Osmanskom carstvu. Šejhovi i
derviši, njihova mudrost, znanje, disciplina i odanost otvarali su
im vrata kod samih sultana, koji su ih primali i držali na dvoru.
• Na taj način njihov uticaj na sultane, velike vezire i druge
osmanske državnike bio je izuzetno veliki. A ogledao se u
tome, da su imali veliki broj tekija, medresa i drugih odgojno
obrazovnih ustanova, kroz koje su stvarali generacije čestitih
osoba koje su vjerno služili vjeri i državi.
• Stoga je uloga tarikata-derviških redova u vjerskom,
obrazovnom i državnom pogledu bila izuzetno važna za
Osmansko carstvo. Njihovo mjesto je bilo značajno, do te
mjere da su uživali veliko povjerenje samih sultana, ali i naroda
u Osmanskom carstvu.
 PITANJA I KOMENTARI

• 1. Šta se podrazumijeva pod tarikatom?

• 2. Šta se podrazumijeva pod pojmom „sufizam“?
• 3. Koji su najznačajniji derviški redovi u Osmanskom
carstvu?
• 4. Koja su osnovna načela melamijskih redova?
• 5. Šta karakteriše pokret Šejha Bedredina?
• 6. Na kojim osnovama je zasnovan bektašijski red?
• 7. Po čemu je poznat mevlevijski red?
• 8. Kakav su uticaj imali derviški redovi u Bosanskom
ejaletu?
 Pojasni slijedeće termine:
• - tarikat
• - sufizam
• - derviš
• - šejh
• - hatib
• - mistik
• - tekija
 Literatuta:
• - E. Ihsanoglu
• - M. Omerdić
• -H. Inaldžik
• -J. Matuz
• - J. Hammer