Hidroloji 4.

bölüm

SIZMA
SIZMA

Akış : run-off :R
 SIZMA nedir ?

Yeryüzüne düşen yağışların bir kısmı ;

yerçekimi,
kapiler (KILCALLIK)
ve
moleküler gerilmeler etkisiyle
zeminin içine süzülür, bu olaya sızma denir.
Zemine sızan su, önce zemin nemini artırır ve yüzey altı akışını meydana getirir.

Suyun diğer kısmı da derinlere sızarak yeraltı suyuna karışır.

 SIZMA

Sızma;

• Yüzeysel akış miktarı kaybına neden olur.

• Zemin nemini artırır.
• Yüzey altı akışını meydana getirir.
• Yeraltı suyuna karışarak (percolation) yeraltı suyu kaynağını oluşturur.
Perkolasyon: derinlere sızma
Yağış bir yere düştüğünde; çok küçük bir kısmı önce üst taraftaki ince zemin tabakası
tarafından emilir.

Böylece daha önceki kuru (yağışsız) zamanlarda ortaya çıkan zemin nemi eksikliğinin
giderilmesine başlanır.

İşte yüzeydeki tabakanın içine girerek, derinlere doğru hareket edebilen suyun
hidrolojik çevrimden ayrılma sürecine sızma adı verilir.
Sızan su
önce zemin nemini artırır ve yüzey altı akışını meydana getirir,
geriye kalanı da derinlere sızarak (perkolasyon) yer altı suyuna karışır.

Yüzey akışı Yüzeyaltı akışı

Sızan su daha sonra,
Zemin içine giren suların yerçekimi kuvveti ile jeolojik kayaçların boşluk ve
çatlaklardan aşağılara çekilerek, sızma sonrasında yer altı suyu hazneleri
meydana gelir.
Yağış sırasında zemine sızacak su miktarının bulunması gerekir.

SIZMA = YAĞIŞ - AKIŞ

Sızabilen suyun miktarı = f (fonksiyonudur)

f(x) = zemin türünün,

zemin geçirgenliğinin,
zemin neminin,
yüzey örtüsünün,
dere sıklığının,
yer altı su seviyesinin,
yağış şiddeti ve miktarının)
fonksiyonudur .
 Çakıl kum silt kil

Sızma hesaplarının yapılmasında;

sadece yağış ve akış büyüklüklerinin değil,
yüzey jeolojik kayaç türlerinin ve yapılarının da göz önünde tutulması gereklidir.
 sızma miktarları

loam Kumlu toprak/gevşek toprak/balçık

Zemin, genel olarak, geçirimli ve alt tarafta bulunan geçirimsiz
tabakalardan meydana gelir.
SIZMA KAPASİTESİ

Belirli şartlar altında ;

birim zamanda
zemine sızabilecek maksimum su miktarına sızma
kapasitesi denir.
sızma
Sızma kapasitesi çeşitli etkenlere bağlıdır.

Sızma kapasitesini etkileyen parametreler:

Zemin dane büyüklüğü ve geçirimliliği (artırır)

Başlangıç nemi (azaltır)
Bitki örtüsü ve organik maddeler [yüzeysel akışı
engeller-suyun zemine girmesini kolaylaştırır-yağmur
danelerinin zemini sıkıştırmasına engel olur....](artırır)
Zemin yüzeyinin durumu (çok ince taneler; sodyum karbonat
ve kalsiyum karbonat (azaltır)
Zeminde hava birikintileri bulunması (azaltır)
Toprağın işlenme şeklide sızmayı etkiler.(+/-)
Çıplak arazide sızma kapasitesi 0,25-25 mm/saat arasında değişen
değerler alabilir.

Bitki örtüsünün varlığı bu değerleri 3-7 katına çıkarır.

Kum
compacted soil : sıkıştırılmış zemin
Siltli bitkisel toprak
sızma
 Sızmanın Ölçülmesi
Arazide sızma kapasitesinin ölçülmesi için halka infiltrometre kullanılır.

