O ESTADO

LECTURAS
 DIZ,I.& LOIS, M.& NOVO,A. (2012) Ciencia política
contemporánea, ed.UOC, Barcelona (capítuloII)

 COLOMER, J. M. (1999). “Las instituciones del federalismo”,

Revista Española de Ciencia Política, 1, 1. 41-54

 VALLESPÍN, F. (2003)“Globalización y política: la crisis del

Estado” en A. Arteta/ E. García Guitián/ R. Máiz, Teoría
política: poder, moral, democracia, ed. Alianza, pp.402-423
 O Estado comezou a debuxarse fai aproximadamente
cincocentos anos no contexto da Europa occidental e o seu
éxito estendeuse progresivamente ao resto do mundo
converténdose na unidade política básica obxecto fundamental
de estudo da Ciencia Política

 No seu conxunto ofrecen realidades moi diversas

 Os Estados varían de maneira moi significativa ao longo do
tempo
 O factor tamaño importa

 Vinculado a outras nocións como pobo, nación, comunidade,

sistema político, Estado-nación que en moitas ocasións se
solapan ou sinxelamente empréganse como sinónimos
 A globalización está a introducir importantes cambios respecto
á forma en que pensamos o Estado
 O fenómeno globalizador implica desterritorialización

 No presente, as dimensións relativas á soberanía e as funcións

do Estado necesitan ser valoradas á luz dos cambios
producidos pola globalización

 Moitas actividades e interaccións sociais xa non teñen lugar en

espazos coincidentes cos límites establecidos pola organización
do Estado
 Definición de Estado

 No terreo da Ciencia Política e da Teoría do Estado non resulta

sinxelo atopar definicións precisas
 O interese pode dirixirse tanto cara aos principios
institucionais, normativos, como ás funcións, ás estruturas
 A radical innovación da noción de Estado moderno é que
supón un ámbito diferenciado da política con circuitos
propios de decisión
 Tende á máxima institucionalización da relación política
 É incompatible coa idea dun poder político disperso ou
fragmentado depositado noutras instancias como ocorría na
etapa feudal
 Xa non conta a tradición, nin as características persoais do
que manda, senón as leis, a despersonalización e
profesionalización do poder

 Xorde como institución moderna, e por tanto con grandes

diferenzas respecto dos modelos anteriores

 Constitúe unha organización que monopoliza o poder

político, exclúe calquera fonte de poder dentro do seu
territorio, a súa forza reside na autonomía
 Caracterízase por ter un territorio fixo e unhas fronteiras
formais baixo as cales se afirma a súa soberanía
 Organización complexa do poder político na cal se leva a cabo
un proceso gradual de expropiación dos medios de dominación
política, isto é, de produción legal, administración de
xustiza, recadación fiscal, recursos militares e relación
diplomática
 O Estado sepárase da sociedade civil no seu conxunto,
representa e xustifica como tal unha realidade de actividades
exclusivamente políticas : lexislación, xurisdición, policía,
acción militar, políticas públicas- complementarias

 Son actividades diferenciadas das sociais que o Estado non

promove nin controla expresamente
Atributos do Estado

Monopolio da violencia
Soberanía
Lexitimidade
Territorialidade
 Monopolio da violencia

 O Estado posúe o monopolio exclusivo da coacción

 1- Produción de dereito na cal se atopan contidas todas as
normas obrigatorias

 2- A administración da violencia a través dos exércitos, a

policía, as institucións penais, as sancións físicas, económicas,
etc.

 Dentro do seu territorio o Estado organiza o monopolio da

violencia co fin de prover os bens públicos básicos de defensa
e seguridade, o cal implica elementos de vixilancia, sanción ou
protección
 Cando o Estado non posúe o control desa coacción dentro do
territorio outros centros alternativos de poder poden actuar
con impunidade

O Estado non admite competencia con outros centros de poder

como ocorría coas antigas formas políticas dos imperios ou as
poliarquías feudais
 Os Estados obtiveron este monopolio grazas á prohibición dos
exércitos privados e mesmo, dependendo dos países, do uso
público da autodefensa -incluída a posesión de armas- por
parte dos individuos de forma privada. Esta situación permitiu
que o Estado puidese empregar a violencia e as forzas de
seguridade para protexer aos civís desarmados
 Soberanía
 Capacidade exclusiva de goberno, capacidade exclusiva na
toma de decisións vinculantes no marco dun territorio

