BOTANIKA DHE DEGET E SAJA

Botanika- shkenca mbi bimet

Morfologjia e bimëve studion ndërtimin e jashtëm të bimëve (nga greq.
Morphe – formë dhe logos – shkencë), formën e organeve të veçanta si dhe
metamorfozën e organeve bimore.
Anatomia e bimëve (nga greq. Anatome – prerje) studion ndërtimin anatomik
të bimëve. Në kuadër të anatomisë : citologjia, histologjia dhe organografia.
Fiziologjia e bimëve studion proceset jetësore që ndodhin në bimët e gjalla si
rritja, zhvillimi, të ushqyerit, frymëmarrja etj.
Sistematika (taksonomia) e bimëve studion ngjashmërinë, dallimet dhe
lidhjet gjinore të bimëve dhe në bazë të prejardhjes dhe ngjashmërisë i
klasifikon bimët në grupe bimore ose sisteme.
Gjeobotanika është degë e botanikës që studion ligjshmëritë e përhapjes së
llojeve bimore në tokë. ekologjia e bimëve, fitocenologjia, fitogjeografia
Paleobotanika është shkencë që studion bimët fosile në periudha të ndryshme
gjeologjike.
Ekologjia e bimeve
Gjenetika e bimeve- ligjet e trashegimis dhe ndryshueshmerise se bimeve
 BIOLOGJIA E QELIZES
Historik i shkurtër i studimit të qelizës
•Zbulimi i qelizës – i lidhur me zbulimin e mikroskopit
•Huku i pari (1665) – duke vërejt qelizat e tapës –
celula
•Malpigu, Greji, Levenhuku – vërejtën qeliza – murin
qelizor.
•Shlajden dhe Shvan – te gjitha indet e bimëve dhe
kafshëve janë te përbëra nga qelizat.
•Sipas kësaj teorie Qeliza është njësia strukturore baz ë
e te gjitha gjallesave.
•Sot me studimin e qelizës - Citologjia
•Struktura (ndërtimi) e qelizës
•Qeliza- njesi themelore, funksionale…
•Qelizat – përmasa mikroskopike (10 – 100 m.micron)
•Bacterium pneumococcum 0,2-5 mili micron
•Mikroni 1/1000 e mm
 Forma dhe madhësia e qelizës

•-Qelizat bimore kanë forma të ndryshme.

•-Elipse, topi, cilindrike, prizme, kubi etj
•-Megjithat qelizat – parenkimore dhe
prozenkimore
•-Qelizat – të imëta dhe vërehen vetem me
mikroskop
•-Bakteri Micrococcus albus – 0.7 nm
•-Caulerpa –mbi 30cm,
•Prozenkimore- Canabis sativa 30 mm),
Urtica dioica (80 mm
•Enet qumshtore – 32 cm
•- Gjethi i mollës – 50 milion qeliza
-
NDERTIMI I QELIZES BIMORE

Qeliza- nga dy komponent:

- paraplasti (muri qelizor dhe vakuola)
-protoplasti (Citoplazma dhe të gjitha organelet qelizore)
Bërthama
Kloroplasti
Mitokondria
Ribosomet
R.E.
Diktiozomet
•Të qelizat e reja brendinë e mbushë citoplazma
•Të qelizat e diferencuara në qendër – vakuola
•Të kërpudhat jargore (Myxophyta) – qelizat pa
muri qelizor – gjimnoplaste
•Qelizat – të lidhura midis tyre më petëzën e
mesme.
Ndërtimi i qelizës bimore
Ndërtimi i qelizës shtazore
 Dallimi midis qelizës bimore dhe
shtazore
1. Qeliza bimore

2. Qeliza shtazore
Dallimi
Qeliza
Dallimi
 Citoplazma
•Përbënë masën kryesore të qelizës – e tejdukshme –
veshtullore
•Përbëhet nga matriksi citoplazmatik ose hialoplazma dhe
nga organelet (organoidet) qelizore te zhytura në të. si:
•Berthama
•Rrjeta endoplazmatike granulare (kokërrzore)–
ergastoplazma
•Rrjeta endoplazmatike agranulare (e lemuar)
Ribosomet, aparati i Golgjit, mitokondritë,
plastidet (kloroplastet, kromoplaste, leukoplastet),
lizozomet, etj.
•qelizat e gjalla plazmolizohen dhe deplazmolizohen
•plazmoliza – del uji nga qeliza
•deplazmoliza – qeliza kthehet në gjendje fillestare
•tretësirë e tillë ; 5% sakarozë, 5% NaCl etj. Qe nuk e mbysin
qelizën
•Është zbuluar më vonë së organelet tjera.
•Është masë viskoze e tejdukshme
•Membrana që mbështjellë citoplazmën –
plazmalema
•Membrane që mbështjellë vakuolën – tonoplast
•Trashësia e këtyre membranave matet me
Angstrem 1/10.000 pjesë e nm.
•Citoplazma pa organele qelizore – hialoplazma
qelizat e gjalla plazmolizohen dhe deplazmolizohen
plazmoliza – del uji nga qeliza

deplazmoliza – qeliza këthehet në gjendje fillestare

tretësirë e tillë ; 5% sakarozë, 5% NaCl etj. Qe nuk e
mbysin qelizën
•Përbërja kimike e citoplazmës
•elementet kimike – C,O,H,N,S,P, Tri elementet e para – 75%
•Të gjitha së bashku – 95% - elemente biogjene
•Në sasi më të vogla – K,Ca, Mg, Fe – të domosdoshme
•Pa - Mg – nuk sintetizohet klorofili
•Fe- hemoglobine
•Prej komponimeve organike proteina - 50%
•Proteinat – të thjeshta (albuminat, globulinat, prolaminat)
•Të përbëra (proteide) – glukoproteide, lipoproteide, kromoproteide (pigmente)
•edhe karbohidrate, lipidet enzime, hormone etj.
 VETIT FIZIKE TE CITOPLAZMES

•Në aspektin fiziko-kimik citoplazma – veti të koloideve

hidrofile
•Kur citopl. i lidh mol e ujit – gjendje SOL
•Kur citopl. Largon mol. e ujit – gjendje GEL (kokrrat e
polenit etj)
•Këtë e mundëson – ngarkesa elektrike e molekules se
koloideve dhe ujit(+ dhe -)
•Fig. 4. Molekula e ujit H2O
 Lëvizja e citoplazmës
•Të qelizat pa muri qelizor citoplazma bënë tri lloje
lëvizjesh
•Ameboike të kërpudhat jargore (pseudopode)
•Metabolike – duke ndryshuar formën e protoplastit
(algat njëqelizore)
•Më kërbaç – citoplazma formon kërbaç (disa
bakterie)
•Të qelizat më muri qelizor:
•Lëvizje rrethore (Elodea, Vallisneria)
•Lëvizja rrjedhëse (cirkulatore)
•Fig. 5. lëvizja e citoplazmës
Levizje ameboike
 Bërthama (nukleusi,caryon)

•Mbështillet- cipa bërthamore dy shtresore, -

•Pore
•Në brendi lëngu bërthamor (kariolimfa-
karioplazma)
•Kromatina ( kroma – ngjyrë) dhe bërthamëzat- të
zhytura në lëngun bërthamor.
•Bërthamëza ( nukleola – ) – një e me shumë.
•Bërthama – pjesa më e rëndësishme e qelizës
•është qendër e kontrollit dhe mbikëqyrëse e
metabolizmit qelizor.
•Nga kromatina - krijohen kromozomet.
 1
2
3

7
Ndërtimi i bërthamës
 Acidet nukleike

•Acidet nukleike -makromolekula me peshë molekulare nga

10.000 deri në disa million Dalton.
•- ADN dhe ARN.
•-ADN – bartës i informacionit gjenetik
•Gjendet në kromozome të bërthamës, mitokondrie, kloroplaste,
të prokariotet dhe viruset.
•Në shumë viruse ARN-ja -në vend të AND-së - bartës i
informacionit gjenetik.
•Acidet nukleike - nga nukleotidet.
•Nukleotidi - një bazë purine (adeninë, guaninë) ose pirimidine
(timinë, uracil dhe citozinë), nga një pentozë (ribozë ose
dezoksiribozë) dhe një mbetje e acidit fosforik.
•Mononukleotidet bashkohen duke formuar një zingjir
polinukleotidik.
Cdo nukleotid: nga 1 baze azotike, 1
AND: 1 baze,De-ribosa, ac. Fosfat.
pentoze & ac. fosforik

AND- nukleotide me baza purine

1 mononukleotid

AND nukleotide me baza pirimidine

Struktura e ADN-së
•Molekula e ADN-së -nga shumë mononucleotide -një zingjir të dyfishtë.
Bashkimi I zingjirve - lidhjes hidrogjenore të bazave azotike.
•Lidhjet hidrogjenore - dyfishore në mes adeninës dhe timines dhe trefishe
midis guanines dhe citozinës.
•Sasia e adeninës - e barabartë më atë të timinës, kurse e guanines më
sasinë e citozinës.
•Para ndarjës qelizore sasia e ADN-së duhet të dyfishohet.
•Vetëdyfishimi i ADN-së - modelit gjysmë konservues.
•Fillimisht fillon despiralizimi i vargjeve polinukleotidike.
•Zingjirët e lire - shabllone për krijimin e dy zingjirëve të rinj.
•Bashkimi I dy nukleotideve të reja për të formuar vargun e ri polinukleotidik -
enzimit ADN-polimeraza e cila vepron -5’-3’.
•Vargu i ri - parimit të komplementaritetit.
•Sipas këtij parimi timin nukleotidi I vargut prindor - bashkohet vetëm më
adenine nukleotidin, kurse guanine nukleotidi – citozinë nukleotidin.
•Kështu formohen dy molekula të reja identike me molekulën prindore.
Modelin strukturor të ADN - Uatson dhe Krik.
 1
nukleot
 Struktura e acidit ribonukleik
(ARN)

•Për dallim nga molekula e ADN-së molekula e ARN-së

është - nga një zingjir.
•Në molekulën e ARN-së në vend të bazës timin është
uracili, në vend të sheqerit de-ribosë -ribosë.
•Dallojmë ARNm, ARNt dhe ARNr
•ARNm kopjon informacionin gjenetik nga ADN-ja dhe e
dërgon në ribosome. Përbën 5% të gjithë ARN-së.
•ARNt -10% të gjithë ARN-së, -funksion bartjen e a.a n ë
Ribosome .
•ARNr pjesë përbërëse të ribozomeve dhe përbënë
85% të të gjithë ARN-së.
ARN -ndërtimi
 KROMOZOMET

•Kromozomet - formacione bërthamore - kromatina.

