Professional Documents
Culture Documents
Fundamental of Banking Marathi
Fundamental of Banking Marathi
H
m°_À̀m ~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm `m {df`mÀ`m Aä`mgH« _mda AmYm[aV
Cn`wŠV nwñVH.
Dr. M. U. Mulani
Shardabai Pawar
Mahila
Mahavidhyalaya,
Shardanagar,
Tal. Baramati, Dist.
i Pune
l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l
l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l
l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l
Syllabus
F.Y.B.Com
Banking And Finance (Fundamentals
. of Banking)
First Term
1. Evolution of banking :
1. Origin, Meaning and Definition of ‘Bank’
2. Evolution of banking- Europe, USA & Asia
3. Evolution of banking in India.
4. Structure of Indian Banking System
2. Functions of Bank
1. Primary functions:
A) Accepting deposits: Demand deposits:
Current and Savings; No Frills Account,
Time deposits-Recurring and Fixed depos-
its, Flexi Deposits (Auto Sweep)
B) Granting Loans and Advances- Term
Loan,
Short term credit, Overdraft, Cash Credit,
Purchasing, Discounting of bills,
2. Secondary functions:
A) Agency Functions- Payment and Collection
of Cheques, Bills and Promissory notes,
Execution of standing instructions, Acting
as a Trustee, Executor.
l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l
l l l
ii
l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l
l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l
l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l
l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l
l l l
iii
l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l
l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l
4. Types of account holders
l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l
l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l
l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l
6. Negotiable Instruments
1. Definition, meaning and characteristics of
Promissory note, Bill of Exchange and Cheque
2. Types of Cheques- Bearer, Order and Crossed
3. Types of Crossing- General and Special.
7. Endorsement
1. Definition and meaning of endorsement
2. Types of endorsement- Blank, Full or Special,
Restrictive, Partial, Conditional, Sans Re-
course, Facultative.
8 Technology in Banking
1. Need and importance of technology in
banking
2. E-Banking: ATM, Credit card, Debit card, Tele
Banking, Mobile Banking, Net Banking,
SWIFT (Society for Worldwide Inter-bank
Financial Telecommunication)
3. Concept and benefits of Core Banking
Solution.
l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l
v
U AZwH«
1) _{UH m
~±H ì`dgm`mMr CËH« m§Vr U
1.1 Vo 1.44
7) n¥R
îm§H Z 7.1 Vo 7.14
vi
~±H ì`dgm`mMr
CËH« m§Vr 1
1. ~±H ì̀dgm`mMm CX`.
7
2. ~±H g§H ënZm.
3. BVaXoem§Vrb ~±H ì`dgm`mMr CËH« m§V.r
4. ^maVmVrb~±H ì`dgm`mMr CËH« m§V.r
5. ^maVmVrb~±H àUmbrMr g§aMZm.
6. ~±H ì`dgm`mMo àH ma.
àmñVm{dH :
(Introduction)
1.2
~±H ì`dgm`mMr CËH« m§Vr
Amnë`m ZmdmV dmnaUmè̀m AZoH ~±H m Ap VËdmV Amë`m. CXm.
~±H Am°\ {_cmZ.
_mÌ H mhr {dMmad§VmÀ̀m _Vo "~±H ' `m eãXmMr CËnÎmr doJir Amho.
Ë̀m§À̀m _Vo ~‘ ±H mo’ `m BQm{c`Z eãXm§Mm AW© "~mH ' AWdm "Qo~c'
Agm hmoVmo. nydu gmdH maAmnco n¡go ~mH mda AWdm Qo~cmda RodyZ
ì`dhma H aV AgV åhUyZ"~±H ' qH dm "~±H s¨J' hm eãX ê T Pmcm
Agmdm.
1.2 ~±Hg§H ënZm :
(Bank)
~±H ì`dgm`mMr CËH« m§Vr OmUyZ KoV AgVmZm "~±H ' hr g§H
ënZm g_OyZ KoUo Amdí`H Amho. Ë`m_woi ~±Ho Mm AW© Am{U ì`m»`m
`mAmYmao ~±H g§H ënZm nï H aVm `oB©b.
1.2.1 ~±Ho Mm AW© (Meaning) :
1.3
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
HO © `mg§~§YrÀ`m ì̀dhmamV gh^mJr Pmbobr AgVo.Vr bmoH m§H SyZ Rodr
drH m Z Ë̀m gwa{jV Rod m̀Mo H m̀ © H aVo. VgoM H Om ©
Mo ì`dhma
XoIrb H aVo. WmoSŠ̀mV ~±H åhUOo J«mhH m§À̀m ne ¡mMo ajU H aUmar
d Ë̀m§À̀m _mJUr à_mUo Ë̀m§Zm Vo XoUmar AW©ì̀dhma g§ W m hmo.̀
1.2.2. ~±Ho Mr ì`m»`m :
1.5
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadR m (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
8) H m̀m©Ë_H dmT :
~±H ì`dgm` hr EH CËH« m§V g§H ënZm Amho, Ë`m_woi ~±Ho À`m H
m̀m©_Ǜo, godm§_Ǜo d {H« `m§_Üò gmVË̀mZo dmT KSyZ `oV AgVo.
Ë`m_woiM nydunomj AmYw{ZH ~±H m §
Mo H m`©o j Ì ì`mnH Agbobo {XgVo.
9) g§nH© ì`d W m:
~±H n¡go XoUmè̀m Am{U n¡go KoUmè̀m KQH m§_Ǜo EH àH maMr
g§nH© ì`d W m
Z
{_m©U H aVo. Á̀m§À̀mH So A{YH n¡go AmhoV Ë̀m§À̀mH SyZ ~±H
n¡go Jmomi H aVo d Á̀m§Zm n¡emMr Amdí`H Vm Amho, Ë̀m§Zm n¡go
nwa{dVo. åhUOoM `mVyZ EH g§nH© ì`d W mZ {_m©U hmoVo.
10) ~±H ì`dgm` :
~±H ì`dgm`mMr à WmnZm H aUo ho ~±H m §
Mo à_wI H m̀© AgVo.
Ë`m_woi ~±H ì`dgm` hm BVa H w Rë`mhr ì̀dgm`mMm Xwæ`_ ì`dgm`
ZgVmo, VaVmo dmÎ̀mì`dgm` AgVmo.
11) ZmdmMr AmoiI :
~±H m, `mZoh_r Amnë`mZmdmg_moa "~±H" hm eãX OmoSVmV. CXm.
~±H Am°\
_hmamḯ,~±H Am°\ JwOamV B. `m_wo
i bmoH m§À̀m bjmV òVo H s,
g§~§{YVg§ W mhr ne¡mMo ì`dhma H a `mer g§~§{YV Amho.