 Un Estado é soberano na medida en que é capaz de exercer a

autoridade gobernamental impoñendo as súas propias leis
sobre a comunidade sen que outros Estados ou actores
externos impoñan as súas
Implica tanto o monopolio interno do poder como de non
inxerencia nos asuntos doutros Estados
A maioría dos países do mundo actual asumen este principio de
soberanía como base fundamental do dereito internacional e
que se remonta aos Estados modernos da Europa dos séculos
XVII e XVIII
 Na súa vertente interna o Estado é soberano porque posúe o
monopolio do dereito e a violencia e ha de imporse no seu
territorio sobre calquera outra fonte de autoridade civil,
eclesiástica, económica ou doutra natureza
 A forma en que un Estado organiza e exerce a súa dominación
no interior é un asunto que corresponde a decisións de política
interna
 A soberanía equipara a todos os Estados nas súas relacións
recíprocas e no control das súas fronteiras e territorios
 En aras da convivencia pacífica entre Estados é condición
suficiente que estes recoñezan mutuamente a soberanía forma
sobre cada territorio e, desta maneira, trátense como iguais.
 O concepto de soberanía - do mesmo xeito que o termo nación-
constitúe un dos termos máis controvertidos e que maior grao
de confusión xerou
 Existencia de factores nacionais e internacionais que afectan
en maior medida a determinados países. Así por exemplo, a
Unión Europea (UE) constitúe un bo exemplo de como se foi
transformando a concepción da soberanía no marco dun
contexto máis globalizado e interdependiente
 O ingreso na UE significou para os Estados membros unha
restrición da súa dimensión exterior, por exemplo, en canto á
renuncia á capacidade estatal de regular algunhas actividades
económicas e comerciais, e en moitos casos, tamén en canto á
supresión da moeda estatal a favor do euro como moeda única.
 Nos últimos anos o papel xogado polo dereito á inxerencia
humanitaria en determinados países modificou os propios
límites da soberanía en canto xustificación dun actor exterior no
territorio dunha entidade estatal co obxectivo de salvagardar
dereitos fundamentais e condicións de vida ameazadas pola
imposibilidade do propio Estado
 A pregunta de difícil resposta: ¿ a quen corresponde avaliar a
necesidade ou non dunha inxerencia humanitaria, ás entidades
interestatais ou ao propio Estado?
 No que concierne ao aseguramiento da paz, a imposición dos
dereitos humanos así como a loita contra o crime internacional
organizado ou as limpezas étnicas, ponse entre paréntese o
principio de non inxerencia no espazo territorial dos demais
Estados.
 Lexitimidade
 Elemento fundamental do Estado, non só para os sistemas
democráticos senón mesmo sistemas de carácter autoritario reclamaron
sempre algunha sorte de lexitimidade para as súas accións

 Dobre sentido, dende o punto de vista dos gobernantes significa

dereito a mandar e exercer a autoridade e en consecuencia, a
obrigación por parte dos gobernados a obedecer
 Dende a perspectiva dos gobernados, a lexitimidade significa
fundamentalmente unha crenza, relacionada cos valores da equidade, a
xustiza ou a bondade das accións e leis que emanan da autoridade
gobernante
 Eses valores permiten distinguir entre o legal e o lexítimo
 A lexitimidade é unha noción máis ampla que relaciona o exercicio do
poder estatal co mundo das ideas e dos valores. A legalidade remite á
adecuación dunha decisión ou dunha proposta á lei vixente, a
lexitimidade expresa o axuste desta mesma decisión a un marco de
valores que se sitúan máis aló da propia lei escrita
 A lexitimidade democrática descansa de maneira
especial na crenza na superioridade deste sistema
político fronte a outros e no cumprimento das regras que
definen a democracia
 Elementos varios como a socialización política mediante
a familia e a educación , os medios de comunicación, a
tradición, o carisma persoal dos líderes, a eficacia e a
efectividade, a identificación co Estado ou a nación, etc.
(Linz) propios da lexitimidade dos estados democráticos
 Eses valores permiten distinguir entre o legal e o
lexítimo
 A lexitimidade é unha noción máis ampla que relaciona
o exercicio do poder estatal co mundo das ideas e dos
valores. A legalidade remite á adecuación dunha
decisión ou dunha proposta á lei vixente, a lexitimidade
expresa o axuste desta mesma decisión a un marco de
valores que se sitúan máis aló da propia lei escrita
 Territorialidade
 A dominación territorial delimítase sobre un espazo
concreto onde as fronteiras existen, non só como
consecuencia da marcaxe necesaria fronte a posibles
pretensións de dominación por parte doutros Estados, senón
tamén como consecuencia das limitacións fácticas para
poder facer efectivo o exercicio do poder