•Janë quajtur kështu - ngjyrosen (kroma-ngjyrë,
soma- trup).
•Më së miri dallohen -profazës dhe metafazës.
•Numri i kromozomeve -konstant dhe specifik për
llojin.
•Numri i kromozomeve është çift më përjashtim të
prokarioteve dhe disa eukariot heteroploid.
•Numri konstant i kromozomeve në qeliza -si diploidi
(2n),
•Ne qelizat seksuale – gamete, numri i kromozomeve
është përgjysmë më i vogël - haploidi (n).
•Gjatë mejozës kromozomet diferencohen në çifte.
•Këto çifte - kromozome homologe - njëri -nga nëna
•tjetri -baba.dmth kanë origjinë të ndryshme.
•Tërësia e kromozomeve në një qelizë - kariotipin I cili
përfshinë distancën, organizimin e brendshëm dhe funksionin
e kromozomeve.
•Organizma -masë të madhe trupore - numër të vogël të
kromozomeve dhe e kundërta.
•duhani -48, gruri-42, orizi -14 .
 Morfologjia e kromozomit

•Kromozomet- një ngushtim primar - çendromerë.

•Kromozomi -një çendromerë- kromozome me dy e ma shumë
çendromera
•Metacentrik- çendromera e ndan kromozomin në dy pjesë të
barabarta
•Submetacentrik – çendromera ndodhet më afër njërit skaj,
•Akrocentrik – qendromera – afer majes
•Telocentrik- qendromera ne mbarim te kromozomit
•Disa kromozome kan truptha te rrumbullaket ose te zgjatur qe
quhen satelit (trabant)
•SAT-kromozome
•Kromozomi-45% AND dhe 55% histone (nukleohiston)
•Roli I kromozomeve- rashegimi
kromozomi
 Rrjeti endoplazmatik

•Më mikroskop elektronik - prezent në të gjitha qelizat bimore

dhe shtazore.
•Sistem cipash qe formojnë kanale, fshikëza dhe cisterne.
•Ky sistem unik - I lidhur më membranën bërthamore
•Sipërfaqja e jashtme - lëmuar ose kokërrzore
•Roli - këmbimin e lëndëve midis matriksit citoplazmatik
(hialoplazmës) dhe hapësirës së brendshme të sistemit.
•R. e kokërrzor luan rol themelor në procesin e sekretimit të
proteinave dhe enzimave.
•R e. i lëmuar - në biosintezën e lipideve, fosfolopideve,
hormoneve steroide, në proceset e hidrolizimit dhe oksidimit
enzimatik.
Membrana berthamore

Rretikulumi endoplazmatik agranular

 Aparati i Golxhit

•Zbuluar nga Golxhi në qelizat nervore me 1898.

• Aparati i Golxhit përbëhet nga një sistem cisternash të
shtypura të vendosura njëra mbi tjetrën e të lidhura me
cisternat dhe fshikëzat sekretore të kthyera nga ana e lugët në
drejtim të bërthamës.
•Aparati i Golxhit shërben si stacion ndërmjetës për mbajtjen e
lëndëve sekretuese proteinike. Në këte aparat bëhet edhe
përpunimi I disa polisaharideve dhe mukopolisaharideve.
•Në qelizat bimore këto cisterna sintetizojnë dhe sekretojnë
celulozën e pektinën e mureve qelizore.
 Lizozomet

•Lizozomet - vakuola të vogla që përmbajnë enzima që

marrin pjesë në procese të ndryshme tretëse (lyzis –
tretje, soma – trup).
•Kanë aftësi tretëse të acideve nukleike, proteinave,
polisaharideve etj.
•Lizozomet marrin pjesë edhe në shkatërrimin e
qelizave të vdekura
 Ribozomet

•Ribozomet - organoide qelizore prezentë në të gjitha

qelizat.
• Me mikroskop elektronik - truptha sferik me
diametër 15-20 nm.
•Janë të shpërndara në matriksin citoplazmatik dhe
në sipërfaqen e jashtme të retikulumit endoplazmatik
granular.
•Në grupe - poliribozome ose polizome.
•Ribosomet formohen në bërthamëza
•Roli i tyre – sintezën e proteinave.
 Mitokondritë

•Mitokondritë - të gjitha qelizat eukariote.

•Mitokondritë - formë cilindrike, kokrrizash (granulare).
•Gjenden - në citoplazmë ose për rreth bërthamës (nr. 50-5000
•Të mbështjellura- membrane dy shtresore.
•Cipa e brendshme rrethon matriksin mitokondrial.
•Përbërja e matriksit mitokondrial - ndërlikuar.
•Përmban enzime, molekula të AND-së, ribozome
mitokondriale, ARN dhe enzime të domosdoshme për kopjimin
(transkriptimin) e gjeneve mitokondriale.
•Cipa e mbrëndshme - më kreshta - formë pllake, gypi,
qeske . Kreshtat -të pajisura çeska- enzimi ATP-aza, ATP-
sintetaza dhe transportuesit e elektroneve.
•Kryhet- faza e tretë e frymëmarrjes aerobe - rrjedhim,
krijohet enzimi ATP- aza.
•Shumohen me ndarje
 2

4
 hapsra

pjesa
pjesa
Fig.
 PLASTET (plastidet)

•Plastet - organoide tipike për qelizat bimore.

•Ato nuk janë present në qelizat shtazore, të bakteret,
kërpudhat dhe algat blu të gjelbra.
•Tri lloje plastesh: kloroplastet, kromoplastet dhe
leukoplastet.
•Kloroplastet janë plaste të pasura me pigmentin e
quajtur klorofil.
•Klorofili - të rëndësishëm në procesin e fotosintezës,
ose procesin e shndërrimit të energjisë diellore në
energji kimike.
 Kloroplastet
•Formë disku - mbështjellur më membrane-dy cipa.
•Formë thjerrze
•Zygonema – formë ylli, spirogyra- formë shiriti
•Cipa e brendshme rrethon një hapësirë që quhet stromë.
•Në stromë - të zhytura - tilakoide.
•Tilakoidet e grupuara- agregate të qujtur grana.
•Në kloroplaste kryhet – fotosinteza.
•Pigmentet kryesore të kloroplastit janë klorofili a që përbënë
ofro 70% të klorofiliteve dhe klorofili b më rreth 30%.
•Aftësi reproduktive - shumëzohen më - ndarje.
•Kloroplaste - “minifabrika për krijimin e lëndëve organike”
•Energjia e diellit +CO2+H2O = karbohidratet + O2
•Algat e murrme-pigment fukoksantin, plastet- feoplaste
•Algat e kuqe-pig. Fikoeritrina, plastet-rodoplaste
 klorofili
• Paraqet komponimin e Mg me komponime te porfirinës dhe përbëhet
prej 4 unazave te pirolit te lidhura me 4 grupe te metinës
• Klorofili-ester I acidit klorofilik me dy alkoole: fitolin dhe metanolin
• Ka aftësi të absorbojë dritë
• Klorofili ”a”- ngjyrë të gjelber në të kalter
• Klorofili “b” – gjelber në të verdhë
• Struktura kimike: klorofili “a” ne atomin e tretë të C të molekules se tij
ka grupin metil (-CH3)
• Klorof. “b” ne te njëjtin atom të C ka gr, aldehid (-COOH)
• Biosinteza e klorofilit- në pjesët e gjelbra
• Drita, temp, kriprat e Fe dhe të Mg
• Kloroza-
• Pigmentet e kloropl. – të pa tretshme në ujë por të tretshme në alkool.
Eter, aceton, benzen etj.
• Nëse bima e gjelber vendoset në alkool absolut – fitohet klorofili, bima
humb ngjyren
 Pigmentet

• Metoda kromatografike- për veqimin e pigmenteve

• Nga pesha e thatë- pigmenteve ju takon 0.5-1%
• Raporti midis klorofilit “a” dhe “b” 3:1
• Kloroplastet e nderrojn poziten e tyre në qelizë në menyrë:
• Pasive- kur I bartë citoplazma
• Aktive- kur bëjnë levizje të pavarura (kloropl. e reja) me pseudopode
• Ndërrimi pasiv I pozites – me intenzitetin jo te njejtë të dritës
• Drita e dobët- nga drita pjesa e gjerë
• Drita e fortë- ana e ngushtë
• Të bima Lemna: kur është drita difuze kloropl. - pran mureve
qelizore paralele me siperfaqen e organit, pran mureve ansore s’ka
• Kjo quhet distrofa
• Kur drita –fortë kloropl. pran mureve anësore- parastrofa
• Drita shumë e fortë- rreth bërthamës – sistrofa
• Naten – pran mureve anësore dhe të brendshme- apostrofa
•Kromoplastet –plaste fotosintetikisht joaktive
•plaste të pasura më ngjyra të ndryshme si: verdhë, kalter, kuqe, portokalli etj.
•Gjendën në fryte, gjethe dhe rizomë
•Krijohen nga proplastidet e qelizave embrionale
•U japin ngjyrë petaleve , frutave (domatja, speci I kuq, limoni, portok, kajsia
etj
•Ngjyra e tyre rrjedhë nga prezenca e pigmenteve:
•Likopini-ngjyrë kuqe ose portokalli
•karotenoidet (daucus carota)- ngjyrë portokallidhe
•Ksantofilet –karotinë e oksiduar që nuk kristalizohet; me i përhapuri- luteina
(luteus=verdhë, kapsatina- fruta të specit të kuq, zeoksantina-fruta të misrit)
•Kromoplastet-nga kloroplastet gjatë pjekjes së frutave (domatja, trëndafili)
•Në rrënjen e karrotës- nga leukoplastet-kromoplastet
•Leukoplastet - plaste pa ngjyrë (leuko= I bardhë), -- organe bimore ku
bëhet deponimi I lëndeve të ndryshme organike si: amidoni, proteinat dhe
lipidet.
 A,B,C. kromoplastet

Ç. leukoplastet
 LEUKOPLASTET

sinteza e amidonit – amiloplaste

Yndyrat – elajoplaste
Proteinat – proteoplaste (aleuroplaste)

Kromop.

Leukoplasti
Leuk.
 Uji
Përbërësi inorganik kryesor i qelizës.
të njeriu 66% , te domatja, patatja, shalqiri-90%
Në qelizë uji gjendet në gjendje të lirë dhe të lidhur.
I lidhur (4-5%)- rreth molekulave të proteinës (nuk I lejojnë të
bashkohen) dhe ngrin në – 40 gradë C.
Ujë i lire (95 %) – shërben si tretës dhe mjedis ku kryhen –
proç. biokimike.
Për jetën e qelizës – rendësi vetit fizike të ujit: kapaciteti I
lartë termik dhe përcjellshmëria e lartë e nxehtësisë.
Intensiteti i zëvendësimit të ujit në gjallesë varet nga kushtet
e mjedisit ku jetojnë gjallesat. Psh. Të ameba – 7 ditë, të
njeriu – një muaj, të breshka – për një vit, të kaktusi -25 vjet.
 vakuola

Lengu qelizor
 MATERIET ORGANIKE
Karbohidratet

Në përbërjen e tyre marrin pjesë: C, H, O, në raport 1: 2 : 1.