Aem àH mao ~±H hr g§H ënZm nï H aVm `oB©b. AmYw{ZH H
mmi V ~±H Mr H m`} H moUVr Agmdr. `m~m~V EH _V AmTiyZ `oVo.
Ë`m_woi ~±H `mg§H ënZoMrXoIrb nïnUo _m§SUr H aVm `oVo.
1.3 BVa XoemVrb ~±Hì`dgm`mMr CËH« m§Vr :
(Evolution of Banking in Other Countries)
1.7
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
2) BQbr :
`m XoemV àmMrZ H mm i nmgyZ ~±H ì`dgm` hm ImgJr CnH« _
hmoVm, nU H mhr XoemV gmd©O{ZH ~±H m `m ì̀mnma d¥Õr d
emgZmÀ̀m H a dgybr d Aën AmW { ©H
~m~tgmRr gw Ho ë`m Om`À`m. BQbr _Ü`o "~±H Am°\ ìho{Zg' ZmdmMr
~±H hmoVr Or 1157 bm Ap VËdmV Ambr hmoV.r gJù`mV àmMrZ
gmd©O{ZH ~±H Ago
{Vbm åhUVm `oB©b. AmOÀ`m ì`d Woà_mUo {Vbm ~±H åhUVm òUma
Zmhr H maU
V
{Mm ì`dgm` âbm°aoÝg_Üò hmoVm Vmo gmd©O{ZH H O m ©Mo
WmZm§VaU H aUo hmM hmoVm. Á`m {RH mUr MmX ¡mmì̀ eVH mnª̀V
ImgJr ~±H m Mm ì`dgm` IynM _moRm Pmbm hmoVm. Ë̀m H mm iV
gwÕm ~±H ì`dgm`rH RodM t m ImOJr dmna, H¥ {Ì_ VoOr, _§Xr, Aem
JmoïrgmRr H aV AgV. m̀Mm dmB©Q n[aUm_ Ho d i EH m XoemdaM
Pmbm Zmhr Va B§½b§S gma»`m XoemV gwÕm Pmbm. VgoM âbmoaoÝg
Mo emgH s`
~m°ÝS nyU©nUo H mogibo. B.g. 1341 Am{U 1346 À`m Xaå`mZ
AmW{ ©H Am{U~mUr ẁamon_Ǜo ng bmJbr. gŠVrZo dgybr Ho ë`m{edm`
HO © dgybr hmoVM ZìhVr. Ë̀m H mimVrb "_o{Sgr' hr eŠVrembr ~±H
XoIrb Rodr p dH maV ZìhVr. Ë`m_woi Ë̀m§Mm amIrd{ZYr d J§JmOir
`m§Mr Ad W m A{Ve` {~H Q Pmbr. 10% À`m Imbr J§JmOir Ambr.
14 ì`m eVH mÀ̀m AIoarg hr eŠVrembr ~±H b`mg Jobr d {VMr
_mb_m Î m nVYmaH m§Zr ~iH mdbr.
3) noZ :
1349 À`m Xaå`mZ H mnS ì`dgm{`H ~mg}bmoZr̀mV ~±H ì`dgm` H
aV hmoVo, V oWo A{YH¥ V {Z̀_m§VJ©V ì`dgm` MmbV hmoVm. Aem
ì`mdgm{`H m §
Z
m gwamj Rod åhUyZ H mhr RamdrH aŠH _
^aë`m{edm` ~±H ì`dgm` H aVm `oV Zgo. 1401 bm ~m{g©bmo{Z̀mV
EH gmd©O{ZH ~±H åhUyZ CX`mg Ambr. Vr dQUmdi,
{d{Z_` `mgmRr hmoV.r Vr WmZ {H ZmJ[aH d naH s` XmoKm§gmRr H
m̀©aV hmoV.r 1407 bm ~±H Am°\ OoZmoAm CX`mg Ambr. 1609 _Ü`o
A°_ QaS°_ ~±Ho Mr WmnZm Pmbr. V {Mm CÔoe Ë`mnm j §À`m AmW
{ ©H
JaOm§Mo ì`d WmnZ hm hmoVm. Vr gd© àH maMr ZmUr Rodr åhUyZ p
dH maV hmoV.r `mRodr naV gwÕm ¿`m`Mr gw{dYm
1.8
~±H ì`dgm`mMr
CËH« m§Vr
hmoVr VgoM WmZ§VaU gw{dYm XoIrb hmoV.r 6 _{hÝ`m§Zr Rod naV {Xbr
OmB©b, Vgo à_mUnÌ hr {Xbo Om`Mo. ho à_mUnÌ MoH åhUyZ gwÕm
dmnam§V Agm`Mo. AmOÀ`m gd© `wamo{ǹZ ~±H ì`d WmnZmMo _yi hr
A°_ QaS°_ ~±H Amho.
4) O_©ZrAm{U nmob§S :
1485 Vo 1560 Xaå`mZ ~±H ì`d WmnZmV H¡ Xr/AnamYr ho gwÕm
AmW
{ ©H
^m§Sdb nyadV AgV. VoM _hÎdmMo ~±H X{jU O_©ZrVrb, ì`dgm{`H
AgV. Cm Î a O_©Z _Ü`o SM ~±H ì`dgm`mMr _ŠVoXmar hmoV.r ~oQoZ~J©
~±H hr gdm©V OwZr O_©ZMr ImgJr ~±H hmoV.r Vr 1590 gmbr h°Ýg d
nm°b `m SM ~§YwZr gw Ho br hmoV.r AOyZhr `m ~±Ho da ~oQoZ~J©
Kam `mMr _mbH s Amho.
5) hm°b§S :
17 ì`m eVH mV {H _Vr YmVy§Mr Am`mVnyd}HSy Z (OnmZ d AÝ`)
npíM_oH So(`wamon_Üò) hmody bmJbr, nwTo ^mddmTrg MmbZm {_iy
bmJbr. Aem doir A°_ QaS°_ ~±Ho À`m H moUË̀mhr àH maÀ̀m
ZmUr p dH ma `mÀ`m YmoaUmMm
\ m̀Xm nyU© `wamonr̀, OJVmVrb ì̀mnmamg Pmbm. ì̀mnma Am{U
CÚmoJ `mV n«M§S
^a^amQPmbr. `mV~oXab±SZo gmoÝ̀mM - m§XM
r m {d{Z_` AmH {f©V Ho bm.
OnmZ d AÝ` Xoem§H SyZ `wamo{ǹ ì̀mnmè`m§Zr gmoZo Rod åhUyZ Rodbo
Ë̀mMm \ m̀Xm ẁamon AmW { ©H ÑîQçm à~i hmo `mgmRr Pmbm.