Çapı 30 cm olan içi boş bir boru toprağa 60 cm çakılır ve içi su ile doldurulur.

Su seviyesini sabit tutmak için eklenmesi gereken su yüksekliği sızma kapasitesini

verir.
Bu düzenek toprağa yaklaşık yarım metre
çakılır ve su seviyesini sabit tutmak için
verilen ilave su hacimleri zamana karşı not
edilir.
 infiltrometre

Sızma kapasitesi
 Zaman (dakika) Eklenen su yükekliği (mm)
0 0
2 2,89
5 6,84
10 12,19
20 20
30 25,99
60 34,77
90 40,28
150 47,77

sızma kapasitesi
Zaman (dakika) Eklenen su yükekliği (mm) Δt (SAAT) ΔF(MM) f=(ΔF/Δt) mm/saat
0 0
2 2,89 0,033333333 2,89 86,7
5 6,84 0,05 3,95 79
10 12,19 0,083333333 5,35 64,2
20 20 0,166666667 7,81 46,86
30 25,99 0,166666667 5,99 35,94
60 34,77 0,5 8,78 17,56
90 40,28 0,5 5,51 11,02
150 47,77 1 7,49 7,49
 sızma kapasitesi
Zaman (saat) f=(ΔF/Δt) mm/saat f-fc ln(f-fc)
0 8,01
0,033333333 86,7 79,2 4,371976299
0,083333333 79 71,5 4,26969745
0,166666667 64,2 56,7 4,037774211
0,333333333 46,86 39,36 3,672750072
0,5 35,94 28,44 3,347796605
1 17,56 10,06 2,308567165
1,5 11,02 3,52 1,25846099
 

Doğrunun eğimi bize K vermektedir. K=2,01

Deneme süresince kaptaki su azalması sürekli gözlenerek gerekli miktarlarda
su ilavesi yapılmalıdır. Elde edilen okuma değerleri bir çizelgeye kaydedilir.
infiltrometre
 Son zamanlarda gelişen teknoloji ile birlikte sızma ölçmeleri için radyoaktif izleyiciler
kullanılmaktadır.
 Standard sızma eğrisi

yağış sırasında sızma kapasitesinin zamanla değişimini gösterir.

(birim zamanda
zemine sızabilecek maksimum su miktarına sızma kapasitesi idi.)
Standard sızma eğrisi, yağış sırasında sızma kapasitesinin zamanla
değişimini gösterir.

Tabii bir havzada (veya bir infiltrometrede) şiddetli bir yağış sırasında ölçülen
yağışlardan akışları çıkararak elde edilen Standard sızma eğrisine tipik bir örnek
görülmektedir.

Sızma kapasitesi eğrisi

Akış
 Akış Akış

Sızma

Yağış devam ettikçe, sızma kapasitesi azalır, bunun nedenleri ;

zemin neminin artması ,
kil tanelerinin şişerek zeminin boşluklarını tıkaması ,
su ile birlikte katı tanelerin zemin boşluklarına girmesi ,
zeminin ve yüzeyin özelliklerinin değişmesi (yağmur damlalarının darbelerinin zemini
sıkıştırması)
olabilir.

Zemin yüzeyinin bitki örtüsüyle kaplı olması halinde sızma kapasitesindeki azalma daha
küçük olur.
Horton Standard sızma eğrisi için genel bir denklem ileri sürmüştür.
Horton denklemi

Akış

 f - yağışın başlamasından sonra t anındaki sızma kapasitesi,

 fo - yağışın başlangıcındaki sızma kapasitesi,
 fc - yağışın sonunda ulaşılacak sızma kapasitesi.

fo, fc ve k değerleri zemin cinsine ve bitki örtüsüne göre değişir.

Yağışın başlangıcından (t) süre sonraki toplam sızma yüksekliği yukarıdaki f
denklemin 0’dan t’ye kadar integrali alınarak bulunur.

(F) toplam sızma yüksekliğidir.