Ndahen në tri grupe: monosaharide, disaharide,
polisaharide.
Dy të parat tretën në ujë dhe mund të kristalizohen
(sheqerna).
Monosaharidet - (Cn(H2O)n – varesisht nga nr. i atomeve të
C ndahen: trioza, tetroza, pentoza, heksoza.
Pentozat – riboza dhe dezoksiriboza përbërës të molek. të
ac. nukleike, kurse ribuloza luan rol – gjatë fotosintezës.
Heksoza : glukoza dhe fruktoza.
Disaharidet (C12 H22O11)– nga bashkimi i dy
monosaharideve.
Bëjnë pjesë: saharoza (glukozë + fruktozë),
maltoza( dy mol. Glukozë) (te bimët), laktoza
(glukozë +galaktozë) (te kafshët)
Polisaharidet (C6H10O5 )n – formohen si rrjedhim i
polimerizimit të shumë monosaharideve. : amidoni,
celuloza, glikogjeni.
Karbohidratet – burim energjie për qelizën. 1 gr.=4.2
kilokalori.
Rezervat kryesore të karboh. Të bimët – amidoni, të
kafshët – glikogjeni.
 AMIDONI (amillum)

•Është lëndë organike më formulë (C6H10O5)n mjaft i

përhapur në botën bimore.
•Amidoni krijohet të shumica e bimëve që kanë plaste,
më përjashtim të algave silicate dhe të murrme të cilat
nuk krijojnë amidon.
•Amidoni krijohet në brëndi të plasteve në formë të
kokërrzave të amidonit.
•Në aspektin kimik amidoni paraqet një polimer të
përbërë nga shumë molekula glukozë.
 Kokerrzat e amidonit te patatja (Solanum tuberosum)

1. E thjeshte
2. E perbere
3. gjysme e perbere
4. Qendra e formimit

kokerrzat e amidonit te misri

(Zea mays)
Kokerrzat e amidonit te gruri
(Triticum vulgare)
Amidoni mund të zbërthehet nën veprimin e
enzimeveve.

Amilaza maltaza
Amidon ________ maltoza __________ glukozë

Gjatë pjekjës së bukës amidoni- dekstriana që janë më

të ëmbla dhe treten më lehtë (kora e bukës).
Në aspektin fiziologjik - : amidoni i asimilimit, amidonin
transitor dhe amidonin rezervë.
•Amidoni i asimilimit- në kloroplaste gjatë fotosintezës
dhe quhet amidoni primar.
•Amidoni tranzitor paraqet llojin kalues të amidonit
-nga kokërrza të imëta.
•Amidoni rezerv –në organet e deponimit (fara,
zhardhok, rizomë) dhe .
•Ky amidon - kokërrza të amidonit që janë karakteristike
për çdo lloj bimorë.
•Kokërrza amidoni të mëdha ka edhe zhardhoku i
patates (Solanum tuberosum)
•Të thjeshta, të përbëra dhe gjysmë të përbëra.
Kokërrza e amidonit përbëhet nga pjesa e brëndshme
amiloza që është masë e bardhë amorfe e tretshme në
ujë të ngrohet dhe përbënë 2/3 e kokërrzës dhe
Pjesa përiferike amilopektina (1/3 e kokërrzës) që
bymehet në ujë dhe bëhet ngjitëse.
Ndertimi i fares se grurit (Triticum vulgare)

1. Mbulesa e frutit
2. Mbulesa e fares

3. Endosperma
A. Shtresa me aleurone
B. Shtresa me amidon
 Lipidet
Përmbajnë C, H, O, por sasia e O është shumë më e vogël se
e C.
Çdo mol. e lipideve përbëhet nga një mol. glicerinë dhe tri
mol. ac.yndyrore.
Lipidet- të ngurta (dhjami) ose të lëngshme (vaj I ullirit)
Lipidet – të pa tretshme në ujë.
Lipidet – burim I energjisë (një gr.lipide = 9.5 kilokalori)
Lipidet – në ndërtimin e qelizës (membranave qelizore)
Lipidet – nen lekurë – termoizolues.
Lipidet +proteinat= lipoproteinat
Lipidet + karbohidratet = glukozidet (digitalis – lendë
helmuese).
Përveç lipideve të verteta – edhe fosfolipidet dhe
karotenoidet.
Të fosfolipidet glicerina lidhet me dy mol. ac.
Yndyrore kurse në vend të ac. të tretë lidhet një mol.
që përmban P dhe N dhe qe është e tretshme në ujë.
Karotenoidet – pigmente bimore më ngjyrë të kuqe
dhe të verdhë që nuk treten në ujë.
Steroidet – lipide që përfshijnë hormonet e krijuara
në gonada (testise dhe vezore) si testosteroni dhe
estrogjeni.
Në steroide – kolesteroli – në përbërje të cipave
qelizore.
 Proteinat
Formojnë masën kryesore të citoplazmës dhe së
bashku me ac. nukleike janë substrati i jetës.
Proteinat formojnë 50-80% të përbërsve kimik të
gjallesave.
Gjenden në të gjitha indet dhe qelizat, membrane,
organoide, matriksin citoplazmatik, enzime, hormone ,
antitrupa dhe helme (helmi i gjarprit,
akrepit,marimangave etj.)
Proteinat – C-52%, O-22%, H-7%, N-16 %, S-2%, P,
Fe etj.
Molekulat e proteinave- shumë të medha
(makromolekula) që formohen më bashkimin e
aminoacideve.
Nifen rreth 20 a.a. që janë të lidhura me lidhje
peptidike.
Grupi amin i një a.a bashkohet më grupin karboksil
të a.a. tjeter psh. Glicinës dhe alaninës.
Lidhjet polipeptidike – 100-30.000 a.a. (këto vargje –
në ribosome).
Në muskuj – miozina, në eritrocite – hemoglobina, në
kërc – elastina etj.
Proteinat e bashkuara me ac. nukleike=
nukleoproteide.
 Enzimet

Katalizator biologjik që sintetizohen nga vetë gjallesat.

Shpejtojnë reaksionet biokimike në qelizë (shpejtësia – varet
nga temperatura).
Enzimi = apoenzima + koenzima që veprojnë vetem të
bashkuar duke formu holoenzimën.
Koenzimat – peshë të vogël mol.
Apoenzimat – peshë të madhe mol. dhe janë gjithmon proteina.
Enzimet emrohen duke I venë prapashtesen –aza emrit të
substratit që veprojnë.
Psh. Saharozën e zberthen saharaza, lipede – lipaza etj.
Enzimet qe zberthejnë sheqernat-glikosidaza, proteinat –
proteaza, urinen-ureaza.
Karakerin e veprimit e cakton koenzima ndërsa lidhjen me
substratin-apoenzima.
 Vitaminat

Edhe pse në sasi të vogël luajnë rol të rëndesishem.

Mungesa e tyre-semundjen avitaminoza.
Sot njihen – mbi 50 vitamina A,B,C,D,etj.
Sintetizohen në bimë të ndryshme.
Vitaminat hyjnë në përbërjë të enzimeve në rolin e
koenzimeve.
Shkenca mbi vitaminat -vitaminologjia
Vitaminat me shkronja A, B1, B2, B6, C, D, E, K …
Ndahen: vitamina të tretshme në ujë dhe vitamina të
tretshme në yndyra (lipide).
 Vitaminat e tretshme në ujë
• Polaku Funk K. -nga orizi i pa qëruar -një substancë e cila i kundërvihej
sëmundjes beriberi dhe e quajti vitaminë.
• Vitamina B1 (aneurin, timin)-tharmi i birrës, drithërat, lakra, sallatat e
ndryshme, spinaqi, fruta të ndryshme dhe perime, lajthia, arra, portokalli
• Në vitin 1885 japani Takaki konstatoi së beriberi nuk do të paraqitet të
individët që ushqehen me oriz të qëruar por qe i qitet mish i freskët
• Vitamina B1 -shërimin e shumë sëmundjeve si : beriberi, anoreksia,
neurozave të ndryshme, sëmundjeve gastrointestinale, ulqëreve të
ndryshme etj.
• Vitamina B2 (laktoflavina, riboflavina)-Tharmi i birrës edhe të bimët tjera me
klorofil, edhe të bakteret, algat, të qepa, soja, dhe të drithërat tjerë si në
embrionin e grurit, elbit etj. gjendet edhe të perimet e blerta si ; të sallata e
gjelbër, lakra, borania, patatja e re
• Vitamina B6 (adermin) - prezentë në tharmin e birrës dhe në patate të reja,
pastaj të misri, spinaqi e produkte tjera bimore.
• Vitamina C (acidi askorbik)-shkakton shfaqjen e skorbutit -paraqitur të
marinarët, ushtaret, të burgosurit
 VITAMINAT E TRETSHME NË YNDYRA
Vitamina A dhe provitamina A (karotinoidet)

• Në bimë nuk gjendet vitamina A por karotinoide të ndryshme të cilat në

organizmat shtazor shndërrohet në vitaminë A.
• Karota e zier humb rreth 35% të vitaminës A.
• Vitamina D -kundër rahitisit me së shumti gjendet në mëlçi të kafshëve
detare.Edhe kjo vitaminë është e lidhur direkt me prezencën e klorofilit, në
bimët e blerta.
• Vitamina E (tokoferol)- e rëndësishme në zhvillimin e qelizave seksuale
dhe gjendet -në vajra të farave të ndryshme të bimëve: arra, soja, kikiriku,
sallatë të gjelbër fara të pambukut , embrionet e grurit, misrit dhe drithërave
tjerë.
• Vitamina K- anti hemorragjike e lokalizuar në kloroplaste dhe e lidhur direkt
me klorofil që ju jep ngjyrën e blertë bimëve.
• Me shumë ka në gjethe së sa në organe nëntokësore dhe në fruta: spinaqi,
hithra,lakra, algat gjethet e bredhit, domatja, drithërat, karota dhe patatja. Në
mungesë të kësaj vitamine shfaqet pagjakësia, gjakderdhje etj.
 LENGU QELIZOR

• Lëngu qelizor gjendet në vakuola të qelizave-komponime organike dhe

inorganike të tretura në ujë
• Prej materieve organike sheqernat si glukoza, fruktoza, sakaroza
• Gjenden në shumë fruta të pjekura,- rrënjët e pangjar sheqerit dhe kallam
sheqeri gjendet sakroza -18-20 % .
• Ne fruta tanine - që kanë shije të idhët
• Alkaloidet – gjenden në lëngun qelizor dhe janë materje helmuese, por në
doza të caktuara -në mjekësi.
• Përmbajnë zakonishtë C, H, O dhe N.
• Me alkaloide : Solanaceae, Papaveraceae, Ranunculaceae etj.
• Alkaloidet mund të gjenden në të gjitha organet bimore por me të shpeshta
janë në gjethe psh. Të duhani – nikotina, të çaji – teina, në fruta dhe fara
psh. Të hashashi- papaverina, të kafeja – kofeina etj.
• Për bimën këto materje kanë rol mbrojtës.
 Glukozidet
• Glukozidet - materie që gjenden në lëngun qelizor dhe mund të zbërthehen
(nën ndikimin e alkooleve të holluara) në dy komponente: glikol (glukozë,
fruktozë, arabinozë) dhe aglikol (alkoole alifatike, fenolaldehide, ketone).
• Me glikozide janë të pasura edhe llojet: adonisi pranveror (Adonis vernalis),
llojet nga gjinia Digitalis, shpendrra (Helleborus) etj.
• Në kuader të glukozideve hyjnë edhe saponinet të cilat me ujë formojnë
shkumë dhe bëjnë emulzimin e yndyrave.
• Saponinet përdorën në industrinë e sapunit.
• Më saponine janë të pasura llojet: Saponaria officinalis, Agrostema githago,
Euphorbia cyparisias etj.
• Lëngu qelizor -edhe më pigmente, si antocianinet që mund të marrin ngjyrën
e kuqe ose të kaltër varesishtë nga PH-ja e mjedisit
• gjenden edhe në shumë frute (qershisë, vishnjës etj), lule që kanë ngjyra të
bukura për tërheqjen e insekteve.
• Antoksantinat – në aspektin kimik janë të aferta me antocianinet por
zakonisht gjenden në qelizat epidermale të petaleve të luleve (të aguliqja).
 Rrëshira
• Rrëshira janë prezentë të bimët e familjes Pinaceae (pishore).
• Grumbullohet në intercelularë dhe ka rol mbrojtës dhe veprim
antiseptik ndaj mikroorganizmave.