 Mediante a fixación de fronteiras delimítase o territorio e

regúlase a asignación estatal de competencias e por tanto,
acóutase o ámbito de poder do Estado. As fronteiras serven
tamén para controlar os movementos migratorios de persoas
que entran e saen dun territorio
 As restricións de entrada mediante fronteiras estatais,
para persoas que solicitan asilo ou emigran procedentes
doutros territorios, non son unha realidade só en países
con sistemas autoritarios senón tamén son propias de
numerosos Estados democráticos
 Á vez que se eliminan importantes restricións respecto
da libre circulación de mercadorías, os Estados
economicamente máis favorecidos levantan fronteiras
cada vez máis infranqueables contra os crecentes
movementos migratorios procedentes dos países menos
favorecidos
 O territorio serve para identificar o espazo onde o Estado
debe ser capaz de protexer e defender á poboación
facendo uso exclusivo, se é necesario, da violencia. En
efecto, o territorio non é simplemente o lugar das
actividades do Estado senón que simboliza tamén a parte
física da identidade estatal, o sentido da súa existencia e
a súa continuidade histórica
 Un Estado asentado nun territorio implica
necesariamente falar das persoas que o habitan,
identificar un pobo ou unha nación
 Un pobo ou nación: elementos compartidos ,unha
lingua, unha relixión, unha historia común, unha cultura

 Estado adoita empregarse de maneira indistinta como
sinónimo de nación, con todo, constitúen conceptos
diferentes. O Estado remite fundamentalmente ao marco
de institucións político-administrativas dun país, mentres
que a nación está relacionada co sentido de pertenza,
cunha identidade diferenciada que reclama para si un
territorio
 A identidade nacional devén a conciencia de pertenza a
unha comunidade que descansa, ben en características
étnicas e culturais, ben no recoñecemento de dereitos e
obrigacións comúns
 Desde a Revolución Francesa destaca unha tradición de
pensamento occidental que desenvolveu o concepto de
Estado-nación ou Estado nacional caracterizado pola
congruencia entre os límites territoriais e as identidades ou
identidade dun pobo que vive nese territorio
 A distinción entre Estado e nación descansa no feito de que
un Estado non sempre coincide coas fronteiras dunha única
nación. O mundo de hoxe está formado por Estados
plurinacionais e por nacións sen os seus propios Estados ,
son poucos os países que expresan unha correspondencia
clara entre Estado e nación
 A organización territorial do Estado
 O desenvolvemento do Estado-nación: o modelo centralizado

 Revolución Francesa ( monopolización e “centralización” do poder

político)
Soberanía nacional e igualdade de dereitos

 Modelo centralizado para territorios máis extensos

 - Administración e institucións comúns
- Ordenamento xurídico homoxéneo, suprimíndose os sistemas
intermedios entre corporacións e gobernantes
 En Europa triunfou, coa excepción de Suiza, o modelo de
organización unitario, en América seguiuse o modelo federal dos
Estados Unidos xurdido da Constitución de 1787
Os modelos principais de organización territorial do Estado que se
manexan hoxe en día continúan sendo o Estado Unitario e o Estado
Federal
 Estado Unitario
É aquel Estado onde o poder político reside nun único
centro, desde o cal se conecta e proxéctase a todo o territorio
do Estado
 Este centro adopta todas as decisións políticas posúe o
monopolio da creación de normas xurídicas, aplicables en todo
o territorio e a todos os cidadáns.