1.3.2 A_o[aHo Vrb ~±H ì`dgm`mMr CËH« m§Vr … (Evolution of
Bank- ing in USA)
1.10
~±H ì`dgm`mMr
CËH« m§Vr
5) 1873 Vo 1907 (Am{W©H A[aîQ m
§
Mm daMî_m) …
Oar 1863 Mm ~±H ì`dgm` H m̀Xm A_bmV AmUbm Varhr AmW { ©H
Jm|Ym
i À`m n[ap WrVZo K~amQ CSyZ AmW { ©H p WVrda {dnarV
n[aUm_ hmody bmJbo. 1893
_Ü`o A{VaoH hmodyZ A_o[aHo V gJù`mV dmB©Q Ad W m hmoD Z
AW©ì`d W md
~±H ì`dgm`mMr KSr nyU©nUo {d H Qbr. gaVo eodQr Oo nr _m°aJZ `m
AW©VÁkmZo nwTmH ma KodyZ AmW{ ©H KgaU Wm§~dbr.m̀Mm AW© nï
hmoVm H s, emgZmZo ~±H ì`d WmnZ d AmW { ©H {Z̀moOZ `m§Mr J§^ra
XIb KoD Z Ë̀mH So b j {Xbo nm{hOo.
6) 1907 AmW
{ ©H ÑîQçmdmB©Q df© :
1907 _Ü`o naV Aa [m
ï §Mo dmVmdaU CX²^dbo d dm°b Q́rQ _Yrb
gÅo~mOrÀ`m CÐoH mZo ~±H ì`d WmnZ S~KmB©g Ambo, ì̀mnmar ZwH
gmZ namH moQ Mro Pmbo. `mgmRr Oo.nr. _m°J©Z m̀§Zm naV ~mobmd `mV
Ambo d hr dmVmhmV amoH `mg gm§{JVbo Jobo. VmoǹªV gdmªMr Anojm
hmoVr H s, ~±H ì`d WmnZ gwYmamdo _mÌ AmW { ©H OJV, ZmJ[aH
m§_Ǜo \y Q nSy bmJbr. nwamU_VdmXr AmBU gm Î mnX Wm§Mr "AmW
{ ©H
_HVoXmar' nyd}H Srb _moRçm XoemV dmTV hmoV,r {Vbm"{dH mgdmXr'
nm{ü_mË`mZr H SmSyZ {damoY H a `mg gwadmV Ho br. A_o[aHo bm
_mÌ ì̀mnmar _§Si, _Ü`dVu
~±Ho Mr {Z{_©Vr hmodyZ bdMrH -MbZ ì`d WoMr Anom j H aV
hmoV.r Aem ^mdZm
{Vd«VoZo nwT
o `odybmJë`m hmoË̀m.
7) 1908 Vo 1912 {dH| {ÐV _Ü`dVu ~±Ho Mr WmnZm :
1908 À`m AmëSŕM ìhrb±S H m̀ÚmZo 1907 À`m AmW { ©H S~KmB©
da Amnm Î H m{bZ MbZmMm Cnm` `moObm. VgoM `mH m`ÚmÝd̀o amï
´r` AmW
{ ©H Am`moJmMr WmnZm hmodyZ amï´r` ~±H ì`dgm` d AmW { ©H
gwYmaUm `m§À`mda H m`_Mm VmoSJm H mT `mgmRr g§emoYZ Pmbo
d goZ ZoëgZ A°S´rb `m§À̀m ZoV¥Ëdmm
I br "~±H ì`dgm`-{Z`§ÌU `moOZm'
AmIbr Jobr. `mda {dë`_ OoZ{½O
1.11
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
~«mZ̀ Am{U {dH mgdmXtZr hëbm MTdbm. Ë̀m§Mo åhUUo Ago hmoVo H
s _Ü`dVu
~±H gmd©O{ZH A{YnË`mImbr Agmdr Am{U~±H ì`mdgm{`H m §
Mo
Am{YnË` ZH mo. 1912 À`m {ZdSUwH sV {ZdSyZ Amboë`m So_moH«o
{QH njmÀ`m dyŚmo {dëgZ
`m§Zr ""AmëS´rZ `moOZm'nyU©nUo Zmhrer Ho br. {dH| {ÐV _Ü`dVu ~±Ho
Mr JaO dmTbobr hmoV.r
8) 1914 Iybm ì`dgm` :
_Ü`dVu ~±H Ap VËdmV `o `mAmYr [aPìh© ~±H g§KQZ g{_Vr gX
` {dë`_
_°H Smo (H mom f Jma g{Md), SopìhS h QZ (H¥ fr g{Md), Om°Z
{dë``_ Ho bQZ ({ZXoeH {dZr_`) `m§Zr A{Ve` _ohZV KoD Z H w
Rë`mhr _yi JmoM tï o AmW{ ©H H m̀Úm§Mo A{gÎd ZgVmZm H m̀©H mar
g§ W m C^m H a m̀Mm Q I mQmon gw Ho bm; na§Vw 16 Zmoh ì~
|a
1914 bm àmXo{eH [aPìh© ~±Ho Zo _wŠV ì`dgm`mMr H ënZm nwT o
AmUbr. 12 eham§_Üò [aPìh© ~±H gw § H a `mMr m̀oOZm
V`ma Pmbr.
`mMH mm i V g§nyU© ẁamon n{hë`m _hm̀wÕmV IoMbm Jobm.
9) 1935 ~Xbmg gwédmV :
~±H ì`dgm` 1935 À`m H m`ÚmÝd̀o ""A_o[aHo Vrb ZmUo ~mOma' (\o
S) Mr aMZm d H mhr ~Xb H a `mgmRr VgoM g§Kr` _wŠV
~mOmanÕVr g{_Vr Aem EH dV§Ì d¡Ym{ZH H {_QrMr WmnZm H a
`mgmRr d g§Kr` nÕVrVyZ H mom f Jma g{Md d {d{Z_` g{Md hQ{d
`mgmRr nwÝhm EH Xm OmoaXma à`ËZ Pmbm d hr
_mJUr Ho br H s gX `mMr _wXV 14 dm f ©Mr Agmdr Xaå`mZ Xwgè̀m
_hm̀wÕmZ§Va amoOJma H m̀Xm Ambm Ë̀mZwgma \o SaoeZMo H m̀ ©
amoOJma H m̀Xm Ambm. Ë̀mZwgma
\o SaoeZMo H m̀ © amoOJma XoUo ho _mZbo Jobo d `mMr O~m~Xmar \o
SaoeZda QmH br Jobr. 1956 _Ü`o ~±H {Z`§ÌU H§ nZr A{Y{Z`_mÛmao
"\o S' bm ~±Ho Mo {Z`m_H Ho bo Jobo Am{U1978 håào hm°{H ÝgZr
"\o S'M AÜ`nX J«hU Ho bo. Ë̀m§Zr dm f ©V XmoZ dom
i A_o[aH Z H
m±J«ogbm ^oXyZ AmW { ©H YmoaUm§Mo bú` {ZYm©a [V H a `mV
d YmoaU Ra{d `mg _XV Ho br.