• Antibiotikët krijohen në qeliza të bimëve të ulëta dhe kanë veprim

letal në mikroorganizma.
• Antibiotiket si penecilina, streptomicina etj përdoren në mjekësi si
antibiotik.
• Fitoncidet krijohen në qeliza të disa bimëve të larta (të qepa,
hudhra, pisha etj.) dhe kanë veprim mbytës ose inkibus te
mikroorganizmat.
 VAJRAT ETERIKE
• Vajrat eterike gjenden në citoplazmë, vakuole, intercelularë, kanale
rreshinore dhe eteriko-vajore të organeve bimore si në gjethe (menta,
dafina),
• lule (trëndafili, kamomila), fryte (dredhëza, kajsia, limoni) në fara (të piperi i
zi), në sytha (plepi, bredhi etj).
• Vajrat eterike kanë aromë të forte dhe avullohen shpejtë.
• Janë përzierje të hidrokarbureve alifatike e aromatike, alkooleve,
aldehideve, ketoneve dhe acideve.
• Era e vajrave eterike tërheq insektet që bëjnë polenizimin, si dhe kafshet që
të ushqehen më fruta dhe në këtë mënyrë t’I shperndajnë farat në natyrë.
• Disa bimë si hudhra, qepa, pishoret etj kanë vajra eterike me veprim
fitoncid, dhe aftësi në shkatërrimin e mikroorganizmave.
• Përdorimi i vajrave eterike është i gjerë. Ato përdorën në mjekësi, parfumeri
dhe në industrinë ushqimore.
MEMBRANA QELIZORE (CIPA PLAZMATIKE)

Plazmalema- mbeshtjellë qelizen shtazore dhe rregullon

kembimin e materieve me mjedisin rrethues.
Në qelizat bimore, nga ana e jashtme e cipes plazmatike - muri
qelizor - celulozes dhe pektines.
Shtresa përiferike e çdo qelize - plazmalemë.
Plazmalema- cipë e hollë - përbërje kimike të ndërlikuar,
Luan rol shumë të madh në jetën e qelizave.
Plazmalema ka natyrë lipoproteinike,
Proteinat - 60-80%, - lipidike -20-40%.
Sheqernat -5% dhe janë të vendosura në mes lipideve
proteinave.
Membrana plazmatike rregullon kalimin e molekulave brënda në
qelizë dhe daljen e tyre nga qeliza.
Sipas Robertsonit plazmalema - dy shtresave lipidike ,dhe dy
shtresave proteinike:
Ekziton modeli sanduiç i ndërtimit të plazmalemës dhe modeli
i mozaikut fluid i cili u plotësua më të dhëna të reja dhe u
quajt modeli i mozaikut fluid të përmirësuar.
Plazmalema - një tretësirë kristalore të lëngët të proteinave
globulare në lipide (fosfolipide dhe kolesterol).
Funksioni - plazmalemës - kembimi i lëndeve midis mjedisit të
brëndshem dhe atij të jashtem.
Kjo veti e sajë quhet përshkueshmeri ose permeabilitet.
Cipa plazmatike - gjysmëleshuese
Përmes cipes kalojnë jonet e Na,K,Cl,Mg,Ca etj.
Pastaj a.a, glukoza,acidet yndyrore, hormonet, vitaminat,
oksigjeni, dioksidi i karbonit dhe produkte tjera të metabolizmit
qelizor.
•Këto elemente mund të mbarten në mënyrë pasive përmes difuzionit (sheqeri
dhe uji).
•Në shpërhapjen e joneve ndikon edhe ngarkesa e tyre elektrike.
•Jonet pozitive -në drejtim të gradientit elektrik negative, dhe e kundërta.
•Kalimi i molekulave të ujit ose ndonjë tretësi tjetër përmes plazmalemës
quhet osmozë. Ky kalim – përmes poreve.
•Roli i plazmalemës- ruajtjen e trusnisë osmotike brenda qelizës.
•Nëse qelizat vendosën në tretësirë me përqendrim të barabartë më
përqendrimin brenda qelizor, citoplazma nuk pëson ndryshime.
•Tretësira e tillë quhet tretësirë izotonike.
•Kur tretësira është më përqendrim më të ulët, së përqendrimi qelizor, në
qeliza fillojnë të hyjnë molekulat e ujit. Si rrjedhim ato fryhen e ndonjëherë
çahen.
•Tretësira e tillë quhet tretësirë hipotonike.
•Kur mjedisi rrethues është më përqendrim më të lartë së përqendrimi qelizor,
nga qeliza fillojnë të dalin molekulat e ujit. Qelizat rrudhosen.
•Tretësira e tillë quhet trëtësirë hipertonike.
Mbartja passive e lëndëve nëpërmjet cipës qelizore pa
shpenzim energjie quhet difuzion.
Kjo arrihet nëpërmjet kalimit të molekulave nga zonat
me përqendrim të lartë në zonat me përqendrim të
ulët. Shembull: kur në një enë me ujë hidhet një kokërr
sheqer. Molekulat e sheqerit do të përhapën në ujë në
mënyrë të një trajtshsme në gjithë ujin e enës. Sa më i
madh të jetë gradienti i përqëndrimit aq më shpejtë
kryhet edhe shpërhapja.
Fig.
 TURGORI DHE PLAZMOLIZA
Qelizat bimore përveç plazmalemes- edhe murin qelizor.
M.Q. - celuloza dhe materje tjera - fortësi, elasticitet dhe i ruan
nga fryrja jashtë mase. Qelizat ndodhen në një mjedis
hipotonik që mundëson futjen e ujit në qelizë.
Për rrjedhim lind një trysni e brëndëshme që ushtrohet në
muret qelizore.
Kjo trysni - turgor që dallon nga trysnia osmotike e lëngut
brëndaqelizor që është më e madhe.
Mirpo turgori kurr nuk zbret në zero.
Kur qelizat bimore ndodhën në një mjedis hipertonik uji fillon
të dale nga qeliza në mjedis më përqendrim më të lartë.
Kjo dukuri quhet plazmolizë.
Gjatë plazmolizës turgori ulët, vëllimi I I lëngut qelizor
pakësohet, citoplazma shkeputet nga muri qelizor dhe bima
vyshket.
Fig.
 MURI QELIZOR (PARETI QELIZOR)
•Muri qelizor krijohet nga protoplasti
•Nuk kanë- Myxomicetes, disa Phycomycetes dhe
zoosporet e disa algave dhe kërpudhave.
•Qelizat pa mur qelizor quhen gjimnoplaste.
•Muri qelizor krijohet shpejtë psh.të alga Fucus (90 m).
•Roli - mbrojtës, formë dhe fortësi.
•Të bimët shumëqelizore ndërmjet qelizave- petëza
(lamela) e mesme që bashkon qelizat - natyrë pektinë.
•Petëza e mesme mund të zbërthehet në mënyrë
natyrale ose artificiale.
•Kjo dukuri quhet macerim.
•Macerim natyral -të frutet e pjekura (molla,dardha,ftoi
Macerim artificial - materie kimike -Acid kromik.
•Në aspektin kimik muri qelizor është i përbërë
nga celuloza.
•Celuloza është komponim organik mjaft i
përhapur në natyrë.
•Është karbohidrat me formulë (C6H10O5)n.
•Celuloza në mur qelizor gjendet në formë të
mikrofibrileve.
•Përveç ujit në muri qelizor gjenden edhe
hemiceluloza dhe materjet pektine.
 RRITJA DHE TRASHJA E MURIT QELIZOR

•Rritja e murit qelizor - duke u futur mikrofibrilet e rinj

ndërmjet mikrofibrileve të vjetër.
•Ekzistojnë trashja e jashtme dhe e brendshme.
•Trashja e jashtme - kur mikrofibrilët e rinj palohen nga
ana e jashtme e murit qelizor ( kokrrat e polenit, sporet,
dhe qelizat që gjenden në përiferi të organeve bimore).
•Gjatë trashjes së murit qelizor, palosen mbi murin
primar shtresat sekondare që mund të jenë mjaft të
trasha.
Kokrrat e polenit – trashja e jashtme e M.Q
•Trashje e brëndshme - kur mikrofibrilet e rinj palohen
nga ana e brëndshme e qelizës.
•Në disa raste muri qelizor trashet aq shumë nga brënda
sa që protoplasti i qelizës vdes.
•Qeliza të këtilla- indet sklerenkimore fruti dardhes,
edhe të bimët - në industrin e tekstilit.
•Kur bëhet trashja e murit qelizor, qelizat - poreve.
•Poret - të thjeshta ose të formojnë- porokanale.
•Poret e një qelize- përballë poreve të qelizës fqinje.
•Ekzistojnë edhe pore të përbëra dhe të rrethuara.
Trashja e brendshme e murit qelizor
 Trashja e brendshme

Pore te Clematis vitalba

Trashja e brendshme e M.Q. (brakisklereidet)
A.
B.

