DI TRUYỀN VI KHUẨN

VÀ ỨNG DỤNG
 MỤC TIÊU
1. Trình bày được các cơ chế vận chuyển di
truyền ở vi khuẩn.
2. Trình bày được các cơ chế di truyền tính
kháng thuốc ở vi khuẩn.
 ĐẠI CƯƠNG
Di truyền là sự duy trì các đặc điểm qua
nhiều thế hệ.
Cơ sở vật chất của di truyền là nhiễm sắc
thể.
 SỰ VẬN CHUYỂN DI TRUYỀN
Ở VI SINH VẬT
Vi khuẩn vận chuyển những yếu tố di
truyền qua ba cơ chế:
- Biến nạp
- Tải nạp
- Tiếp hợp
 Biến nạp (Transformation)
Biến nạp là sự vận chuyển ADN hòa tan
của nhiễm sắc thể từ vi khuẩn cho sang vi
khuẩn nhận.
Khi tế bào vi khuẩn bị phá vỡ (ly giải),
ADN dạng vòng tròn của chúng thoát ra
môi trường thành các đoạn thẳng với chiều
dài khác nhau, có khả năng gây biến nạp
cho các tế bào khác.
 Biến nạp (Transformation)
Trong biến nạp, tế bào nhận phải ở trạng
thái sinh lý đặc biệt được gọi là trạng thái
khả nạp.
Trạng thái khả nạp xuất hiện trong một giai
đoạn nhất định của quá trình phát triển của
tế bào vào lúc tế bào đang tổng hợp vách.
 Biến nạp (Transformation)
Sau khi xâm nhập, phân tử ADN sợi kép bị
một endonuclease cắt ở màng tế bào thành
đoạn ngắn sợi đơn và đi vào nguyên tương.
Đoạn ADN sợi đơn kết đôi với ADN của tế
bào nhận ở đoạn tương đồng rồi tái tổ hợp;
 ADN biến nạp kết hợp vào nhiễm sắc
thể của tế bào nhận.
 Biến nạp (Transformation)
Nhiễm sắc thể tái tổ hợp là phân tử ADN
sợi kép của tế bào nhận trong đó một đoạn
ngắn của một sợi được thay thế bằng một
đoạn ADN của tế bào cho.
 Ý nghĩa của sự biến nạp
Sự biến nạp cho phép kết hợp ADN vào
nhiễm sắc thể vi khuẩn.
 Tải nạp (Transduction)
Tải nạp là sự vận chuyển ADN từ vi khuẩn
cho đến vi khuẩn nhận nhờ phage.
Tải nạp chung: phage có thể mang bất kỳ
gen nào của vi khuẩn cho sang vi khuẩn
nhận.
Tải nạp đặc hiệu: một phage nhất định chỉ
mang được một số gen nhất định của vi
khuẩn cho sang vi khuẩn nhận.
 Ý nghĩa của sự tải nạp
Xác định những gen rất gần nhau ở nhiễm
sắc thể.
Xác định khoảng cách và vị trí giữa các gen.
 Ý nghĩa của sự tải nạp
Trong tự nhiên sự tải nạp giữ một vai trò có
ý nghĩa trong lây lan các Plasmid kháng
thuốc ở vi khuẩn gram dương như plasmid
penicillinase ở tụ cầu.
Ngòai ra, prophage có thể đem lại cho vi
khuẩn một số tính chất đặc biệt quan trọng.
Ví dụ prophage β ở trực khuẩn bạch hầu.
 Tiếp hợp
Tiếp hợp là hiện tượng vận chuyển những
yếu tố di truyền từ vi khuẩn cho (đực) sang
vi khuẩn nhận (cái) khi hai vi khuẩn tiếp
xúc với nhau.
 Tiếp hợp
Hiện tượng tiếp hợp liên quan đến nhân tố
sinh sản F.
F là một Plasmid.
Tế bào chứa F là tế bào đực (F+), đóng vai
trò tế bào cho.
Tế bào không chứa F là tế bào cái (F-), đóng
vai trò tế bào nhận.
 Tiếp hợp
Trong các tế bào F+ nhân tố F tạo nên một
lực đặc biệt gọi là lực tiếp hợp.
 xảy ra sự tiếp hợp giữa các vi khuẩn.
Tiếp hợp thường xảy ra giữa những vi
khuẩn cùng loài nhưng cũng có thể xảy ra
giữa những vi khuẩn khác loài nhưng tần số
tái tổ hợp thấp.
 Ý nghĩa của sự tiếp hợp
Tạo nên những vi khuẩn phối hợp nhiều đột
biến khác nhau, giúp khảo sát sinh lý và di
truyền vi khuẩn.
Dựa vào kỹ thuật tiếp hợp ngắt quãng
người ta thiết lập bản đồ nhiễm sắc thể của
vi khuẩn.
 Ý nghĩa của sự tiếp hợp
Trong tự nhiên sự tiếp hợp giữ một vai trò
đáng kể trong biến dị của vi khuẩn đặc biệt
trong lây lan tính kháng thuốc giữa các vi
khuẩn Gram âm.