1.12
~±H ì`dgm`mMr
CËH« m§Vr
10) 1982 AmYw{ZH ~±H ì`dgm` gwYmaUm :
{Z`§ÌU H m̀ÚmZo "\o S' bm AmXoe {Xbo H s, Ë̀m§Zr Ë̀m§À̀m
AmW { ©H godm§À̀m XOm©V dmT H Z ImgJr ojm Ì §Mo àm~ë` H _r H
amdo d gd© AmW { ©H g§ WmZm Amdí`H JmoïtMr nyV©Vm H amdr, hm
H m̀Xm AmYw{ZH ~±H ì`dgm` àUmbrMm ÚmoVH hmoVm. Ë̀mZwgma
"\o S' Zo XbmbmnmgyZ AmW{ ©H g§ W m dmMmì̀mV `mgmRr
{dm
Î nwadRm H a `mg gwê dmV Ho br. Vgm hm H RrU àH ën
hmoVm, Vmo 1999 n`ªV A{Ve` g§W JVrZo Mmbbm. 1999 _Ü`o J«°_
brM ~obr A°ŠQ (H m`Xm) nmg H a `mV Ambm Á̀mZo 1933 À`m
½bmg - QoJmb H mÚ̀mbm _mJo gm Z
~±H mZm _wŠV ì`dgm` H a `mg àd¥m Î Ho bo, OoUoH Z Jw§VdUyH
d {d_m `mXmoÝhr ì`dgm`mV Ano{jV dmT ìhmdr.
11) 1980 Vo 1990 A{Z~ªYrH aU :
1980 À`m Xaå`mZ g§KemgZmZo "RodrYmar g§ W m d {dÎmr` {Z`§ÌU' H
m̀Xm 1980 VgoM JmZ© gQ | O_©Z {Snm°PrQar BpÝ QQçyeZ A°ŠQ
1982 Am{U A_o[aHo Vrb ~±H ì`d WmnZ d ImgJr joÌmVrb AÝ`
AmW { ©H g§ W m `m§_Yrb
_yb^yV \ aH Zï H Z QmH bm. gaH mar d J¡agaH mar AmW { ©H g§
W m Ago doJio Z amhVm EH Ho ë`m Joë`m, Ë`m_woi hm {Z`_
A{Z~ªYrH aU åhUyZM AmoiIbm Omdy bmJbm. Am{U 1980 Vo 1988
`mXaå`mZ 500 ~MV g§ W m Am{U H O© g§ WmÀ̀m Zmemg H
maUr^yV Pmë`m~Ôb Xmom f g nmÌ Rabm. Ë`mÀ`m nmRmonmR "\o Sab' ~MV
H O} , {d_m g{_Vrhr ~§X Pmbr.
1.3.3 Am{e`mVrb ~±H ì`dgm`mMr CËH« m§Vr (Evolution of
Banking in Asia) …
dmV§m
Í̀ om
Î a H mm
i V _Ü` Am{e`mVrb emgZm§Zr ~mOma AW©ì`d WoH
So hmoUmè̀m p WË̀§Vamg AZwgê Z Amnë`m ~±H s§J d {dÎmr` ì`d WoV
gwYmaUm KSdyZ AmU `mH So b j nwa{dbo. ~±qH J joÌmMr H m`©_jVm
dmT{d `mgmRr _moRçm à_mUmda à`ËZ H a `mV Ambo. 1990 À`m XeH
mV am~{d `mV Amboë̀m gwYmaUm H m̀ ©H« _m§Mm n[aUm_ åhUOo {dÎmr`
ì`d WoV KSyZ Amboë̀m gwYmaUm hmo.̀ gwYmaUm
1.13
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
H m̀ ©H« _m§Ûmao {dÎmr` ì`d WoVrb {d{dY KQH m
§
Mo emídV AmW{ ©H
d¥ÕrgmRrAmYw{ZH sH aUd nyd©C^maUr H a `mda ^a Xo `mV Ambm.
gd©gm_mÝ̀nUo ~±H s¨J gwYmaUm H m̀ ©H« _ XmoZ Qßß̀m§V am~{d `mV
Ambm.1993 Vo 1997 `m Xaå`mZÀ`m n{hë`m Qßß̀mV VO{H VmZ
dJiVm MbZ{df`H p WaVm
`m KQH mg àmYmÝ̀ Xo `mV Ambo. `m Qßß̀mV emgZm§Zr
moQçm
o
j Ìm§_Ü`o ImgJrH aUmMo YmoaU am~{dbo d Ë̀mÛmao ~mOma AW©ì`d
Wog nmqR~m Xo `mgmRr
H m`XoeraMmH ¡ Q Z {_m©U Ho br. gwYmaUm§À̀m Xwgè̀m Qßß̀m_Üò
~±qH J ì`d WoMo gj_rH aU, {dÎmr` d H m`Xoera nm`m^yV gwd {Ym§Mm
{dH mg Am{U {dÎmr` p WaVm
`mKQH m§da emgZm§Zr ^a {Xbm.
A) n{hbm Q ßnm …
gwYmaUm§À̀m n{hë`m Qßß̀mV gmd©^m_¡ MbZm§Mr AmoiI {Z~ªYmË_H
MbZ{df`H YmoaUm§Ûmao H a `mV Ambr, `mVyZ MbZ{df`H MT-CVma
g_moa Ambo. `mgmRr, Cƒ ì̀mOXa YmoaU Am{U MbZm§À̀m ê
nm§VaUmdarb Am¡nMma [H d AZm¡nMma[H
{Z~ªY `m§Mr {Z{_©Vr d A§_b~OmdUr H a `mV Ambr. Cƒ
ì`mOXa, amIrd
{ZYtMr H _r nmVir, naV \o SrMm A^md, AmW { ©H d amOH s`
Ap WaVm Am{U Ad_yë`Z `mgma»`m à{H« `m 1995-96 À`m H
mmi V KSV am{hë`m.
`mM~amo~a {dÎmr` ì`d WoVrb Sm°baMo _hÎd Q { Hy Z am{hë̀mZo
{ZYrMm ~mhç
àdmhKSyZ Ambm.
