Didactiek en agogiek

van de kunstdiscipline

LES 3 (a): Democratie, de school, het dialogisch model en

‘transformatie’. Enkele (ped)agogische kaders.
Inhoud

1. Paolo Freire en het dialogisch model

 Freire, P. (2019 (1968)). ‘Pedagogie van de onderdrukten’, In:
Masschelein, J. (2019), Dat is pegagogiek. Actuele kwesties en
sleutelteksten uit de Westerse pedagogische traditie van de 20 e
eeuw. Leuven: Universitaire Pers Leuven. Pp 49-59.

2. Jack Mezirow en perspectief-transformatie

 Mezirow, J. (2019 (1978)). ‘Perspectief Transformatie’, In:
Masschelein, J. (2019), Dat is pegagogiek. Actuele kwesties en
sleutelteksten uit de Westerse pedagogische traditie van de 20 e
eeuw. Leuven: Universitaire Pers Leuven. Pp. 525-530.
1. Paulo Freire en het dialogisch
model
1. Inleiding
https://www.youtube.com/watch?v=aFWjnkFypFA

 (Ped)agogiek als waardegeladen aangelegenheid:

 Socialiseren van een kind/jongvolwassene in de samenleving: welke waarden
geef je door, waarom?
 Hoe ‘kindgericht’ ook, er worden altijd waarden doorgegeven in onderwijs en
opvoeding
 Afweging individu (ontwikkeling) vs samenleving (stabiliteit, revolutie)
 Mens- en maatschappijbeeld van de opvoeder
 Opvoedings- en onderwijsdoelen (curricula, eindtermen), en onderwijsmethoden
en -tendensen (vb afstandsleren, leerlinggericht onderwijs,…)
1. Paulo Freire en het dialogisch
model
=> in concrete lesdoelen, curricula, onderwijsmethoden in het kunstonderwijs en de
kunstagogiek kunnen we ook (meer of minder expliciet) lezen waartoe we jonge
mensen willen opleiden, waartoe opvoeding en onderwijs in de kunsten dient.
 belangrijk is om op deze manier te leren kijken, daarom is ‘didactiek’ en
‘agogiek’ ook steeds verwant met ideologie en (politiek) bewustzijn.
 Politiek niet in de partijpolitieke zin
 Politiek in de betekenis van ‘het leven als burger in een samenleving’ en het
nadenken over/vormgeven aan de samenleving van morgen
 Als leraar/begeleider van artistieke leerprocessen maak je zelf keuzes, belangrijk
is je bewust te zijn van de lading van die keuzes
1. Paulo Freire en het dialogisch
model
 Kritische pedagogiek als stroming
 3 belangrijke kenmerken die de kritische theorie gemeen heeft
(Masschelein, 2002):
 Sterke onvrede met de dingen zoals ze zijn, de gegeven
maatschappelijke orde (en de rol die wetenschap hierin speelt)
 Elke mogelijke rechtvaardiging van maatschappelijke mistoestanden
zoals onrecht, honger, uitbuiting, wordt afgewezen; en in de plaats
gaat men uit van een grote ethische bekommernis om de mens
 Groot utopisch verlangen naar een betere wereld. De theorievorming
is dienstbaar aan dit ideaal.
1. Paulo Freire en het dialogisch
model
 Centrale gedachte: maatschappelijke werkelijkheid is historisch en het
resultaat van menselijke praxis.
 Kenmerk: veranderbaarheid van de werkelijkheid (!)
 Emancipatie als kernbegrip (Kritisch-emancipatorische pedagogiek)
1. Paulo Freire en het dialogisch
model
2. Basisconcepten Paulo Freire

Praxis
 Mensen scheppen de sociale werkelijkheid
(= anascopische benadering)
 Door de inversie van de praktijk
(= het ontstaan van cultuur)
 Valt de werkelijkheid op mensen terug
(=conditionering)
 Verandering is een historische taak van mensen
 Verandering vereist culturele actie
1. Paulo Freire en het dialogisch
model
Culturele actie
 Samen bezinnen over culturele identiteit
(=vb willen we deze samenleving? ongelijkheid?)
 en, via onthulling van de werkelijkheid
 haar problematiseren en
 tegelijkertijd veranderen