 DI TRUYỀN
VỀ TÍNH KHÁNG THUỐC
Các vi khuẩn kháng thuốc được tìm thấy
khắp nơi kể cả những nơi chưa bao giờ sử
dụng kháng sinh.
Sự hình thành tính kháng thuốc ở vi sinh
vật là do sự biến đổi gen ở nhiễm sắc thể
hoặc do tiếp nhận plasmid kháng thuốc.
 DI TRUYỀN
VỀ TÍNH KHÁNG THUỐC
Vi khuẩn trở nên kháng thuốc qua 4 cơ chế:
◦Đột biến
◦Tái tổ hợp
◦Thu hoạch plasmid kháng thuốc
◦Thu hoạch transposon.
 Đột biến kháng thuốc
Nhiều thí nghiệm đã chứng minh tính
kháng thuốc phát sinh do đột biến.
Như vậy tính kháng thuốc liên hệ đến sự
biến đổi gen ở nhiễm sắc thể và có thể di
truyền cho các thế hệ sau.
Sự đột biến xảy ra với tần suất 10-9 - 10-5.
 Đột biến kháng thuốc
Trong tính kháng thuốc, kháng sinh giữ vai
trò chọn lọc chứ không phải vai trò chỉ đạo.
Việc sử dụng rộng rãi kháng sinh làm phát
triển nhanh chóng các vi khuẩn kháng
thuốc bằng cách giết chết các vi khuẩn
nhạy cảm, tạo điều kiện cho vi khuẩn
kháng thuốc phát sinh do đột biến chiếm ưu
thế.
 Sự tái tổ hợp
Khi một đột biến kháng thuốc xuất hiện ở
một quần thể vi khuẩn thì vi khuẩn kháng
thuốc có thể vận chuyển gen kháng thuốc
đến các vi khuẩn nhạy cảm theo một trong
3 cơ chế vận chuyển di truyền: biến nạp, tải
nạp và tiếp hợp tùy theo loài vi khuẩn.
 Sự tái tổ hợp
Sự tái tổ hợp giữa 2 vi khuẩn, mỗi vi khuẩn
kháng một kháng sinh làm xuất hiện những
vi khuẩn kháng với cả 2 loại kháng sinh.
Trong tự nhiên, sự vận chuyển gen kháng
thuốc trong tải nạp và tiếp hợp xảy ra với
một tần suất thấp khoảng 10-5.
 Thu hoạch plasmid kháng thuốc
Hai cơ chế kháng thuốc trên liên quan đến
gen kháng thuốc nằm ở trên nhiễm sắc thể.
Ở đây tính kháng thuốc liên hệ đến plasmid
nằm ngoài nhiễm sắc thể.
Plasmid kháng thuốc được vận chuyển theo
những cơ chế khác nhau tùy theo vi khuẩn
Gram dương hoặc vi khuẩn Gram âm.
Plasmid kháng thuốc ở vi khuẩn Gram âm
Nhân tố chịu trách nhiệm về tính kháng
nhiều thuốc là một plasmid kháng thuốc goi
là nhân tố R.
Nhân tố R điển hình là một plasmid lớn
với 2 phần, chức năng riêng biệt.
Plasmid kháng thuốc ở vi khuẩn Gram âm
Phần thứ nhất RTF gọi là nhân tố vận
chuyển đề kháng, chứa những gen của sự tự
sao chép và của sự tiếp hợp.
Phần kia nhỏ hơn là quyết định đề kháng,
kích thước rất thay đổi và chứa gen kháng
thuốc và quyết định đề kháng thông thường
tạo nên một đơn vị.
Plasmid kháng thuốc ở vi khuẩn Gram âm
Nhân tố R thường tái tổ hợp với nhau làm
phát sinh những tổ hợp mới về kháng
thuốc.
Nhân tố R lây truyền trong vi khuẩn qua
tiếp xúc nên tính kháng thuốc lan tràn trong
một quần thể vi khuẩn nhạy cảm như một
bệnh truyền nhiễm.
 Plasmid kháng thuốc
ở vi khuẩn Gram dương
Plasmid ở vi khuẩn Gram dương không thể
vận chuyển bằng tiếp hợp mà bằng tải nạp
qua trung gian của phage.
Phần lớn những chủng tụ cầu kháng
penicillin đều mang plasmid penicillinase.
 Thu hoạch transposon
Transposon còn gọi là gen nhảy là những
đoạn AND.
Kích thước nhỏ chứa một hay nhiều gen có
hai đầu tận cùng là những chuổi nucleotid
giống nhau nhưng ngược chiều nhau.
 Thu hoạch transposon
Transposon có thể nhảy từ plasmid vào
nhiễm sắc thể hoặc từ nhiễm sắc thể vào
plasmid hoặc từ plasmid đến plasmid.
Tất cả mọi gen trong đó có gen kháng
thuốc có thể nằm trên transposon.
 Thu hoạch transposon
Một số transposon kháng kháng sinh như:
oTn3 mang gen kháng ampicillin
oTn5 mang gen kháng kanamycin
oTn10 mang gen kháng tetracyclin
oTn4 mang gen kháng ba kháng sinh
ampicillin, streptomycin và sulfamit.