Kunstagogische kaders

Les 7: Toepassing maatschappelijke thema’s op de voorgrond:

Sociaal-artistiek werk en participatieve kunst
 (1) Wat is participatieve kunst?
A. Sociaal-artistiek werk in Vlaanderen
B. Evolutie naar ‘Participatieve kunst’
Inhoud (2) Onderzoeksperspectieven
A. Inhoudelijke stromingen in het onderzoek
B. Methodiek in participatieve creatieprocessen
  Van den Bergh, A. (2012). Dwarsliggers. Verhalen uit de
sociaal-artistieke praktijk, Brussel: Demos vzw ,(pp. selectie:
functies sociaal-artistiek werk)
 Hillaert, W. & Trienekens, S. (2015) Kunst in Transitie.
Manifest voor participatieve kunstpraktijken. Brussel:
Inhoud Demos/CAL-XL
 Gielen, P. & Otte, H. (2018). ‘When Politics becomes
unavoidable. From Community Art to Commoning Art’, In:
Dockx, N. & Gielen, P. (eds.), Commonism. A New Aesthetics
of the Real, Amsterdam: Valiz, pp. 269-298
(1) Wat is participatieve
kunst?
A. Sociaal-artistiek werk in Vlaanderen: historiek en
functies
 HISTORIEK

 Zichtbaar vanaf jaren ’90, vanuit dubbele finaliteit:

sociaal én artistiek
1A. Sociaal- • Verbreding welzijnsbegrip: recht op cultuur + kunst als

artistiek werk in krachtig ‘middel’ in pedagogische settings

 Welzijn>welvaart: project rechtvaardige verdeling
Vlaanderen van mogelijkheden menswaardig leven te leiden
 Welzijn= subjectieve notie (><consensusbenadering)
 • Verbreding kunstenbegrip: kunsten diverser en inclusief
maken
 Schone kunsten (connotatie: scholing, technische

1A. Sociaal- uitmundendheid, elitepubliek) is Westerse invulling

van kunsten
artistiek werk in  Recente cultuurwetenschappelijke stromingen:

Vlaanderen ‘Culture is Ordinary’, ‘Culture is a way of Life’

(Raymond Williams), Cultuur is betekenisgeving,
symboolcreatie, ‘taal’ (Cultural Studies, Stuart Hall)
  Beleidsondersteuning: 15 jaar Vlaams beleid

 Jaren ‘90: opmars Vlaams Blok (‘91) +

Algemeen Verslag van de Armoede (’94)
 1996, 1998: ‘art 23-campagne’ van de Koning
1A. Sociaal- Boudewijnstichting en Kunst en Democratie +
artistiek werk in ‘Hoofdstuk 27’

Vlaanderen 2000: ‘sociaal-artistieke projecten’ in experimenteel
reglement (Bert Anciaux)
 2006: onderdeel van Kunstendecreet
 2015/2017: nieuw Kunstendecreet – functie participatie
(o.m.)
 DEFINITIES
 “Sociaal-artistieke praktijken engageren zich om artistiek te
creëren met mensen in precaire levensomstandigheden en
1A. Sociaal- nemen daarbij een verregaand sociaal engagement op”

artistiek werk in  Zowel het sociale als het artistieke is aanwezig, zowel in
proces als product
Vlaanderen  Professionele omkadering
 Internationale term: ‘community arts’ (community music,
community theatre,…)
  Paul de Bruyne en Pascal Gielen (2011):
“Community art betrekt mensen op actieve wijze in een

1A. Sociaal- artistiek proces of bij de productie van een kunstwerk. De

symmetrische relatie tussen de deelnemers, de lokale
artistiek werk in gemeenschap en het artistieke proces of product staat
centraal.”
Vlaanderen  Vb: Zinneke Parade, Brussel:
https://vimeo.com/207537770
 Sociaal-artistieke praktijken vandaag
(huidige term ook ‘participatieve kunstpraktijken’)
 Volgens ontstaanscontext
• Welzijn, kunsten, individuele kunstenaars…