 Actie en reflectie zijn dialectisch verbonden: Praxis

Vb alfabetisering voor landloze boeren in Brazilië
vb ontstaan sociaal-artistiek werk in Vlaanderen
1. 1. Paulo Freire en het
dialogisch model
 Pedagogisch concept:
 Uitgangspunt: “mens is onaf in en onaffe werkelijkheid”
 Socialisatie= grondpijler in een cultuur
 Tegelijkertijd:
 Pedagogie = pedagogie van alle mensen
= proces van permanente bevrijding
 Recht op mee vormgeven aan de werkelijkheid = ontologisch
recht van elke mens
 Wijze waarop dit proces tot stand komt is belangrijker dan de
inhoud
1. Paulo Freire en het dialogisch
model
 Een pedagogische interventie is een vorm van culturele actie:
“het wetenschappelijk proces van bevragen, zoeken naar nieuwe
werkelijkheidsdefinities, waardoor een probleem zijn geïsoleerd en
persoonsgericht karakter ontnomen wordt, en zijn ware dimensie van
cultuurprobleem krijgt, met veranderbaarheid als karakteristiek”

=> verandering: de werkelijkheid niet langer als gegeven zien, gebaseerd

op maatschappelijke consensus; maar als een voortdurende strijd tussen
rivaliserende strategieën tot verwerven van economische, politieke en
sociale macht.
1. Paulo Freire en het dialogisch
model
 culturele actie leidt tot emancipatie:
 Leren analyseren en transformeren van machtsverhoudingen
 Via verwerven culturele identiteit: zich eigen maken van proces van
voortdurend scheppen en herscheppen van de werkelijkheid, via
actie en reflectie (praxis)
 Mét de mensen werken, maar ook dialoog tot stand brengen met
instituties, beleidsmakers, …mensen die beslissingen nemen die
impact hebben, waarop je pedagogische interventie zich richt
1. Paulo Freire en het dialogisch
model
 Hoe? Culturele actie is een dialogische proces: “ik kan niet voor
anderen, ook niet zonder anderen denken, en evenmin kunnen anderen
voor mij denken.”
 Geen ‘communiques’ overbrengen, maar communicatie tot stand
brengen
 Gaat uit van vertrouwen in mogelijkheden van eenieder
(vertrouwen ontstaan in ontmoeting)
 Gaat uit van subject-subjectrelatie
(samen verdiepen van kennis)
 Gaat uit van samen onthullen en herscheppen van de wereld
(als pedagoog in werkelijkheid staan, en er mee dialogerend
deel van uitmaken)
illustratie dialogische methodologie: https://www.dailymotion.com/video/x215wcx
1. Paulo Freire en het dialogisch
model
3. Bankconcept vs probleemoplossend model van educatie