~) Xwgam Q ßnm …
aMZmË_H d g§ WmË_H gwYmaUm§Ûmao MbZ{df`H YmoaUmV
gwYmaUm KSdyZ AmUUo, AmW { ©H p WaVogmRr amOH mofr` gwYmaUm
KSdyZ AmUUo, `m à{H« `m 1990 À`m _Ü`mV _Ü` Am{èmB© àXoemV
KSyZ Amë`m. 1993 _Ü`o Agboë`m CVma-MTmdm§Mr nmVir 1997-98
_Ü`o 15 Vo 20 QŠŠ`m§nª̀V Kgabr. WmZ {H MbZmÀ`m Ad_yë`ZmMr
g_ `m hr 1998 À`m a{e`Z MbZmÀ`m Ad_yë`ZmMr g_ `m hr 1998
À`ma{e`Z {dÎmr` A[aîQm§nª̀V
1.14
~±H ì`dgm`mMr
CËH« m§Vr
Q
{ Hy Z hmoV.r `m gdmªMm n[aUm_ åhUOo 1997 AIoa Wyb amîQŕ`
CËnÞmV
(GDP) _Ü` Am{èmB© àXoemV dmT KSyZ Ambr.
1.3.4 B§½b§S_Yrb ~±H ì`dgm`mMr CËH« m§Vr (Evolution of
Banking in England) …
H« mD WaZo AJXr WmoSŠ̀mV nU nïnUo ~±H ì`dgm`mÀ`m CËH«
m§VM
ro dU©Z Ho co Amho. Ë̀m§À̀m _Vo AmYw{ZH ~±H s̈JMm CX`
B§½c§S_Ǜo Pmcm. gmdH ma, ì̀mnmar d B§p½ce gmoZma ho AmYw{ZH ~±H
aMo VrZ nyd©O AmhoV. m̀Mm AW© Agm H s `m{VKm§Mr H m̀ © d¡{eîQço
~±H ì`dgm`mV EH dQcocr AmhoV. m̀Mo {dícofU nwTrcà_mUo H aVm
òB©c :
1) gmdH ma :
àË`oH g_mOmV gmdH ma AgVmoM. Vmo Oar {Va H¥ V Agcm Var
g_mOmV Vmo EH _hÎdmMo H m̀ © H arV AgVmo. JaOy cmoH m §
ZmH
O© Xo m̀Mo H m_ Vmo H aVmo. g_mOmV H mhr cmoH Ago
AgVmV H s H mhrdom i Ë̀m§Mm IM© CËnÞmnomj Om V AgVmo. gmdH
ma Ë̀m§Zm AmW { ©H ASMUrV _XV H aVmo. AZw^dmZo àË`oH H
O©XmamMr nV H er OmoImdr d H O©dgwcr H er H amdr ho gmdH
ma {eH VmV.
2) ì`mnmar :
_Ü`wJmV àdmg YmoŠ̀mMm hmoVm. Ë`m_woi Ë̀m doM io m o
Q
o ì̀mnmar
EmI Úm _moRçm à{V{ðV ì̀mnmè`mH So n¡go RodyZ Ë`m~Ôc nmdË̀m
KoV Am{U `m nmdË̀m§À̀m gmhmæ̀mZo Vo _mcmMr IaoXr H arV AgV.
AmYw{ZH ~±H m nVnÌo XoVmV Ë`m_woi Ë̀m§À̀m gmhmæ̀mZo AZmoiIr
cmoH m§erhr ì`dhma H aUo eŠ` hmoVo. nydu ~±H aZm ì̀mnmar ~±H a
AgoM åhQco OmV Ago Am{U m ì̀ nmamgmRr Vo McZm§Mr AXcm~Xc H
ê Z XoV AgV. AmYw{ZH H mm i V CËnmXH d Cn^moŠVo `m§À̀mV _Ü`
W åhUyZ ì̀mnmar H m_ H aVmV. CXm. YmÝ` ì`mnmar, eoVH è̀m§H
SyZ YmÝ` {dH V KoVmo d J«mhH m §
Zm {dH Vmo. Ë̀mMà_mUo ~±H mhr
n¡emV ì`dhma H aVmV. gm_mÝ̀ cmoH m §
H SyZ
~±H m n¡go Jmom i H aVmV d H mhZ tm H O} XoVmV. ~MVXma d
H O©Xma `m§À`m_Üò
_Ü` W åhUyZË̀m H m_ H aVmV.
1.15
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
3) B§p½ce gmoZma :
AmYw{ZH ~±H m Ho d i n¡emV ì̀mnma H arV ZmhrV Va EH m
{d{eï AWm©Zo Ë̀m n¡emMr {Z{_©Vr H aVmV. hm d¡{eîQçnyU© dmagm
Ë̀m§Zr B§p½ce gmoZmam§H SyZ KoVcm.
_Ü``wJrZ c§SZ ehamV Mmoè̀m, XamoSo `m {ZË`mÀ`mJmoïr hmoË̀m d
Ë̀mnmgyZ g§aU j mMr gm_wXm{`H ì`d W m ZìhVr. gmoÝ̀mM - m§XM
rm
ì̀mnma H aUmè̀m gmoZmam§H So _moRçm ~iH Q V {Omoè̀m AgV Am{U
H mhr g§ajH hr AgV. gm_mÝ̀ cmoH Amnco WmoSo\ ma OSOdmhra,
gwdU©-ZmUr gwa{Vj VogmRr `mgmoZmam§H SoRodrVAgV d gmoZma Ë`m~Ôc
^mSo AmH marV AgV. Aer Rod Rodë`m~Ôc gmoZma Ë`mMr nmdVr
XoV AgV. Vr nmdVr XmIdyZ RodrXma Amncr d Vy naV KoV AgV.
H mcm§VamZo cmoH m §
Mm gmoZmam§daMm {dídmg dmTV Jocm. nmdVr
XmI{dcr H s Amncr d Vy {deofV: gmoÝ̀mÀ̀m Zm `mVrc n¡gm
Amnë`mcm Ho ìhmhr {_iUma Aer Ë̀m§Mr ImÌr Pmcr Am{U _J àË`oH
doir dV: gmoZmamH So OmdyZ nmdVr XmIdyZ ZmUr H mT `mEodOr
RodX
rmam§Zr ‘hr {MÇr KoD Z `oUmè`mg EdTr a¸ _ Úmdr’ Aer coIr
gyMZm Xo `mg gw dmV Ho cr. AmYw{ZH MoH Mr gw dmV `mVyZM
Pmcr.