1A. Sociaal-  Volgens gerichtheid

• Doelgroep- of wijkgericht werken
artistiek werk in  Volgens discipline
Vlaanderen • Theater, dans, beeldend, muziek, interdisciplinair…
 Volgens beleidsondersteuning
• Structureel erkend binnen Kunstendecreet
• Projectmatig (Kunstendecreet of andere)
 Structureel erkend, Kunsten
– Theater Tartaar
• Brussel
– Zinneke • West-Vlaanderen
– Globe Aroma – De Figuranten

1A. Sociaal- • Antwerpen

– With vzw
– Unie der Zorgelozen
artistiek werk in –
–
KunstZ
Tutti Fratelli
– Klein Verhaal

Vlaanderen – Madam Fortuna • Oost-Vlaanderen

– Yellow Art – Victoria Deluxe
– Theater Stap – Bij’De Vieze Gasten
– Maneouvre
• Vlaams-Brabant
– Platform K
– Cie. Taratren
 FUNCTIES
Publicatie Van den Bergh, A. (2012)
“Dwarsliggers”, Brussel:Demos
VERBEELDEN

VERSTERKEN
1A. Sociaal-
artistiek werk in VERBINDEN

Vlaanderen
VERNIEUWEN
 VERBEELDEN

VERBEELDINGSKRACHT
1A. Sociaal-
artistiek werk in COCREATIE
Vlaanderen

ARTISTIEK PRODUCT
TIJD
 1A. Sociaal- Pedagogisch-maatschappelijke betekenis van ‘verbeelding’
Paulo Freire
artistiek werk in  Pedagogy of the oppressed

Vlaanderen  Cultuur van het zwijgen doorbreken (bewustmaking,

culturele actie)
Augusto Boal
 Gebaseerd op de methodes van Freire
 Theatre of the oppressed
 Toneel is verbeelding van de werkelijkheid
 ‘Spect-actor’ (kijker = deelnemer)
 Filmfragment “Het temmen van de feeks”, Tutti Fra
telli

1A. Sociaal- Kwalitatief artistiek eindproduct

Deelnemers zijn mensen uit kansengroepen (of gemengd) die
artistiek werk in doorgaans geen (reguliere) kunstopleiding hebben genoten
Vlaanderen Bestaande betekeniskaders ‘veronzekeren’
• Cultuurpatroon van uitgesloten groepen (Freire en Boal)
• Wat is kunst?
Aanwezigheid kunstenaar
• Doorgedreven participatief werken obv gelijkwaardigheid
• Sociale verantwoordelijkheid > artistieke vrijheid
 VERSTERKEN

VERBEELDINGSKRACHT
ONTMOETING
1A. Sociaal-
GROEPSPROC
artistiek werk in COCREATIE
ES
Vlaanderen
SOCIALE BEGELEIDING
ARTISTIEK PRODUCT
TIJD TALENTBENADERING
 Filmfragment Momentum,Dance United
http://vimeo.com/15532708

François Matarasso
• Onderzoek naar effecten van community arts
1A. Sociaal- • 50 sociaal-emotionele en emancipatorische effecten op 6
niveaus
artistiek werk in • Natuurlijk gevolg van talentbenadering en groepsgebeuren
(geen gesystematiseerd leertraject)
Vlaanderen Inbedding in een groep en organisatie
• Inclusie, gelijkwaardigheid en laagdrempeligheid
• Aandacht voor sociale begeleiding
• Groep als sociaal vangnet
Doorgedreven talentbenadering
 Geen voorwaarden voor participatie (≠klassieke cirkel
cultuurparticipatie-cultuurcompetentie)
 functie en verantwoordelijkheid in een geheel
 Gezondheid en welzijn
Zelfwaarde Zelfwaarde
Respect discipline
Sociale cohesie
1A. Sociaal- Plezier Emoties een plek geven
Verbeelding Mensen leren kennen
artistiek werk in Verleden loslaten