 Visie op leraar-leerling relatie op basis van breder pedagogisch concept

(zie voorgaande)
 Context waarin dit ontstaan is: onderdrukking van arme bevolking in
Latijns-Amerika, en vraag welke doelen het onderwijs dient?
 Vb alfabetiseringsprogramma’s arme boeren
 Vb ervaring onderwijs in Guatemala
 Toepasbaar in het kunstonderwijs/de kunstagogiek? (neem de vraag
mee ifv discussie)
1. Paulo Freire en het dialogisch
model
Bankconcept van educatie
 Leerlingen zijn lege vaten, waarin leraars kennis ‘deponeren’
 Leerling is ‘onwetend’, de leraar bezit kennis
 De leraar disciplineert en de leerling wordt gedisciplineerd
 De leraar kiest de leerstof, de leerling ondergaat ze
 De leerstof is ontdaan van elke concrete betekenis voor reële situatie
waarin de leerling zich bevindt
 Bekijkt mensen niet als subjecten, maar als ‘aanpasbare’, passieve
wezens
1. Paulo Freire en het dialogisch
model
 Basis van het bankconcept van opvoeding = fout begrip van mensen als
‘objecten’, automaten, en de ontkenning van hun creatieve kracht en
dus ontologisch recht om volwaardig mens te zijn
 Biophily vs necrophily (E. Fromm, The Heart of Man, 1966, p. 41):
“while life is characterized by growth in a structured, functional
manner, the necrophilous person loves all that does not grow, all that is
mechanical. The necrophilous person is driven by the desire to
transform the organic into the inorganic, to approach life mechanically,
as if all living persons were things…Memory rather than experience;
having rather than being, is what counts. The necrophilous person can
relate to an object –a flower of a person- only if he posseses it (…) He
loves control, and in the act of controlling he kills life.”
1. Paulo Freire en het dialogisch
model
 Bankconcept van educatie past perfect in een situatie van
onderdrukking, waarin mensen opvoeden betekent hen aanpassen aan
het systeem van onderdrukking
 Kritische burgers vormen is net niét wenselijk: hoe meer leerlingen
volgepropt worden met betekenisloze kennis, hoe minder ze een
kritisch bewustzijn ontwikkelen dat hun interactie met de wereld zou
kunnen veranderen tot transformatie-agenten van deze wereld
(subjecten)
 Onderdrukten worden bekeken als ‘incompetente en luie’ mensen,
die aangepast moeten worden aan de samenleving door hun
mentaliteit te wijzigen: “integratie”, “inburgering” ,…
1. Paulo Freire en het dialogisch
model
Probleemoplossend model van educatie
 Basis: groot vertrouwen in de mens en zijn creatieve mogelijkheden
 Enkel door communicatie krijgt het leven van de mens betekenis:
‘authentiek’ denken vindt niet plaats in een ivoren toren, maar is bezig
met de vraag hoe technische kennis te verbinden met de uitdagingen in
de samenleving
 Onze opdracht als mens is om in solidariteit met anderen te leven, en
solidariteit vereist communicatie
 ‘Bevrijdende opvoeding’ is geen nieuw paradigma dat moet worden
aangeleerd, het is een praxis: reflectie over en actie in de wereld zijn
met elkaar verbonden
1. Paulo Freire en het dialogisch
model
 Bevrijdende opvoeding bestaat uit cognitieve activiteit, niet uit ‘transfer
van informatie’: het is een situatie waarin de leerstof of het onderwerp
van leren intermedieert met de betrokken actoren, de leraar en de
leerlingen: samen geven ze betekenis aan ‘iets’.
 Doorbreekt verticale patronen: leerling en leraar staat niet hiërarchisch
tegenover mekaar; de leraar is niet langer enkel diegene die les ‘geeft’,
hij wordt ook zelf onderwezen door zijn leerlingen
 Leerling en leraar zijn samen verantwoordelijk voor een proces
waarin beiden groeien
 De leraar bekijkt de leerstof niet als zijn ‘eigendom’, maar als een
object van reflectie, en dit reflectieproces wordt door leraar en
leerlingen samen gevoerd
1. Paulo Freire en het dialogisch
model
 Educatie als praktijk van vrijheid (in tegenstelling tot een praktijk van
onderdrukking en dominantie) ontkent dat de mens onafhankelijk,
geïsoleerd, ‘abstract’ van de wereld bestaat, en eveneens ontkent het dat
de wereld bestaat als een realiteit los van de mensen: de essentie is onze
verbondenheid met de wereld
 In deze relatie zijn ‘bewustzijn’ en ‘de wereld’ simultaan aanwezig:
bewustzijn gaat de wereld niet vooraf, en volgt er ook niet op:
“La conscience et le monde sont données d’un même coup: exterieur
par essence à la conscience, le monde est, par essence relatif à elle”
(Sartre, Situations, 1947, p.32)
1. Paulo Freire en het dialogisch
model
 In probleemoplossende educatie ontwikkelen mensen hun vaardigheden
om de manier waarop we bestaan in de wereld kritisch te bekijken; men
ziet de wereld niet als een statische realiteit maar als een realiteit in
(voortdurende) wording, in transformatie
 De vorm van actie die men aanneemt in de wereld is product van hoe
men zichzelf percipieert in de wereld.
 Vb ‘cultuur van het zwijgen’
 Onderdrukte mensen ‘leerden’ om passief te blijven, de situatie te
aanvaarden ‘zoals ze is’
 >< de taak van een leraar/opvoeder is hen te laten inzien dat hun
situatie niet ‘het lot’ is, of onveranderbaar is, maar ‘beperkend’ en
veranderbaar: de situatie zoals ze is als een ‘probleem’ definiëren,
in dialoog met henzelf
1. Paulo Freire en het dialogisch
model
 Probleemoplossende educatie is hoopvol
 startpunt is steeds het ‘hier en nu’, naar verleden kijken in
functie van beter begrijpen van het heden
 Probleemoplossende educatie als humanistische en bevrijdende
praxis, gaat er vanuit dat mensen in een onderdrukte situatie
moeten ‘vechten’ voor hun emancipatie; een leraar/opvoeder
kan hierin een partner zijn.
1. Paulo Freire en het dialogisch
model
Welke rol kan kunst/kunstenaar/artistiek begeleider spelen?