MVwa gmoZmam§À̀m ho cjmV Amco H s, `m Ë`m§À`mdarc {dídmgm_wo i
Ë̀m§À̀m nmdË̀m§À̀m gmhmæ̀mZo cmoH AmnmngmVrc ì`dhma nyU© H
aVmV. åhUOoM Ë̀m§À̀m nmdË̀m§Mm dmna n¡gm åhUyZ Ho cm Omdy
cmJcm. _J Ë̀m§Zr Amnë`m ì`dhmamg AmUIr EH doJio diU {Xco. H
O} XoD Z Vo Om V nmdË̀m àgmamV AmUy cmJco. H Om©À̀ m ~Xcr
{Xcoë`m nmdË`mhr n¡gm åhUyZ dmnaë̀m Omdy cmJë`m d gmoZmam§Zm
ì`mOhr {_iy cmJco. gmoZmam§À̀m {dídmgm_woi Am{U RodrMrnmdVr d H
Om©Mr nmdVr, `mV \ aH Zgë`mZo gmoZmam§H Src àË`j Rodr§nom
j Om V
nmdË̀m H mTUo Ë̀m§Zm eŠ` Pmco.nmdVr {Xcr H s n¡go {_iUma hm
cmoH m §
Mm gmoZmam§dacr {dídmg
m̀Mm à_wI AmYma hmoVm. RodX rmamZo n¡go _m{JVco H s Vo VËH mi
Xo `mMr I~aXmar gmoZma KoV.Ë`m_woi bmoH m §
Mm Ë`m§À`mdarc {dídmg
dmTVM Jocm.
1.16
~±H ì`dgm`mMr CËH«
m§Vr
4) {d{dY ~±H m§Mr WmnZm :
ẁamon_Ǜo {d{dY XoemVhr 16 ì`m eVH mV gmd©O{ZH ~±H m Ap
VËdmV Amë`m. CXm. B. g. 1515 Mr "~±H Am°\ ìho{Zg', B. g.1556
Mr "~±H Am°\ drSZ'. B§½c§S_Ǜo gmoZmam§Zr 1676 _Ü`o amOKam `mg H
O} XodyZ ~±H s¨J H m`} gwê Ho cr. nU Mmc©g² {Vgam `m B§p½ce
g_«mQmZo H O} Xo m̀Mo ZmH maë̀mda cmoH m §
Mm gmoZmam§dacr
{dídmg Ticm d Ë̀m§Zr Amnë`m Rodr naV H a `mMr _mJUr Ho cr.
VgoM H§ nÝ̀m§À̀m hmVr ~±H ì`dgm` Xo `mMrhr _mJUr Ho cr.
gmd©O{ZH n¡emÀ`m gwa{Vj VogmRr d ì̀mOXa {Z`§{ÌV H a `mH a [Vm
hr Jmoï Amdí`H hmoV.r `mVyZM
B. g. 1694 _Ü`o ~±H Am°\ B§½c§S Ap VËdmV Amcr. {Vcm B.
g. 1700
_Ü`o H mJXr McZ H mT m̀Mm A{YH ma àmá Pmcm. hr ~±H
cmoH m§À̀m Rodr KodyZ Mmcy ImVr H m̀©aV H ê cmJcr. B. g.
1823 _Ü`o g§`wŠV ^m§Sdcr ~±H m §Z
m nadmZJr Xo `mV Amcr. B. g.
1827 nmgyZ `m ~±H m §
Z
m c§SZ ~mhoahr ì`dgm` H a `mMr
nadmZJr {_imcr. B. g. 1858 Z§Va _`m©{XV O~m~XmarÀ̀m VÎdmda
`m ~±H m WmnZ Pmë`m. 19 ì`m eVH mÀ̀m nydm©Ym©V B§½c§Sgh
OJmÀ`m BVa XoemVhr ~±qH J ì`dgm` àM§SnUo dmTV Jocm.
H mcm§VamZo ~±H m §
Z
m H mJXr McZ àgm[aV H a `mgmRr nadmZJr
Xo `mV Amcr nU Ë̀mV Iyn Jm|Yi hmoD cmJë`mZo Vmo A{YH ma \
ŠV _Ü`dVu ~±Ho bmM Xo `mV Amcm. Aem arVrZo AmYw{ZH ~±H
ì`dgm` XrK©H mm i V CËH« m§V hmoV Jocm.
1.4 ^maVmVrb ~±Hì`dgm`mMr CËH« m§Vr :
(Evolution of Banking in India)
1.17
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
A§J hmoVo. VgoM cmoI§S, H mnS Am{UM¡ZrÀ`m d VyÀ̀m {Z{_©VrMo EH
_hÎdmMo H| Ð hmoVo. _Zw _¥Vr_Ü`o m ì̀ OmMo Xa, H Om©gmRr VmaU
BË̀mX~ tm~VMo g§X^© AmTiyZ `oVmV. VgoM H m¡{Që̀mÀ̀m AW©emóm_Ǜo
m
ì̀ OXam§Mo {Z`_Z, Rodr Am{U~ {cm§Mo {S H m D§ qQJ BË̀mX~
tm~VMo g§X^©
AmTiyZ òVmV Ë̀m§ZmM "hþ§Sr' Ago g§~moYV AgV. _wKc Am{U
_amRm Xa~mam§_Ǜo _moR_moRo ì̀mnmar, ì`mdgm{`H d gmdH ma m̀§Zm ‘loðr’
qH dm ‘ZJagoR’
`m ZmdmZo g§~moYco OmV hmoVo d Ë̀m§Mo WmZ AË`§V _hÎdmMo hmoVo.
Ë̀m§À̀m gd© ^maV^a emIm hmoË̀m. VgoM H w [aAa godm àUmcrhr hmoV.r
Vo doiàg§Jr amOmcmhr H O© XoV AgV.
_mÌ Ago Agco Var AbrH Src Ûr-Zm|X {hemo~ nÕVrAgcocm AmYw{ZH
~±H ì`dgm` {~«{Qem§Zr ^maVm_Ǜo gwê Ho cm. ^maVm_Ǜo OgOer {~«{Qe
gmÎ m ngacr VgVgm~±H ì`dgm`hr ngacm.
^maVmVrb ~±H ì`dgm`m§À`m CËH« m§VM r o Q ßno :
^maVm_Ǜo AmYw{ZH ~±H ì`dgm`mÀ`m CËH« m§VrVrc _hÎdmMo Qßno
nwTrcà_mUo gm§JVm `oVrc …
1) EOÝgr hm gog :
Á`mdoir {~«{Qe/B§p½ce ì̀mnmar ^maVmV Amco Ë`mdoir ^mfoÀ`m
àíZm_wo i
^m§Sdc C^maUrgmRr Ë̀m§Zm ASMU ^mgy cmJcr. Ë`m_woi Ë̀m§Zr
ì̀mnma Am{U
~±H ì`dgm` m̀§Mm {_cm\ Agcoë`m EOÝgr hmD gogMr {Z{_©Vr Ho
cr. EH mEOÝgr hmD gZo ^maVm_Ǜo B. g. 1770 gmcr "~±H Am°\
qhXw WmZ' `m n{hë`m
~±Ho Mr WmnZm Ho cr. Ë̀mZ§Va AZoH ~±H m§Mr WmnZm Pmcr; na§Vw
Ë̀m§Mr WmnZm Pmë̀mZ§Va cJoMM Ë̀m ~§X Pmë`m. Ë`mdoir H moUrhr
~±H gwê H ê eH V hmoVo. Ë`m_woi ho joÌ gdmªZm Iwco Pmco.