 Para que o seu poder sexa máis efectivo ten cabida a

delegación de competencias e distribución de recursos entre
institucións que se ocupan de gobernar as institucións
subestatales: municipios , comarcas, condados, provincias,
departamentos, rexións

 Aínda que nalgúns casos estas competencias poden
ser considerables o importante é que estas poden ser
revocadas polo centro mediante decisión unilateral

 Os recursos que controlan como os materiais,

financeiros ou persoais dependen tamén da vontade do
centro político que o cede ou transfire ao seu arbitrio

 Unha clara xerarquía vertical entre as institucións

centrais, con competencia sobre a totalidade do
territorio estatal, e as institucións territoriais
 Os Estados unitarios contan sempre con entidades políticas locais
que constitúen o que se denomina o goberno local ou
administración local encargado de desenvolver as funcións
políticas que a lei estatal ten atribuídas.. O grao de competencias
varía duns países a outros aínda que as súas funcións estean
sempre tuteladas polo Estado

Hoxe en día, a aparición de realidades sociais máis complexas (en
educación, sanidade, ordenación territorial, promoción económica,
servizos sociais) levou a moitos estados unitarios a moderar o
centralismo e buscar fórmulas de cooperación interterritorial e
de descentralización para satisfacer unha mellor demanda da
cidadanía
 Novos equilibrios centro-periferia (ex. Francia, estado unitario
descentralizado)

Estados compostos: federación e autonomía
 Unitarios e centralizados
Bahamas Jamaica Francia
Barbados Luxemburgo Trinidad
Botswana Malta Italia
Colombia Mauricio
Costa Rica Nueva Zelanda
Grecia Portugal
Islandia Reino Unido (antes de 1999)
Irlanda
Unitarios e descentralizados
Dinamarca Noruega
Finlandia Suecia
Japón

Semifederais
Israel Papúa-Nueva Guinea Bélgica (antes de 1993)
Países Bajos España Reino Unido* (a partir de 1999)

Federais e descentralizados
Australia Suiza Bélgica (a partir de 1993)
Canadá Estados Unidos
Federais e centralizados
Venezuela Austria
India
Fonte: elaboración propia a partir de Lijphart, 2000
 Estado Federal
A Constitución americana de 1787: o modelo federal

A Constitución Américana é a fonte de inspiración de todos os
modelos federais posteriores
 É un estado onde o poder político repártese orixinariamente entre
institucións que controlan ámbitos territoriais diferentes,
compártese o poder entre niveis de goberno, non se delega, non
hai un centro único que poida imporse aos demais actores
institucionais en todos os campos de intervención
 Fronte ao principio de xerarquía vertical predomina o principio
de coordinación horizontal entre institucións

Exemplos: Brasil, India, EEUU, Alemaña, Suiza, Bélxica, Canadá,
Austria, México, Rusia, Sudáfrica, Nixeria, Venezuela, Australia
 Non existe un único modelo de estado federal
 No Estado federal se superponen dúas estruturas: a da
Federación e a dos Estados membros, interrelacionados entre
si
Tomando como referencia o federalismo de EEUU e Suiza
vexamos as características xerais da Federación serían:

1- á Federación dispón dunha distribución constitucional de
competencias como a moeda, defensa, política exterior e outras
materias de interese común e deixa para os Estados federados
todas as demais. As competencias da Federación suponse son
poucas e ben establecidas

 2- Unha das competencias máis relevantes ten que ver coa

capacidade tributaria, subliñando como se distribúe entre a
Federación e os Estados no seu dereito a impor tributos e
rendemento dos mesmos
 3- A existencia dun Parlamento, un goberno federal, un Tribunal
superior, etc. en cuxa composición interveñen os estados
federados. O lexislativo está composto por dous cámaras,
unha das cales representa ao pobo no seu conxunto e a outra
ás unidades constitutivas da Federación. Na Cámara federal
hai unha sobrerrepresentación das unidades constitutivas máis
pequenas
 4- A existencia dunha Constitución federal que coexiste coas
Constitucións dos Estados membros. Esta non pode cambiarse
(agás Austria) sen consentimento das unidades constitutivas. A
Constitución federal fixa os dereitos e deberes dos Estados
membros, impondo certos límites ás súas constitucións e , á vez,
garantindo a súa participación na vontade federal
 5- A existencia dun Tribunal Central ou Federal con
competencias para decidir sobre os conflitos que enfronten á
Federación cos Estados ou aos Estados entre si