Vlaanderen creativiteit ontwikkelen

Empowerment
Motivatie
Passies ontdekken
Beeldvorming en identiteit
levenskwaliteit

Persoonlijke ontwikkeling
 1A. Sociaal- Nicholas Bourriaud
artistiek werk in • Laagdrempelige en vrije manier van samenzijn en
ontmoeting
Vlaanderen (kunstwerk = “social interstice”)

• Spanning: ‘bonding’ vs ‘bridging’ social capital

 Belang van dissensus (Claire Bishop, Chantal Mouffe…)
 VERBINDEN

MAATSCHAPPELIJKE THEMA’S
VERBEELDINGSKRACHT ONTMOETING
1A. Sociaal-
GROEPSPROC
artistiek werk in COCREATIE
SECTOROVERSCHRIJDEND
ES
Vlaanderen
DIALOOG MET PUBLIEK
SOCIALE BEGELEIDING
ARTISTIEK PRODUCT
TIJD TALENTBENADERING
 Filmfragment De Karavaan, Madame Fortuna
http://madamfortuna.be/projecten/project-5

Filmfragment Unie der Zorgelozen

https://www.youtube.com/watch?v=8IJ2EtrUZls

Elk individu is een knooppunt van netwerken

(Henk Oosterling)
1A. Sociaal- • belang van ‘bridging social capital’ (Putnam)

artistiek werk in Sectoroverschrijdende samenwerkingen

Vlaanderen Sociale meerwaarde van kunst

• direct en indirect
• Brug tussen kunst en samenleving

Dialoog met het publiek

• Relationele esthetiek (Bourriaud)
• Publieksverbreding, -vernieuwing en -verdieping

= gemeenschapsvormend potentieel van sociaal-artistiek werk

! Opletten voor instrumentalisering
 VERNIEUWEN

VERBEELDINGSKRACHT
ONTMOETING
MENS-EN MAATSCHAPPIJBEELD
1A. Sociaal-
GROEPSPROC
artistiek werk in COCREATIE
ES CULTURELE DEMOCRATIE
Vlaanderen
UITSLUITING BESTRIJDEN
SOCIALE BEGELEIDING
ARTISTIEK PRODUCT
TIJD INNOVATIE
TALENTBENADERING
 Filmfragment Crisis Up, Victoria Deluxe (AVS)
https://www.youtube.com/watch?v=ITuPknhYo_s

Vernieuwing is inherent aan kunst

Maatschappelijke signaalfunctie van sociaal-artistiek werk

1A. Sociaal- •
•
Welbepaald mens- en maatschappijbeeld
Dominante denken in de samenleving doorbreken
artistiek werk in •
(Rancière)
Structurele uitsluiting bestrijden
•
Vlaanderen •
Streven naar culturele democratie (versus
democratisering van cultuur)
Publieke debat stimuleren

Maatschappelijke innovatie op gang brengen

• Nieuwe samenlevingsvormen uitproberen
• Verbinding en ontwrichting zijn onlosmakelijk
verbonden (Rancière en Bourriaud)
• Voorbeeld: welzijns- en cultuursector
(1) Wat is participatieve
kunst?
B. Evolutie naar ‘participatieve kunst’
 Meerdere invloeden hebben tot nieuwe naam geleid:

 Vlaanderen: functie ‘participatie’ in Kunstendecreet (2015 en

later)
1B. Evolutie  Sociaal-artistiek werk valt hier nu grotendeels onder (is wel niet
beperkt tot deze functie)
naar  Internationaal: ‘participatory arts’ is reeds langer een beleids &
wetenschappelijke term in Angelsaksische landen
‘participatieve
Þ Het ‘oubollige’ immago van community arts wordt verlaten (al
kunst' gaat het grotendeels om praktijken die dezelfde karakteristieken
hebben, of eruit voort vloeien)
Þ Term ‘participatieve kunst’ wijst op de essentiële artistiek-
pedagogische vraag: “hoe creëer je op een participatieve
manier kunst met mensen die hiertoe niet opgeleid zijn?”
 Publicatie Hillaert, W. & Trienekens, S.
(2015) “Kunst in Transitie. Manifest voor
participatieve kunstpraktijken”,
Brussel:Demos