2) ào{gS oÝgr ~±H m :
Ë`mdoir ^maVmda amÁ` H aUmè̀m B © Q B§{S`m H§ nZrZo
ào{gSoÝgr ~±H m§À̀m ^mJ
^m§Sdcm_Üò 20% gh^mJ KodyZ Ë̀m§Mr W ‹ mnZm Ho cr.
`m_mJo Ë̀m§À̀m
^m§SdcmÀ`m JaOm nyU© H a m̀Mm CÔoe hmoVm. Ë̀mZwgma B. g.
1806, 1840
1.18
~±H ì`dgm`mMr
CËH« m§Vr
Am{U 1943 _Ü`o AZwH« _o ~±H Am°\ ~§Jmc, ~±H Am°\ ~m°å~o Am{U
~±H Am°\
_Ðmg BË`mXr ~±H m§Mr WmnZm H a `mVAmcr.
3) g§`wŠV^m§S dbr :
B.g. 1884 _Ü`o _`m©{XV O~m~XmarÀ`m VÎdmda ~±H m§Mr WmnZm
H a `mg nadmZJr Xo `mV Amcr. Ë`m_woi ~±H m§À̀m WmnZog
MmcZm {_imcr. Ë̀mZ§VaÀ̀m eVH m_Ǜo ^maVr̀m§À`m à̀ËZmZo n§Om~
Z°eZc ~±H , Acmhm~mX ~±H , ~±H Am°\
~SmoXm `mgma»`m ~±H m§Mr WmnZm H a `mV Amcr. AZoH naH s`
ì̀ŠVrgwÕm
^maVr` ~±qH J joÌm_Ü`o gh^mJr Pmë`m.
4) Bånrar`c ~±H Am°\ B§{S `m :
naH s` ~±H m§À̀m nY}cm VmS | Xo `mgmRr VrZ ào{gS|gr ~±H m§M
o
{dcrZrH aU H a `mV
`oD Z B.g. 1921 _Ü`o Bånrar`c ~±H Am°\ B§{S`m `m EH
mM epŠVemcr
~±Ho Mr WmnZm H a `mVAmcr. `m~±Ho À`mg§nyU© Xoe^amV
emmI §Mo Omo i Ap VËdmV Amco. Ë̀mZ§Va `mM ~±Ho Mo B. g. 1955
_Ü`o amï´r`rH aU H a `mV
`odyZAmOMr QoQ ~±H Am°\ B§{S`m Ap VËdmV Amcr.
5) ^maVr` [aPìh© ~±Ho Mr WmnZm :
Oar hm H mi ~±H m§À̀m CO { ©Vmd WoMm Agcm Var H moUË̀mhr
àH maÀ̀m
{Z`_mA^mdr VgoM doioda gmhmæ` Z {_m i ë`mZo AZoH ~±H m A`e
dr Raë`m. Ë`m_woi cmoH m§À̀m _ZmV ~±H m§~Ôc e§H m Z {_m©U
hmody cmJë`m. cmoH ~±H m§nmgyZ Xya Omc̀m cmJco. {hëQZ `§J
Am̀moJmZo dV§Ì H| Ðr` ~±Ho À`m WmnZoMr JaO nï Ho cr. Ë̀mZwgma
B. g. 1935 _Ü`o H| Ðr` ~±H åhUyZH m̀ © H a `mgmRr
^maVr` [aPìh© ~±Ho Mr WmnZm H a `mV Amcr. ~±H Am°\
B§½c§SÀ̀m YVuda `m
~±Ho Mr aMZm H a `mV Amcr; na§Vw {Vcm {Z`_ZmMo {deof
A{YH ma ZìhVo.
Ë̀mZ§VaMm H mi hm _§XM r m d Xwgè̀m _hm̀wÕmMm hmoVm. `m H
mm i _Ü`o ~±H ì`dgm`m~m~V [aPìh© ~±H \ mago H m̀ © H ê eH cr
Zmhr.
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadR m (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
6) [aPìh© ~±Ho Mo amḯ r`rH aU Am{U ~±H ì`dgm` {Z`_Z H
m̀Xm :
B. g. 1949 _Ü`o hr XmoZ _hÎdmMr nmdco CMccr Jocr. ^maVmcm
dmV§Í̀
{_m
i ë`m~amo~a[aPìh© ~±Ho cm {Z`_Z Am{U{Z`§ÌUmMo{d V¥V A{YH
ma Xo `mV Amco. ho A{YH ma dmnê Z [aPìh© ~±H hr ^maVr` ~±H
ì`dgm` ImÌrcm`H
~Z{d `mV `e dr Racr. cdH aM ~±Ho Mo An`e ^yVH mm i V O_m
Pmco Am{U
^maVr` ~±H ì`dgm` [aPìh© ~±Ho À`m_mJ©Xe©Zmm I cr {dH {gV/àJV
hmoV Jocm. [aPìh© ~±Ho Zo AZoH Xwîàd¥Îmr,ASWio Am{UÌwQr Xya H
a `mV`e {_i{dco.
7) 1969 Am{U 1980 _Yrc ~±H m
§M
o amḯ r`rH aU :
B. g. 1969 _Ü`o 14 _moRçm ~±H m §
Mo amï´r`rH aU H ê Z EH
_hÎdmMonmD c CMcco Joco. Ë̀mZ§Va B. g. 1980 _Ü`o AmUIr ghm
~±H m §
Mo amï´r`rH aU H a `mV Amco. `m amï´r`rH aUm_woi ~±H m§Mr
H m`}, H m`©nÕVr, YmoaUo, A{^d¥Îmr BË`mXt_Ü`o _hÎdnyU© ~Xc Pmco.
AmVm ^maVr` ~±H m Am§Vaamḯr̀ gh^mJr åhUyZ H m̀ © H a
`mgmRr V`ma Pmcoë̀m AmhoV.