Trashja e brendshme e M.Q (Cistoliti)

A.mikrofotografi
B. skematike
•Nëse muri qelizor trashet vetem në disa vende,
këto quhen trashje lokale.
•Këto trashje takohen të elementet përquese
(traket dhe trakeidet) dhe mund të jenë unazore,
spirale, rrjetore.
•Në disa raste trashjet lokale marrin forma të
ndryshme psh. kalaveshore.
•Një trashje e këtill quhet cistolit (cistos – trajsë ,
lithos – gurë).
•Në gjethet e fikut (Ficus elastica) cistoliti i
përbërë nga CaCo3 ka e dhe bisht të silifikuar
që i jep trajtë si kalaveshi i rrushit.
 Modifikimet e murit qelizor

•Varesishtë nga funsioni i qelizave muri qelizor mund të

pësoi ndryshime (modifikime).
•Modifikimet me të shpesta të murit qelizpr janë:
lignifikimi (drurëzimi), suberifikimi (tapëzimi),
kutinizimi, zhelifikimi (jargëzimi) dhe mineralizimi.
•Lignifikimi (drurëzimi) – është dukuri e futjes së
ligninës në përbërje të murit qelizor.
•Muri qelizor përveç celulozës që është elastike tani ka
edhe ligninë e cila i bënë muret te forta
•Për identifikimin e ligninës - reagensi i floroglucinës dhe
acidit klorhidrik.
•Suberifikimi (tapëzimi) – ndryshim i murit qelizor
më lëndë organike - suberinë .
•Karakteristik për qelizat e indit mbrojtës – tapës
•Shtresat e suberinës - nga ana e brendshme e murit
primar.
•Qelizat e tapëzuara vdesin - të pa depertueshme
•Roli i tyre është mbrojtës.
•Kutinizimi - ndryshim kimik i m. q. që haset të qelizat
epidermale.
•Këto qeliza nga jashtë krijojnë - kutinë.
•Kutina në kontakt me ajrin formon- kutikulë
•Mbështjellë qelizat e epidermes së gjetheve, kërcejve,
fryteve dhe luleve.
•Zhelifikimi (jargëzimi) – është dukuri ë
shndërrimit të murit qelizor në materje jargore.
Kjo dukuri ka rendësi të madhe gjatë procesit të
mbirjes së fares.
•Jargët i mundësojnë fares kapjen për grimca të
dheut si dhe thithjen e ujit nga toka dhe ajrit që i
nevoiten embrionit për zhvillim.
 SHUMËZIMI NË BOTËN E GJALLË

Jeta përseritet pa ndërprerje.

Lënia e pasardhsve - veçori themelore e të gjitha qenieve të gjalla.
Riprodhimi - nënkupton krijimin e gjeneratave të reja.
Sikur mos të vij gjerë të transmetimi I informacionit gjenetik nga
brezi në brez atëherë llojet do të humbisnin aftësin për të lënë
pasardhes – do te zhdukëshin.
Riprodhimi mund të jetë I ndryshem në botën e gjallë,
Të bimët ashtu edhe të kafshet ky process realizohet permes
ndarjes qelizore.
Në përgjithesi ekzistojnë dy tipe të riprodhimit: aseksual dhe
seksual.
 Riprodhimi (shumëzimi) aseksual

Riprodhimi aseksual - shumëzimi më i thjeshtë dhe në

pikpanje evolutive më i vjetri.
Në lënien e pasardhsve -një individ.
Përmes këti riprodhimi shumëzohen bakteriet, disa
algë etj.
Nga një qelizë krijohen dy qeliza të reja.
Kjo formë e ndarjës quhet ndarje në dysh.
Mënyrë e këtillë e shumëzimit - të kërpudha
Sacharomices (tharmi).
Të disa kërpudha, myshqe, fierna-shumëzimi - të
sporeve.
Bimët - shumëzohen edhe në mënyrë vegjetative,
Nga pjesë (rrënjë, kërcell, gjeth) - krijohet bima e re.
 Riprodhimi seksual

•Riprodhimi seksual me i evoluar së ai aseksual.

•Pasardhësit - kanë material gjenetik nga dy prindër.
•Në botën e gjallë bimore dhe shtazore ekzistojnë dy sekse.

•Nëse të dy gjinitë ndodhën në të njëjtin individ - organizma hermafrodit.

•Qelizat seksuale - gamete.
•Ato mashkullore quhen spermatozoide.
•Ajo femër- qeliza vezë
NDARJA QELIZORE

Replikimi i AND-së bëhet në qelizë para ndarjes së

qelizave prokaryote.
Më vonë - ndarja e citoplazmës dhe krijimi I dy
organizmave të njëjtë për nga forma dhe ndërtimi.
Të organizmat më bërthamë të diferencuar (eukariot)
ndarja qelizore bëhet më anë të procesit të mitozës ose
mejozës.
 MITOZA (ndarja e zhdrejtë)

•Mitoza - ndarje qelizore që kryhët në të gjitha qelizat somatike të

organizmave shumëqelizor (bimore dhe shtazore).
•Dallimi midis mitozes që kryhët në qelizat bimore dhe qelizat
shtazore është prezenca e centriolës në qelizat shtazore.
Dyfishimi i centrioles fillon pa filluar profaza, por gjatë profazës
krijohën dy qifte centriolash të cilat luajnë rol të rëndesishem në
ndarjën qelizore.
•Mitoza siguron shpërndarje të njëjtë të kromozomeve në
bërthamat e qelizave bija.
•Mitoza fillon pas interfazës gjatë së cilës është bërë dyfishimi i
AND-së.
•Për lehtësi studimi mitoza është ndarë në katër faza: profazë,
metafazë, anafazë dhe telofazë (fig. ).
Profaza – nga eukromatina dhe heterokromatina formohen fijet
kromozomike të holla.
Në vijim - bëhët spiralizimi dhe shkurtimi i kromozomeve. Secili
prej tyre përbëhet nga dy fije të lidhura midis tyre që quhen
kromatide. Në kromozome - çendromera dhe ngushtime dytësore.
Në fund të profazës dhe në fillim të prometafazës zhduket
membrane bërthamore dhe bërthamzat.
Metafaza – kromozomet vendosen në rrafshin ekuatorial të
qelizës dhe formojnë pllakën ekuatoriale.
Në fund të metafazës ndahët çendromera që I mbante të
bashkuara të dy kromatidet.
Anafaza – fillon kur dy kromatidet “bija” të lira levizin drejtë
poleve. Kromatidet e reja quhën kromozome dhe levizin nëpër
fije të bushtit akromatik. Në fund të anafazës kromozomet e ri
arrijnë në pole të qelizës.
telofaza
•Telofaza (telos-fund) - faza e rikonstruktimit të dy
bërthamave të reja,
•Paraqitën bërthamëzat dhe formohen membranat
bërthamore.
•Bërthamat bija - identike më bërthamën meme.
•Në qeliza është prezente edhe endomitoza, më çrast
bëhet ndarja e kromozomeve por jo edhe ndarja e
bërthamës.
•Raste të tilla vijnë si pasoj e mosformimit të boshtit të
ndarjes.
•Kështu krijohen organizma tetraplloid (4n), hexaploid
(6n), oktaploid (8n) ose poliploid.
•Poliploidia mund të shkaktohet edhe në mënyrë
artificiale më rreze, factor fizik ose kimik.
Mejoza (ndarja redukcionale)

•Meiosis – pakësim ose reduktim.

•Është ndarje qelizore gjatë së cilës bëhet reduktimi i
numrit të kromozomeve përgjysmë.
•Më mejozë krijohen qelizat seksuale ose gametet.
•Është proces i ndërlikuar i pa ndërprer që për shkaqe
studimi është ndarë në disa faza.
•Mejoza është ndarje gjatë së cilës realizohën dy ndarje
të një pasnjëshme të qelizës më çrast krijohen katër
qeliza bija që kanë numer të kromozomeve përgjysmë
më pak së qeliza meme.
•Ndarja reduktive ose heterotipike dhe ndarja e dytë
•Ndarja ekuacionale ose homeotipike
 Ndarja e pare reduktive (heterotipike)
•Bërthama gjatë kësaj ndarje - katër faza: profaza I, metafaza I,
anafaza I dhe telofaza I.
•Profaza I - faze ku bëhën ndryshime të mëdha në bërthamë.
Pesë nënfaza: leptonemë, zigonemë, pakinemë, diplonemë
dhe diakinezë.
•Leptonema (leptos-e hollë, nema- fije) karakterizohet më krijimin
e kromozomeve nga kromatina.
•Në zigonemë (zigon-çifte) bëhet çiftëzimi I kromozomeve
homologe.
•Në pakinemë ( pachys- e trashë) kromozomet homologe - duke
u spiralizuar trashën dhe shkurtohen. Si rezultat I kësaj
kromozomet homologe takohen njeri më tjetrin. Këto vendtakime
quhen ura ose kiazma. Përmes këtyre urave kromozomet
homologe midis tyre këmbejnë materialin gjenetik. Kjo dukuri
quhet Crossing over.
•Gjatë diplonemës (diplos-dyfish) kromozomet homolog
që kanë formë të shkronjës X ënde spiralizohen dhe
fillojnë të largohen nga njëri tjetri por janë ënde të lidhur
midis tyre permes urave (kiazmave).
•Në diakinezë pasi të zgjidhen kiazmat kromozomet
homolog më kombinime të reja largohen nga njëri tjetri
dhe më këtë përfundon profaza dhe fillon metafaza.
•Gjatë metafazës I zhduket (fragmentohet) membrana
bërthamore, formohen fijet e boshtit akromatik dhe
kromozomet vendosen në rrafshin ekuatorial të qelizës.
•Anafaza I - faza e udhetimit të kromozomeve drejtë
poleve. Gjysma e kromozomeve homologe udhëtojnë
drejtë njërit pol ndërsa gjysma tjetër drejtë polit tjetër të
qelizës.
•Në fund të anafazës I kromozomet - në pole
•Të bimët monokotile pas arritjës së kromozomeve
homologe në pole fillon telofaza I. Gjatë kësaj faze
formohën dy bërthama të reja bija më numer të
kromozomeve përgjysmë të reduktuar.
•Pas ndarjës së citoplazmës - dy qeliza bija (diadë) që
kanë numer të reduktuar përgjysmë të kromozomeve.
•Pas një pause shkurtër - interkinezë fillonë ndarja e
dytë.
•Të bimët dikotile, pas anafazës I nuk fillon telofaza I
•Interkineza është e ngjajshme më interfazën midis dy
ndarjeve mitotike, por dallon sepse nuk bëhet replikimi i
Ndarja e dytë ekuacionale (homeotipike)

Pas interkinezës, gjatë së cilës bëhet spiralizimi i

kromozomeve fillon ndarja e dytë e mejozës. Ky proces
zhvillohet shumë shpejtë dhe kalon nëpër katër faza :
profaza II, metafaza II, anafaza II, dhe telofaza II, që
janë të ngjajshme më fazat e mitozës.
Në fund të mejozës nga një qelizë meme krijohen katër
qeliza (tetradë) më numer të përgjysmuar të
kromozomeve.
Me mejozë krijohen gametet (qelizat seksuale), sporet
dhe kokrrat e polenit.
NDARJA E CITOPLAZMËS (CITOKINEZA)

•Ndarja e citoplazmës -pasi të përfundon ndarja e bërthamës.