 6- A Federación aparece como suxeito soberano no ámbito

internacional, e configura unha unidade territorial e de
nacionalidade
 É a forma máis importante de división de poder: divide o
poder entre niveis enteiros de goberno
 Vantaxes do federalismo: promover autonomía para grupos
minoritarios en sociedades plurais e permitir a experimentación
institucional
 Nos estados federais as institucións encargadas das
actividades de goberno toman decisións finais
 Enténdese como unha distribución do poder entre unha
multiplicidad de centros , e non como a devolución do poder
desde un único poder ou cara abaixo da pirámide

O federalismo tende a usarse en dous tipos de países : os países
relativamente grandes e en sociedades plurais. Nas sociedades
plurais, o federalismo desempeña a función de dar autonomía
ás minorías étnicas

 Pódese establecer unha distinción entre federalismo congruente

e incongruente (simétrico ou asimétrico)
 1- Doble nievel de gobierno con poder executivo,
lexislativo e xudicial independentes
 2- Garantía de participación das unidades federais na
Federación (ex. Senados)
 3- Existencia dun árbitro institucional (Tribunal supremo
ou constitucional)
 4- Reforma constitucional sempre mediante
consentimento da maioría das partes
 5- Procedementos de coordinación e cooperación entre
nivel federal e as entidades federadas (competencias
compartidas)
 O federalismo congruente/ simétrico está composto
por unidades territoriais cunhas caraterísticas sociais e
culturais similares en cada unha das unidades e na
federación como conxunto
É un sistema federal perfectamente congruente, as
unidades constitúen reflexos en miniatura dos
aspectos importantes do sistema federal no seu
conxunto
As relacións entre as unidades federais e a federación
son similares em todos os casos (EX. EEUU,
Australia)
O federalismo incongruente/asimétrico está
composto por unidades cunhas características sociais
e culturais que difiren entre si e do país no seu
conxunto
 Outra maneira de expresar esta diferenza é
comparando as fronteiras políticas entre as
unidades compoñentes da federación e as
fronteiras sociais entre grupos como as minorías
étnicas
 Nas federacións incongruentes estas fronteiras
tenden a coincidir
 A heteroxeneidade da federación no seu conxunto
transfórmase nun alto grao de homoxeneidade ao
nivel das unidades estatais
 A constitución federal establece relacións diferentes para
algunhas desas unidades reflexada en diversos niveis
competenciais, en aspectos de entramado institucional,
na política fiscal, etc.
 Bélxica constitúe un exemplo de federación asimétrica
(1993)
 Un grao elevado de asimetría non significa
necesariamente mais autogoberno por parte das unidades
federadas (Malasia) e ao contrario, a simetría pode ser
compatible con entidades subestais con gran capacidade
de decisióne autogoberno (EEUU)
 O CASO ESPAÑOL
 Estado das Autonomías ¿Estado federal?

 O Estado das autonomías xurdido da Constitución de 1978

supón unha configuración atípica e un tanto ecléctica dentro
da política comparada
 cumpre as seguintes características básicas

 -Dous niveis de goberno constitucionalmente establecidos,

cada un deles elixido directamente polos e os cidadáns
 -Unha distribución constitucional de competencias
lexislativas, executivas e de fontes de ingresos
 -Unha representación das visións das unidades constitutivas
nas institucións centrais
 - Unha Constitución suprema que non se pode reformar
unilateralmente

 -Un tribunal para a resolución de disputas entre niveis de goberno

:o Tribunal Constitucional-

 -Institucións para a colaboración intergubernamental como as

conferencias sectoriais.
 Algunhas características que impiden cosideralo estrictamente
federal:

 As unidades constituintes (CCAA) non son propiamente

unidades. No art.2 da constitución fálase da “indisoluble
unidade da Nación española e o pobo español como ”suxeito da
soberanía”. Algunhas comunidades non existían con
anterioridade ao proceso político que plasma a constitución
 -A Constitución non inclúe a definición de España como federal
(de iure)
 -As Comunidades Autónomas non participan da reforma da
Constitución
 - División de poderes. A división de poderes lexislativos é bastante
incerta. As leis de bases garantes que o poder central manteña certa
hexemonía
 Poder xudicial. En contraste co poder lexislativo e executivo, o estado das
autonomías non ten incidencia practicamente na estrutura do poder
xudicial. Segue parámetros dun estado unitario centralizado
 Senado. Non pode ser considerado unha cámara de representación
territorial. A maioría dos senadores-as son escollidos polas “provincias”,
divisións administrativas que datan do sec. XIX. As CCAA non
desempeñan ningún papel central en el poder legislativo de la
“federación”

 Non hai suficientes mecanismos de cogoberno para que as Autonomías

participen nas institucións centrais (shared-rule).
 -O Senado constitúe unha cámara de representación territorial imperfecta

 funcionalmente federal (Peces-Barba), cuase-federal (Máiz ), un federalismo imperfecto

(Moreno,; Agranoff e Ramos), un federalismo non institucional (Colomer, 1998), ou unha
federación disfrazada (federation in disguise) (Moreno)
 Unión Europea
 As CCAA non son consideradas como actores políticos
en relación coas institucións da UE, en contrastes coas
federacións europeas (Alemania, Bélxica)
 Reforma constituciónal As CCAA non participan no
proceso de reforma. Este proceso mantense en mans do
parlamento central e do conxunto dos cidadáns do
Estado a través de referendum

 Un modelo intermedio que non pode ser incluído en

ningún dos tipos ideais e que convidaa tratar o eixo
unitario federal como un continuum e non como unha
variable dicotómica
 A Constitución Española constitúe un dos elementos que
contribuíu á difícil clasificación do caso español con
respecto a este eixo
 O modelo de Estado no respectivo á distribución
territorial do poder quedou esencialmente
“desconstitucionalizado” ante a falta de acordo optouse
por unha constitución “de ambigüidades calculadas”
(Romeu, 2002
 A descentralización política e a creación do nivel
autonómico concibíase máis como a apertura dun
proceso aberto, indeterminado, voluntario etc.- que
como a concreción dun modelo
 O caso español correspóndese co que Linz denomina un
federalismo holding together, aquel que serve para
manter unidos territorios que mostran tendencias
desintegradoras (1998)
 O Estado das Autonomías responde, nos seus inicios,
esencialmente á necesidade de acomodar a vontade de
autogoberno de Cataluña e o País Vasco e Galicia e non
prevía un modelo territorial pechado e uniforme para
todo o territorio

 As Comunidades Autónomas contan cun alto grao de

autogoberno, manifestado polos seus poderes
lexislativos, executivos e dministrativos, así como pola
súa capacidade de gasto e ingreso
 O eixo uninacional-plurinacional.
 Incongruencia entre Estado e Nación

 Aínda que gran parte dos estados federais clásicos

caracterízanse polo seu uninacionalidade, cunha Nación
ou comunidade política que se corresponde con todo o
territorio estatal, outros como Bélxica ou Canadá
mostran a presenza de varias comunidades políticas con
vontade de autogoberno
 España é amplamente recoñecida como un Estado
plurinacional no cal varios demoi (pobos) conviven nun
mesmo espazo político
 Elementos linguíisticos, sistema de partidos propio…
 A clasificación do estado español como plurinacional xerou un
amplo debate ao redor da existencia dunha ou varias nacións
 Dita caracterización choca coa propia Constitución que pon de
manifesto a indisoluble unidade da nación española no seu artigo 2

 Pódense citar os recentemente reformados Estatutos de Autonomía

nos cales se pon de manifesto unha diverxencia clara ao redor da
unidade da nación española, que é resaltada por uns, como é o caso
dos textos valenciano ou andaluz, e cuestionada por outros, como
ocorre no estatuto catalán
SOBERANÍA
Capacidade exclusiva de gobernar a colectividade que habita no
territorio dun país, sen a interferencia de forzas externas
A soberanía non é un concepto atemporal e inalterable, é un
concepto socialmente construído, moldéao e define unha
combinación específica de factores nacionais e internacionais