1B. Evolutie
naar
‘participatieve
kunst'
 = praktijkgericht onderzoeksproject waarin bij vergelijkbare
praktijken naar gemeenschappelijke noemers, een
gemeenschappelijke taal werd gezocht
 Deelnemende praktijken Vlaanderen
• Rabot 4-359 Simon Allemeersch (Gent)

1B. Evolutie • Siedlung Elly Van Eeghem (Gent)

• Wit.h vzw & stadsvernieuwingsproject Overleie (Kortrijk)
naar • kleinVerhaal & BAKEN Stadslabo (Oostende)

‘participatieve  Deelnemende praktijken Nederland

kunst' • Zeeuwse Gronden & kunstenaarscollectief COLTEK (Terneuzen)
• CBK & project Krot of Kans (Zierikzee)
• Theatervoorstelling SCOOP Middelburg
• Jaap Verseput & band (Zonnemaire)
  https://demos.be/kenniscentrum/publicatie/kunst-in-transitie-m
anifest-voor-participatieve-kunstpraktijken
 Zeer beknopte schets:
 Samenleving is in ‘transitie’:

1B. Evolutie
 Democratische tekort
 Leren omgaan met verschillen, superdiversiteit

naar  Problemen zijn niet meer vanuit één hoek aan te pakken: van
‘matters of fact’ naar ‘matters of concern’ (Bruno Latour)
‘participatieve  Participatieve kunst= Artistiek onderzoek met burgers om

kunst' ALTERNATIEVE STEMMEN te laten weerklinken in een

bepaald debat. Maw, matters of fact opladen met matters of
concern. Dit kan verbindend werken en allianties in de hand
werken tussen diverse vormen van kennis en expertise. Kan leiden
tot herbemiddeling: ingesleten verhoudingen los masseren.
 Heel diverse praktijken, maar zeker vier kenmerken aanwezig.
 ARTISTIEK – de regie ligt bij een kunstenaar die vakkundig
stuurt

1B. Evolutie  PARTICIPATIEF – het maakproces betrekt burgers en relevante

partijen
naar  CONTEXTUEEL – artistiek onderzoek sluit aan bij een
‘participatieve maatschappelijk vraagstuk, een zekere urgentie bij burgers om

kunst' greep te krijgen daarop

 TRANSFORMATIEF – resultaat spreekt breed publiek aan,
bevat kritische reflectie en geeft aanleiding tot nieuwe
perspectieven
 Deze kenmerken impliceren ook:

 Traag in de tijd
 Verankerd in de
context
1B. Evolutie 

Fictieve ruimte
Bevragen en
naar verbeelden
 Artistieke leiding /
‘participatieve vrijheid
kunst' 

Co-eigenaarschap
1 been erin / 1 been
eruit
 Werken vanuit
kracht
 Empowerment
 multidisciplinair
 Verbindend
 (2) Onderzoeks-
perspectieven
A. Inhoudelijke stromingen in het onderzoek
 Algemeen: Participatieve kunst (inclusief ‘community arts’) kent
een opmars van onderzoek sinds de Jaren 2000

2A. Inhoudelijke Þ Cfr maatschappelijke evoluties mbt vraagstuk legitimiteit kunst

stromingen in irt gedekoloniseerde, superdiverse samenleving

Þ Cfr discussies rond ‘maatschappelijk draagvlak’ voor kunst:

het onderzoek kunstprojecten als dienstbaar aan de samenleving
(sociaal/maatschappelijk/ecologisch) vb Finland (Sibelius)
‘ArtsEqual’
  onderzoek dat focust op participatieve kunstpraktijken als
informele educatieve settings waarin iets wordt geleerd of die
een ‘transformerend effect’ hebben (Matarasso, 2019; Deceur,
2017; Woywod & Deal, 2016; McCammon, 2007)
 onderzoek dat in participatieve kunst de relatie tussen
2A. Inhoudelijke kunst(educatie) en ‘social justice’ centraal stelt (Anderson,
Gussak, Hallmark & Paul, 2010; Garber, 2004,…) (cfr ‘social
stromingen in impact’)
het onderzoek  onderzoek dat participatieve kunstpraktijken kadert als
experimentele artistieke of educatieve praktijken, die ons iets
kunnen leren over hoe we kunsteducatie anders zouden
kunnen aanpakken (O’Donoghue, 2015; Goodric, 2019;
Congdon, 2004; Randles, Griffis & Ruiz, 2015)
 ….
 (2) Onderzoeks-
perspectieven
B. Methodiek in participatieve creatieprocessen
 Relatief weinig onderzoek gaat bijvoorbeeld uit naar bruikbare
artistieke en kunsteducatieve methodieken voor artistieke
begeleiding in dit veld; bruikbaar ‘repertoire’ voor participatieve
kunstprojecten; de ‘impact’ van het begeleiden van dit type
projecten op de artistiek begeleidend kunstenaar zelf
(Finkelpearl, 2013); pedagogische visie en de operationele
2B. Methodiek vertalingen hiervan (methodiek, stappenplan, tools) belangrijk

in participatieve voor de artistieke begeleider

creatieprocessen => Interessant onderzoeksveld voor educatieve masters in de

kunsten
=> <> participatieve kunst is ‘a-methodisch’ of ‘anti-methodisch’
 Klopt in zekere zin (eigenheid doelgroep, specifieke context, vrije
artistieke ruimte)
 Toch interessant om te leren uit de zoektochten van begeleidend
kunstenaars
 Astrid Van Steen (2014) De sociaal-artistieke methodiek. Een
etnografische studie naar repetitieprocessen van sociaal-
artistieke praktijken. UGent, CUDOS
Onderzoeksvragen:
 Hoe is het landschap van sociaal-artistieke praktijken in
Vlaanderen opgebouwd? (perspectief organisatie)

2B. Methodiek  Op welke wijze worden sociaal-artistieke processen begeleid

en omkaderd? (perspectief begeleider)
in participatieve  Wat zijn de ervaringen van deeelnemers en hoe beleven
creatieprocessen deelnemers sociaal-artistieke praktijken? (perspectief
deelnemer)
Onderzoeksmethodiek (perspectief begeleider):
-> etnografisch veldwerk (participant as observer <> observer as
participant)
-> selectie 6 cases adhv duidelijke criteria (kunstvorm, fase in
creatieproces, etc.)
 De analyse

(1) beweegt van de algemene principes naar de specificiteit van

de cases;
(2) bepaalt 6 fases van een werk- en creatieproces;
2B. Methodiek (3) beschrijft de belangrijkste componenten binnen elke fase;
in participatieve (4) duidt de kenmerkende werk- en handelingsprincipes en
creatieprocessen uitdagingen aan.

=> de werkprocessen van de 4 unieke cases met specifieke

werkingen, thema’s, deelnemers, regisseurs,… overlappen sterk
(zie schema)
 2B. Methodiek
in participatieve Oriëntering
creatieprocessen Voortraject
Onderzoek
Creatie
Presentatie
Afron-
ding
Aanbevolen literatuur

Þ Zie introductietekst ‘participatieve kunst’ in Vademecum, en

bijhorende bronnen
 Van den Bergh, A (2012). Dwarsliggers. Verhalen uit de
sociaal-artistieke praktijk. Brussel: Demos
 Trienekens, S. & Hillaert, W. (2015). Kunst in Transitie:
Manifest voor participatieve kunstpraktijken, Brussel/Utrecht:
Demos/CALL-XL.
 Matarasso, F. (2019). A Restless Art. How participation won
and why it matters, London: Calouste Gilbankian Foundation.
 Bishop, C. (2012). Artificial Hells: Participatory Art and the
Politics of Spectatorship, London/New York: Verso.