•Në fund të telofazës formohen dy bërthama bija.
•Ndërmjet këtyre dy bërthamave - boshti I ndarjes I cili quhet
fragmoplast.
•Në qendër të fragmoplastit - vezikula që kanë origjinë nga
Aparati I Golxhit.
•Vezikulat bashkohen midis tyre - pllakën qelizore, që e ndanë
citoplazmën në dy pjesë, pra formohen dy qeliza bija.
•Pllaka qelizore - simultane nëse fragmoplasti është I gjerë sa
vetë qeliza.
•Qelizat të të cilat fragmoplasti është më i ngushtë se qeliza,
pllaka formohet gradualishtë –në mënyrë sukcedane.
•Fijet e fragmiplastit fillojnë të zhduken gradualisht prej poleve
drejtë pllakës qelizore.
 HISTOLOGJIA – INDET BIMORE

•Shkenca - e indeve quhet histologjia.

•Gjatë evoluimit të bimëve indet janë paraqitur vonë.
•Çdo bimë- jetën e fillon si një qelizë e vetme.
•Kjo është qeliza e mbarësuar apo zigota.
•Disa alga - nga një varg qelizash që formojnë një fill
•Për tu kapur në substrakt këta organizma fijezore, u
desh që qelizat e skajit të poshtëm të humbin klorofilin
dhe të shndërrohen në formë rizoide që të kryejnë
funksionin mekanik të fiksimit- sububstrat.
•Te algat e mëdha të murrme gjenden qeliza të
spiralizuara - funksione mekanike ose disa qeliza
mbuluese që kryejnë funksion mbrojtës.
•Bimët e larta - formuar inde të caktuara bimore.
•Kështu grupet e qelizave që kanë prejardhje të njëjtë,
ndërtim të njëjtë dhe që kryejnë funksion të njëjtë në
organizëm quhen inde.
•Indet bimore mund të klasifikohen në inde krijuese
(meristema), mbrojtëse, mekanike, absorbuese,
fotosintezës, përçuese, deponimit, ajrosjes dhe indet
sekretuse.
 Indet krijuese (meristemat)

•Bimët me shkallë më të lartë të zhvillimit evolutiv kanë

aftësi që të rriten gjatë gjithë jetës së tyre.
•Këtë ju mundësojnë indet krijuese të lokalizuara në
trupin e tyre.
•Indet krijuese përbëhen prej qelizave të vogla,
murholla me citoplazmë dhe me bërthama të mëdha.
•Qelizat janë mirë të puthitura me njëra tjetrën dhe
zakonisht pa intercelularë.
•Qelizat e këtyre indeve e ruajnë vetinë për t’u ndarë
për një periudhë të gjatë, dhe kanë karakter embrional të
njëjtë me qelizat e zigotës.
 1. Maja e konit
2. Tunika (mbeshtjellsi)
3. Korpusi (trupi)
4. Fillesat e
gjetheve
5. Fillesa e konit vegjetativ
anesor

Koni vegjetativ i kërcellit

 1. kaliptra
2.kaliptrogjeni
3.Zona e rritjes se
rrenjes
4.Dermatogjeni
5.Periblemi
6.Pleromi

Koni vegjetativ i rrënjës

•Sipas origjinës së tyre meristemat mund të jenë: prameristema,
meristema primare dhe sekondare (të dytë).
•Prameristemat kanë origjinë embrionale
•Ato ruhen në kone vegjetative të kërcellit dhe të rrënjës.
•Konet vegjetative janë të mbrojtura sepse ato gjenden në brendi
të sythave.
•Ndërkaq konet vegjetative të rrënjëve janë të mbrojtura me
kësulën e rrënjës (kaliptra).
•Gjatë depërtimit të rrënjës në tokë qelizat e kaliptrës shpesh
shkatërrohen por ato kompensohen - kaliptrogjeni.
•Në majën e koneve vegjetative gjenden një ose me shumë qeliza
që quhen qeliza iniciale që ruajnë aftësinë e ndarjes.
•Sipas shkencëtarit Hanstein, në konet vegjetative dallojmë tri
pjesë ose tri histogjene: dermatogjeni ,periblemi dhe pleromi
shumë shtresor.
•Sipas Shmit në kone vegjetative dallojmë dy pjesë:
mbështjellësi (tunica) dhe trupi qendror (corpus) që paraqet
masën themelore të konit vegjetativ.
•Prameristemat diku nën majën e konit vegjetativ diferencohen në
tri meristeme primare e këto janë: protoderma, meristema
themelore dhe prokambiumi.
•Nga protoderma me vonë krijohet epiderma e kërcejve dhe e
gjetheve, epiblema dhe gojëzat.
•Prej meristemës themelore do të krijohen shumica e indeve
parenkimore, ndërsa
•nga prokambiumi indet përçuese, mekanike etj.
•Meristemat sekondare - krijohen me së shpeshti prej qelizave
parenkimore ose të përhershme dhe kanë rol në krijimin e indeve
të përhershme sekondare (dytësore).
• Meristema sekondare janë: felogjeni ose tapë krijuesi dhe
kambiumi ndërtufor (interfascikular).
•Felogjeni nga ana e jashtme krijon tapën kurse nga ana e
brendshme felodermën.

•Kambiumi tufor së bashku me kambiumin ndërtufor

mundësojnë trashjen e kërcellit.
•Kur bashkohen këto dy kambiume formojnë unazën
kambiale e cila nga ana e jashtme krijon lëvoren e
dytë, kurse nga ana e brendshme krijon drujen e dytë.
•Sipas vendit në të cilin ndodhen meristemet ndahen
në: meristema të
•majës (apikal),
•anësor (lateral),
•interkalar dhe
•traumatik.
•Meristemi i majës - në majën e koneve vegjetative,
Lateral gjendet anash kurse
•meristemi interkalar -ndërnyjë.
•Meristemi traumatik - në vendet e lënduara të bimëve.
 Indet parenkimatike

•Indet parenkimatike - shpesh quhen edhe si inde

themelore ose të mbushjes pasi mbushin hapësira midis
indeve përçuese dhe mekanike.
•Qelizat - me mure qelizore të holla e celulozike
ndonjëherë- aftësi ndarëse.
•Varësisht nga funksioni që kryejnë, të prejardhjes dhe
të ndërtimit këto inde mund të klasifikohen në:
parenkima e asimilimit, parenkima rezervë,
parenkima thithëse, ajër mbajtëse dhe parenkima
ujëmbajtëse (hidronkima).
 Parenkima e asimilimit (indi i fotosintezës)

Qelizat - kanë kloroplaste prandaj - klorenkima e gjelbër

ose parenkima e asimilimit.
•Roli kryesor i indit të fotosintezës - krijimi i lëndëve
organike gjatë procesit të fotosintezës.
•Në këtë proces prej CO2 dhe H2O, në dritë,
-karbohidratet (glukoza, amidoni) me ç‘rast lirohet O2.
•Fotosinteza kryhet në kloroplaste të bimëve autotrofe.
•Klorenkima gjendet nën epidermën e gjetheve e me
rrallë nën epidermën e kërcejve.
•Ajo diferencohet në dy inde: në indin gardhor dhe
sfungjeror
•Te shumica e bimëve monokotile (misri, gruri etj)
klorenkima formon një ind që quhet mezofil.
Ndertimi i gjethit te dikotilet
Pl. indi palisad (i fotosintezes)
s. indi sfungjeror
 Parenkima e rezervës

•Parenkima e rezervës ka për funksion

grumbullimin e materieve organike, dhe
zakonisht është më e përhapur në organet
nëntokësore të bimëve
•zhardhok,
•rizomë,
•qepë e
•më rrallë në gjethe
 Parenkina e thithjes

•Parenkina e thithjes është prezente në pjesët

thithëse të rrënjës dhe ka për funksion
përçuarjen e ujit dhe kripërave minerale nga
shtresat sipërfaqësore të rrënjës deri te pjesa
qendrore e rrënjës.
Parenkima ajërmbajtëse
•Aerenkima- e zhvilluar mirë sidomos tek bimet e
vendeve me lagështi.
•Te këto bimë gjenden mjaft interceluar të mbushur me
ajër që i nevojiten bimës për frymëmarrje.

•Parenkima ujëmbajtëse
•Parenkima ujëmbajtëse (hidronkima) është mirë e
zhvilluar te bimët që jetojnë në vende të thata
•Qelizat e këtij indi janë të mëdha, me mure qelizore të
holla të mbushura me ujë.
•Bimët me parenkimë të këtillë quhen bimë sukulente
(Agava, Cactuset etj.).
 Indet e mbulimit ose mbrojtjes

•Indet mbrojtëse - në sipërfaqen e jashtme të të gjitha

organeve bimore.
•Funksioni i tyre është të mbrojnë indet e brendshme
nga ndikimet negative të mjedisit të jashtëm.
•Qelizat e indeve mbrojtëse janë të puthitura njëra me
tjetrën dhe kanë mur qelizor të trashur.
•Me mjedisin e jashtëm komunikojnë përmes
përshtatjeve speciale si gojëza, thjerrëza etj.
•Indet mbrojtëse janë: epiderma, tapa dhe lëvozhga.
•Epiderma krijohet nga protoderma.
• Zakonisht është njështresore me qeliza mirë të
puthitura midis tyre dhe me muret e tyre anësore pak a
shumë gjarpëruese.
•Qelizat e epidermës janë qeliza të gjalla,
njëbërthamëshe dhe shpesh në sipërfaqen e murit të
jashtëm gjendet - kutikulë.
•Qelizat epidemike tek shumë lloje bimore, formojnë
qime (trikome) që mund të jenë të thjeshta, të përbëra
(degëzuara) ose gjendërrore.
Epiderma dhe qimet
Lloje te ndryshme te qimeve
•Tapa (Phellem) krijohet nga kambiumi i tapës ose
felogjeni i cili është meristem sekondar- tapën kah
periferia dhe felodermën kah brendësia e kërcellit.
•Tapa zëvendëson epidermën e kërcejve pas vitit të
parë të jetës.
•Qelizat e tapës -formë të katërkëndëshit pa interceluar
dhe me mure qelizore të pasura me suberinë.
•Protoplasti i qelizave të tapës vdes herët, në këtë
mënyrë ajo bëhet e papërshkueshme për ujin dhe
gazrat.
•Për të mundësuar shkëmbimin e gazrave në zonën e
tapëzuar krijohen struktura të posaçme-thjerrëza.
epiderma tapa
•Tapa te druri i tapës (Quercus suber) mund të
arrij trashësi mbi 25 cm.
•Lëvozhga -krijohet te shumica e bimëve drunore
pasi të diferencohet i tërë filogjeni në tapë.
•Kështu themelohet felogjeni i dytë i cili në të
njëjtën mënyrë kalon në tapë.
•Indet që gjenden jashtë tapës nuk mund të
furnizohen me ushqim nga kërcelli, prandaj ato
vdesin, dhe në këtë mënyrë formohet lëvozhga.
•Te bliri lëvozhga krijohet pas vitit 10-12, kurse te
bredhi edhe pas vitit 50 të moshës së tij.
 Indet mekanike