Horton’ Equation
 Sızma Hızı

Sızma hızı, bir yağış sırasında birim zamanda zemine

gerçekten giren su miktarıdır.

(Sızma kapasitesi ise belli şartlar altında birim zamanda zemine sızabilecek maksimum su
miktarı idi)
SIZMA TANIMLARI

Zeminin sızma kapasitesinden başlayarak, her an alabileceği sızma

oranına sızma şiddeti denir.

Yağış yüksekliğine benzer olarak,

birim zamanda,
birim alandan
zemin altına geçen su miktarına sızma şiddeti adı verilir.
Sızma şiddetinin bir t anındaki değeri st ,
aynı zamanlı yağış şiddeti (i)
ile karşılaştırılması sonucu zeminin doygun olmaması durumunda
aşağıdaki mantık ilişkilerini yazmak mümkündür.
Yağış şiddeti

sızma şiddeti
Bu mantık ilişkilerinden ilkinde yani;
AKIŞ
Yağış şiddeti > sızma şiddeti İSE;

(yağış şiddeti-sızma şiddeti) miktarı kadar yüzeysel akış meydana

gelir.

Bu durumun uzun süre devam etmesi durumunda zemin

tamamen dolar.
Belirli bir zaman sonra tüm yağış buharlaşma kayıpları çıktıktan
sonra akışa geçer.
Yağış şiddeti (i) > Sızma Kapasitesi (f) ise;

Sızma Hızı = Sızma Kapasitesi

Yağış şiddetinin (i) , sızma kapasitesinden (f) büyük olması halinde ;
sızma hızı, sızma kapasitesine eşit olur.

Yağış şiddeti (i) < Sızma Kapasitesi (f) ise;

Sızma Hızı = Yağış Şiddeti

Yağış şiddeti(i), sızma kapasitesinden (f) küçük ise;

sızma ancak yağış şiddeti kadar olabilir.
Yağış şiddeti (i) > Sızma Kapasitesi (f) ise;

Sızma Hızı = Sızma Kapasitesi

Yağış şiddeti (i) < Sızma Kapasitesi (f) ise;

Sızma Hızı = Yağış Şiddeti

Bu nedenle Standard sızma eğrisini;
bütün yağış süresince yağış şiddetinin sızma kapasitesinden büyük
kaldığı şiddetli yağışların kayıtlarından elde etmek gerekir.

[yağış şiddetinin i > sızma kapasitesi st ]

Bütün yağış boyunca, İ > st
yağış şiddetinin, sızma kapasitesinden büyük olması halinde
herhangi bir andaki sızma kapasitesi, standart sızma eğrisinden
okunabilir.
Yağış şiddetinin;
yağış başlangıcında bir süre için sızma kapasitesinden küçük olup daha
sonra sızma kapasitesinin üstüne çıkması halinde, şekildeki gibi, yağış
şiddetinin sızma kapasitesini aştığı bölgede ( t>t0 ) sızma hızının
belirlenmesi güç olur.

t0 ????????
 Bir düzeltme
yapılmasına ihtiyaç
vardır.

KAYDIRILMIŞ
STANDART SIZMA
EĞRİSİ ÇİZİLİR.

t0

Daha az su sızar
Zemin nemindeki artış da az olur.

to dan sonra sızma hızı , standart

sızma eğrisinden daha fazla olur.
 Sızma indisleri
Yağış sırasında ortalama sızma miktarını gösteren indislere
sızma indisi denir.
Sızma indisleri
Nispeten küçük ve homojen bölgelerde akış miktarını hesaplamak için,
standart sızma eğrilerine göre belirlenen sızma miktarını yağıştan çıkartmak yoluna
gidilebilir.

Yüzeysel Akış = Yağış - Sızma

 Ancak, bölgede yağış şiddeti ve sızma kapasitesi yerden yere değişiyorsa
standart sızma eğrisini elde etmek kolay olmaz, bunun yerine yağış
sırasındaki ortalama sızma miktarını gösteren sızma indisleri kullanılır.
FARKLI FARKLI BÖLGELER MEVCUT

Böylece büyük havzalarda, yağış boyunca sızma kapasitesinin ortalama bir değerde
sabit kaldığı kabul edilir, bu değere sızma indisi denir.
İki tür sızma indisi vardır.