 Illustratie beeldende kunsten: België, artistiek concept Sara

Dykmans
http://www.wildevlechten.be/Fatima_Sultan.html

 Illustratie muziek: Ukelila, Limburg

https://demos.be/kenniscentrum/praktijk/ukelila-rimo-limburg
2. Jack Mezirow en perspectief-
transformatie
1. Inleiding

Jack Mezirow (1924-2014)

 hoogleraar volwasseneneducatie en peramente vorming,
Columbia University
 Grondlegger van ‘transformative learning’-theorie
(vakgebied volwasseneneducatie)
 Situeert zich binnen kritische pedagogiek (Frankfurther
Schüle, Paolo Freire) en pragmatisme (John Dewey, zie
volgende les)
2. Jack Mezirow en perspectief-
transformatie
2. Leren als de ontwikkeling van nieuwe
betekenisperspectieven
 4 vormen van leren van een volwassene:
 Leren hoe iets te doen
 Leren verkennen van de manier waarop iets werk, hoe passen
de losse stukken in mekaar?’
 Leren kennen van verwachtingen van anderen tegenover
mezelf, en hoe hiermee om te gaan
 Leren ontwikkelen van een zelfconcept, en waarden die voor
jezelf belangrijk zijn
2. Jack Mezirow en perspectief-
transformatie
2. Leren als de ontwikkeling van nieuwe
betekenisperspectieven
 + leren over/van betekenisperspectieven (4+1)
 Leerproces waarbij we als volwassenen stilstaan bij onze eigen,
specifieke levensgeschiedenis en hoe we deze opnieuw beleven
 We leren onszelf kritisch te verhouden tegenover de vele
culturele, psychologische vooronderstellingen die bepalen hoe
we onszelf zien, hoe we relaties met anderen aangaan, en hoe
we ons leven structuren.
2. Jack Mezirow en perspectief-
transformatie
 Betekenisperspectief =
 Structuur van culturele aannames, waarbinnen nieuwe
ervaringen worden geassimileerd
=> nieuwe ervaringen worden getransformeerd op
basis van eerdere ervaringen
 ‘Paradigma’ waarmee we onszelf en onze relaties
begrijpen
2. Jack Mezirow en perspectief-
transformatie
 Wanneer komt dit ‘leren als betekenisperspectieven’ voor?
 “Desoriënterende dillema’s” (trigger): een nieuwe gebeurtenis
kan niet meer met in onze gebruikelijke perspectieven worden
ingepast; we vinden geen ‘oplossing’ door meer van hetzelfde
te leren, door iets wat we kunnen beter te doen
 Cfr ‘levenscrisissen’ (positief of negatief)
 Vb: verlies van een job of een persoon, veranderen van
woonplaats, belangrijke ontmoetingen, behalen van een
diploma
2. Jack Mezirow en perspectief-
transformatie
 Desoriënterende dillema’s kennen geen ‘snelle
oplossingen’
 Vragen kritische analyse van de verschillende rollen die we
spelen
 Vragen dat vertrouwde aannames worden losgewrikt en nieuwe
perspectieven en engagementen worden verkend