•Shumica e bimëve për të kryer funksionet e veta duhet

të zotërojnë njëfarë fortësie ose qëndrueshmërie.
•Kjo fortësi sigurohet - megjithatë rolin kryesor e kanë
indet mekanike, p.sh.
•kërcelli i thekrës është i gjatë deri 2 m, kurse diametri i
tij në bazë është afro 5 mm (raporti 400:1).
•Indet mekanike që gjenden në kërcell i mundësojnë
kërcellit të thekrës që t’iu përballojë erërave -në pozicion
të mëparshëm.
•Indet mekanike janë: kolenkima, sklerenkima dhe
sklereidet.
•Kolenkima është ind primar i vendosur në
periferi të disa pjesëve bimore (kërcej, bishta të
gjetheve dhe gjethe).
•Kur bëhet trashja në kënde e mureve qelizore
•-kolenkima këndore (kërcejtë me kënde –
kungullit).
•Kur bëhet trashja e mureve tangjenciale
formohet kolenkima petëzore etj.
•Qelizat e kolenkimes janë të gjalla.
•Sklerenkima është indi mekanik më i përhapur dhe më
i rëndësishëm në botën bimore.
•Qelizat e sklerenkimës - prozenkimore dhe quhen fibra.
•Dallojmë:fibrat kortikale dhe drunore.
•Fibrat kortikale janë më të gjatë- Urtica dioica - 8 mm.
•Fibrat drunore (libriforma) gjenden në pjesën drunore
dhe kanë mure qelizore të trashura e të pasura me
pore.
•Sklereidet kanë forma të ndryshme por kurr nuk janë
prozenkimore.
•Muret e tyre janë shumë të trashura, të lignifikuara
dhe të pasura me pore.
•Prej sklereideve më të njohura janë brakisklereidet te
fruti i dardhës, ftoit etj.
sklerenkima
A.Nje fiber
B. Tufe fibrash
 Indet përçuese
•Indet përçuese - për të përçuar ujin me materie
minerale të tretura në ujë dhe ujin me materie
organike.
•Te disa bimë lëndët organike dhe inorganike - 145 km.
•Përçuarjen e ujit me lëndë minerale - hadrom, ndërsa
përçuarjen e ujit me lëndë organike e bën indi leptom.
•Hadromi - nga traketë dhe trakeidet,(Ksilema+qeliza
tjera)
•Leptomi -nga gypat me shosha, qelizat me shosha
dhe qelizat shoqëruese.(Floema+q.tjera)
•Traketë janë fuzione qelizash që në gjendje definitivisht
të formuara nuk kanë protoplast dhe funksioni i tyre
përçues fillon pas vdekjes së tyre.
 Një trake

një qelizë shoshë

•Traket nga ana e brendshme trashje lokale.
•Sipas këtyre trashjeve traketë mund të jenë: unazore,
spirale dhe rrjetore.
•Te dushku traketë - afro 2 m te lianet - dhjetra metra.
•Trakeidet - qeliza prozenkimore në gjendje të rritur të
vdekura, të lignifikuara dhe me trashje lokale në muret
anësore.
•Te shumica e farëzhveshurave - vetëm trakediet.
•Floema- e lëndëve organike - gypat me shosha,
qelizat me shosha dhe qelizat e shoqëruese.
•Për dallim nga traketë dhe trakeidet, këto elemente
përçuese në gjendje të diferencimit të plotë paraqesin
qeliza të gjalla.
 Tufat përçuese

•Elementet përçuese nuk janë të vetmuara,

•Janë të grupuara në tufa të posaçme - tufa përçuese.
•Kur në një tufë - edhe elementet për përçuarje H2O e
materieve joorganike dhe elementet përçuese për
përçuarjen e ujit dhe lëndëve organike- tufa e tillë quhet
tufë përçuese e përbërë.
•Mirëpo, ka edhe tufa përçuese të atilla që përqojnë
vetëm lend inorganike ose vetëm lëndë organike, këto
futa quhen tufa përçuese të thjeshta.
•Varësisht nga pozicioni reciprok i ksilemës dhe floemës,
dallojmë tre tipa tufash: tufat koncentrike, tufat
kolaterale dhe tufat radiale.
Tufe perquese kolaterale e mbullur te Zea mays
 5.Kambiumi ndertufor

2.Kambiumi
tufor

Tufe kolaterale e hapur te aristolohia

Tufa hadrocentrike
Tufa leptocentrike
 floema

ksilema

floema

Tufa perquese bikolaterale

Tufa perquese radiale
 Indet sekretore – pronditëse
Te bimët -qeliza dhe inde të specializuara që
sekretojnë materie të quajtura sekrete dhe
ekskrete.
Sekretet - të krijuara gjatë metabolizmit dhe -
- funksione të caktuara fiziologjike,
Ekskretet -produkte të fundit të metabolizmit
dhe s’kanë funksione të posaçme fiziologjike.
Qelizat që sekretojnë sekrete ose ekskrete quhen
qeliza gjëndërore.
Ato -gjenden në grupe- indin gjëndëror.
Dallojmë qeliza dhe inde me sekretim të
brendshëm dhe me sekretim të jashtëm.
•Sekretimi i ujit -formë pikash quhet gutacion
dhe bëhet përmes hidatodave.
•Më të njohurat janë hidatodet e epidermës, të
trikomeve dhe të epitemës.
•Sekretimi i nektarit. – gjëndrat nektare.
•Në përbërjen e nektarit -sakaroza, glukoza,
fruktoza etj.
•Sekretimi i vajrave eterike, rrëshirës bëhet
me anën e gjëndrave që e kanë formën e
qimeve.
•Te këto qime funksionin sekretues e kryen maja
e qimes - në formë koke.
•Enët qumështore -Euphorbiaceae, Papaveraceae
• Enët qumështore -të artikuluara dhe të
paartikuluara.
•Enët e artikuluara janë gypa të ngjashëm me
enët e ksilemës dhe gypat me shoshë, që
krijohen nga fuzioni i një numri të madh qelizash
(kompozite).
•Enët e paartikuluara, përbëhen nga qeliza që
rriten bashkë me trupin e bimës, janë
shumëbërthamore dhe paraqesin qelizat më të
mëdha në botën bimore.
•Enët qumështore zakonisht janë të mbushura
me lëng qumështor që ka ngjyrë të bardhë
rrallë herë të verdhë.
 Organet vegjetative
• Rrënja
• Kërcelli
• gjethi
 Rrënja

•Është organ vegjetativ i bimëve -gjeot.pozitiv

•Te rrënja: maja e rrënjës, zona e qimeve thithëse dhe
zona suberore.
•Maja e rrënjës është e mbrojtur nga kësula (kaliptra) e
rrënjës Zona e qimeve thithëse është afër majës
•Funksioni kryesor i kësaj zone është thithja e ujit dhe
materieve inorganike nga toka.
•Qimet thithëse krijohen nga rizoderma.
•Jetojnë -18-20 ditë.
• Rrënjët të kungullit- një peri -deri 12 km.
 Format e sistemit rrënjor

Sistemi rrënjor boshtor (degëzuar)

Sistemi rrënjor rrepor

Sistemi rrënjor xhufkor

C.
 Metamorfozat (ndryshimet) e rrënjës

•Rizokarpet, pangjarë sheqeri

•Zhardhokët rrënjor – Salepi, Ranunculus ficaria
•Rrënjët ajrore – Ficus bengalensis
•Rrënjët frymëmarrëse – Taxodium distichum
•Rrënjët mbërthyese –Hedera helix
•Rrënjët rezervë, etj.
 Gjethja
Gjethja - origjinë nga indi krijues primar vegjetativ që
quhen fillesat e gjetheve primordiet.
Bishti dhe llapa
Funksione : Procesi i fotosintezës, i transpiracionit,
shkëmbimit të gazeve etj
Nervura - tufat përçuese të cilat përshkojnë llapën e
gjethes.
Dallojmë gjethe me nervura paralele , gjethe me
nervura në formë harku, rrjete degëzuara etj.
Te gjethet e dikotileve në bazën - disa zgjatime të
veçanta që quhen ndajgjethëza. Në gjethen e
Graminoreve dallojmë këto pjesë: llapën, veshëzat dhe
gjuhëza.
Pl. indi palisad (i fotosintezes)
s. indi sfungjeror
 Vendosja e gjetheve në kërcell (phyllotaxia)

Vendosja e këmbyer
Kundrejt
Unazore
Rozetë
 Metamorfozat e gjethit

•Metamorfozat me të shpeshta të gjethit janë:

•Fillodi (Acacia melanoxylon)
•Gjembi kaktuset (opuntia sp.)
•Lozët (vicia), luspat (qepa), paragjethet,
•metamorfozat e gjetheve insektngrënëse,
metamorfozat e gjetheve të bimëve ujore
(Ranunculus aquatilis)
Metamorfozat e gjethit
HETEROFILIA (heteros-tjetër, fylon – gjethe)
Në një bisk gjendën gjethe me forma të ndryshme.
-bimët ujore (Ranunculus aquatilis)
Hedera helix etj.

ANISOFILIA
Dukuri kur në të njëjtin bisk gjendën gjethe me madhësi
të ndryshme.
Anisofilia mund të jetë trashëguese (të Selaginella)
Gjethe të mëdha kanë : Petasites, Raphia (22 X 12 m.)
 Kërcelli
•Morfologjia e kërcellit
•Gjatë mbirjes së farave, nga sythi i embrionit - bisku.
•Bisku ose filizi - pjesë të re të kërcellit, të pa degëzuar
që mban gjethe dhe sytha.
•Te kërcelli i një bime dallojmë nyjet dhe ndërnyjet
•Çdo bisk përfundon me sythin e majës.
•Në sqetullat e gjetheve ndodhen sythat sqetullor-
bisqe anësore.
•Në prerjen gjatësore të sythit në majën e tij vërejmë
konin e rritjes, kurse anash vërehen disa gunga ose
zgjatime që janë fillesat e gjetheve anësore.
•Tek bimët disa sytha mbeten për një kohë të gjatë në
gjendje qetësie. Këto quhen sytha të fjetur.
Sythi i majes
•Te bimët - sythat lulor.
•Nga sythat lulor krijohen lulet dhe lulesat.
•Sythat lulor - janë më të shkurtra dhe më të fryer.
•Në disa bimë gjenden edhe sytha të përzier që
përmbajnë në brendësi të tyre gjethe dhe lule.
•Edhe sytha mitak dhe kanë rëndësi gjatë shumimit
vegjetativ tek bimët.
•Te bimët dallojmë dy tipa të kërcellit: kërcelli drunor
dhe kërcelli barishtor.
•Në bazë të kësaj edhe bimët ndahen në bimë drunore
dhe barishtore.
 Degëzimi i kërcellit