1)φ İndisi (fi indisi)

2)W İndisi (dabılyu indisi)
Φ (fi) İndisi:

Hiyetograf üzerinde çizilen yatay doğrunun üzerinde kalan alan

toplam akış yüksekliğine eşit olmalıdır.

Çizilen yatay doğrunun ordinatı φ (fi) ‘dir.

Yağış şiddeti, φ değerinden büyük olunca; aradaki fark yüzeysel

akışı gösterir.
Yağış hiyetografı

R akış

φ
F Sızma
zaman
  index
mm/saat

saat

Yağış boyunca sızma kapasitesinin ortalama bir değerde sabit kaldığı

kabul edilir.

Sızma Hacmi = Toplam YAĞIŞ HACMİ - Akış hacmi

W indisi

Denge denkleminden elde edilen bir ifade ile hesaplama yoluna

gidilir.

P : Yağış yüksekliğini,
R : Akış yüksekliğini,
S : Yüzeysel biriktirme yüksekliğini,
tp : Yağış şiddetinin sızma kapasitesinden büyük olduğu süreyi
…………………………………………………………………..göstermek üzere ;

W indisi şöyle tanımlanır.

 Sızma İndisleri (φ, W)

• Yüzeysel biriktirmeyi içerdiğinden φ indisinin değeri W

indisinden büyüktür. (φ>W)

• Yağış şiddetli ve uzun süreli ise iki indis birbirine eşittir.

• W indisi hesabında (S) yüzeysel biriktirme yüksekliğinin

belirlenmesi pratikte zordur.(Bu değer genellikle 10-50 mm arasında değişir.)

• İndisler gerçek sızma miktarını değil potansiyel sızma miktarını

gösterir.
ARA
Soru. 6 saat süren bir fırtına sırasında yağış miktarı aşağıdaki gibidir.
Bu fırtınalı yağış sırasındaki dolaysız akış (Toplam akış-taban akışı) yüksekliğini 2
cm olarak hesaplandığına göre göre φ indisini hesaplayınız.

Yani sadece yağıştan dolayı meydana gelen akış

Sorumuz :6 saat süren bir fırtına sırasında yağış miktarı aşağıdaki gibidir.
Bu fırtınalı yağış sırasındaki dolaysız akış (Toplam akış-taban akışı) yüksekliğini 2 cm olarak
hesaplandığına göre göre φ indisini hesaplayınız.

Toplam yağış 5 cm. dir.

Sızma = Yağış – Akış

Sızma=5-2=3 cm.

φ indisi hiyetograftan deneme yanılma yaklaşımı ile bulunur.

Akış ;
Ya da; Toplam sızma yüksekliğinden hesaplanır.
f  f c  ( f o  f c )e  kt
Saat Yağış yüksekliği (mm) yağış şiddeti
saat Yağış farkı (i)
0-1 6 6
1 6
1-2 4 4
2 10
3 15 2-3 5 5

4 18 3-4 3 3

5 24,5 4-5 6,5 6,5

6 26,5 5-6 2 2
7 28 6-7 1,5 1,5
8 29 7-8 1 1
C Sızma eğrisi çizimi

Sızma hızı değerleri

2 2
Sızma hızı
e. Akış yüksekliği
f. φ indisi
 P : Yağış yüksekliğini,
W indisi; R : Akış yüksekliğini,
S : Yüzeysel biriktirme yüksekliğini,
tp : Yağış şiddetinin sızma kapasitesinden
büyük olduğu süreyi (i> )

5 SAAT
Teşekkürler,
T = 0 için f=5,50 mm
t=1 için f=4,03 mm
t=2 için f=3,06 mm
t=3 için f=2,42 mm
.
..
..
Toplam Akış =7,10 mm idi,
Toplam AKIŞI Şekilden ;