 Deze vorm van leren = ‘groei’ in de existentiële zin

 Opeenvolgende niveaus van ‘zelfontwikkeling’
2. Jack Mezirow en perspectief-
transformatie
 Vb vrouwenbeweging
 Leidde tot brede beweging van ‘vrouwenemancipatie’
 Hoe (educatief)? Werken in kleine groepen, instensief
zelfonderzoek, meestal geen formele leider,…
 Bracht vrouwen ertoe zichzelf te zien als product van
(voorheen onaantastbare) culturele verwachtingspatronen en
voorgeschreven rollen
 Proces ‘collectieve bewustwording’= proces ontwikkeling
nieuw betekenisperspectief
 Leidde tot nieuw identiteitsgevoel, grotere autonomie en
controle over het eigen leven
2. Jack Mezirow en perspectief-
transformatie
 Vb Educatief werk Paolo Freire
 Bouwde leermateriaal op zodat in ’probleemstellende dialogen’
kon worden gewerkt
 Educatief medewerker ondersteunde dorpsbewoners bij het
bespreken van economische, culturele, sociale assumpties van
twee contrasterende afbeeldingen (vb hacienda versus lemen
hut; schoenenmaker versus rijke handelaar, etc.)
 Vaststelling: fundamentele verandering in wijze waarop de
boeren kijken naar de culturele en economische rollen die ze
als vanzelfsprekend ervaarden, daarbij horende attitudes en
waarden, en hoe naar zichzelf en hun relaties kijken.
2. Jack Mezirow en perspectief-
transformatie
 Perspectief-transformatie: kan zich voordien wanneer een
betekenisperspectief er niet langer in slaagt om anomaliën
en spanningen, eigen aan een nieuwe situatie, betekenis te
geven

 Cfr leren in het volwassen leven: ‘decentreren’ (Jerome

Bruner): werkelijkheid niet langer (uitsluitend) vanuit een
persoonlijk of lokaal perspectief benaderen
2. Jack Mezirow en perspectief-
transformatie
 Nieuw betekenisperspectief heeft dimensies van cognitie,
emotie en wil
= het vermogen om, op consistente en coherente manier
samenhang te zien tussen onszelf, onze rollen en relaties,
waardoor we ons eigen handelen richting kunnen geven
 Cognitie: het vermogen om deze samenhang te zien
 Emotie: gevoelens worden op existentiële wijze geïnterpreteerd
(en niet louter intellectueel, als ‘van op afstand’ kijkend)
 Wil: implementatie vergt pogingen, testen van rollen, leren van
competenties, bereidheid om eventueel tijdelijke minder
bevredigende oplossingen te accepteren
2. Jack Mezirow en perspectief-
transformatie
 Kenmerk 1: iemand kan beslissen om niet te handelen (!)
 Het is het kiezen zelf, het beslissen op zich dat cruciaal is
voor iemands persoonlijke ontwikkeling

 Kenmerk 2: groei in betekenisperspectieven is onomkeerbaar

 Een nieuw betekenisperspectief verwerven houdt in dat je
niet meer kan terugkeren naar het vorige (existentiële
dimensie)
2. Jack Mezirow en perspectief-
transformatie
3. Rol educatieve ondersteuning?
 Zich eigen maken van nieuw betekenisperspectief is afhankelijk
van verbondenheid met anderen, met wie het nieuwe
perspectief wordt gedeeld
 Faciliteren leergemeenschappen, ondersteunen sociale
verbanden

 Het verwerven van nodige vaardigheden en kennis om ‘anders’

te kunnen kijken is cruciaal
 Informerende en trainende rol

 Zelfvertrouwen dat nodig is voor perspectieftransformatie, komt

tot stand op absis van groeiend competentie-gevoel
 Creëren ondersteund sociaal klimaat (oefenen zonder risico’s)
2. Jack Mezirow en perspectief-
transformatie
 Valkuil educatieve ondersteuning:
 Te grote focus op effectieve gedragsverandering
 Het gaat niet enkel om gedragsverandering, het gaat om een
proces van bewustwording, en een effectieve keuze maken of
beslissing nemen (ookal impliceert dit niet-handelen)
2. Jack Mezirow en perspectief-
transformatie
Welke rol kan kunst/kunstenaar/artistiek begeleider
spelen? (discussie)
 https://newprairiepress.org/cgi/viewcontent.cgi?referer=htt
ps://www.google.com/&httpsredir=1&article=2440&conte
xt=aerc