Degëzimi dikotomik

Degezimi monopodial

Degëzimi simpodial – monokaz dhe dikaz

1 2 3
 Ndërtimi anatomik i kërcellit

•Bimët mund të kenë ndërtim të parë (primar) dhe

ndërtim të dytë apo sekondar të kërcellit.
•Ndërtim të parë të kërcellit kanë bimët monokotiledone
(me pak përjashtime) dhe bimët farëzhveshura dhe
dikotiledone.
•Ndërsa ndërtim të dytë të kërcellit kanë bimët
farëzhveshura dhe dikotiledone.
•Ndërtim primar kanë edhe kërcejtë e rinj të dikotileve
dhe farëzhveshurave deri në kohen e paraqitjes së
kambiumit dhe felogjenit.
•Ndërtimi i parë anatomik i kërcellit të dikotilet
dhe farëzhveshurat
•Bimët dikotiledone dhe farëzhveshura kanë
ndërtim të parë të kërcellit që dallon nga ndërtimi
i kërcellit të bimët monokotiledone.
•Për të vërejt ndërtimin e parë anatomik të
kërcellit te bimët duhet bërë prerje tërthore të
kërcellit.
•Në prerjen tërthore të kërcellit të bimëve
dikotiledone dallojmë: Epidermën, lëvoren e
parë dhe cilindrin qendror.
Ndertimi i kercellit te gruri
Ndertimi i kercellit te blini -dikotile
NDERTIMI I KERCELLIT TE BIMET UJORE
 ORGANET HOMOLOGE DHE ANALOGE
•Organe homologe - organe që kanë formë të
ndryshme dhe kryejnë funksion të ndryshem por
që kanë origjinë të njëjtë. psh. një gjethe e
rendomtë, loza, petalet e luleve, thekët etj.
•Organe analoge -funksione të njëjta, janë të
ngjashme midis tyre në aspektin morfologjik por
kanë ndërtim anatomik dhe origjinë filogjenetike
të ndryshme. psh. gjembi kulumrisë (origjinë
nga bisku), gjembat e akacies (origjinë nga
paragjethet), gjembat e trëndafilit (emergjenca
të indeve përiferike) etj.
•Metamorfoza e biskut (kërcellit)
•Metamorfozat nëntokësore dhe mbi tokësore
•Metamorfozat nëntokësore janë: rizomat, stolonet,
zhardhoket dhe bulbet
•Rizoma - i trashur me ndërnyje të shkurtëra që i ngjanë
rrënjës. Dallon nga rrënja- nuk ka kësulë, dhe kanë
gjethe luspore dhe sytha.
•Zhardhoku është metamorfozë nëntokësore e biskut që
mbanë sytha (patatja).
•Bulbi (qepujka) është metamorfozë e biskut
nëntokësor...
•Metamorfozat e bisqeve mbitokësore
•në gjemb (dardha, murrizi..)në lozë (hardhia, Vitis
vinifera)
•Filloklladet –(rrushkulli, Ruscus aculeatus)
 filloklladi

gjembi
sukulentet

loza stolonet
stolonet rizoma bulbi
zhardhoku
Riprodhimi i bimëve farëveshura (Angiosperma

•Në bimë farëveshura - dikotile dhe monokotile

•Farëveshurat kanë lule të vertetë dhe karpele të
lakuara dhe të bashkangjitura duke krijuar kështu
pistilin.
•Shumica e farëveshurave përqark pistilit dhe thekëve
kanë sepale dhe petale që formojnë rrethlulen
(Perianthium).
•Këto bimë për qellim të riprodhimit seksual kanë krijuar
organët reproduktive: lulën, frutin dhe farën.
 Lulja (anthos; flos)

Lulja është një bisk i shkurtër me rritje të

kufizuar i metamorfozuar dhe i përshtatur për
shumëzim seksual.
Një lule tipike përbëhet nga këto pjesë: bishti i
lules, sepalet, petalet, theket dhe pistili
 kreza
antera
theku Shtyllëza
fill
i

pistili

petalet
ovula
vezorj
a

shtrati sepalet

Ndërtimi i lulës të bimët farëveshura

 Petalet dhe sepalet

•Sepalet – kupen e lules (ngjyre te gjelber)

•Petalet formojn kuroren e lules (corolla) – kane ngjyra te bukura
•Mundesojn polenizimin – insekte
•Kupa dhe kurora –periantin (I thjeshte ose perbere)
•Numri I petaleve –prej3,4,5,..
•Perianti – vetem nga sepalet ose vetem nga petalet
•Lulet pa periant- lule te zhveshura (ahlamide), Salix, Carex

•Theket – teresia e tyre –androcen

•Organe seksuale mashkullore
•Numri I tyre – I ndryshem
•Theku – filli (filamentum) dhe antera (pjallmorja)
•Theku – origjine nga gjethi (theket e tulipanit – ne petale)
 antera

konektivi

filli

1. Gjysmë anterat,2.qesja e pjallmit,3. konektivi, 4.tufë

përquese,5.ekzoteciumi, 6.endoteciumi, 7.
ndermjetshtresa,8.kokrra pjallmi
 Pistili

•Gjendet ne qender te lules

•Organ femror – nga gjethet pjellore (karpelet)
•Te shumica e bimeve theket dhe pistili – ne te njejten lule – hermafrodite
•Lulet njeseksore- maskullore ose femrore
•Pistili monokarp, polikarp (sinkarp apo cenokarp)
•Kreza, shtyllza, vezorja
•Vezorja – pjesa kryesore ka origjin gjethore
•Pas pllenimit nga vezorja – fruti
•Vezorja ne lule- mbiteshme, mesme, nenteshme
Pozita e vezores ne lule
 FORMULA E LULES
*, OSE + aktinomorfe
%- -zygomorfe

% C + Co+ A + G
 Ndërtimi i ovulës dhe qesës së embrionit

•Vezorja mund të ketë një ose shumë ovula.

•Vendosja e ovulave në vezore quhet plancentim,
• Ndërsa vendi – placentë.
•Neper placent – materiet ushqyese prej vezore ne ovule
•Nga ovula – fara
•Nga vezorja - fruti
Ndertimi i ovules dhe qeses se embrionit
 Lulesat (inflorescentia)

•Lulesë – grup lulesh të vendosura në një bosht

të përbashkët.
•Varësishtë nga mënyra e degëzimit dhe rendit të
çeljes ndahen në dy grupe:
•Monopodiale (racemozike)
•Simpodiale (cimozike)
 Pjalmimi (Polenizimi)

•Pjalmimi - proces i bartjes së pjalmit (kokrrave të

polenit) nga anteret e thekut mbi krezen e pistilit.
Dallohen dy mënyra të pjalmimit: vetëpolenizimi ose
autagamia kur pjalmi i një lulese bie mbi krezen e së
njëjtës lule dhe
•Pjalmimi i kryqëzuar ose heterogamia, kur pjalmi i një
lule bie mbi krezën e pistilit të një luleje tjetër.
•Pjalmimi i kryqëzuar mund të bëhet- lulet e të njëjtit
individ ose midis lulesh të individëve të ndryshëm të të
njëjtit lloj ose të llojeve të ndryshme.
•Vetëpjalmimi është i detyrueshëm në lulet që nuk
hapen (kleistogame) p.sh. Viola.
•Pjalmimi i kryqëzuar është i mundur pothuaj në të
gjitha lulet.
•Ky lloj pjalmimi- domosdoshëm në lulet njëseksore si
dhe te lulet dyseksore në të cilat thekët dhe pistili piqen
në kohë të ndryshme.
•Bartja e polenit me ndihmën e erës quhet anemofilia.
•Pjalmimi që bëhet me ndihmën e insekteve quhet
entemofili.
•Ndodh te bimët - lule me ngjyra, nektar dhe aromë.
•Kur pjalmimi bëhet me anë të ujit quhet hidrofili
•Me anë të shpezëve (kolibra) ornitofili.
 Pllenimi (Fekondimi)

•Kokrrat e polenit -mbi krezën e pistilit- fillojnë të mbijnë.

•Intina përmes pores formon gypin e pjalmit i cili
përmes mikropiles depërton në ovulë.
•Në kokrrat e pjalmit ndodhen dy bërthama :njëra
bërthama gjenerative dhe tjetra bërthama vegjetative.
•Bërthama gjenerative ndahet në dy bërthama të cilat
vishën me citoplazmë - shndërrohen në dy qeliza të
zhveshura të quajtura spermi.
•Njëra nga këto bërthama i afrohet qelizës vezë
(oosforës) dhe bashkohet me bërthamën e saj.
•Bërthama tejtër spermike bashkohet me
bërthamën qendrore.
•Ndodhë kështu fekondimi i dyfishtë që është
karakteristikë e bimëve farëveshura.
•Nga qeliza vezë e fekonduar krijohet zigota e
cila zhvillohet në embrion, ndërsa nga bërthamat
qendrore triploide krijohet endosperma (indi
ushqyes),
•Ndersa sinergidet dhe antipodet zhduken.
Pllenimi

gj Sp.

Vegj.

Endosp.

Zig.
embrioni
 Fara
•Pas procesit të fekondimit nga ovula- fara.
•Numri i farave është i ndryshëm te bimët e ndryshme
dhe varet prej numrit të ovulave te fekonduara.
•Fara përbëhet nga embrioni, endosperma dhe
mbulesa e farës që formohet nga mbulojat
(integametet) e ovulës.
•Sipas lëndëve ushqyese dallohen katër tipa – fara:
•1. Fara me endospermë (graminoret, zambakoret)
•2. Fara pa endospermë, që materiet ushqyese i kanë
në kotiledone (fasulja, kungulli)
•3. Fara më perispermë (laboti, karafili etj.)
•4. Fara me endospermë dhe perispermë (Piperi i zi).
c.

c.1.embrioni,2.endosperma,3.perisperma
Zea mays
 Fruti (fructus)

• Frute te vërteta – vetëm farëveshurat.

•Run farat,- përhapjen e tyre
•Frute te thata dhe fruta me shark
•Frute te thjeshta, përbëra, lulesave
•Frute te thjeshta: fruta me shark dhe te thata
•Fruta me shark: rrushku, bërthokël, fruti molle
1 2
3. Fruti mollë
Frute me shark – rrushku 1,2

ekzokarpi

mezokarpi

endokarpi

Frute berthokël
Frute të thata joqahese
Frute te thata qarese
 Fruta te përbera

1,2 – Rosa sp., 3,4 Fragaria vesca

Frutat e lulesave
Biotopi, biocenoza dhe ekosistemi
•Biotopi
•Biocenoza
•Ekosistemi = biotopi + biocenoza
•Për çdo ekosistem është karakteristikë një
organizim i caktuar i lidhjeve ushqimore (trofike).
•Ekosistemin e përbëjnë ; prodhuesit,
konsumuesit (heterotrof) dhe shpërbëresit
(bakteret dhe kërpudhat).
SUKSESIONET DHE KLIMAKSI
•Ekosistemet nuk janë të qëndrueshme
plotësisht.
•Zhdukja e disa gjallesave – hapësirë, dritë, tokë
•Zhvillohen lloje tjera që zëvendësojnë të parat –
suksesion
•Suksesioni mund të jetë parësor (shkëmbi,
vullkani)
•Suksesioni dytësor – në ato vende ku
biocenoza është shkatërruar artificialisht
•Klimaks – një pyll që është krijuar dhe është
stabil.
Sukcesioni paresor
Sukcesioni sekondar
Klimaks