1.5 ^maVmVrb
ì`mnmar ~±HàUmbrMr
àmXo{eH g§aM Zmm
ghH ar :
~±Hm ~±Hm ~±Hm
(Structure of Indian Banking System)
gmd©O{ZH ImgJr ZmJar ghHmar J«m_rUghHmar
joÌmVrb~±Hm joÌmVrb~±Hm ~±Hm gmogm`Qçm
^maVr` QoQ ~±H Am{U amï´r`rH¥ V
~±Hm
{VÀ` ^maVr` ~±H ì`d WmnZ^~m±HamàVU
m gh`moJr (~±HAm°\
r`~±Hm naXoer
mbr Mma àH maoZmdghH
JJ
aru
H¥ V hm
mar
àmoV
~±Hm
o{.eHghHmar
Xo
~§Hm B§{S`m, nVnoTçm
~H± Am°\ _Ü`dVu ghHmar
_hmamḯ BË`mXr)
[aPìh© ~±H Am°\ B§{S`m
~±Hm
J«m_rUnVnoTçm
1.20
~±H ì`dgm`mMr
CËH« m§Vr
[aPìh© ~±H Am°\ B§{S `m :
[aPìh© ~±H hr n¡em{df`r (MbZm {df`r) d ~±qH J ì`dgm`mMr
gdm}ƒ A{YH mar Amho. gd© ~±qH J H m`©àUmbr (^maVmV OodTçm
^maVr` ~±H m/ nVnoTçm AmhoV Ë̀m gdm©) da {Z`§ÌU RodUo, H m̀ m©Mo
{d{Z_` H aUo ho [aPìh© ~±Ho Mo _w»` H m̀ © Amho Vr gd© ì̀mnmar ~±H
m Mm {ZYr amIyZRoodVo åhUyZM {Vbm""[aPìh© ~±H '' åhUVmV.
_Ü`dVu ~±H åhUyZ amï´r`, Am§Vaamḯr̀ Vamdarb gd© H m_o MbZ ì`d
WoV AmW { ©H V§Ì {d{Z_{`V H aUo hmo.̀ `m ~m~VrV ì̀mnmar ~±H m§no mj
[aPìh© ~±Ho bm Om V _hÎd Amho. gd© AmW { ©H JmoMtï m AmTmdm KodyZ
(åhUOoMì̀mnma, eoVr AmÚ ¡moJ B.) ~±H m§Mr aMZm H am`À`m, ~±H emIm
dmTd `mg àmoËgm{hV H am`Mo, ~±H ì`d W m Amdí`H Voà_mUo dmTdV
Ý`m`Mr, hr H m̀ o© [aPìh© ~±H nma nmSVo.
A) ì`mnmar ~±H m :
ì̀mnmar ~±H mMr {Z{_©Vr hr Om VrV Om V Z\ m H _mdUo d
RodXrmam§Zm Cm Î _mom
Î _ godm XoUo `mH a [VmM Pmbr Amho. AmYw{ZH
AmW { ©H g_mO ì`d WoMr OrdZaoIm åhUOoM ì̀mnmar ~±H m Aer
AmOMr ì`m»`m Amho. {H ËòH eVH m §
M m B{Vhmg
`m ì̀mnmar ~±H m §
Zm Amho. ZmJar ì`d WoV RodZ tm A{YH m{YH
àmYmÝ̀ XoD Z Vo
{dÎm CÚmoJm_Ǜo Xo `mgmRr H O © åhUyZ {dV[aV H am̀Mo ho
AmÚ H m̀ © Amho. gd©
_moRçm ì̀mnmar ~±H m §
Mo 1969 _Ü`o amï´r`H aU Om{ha Pmë̀mZ§Va,
ì̀mnmar~±H m §
M o dJuH aUImbrbà_mUo {ZpíMV H a `mV Ambo …
1) gmd©O{ZH joÌm§Vrb ~±H m :
1999 À`m Xaå`mZ EH§ Xa 27 gmd©O{ZH joÌmVë`m ~±H m H
m̀©aV hmoË̀m. ObX AmW { ©H {dH mg H m̀ © {deof H Z emIm
{d Vma, ImÌr dmTdUo, Rodr dmTdUo d¥qÕJV H aU| ho Ë̀m§Mo
d¡{eîQç Amho. Aem ~±H m AmOH mb gm_m{OH {hVmÀ`m
O~m~Xmè̀mhr A§{JH maV AmhoV.
H ) QoQ ~±H Am°\ B§{S `mAm{U Ë̀m§À̀m gh`moJr ~±H m :
QoQ ~±H g_wh QoQ ~±H Am°\ B§{S̀m hr g§ WmnH Amho
{VÀ`m ghH mar
~±H m åhUOo
1.21
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
1) QoQ ~±H Am°\ {~H mZoa A±S O`nya
2) QoQ ~±H Am°\ hÐ ¡m~mX
3) QoQ ~±H m Am°\ B§Xmoa
4) QoQ ~±H Am°\ åh¡gya
5) QoQ ~±H Am°\ n{Q`mbm
6) QoQ ~±H Am°\ gm¡amï
7) QoQ ~±H Am°\ ÌmdUH moa
EH§ Xa ~±qH J ì`dgm`mÀ`m 34% ì`dgm` QoQ ~±H Am{U
`m gmV
~±H m§Zr ì`mnbm Amho.
1) amḯ r`rH¥ V ~±H m :
~±qH J H§ nZr H m̀Xm (g§nmXZ Am{UCnH« _) 1970 AÝd`o
14 {demb
~±H m Mo 1969 bm amï´r`rH aUH a `mV Ambo.
1) g|Q´b ~±H Am°\ B§{S`m
2) ~±H Am°\ B§{S`m
3) n§Om~ Z°eZb ~±H
4) ~±H Am°\ ~SmoXm
5) ẁZmQ̀oS H _{e©`b ~±H
6) H° Zam ~±H
7) ẁZmQ̀oS ~±H Am°\ B§{S`m
8) XoZm ~±H
9) qgSrHo Q ~±H
10) `w{Z`Z ~±H Am°\ B§{S`m
11) Abmhm~mX ~±H
12) B§{S`Z ~±H
1.22
~±H ì`dgm`mMr
CËH« m§Vr
13)~±H Am°\ _hmamḯ
14)B§{S`Z AmoìhagrO ~±H
15)ImgJr joÌmVë`m ~±H m :
^maVmÀ̀m {_l AW©ì`d W m nÕVr_Ü`o ImgJr joÌmVë`m ~±H
mMr AmW{ ©H
{dH mgm_Ǜo {deof ^y{_H m Amho. J«mhH m§À̀m ng§VrZwgmaM
ImgJr ojÌm§Vë`m
`m ~±H m §
Mo Ap VËd Q { Hy Z Amho. `m ~±H m§À̀m "EQrE_,
24 Vmg ~±H Mmby,
Ka ~gë`m ~±qH J' Aem {d{dY `moOZm_woiM `m AmOVmJmV̀ {QHy
Z amhÿZ gmd©O{ZH ~±H mer nYm© H aV AmhoV. ImgJr ~±H mMr
XmoZ ^mJm§V {d^mJUr Ho br OmVo.
i) ^maVr` ~±H m :
m̀§Mo _w»`mb` ^maVmVM AgVo. `m§À`mda [aPìh© ~±Ho Mo
{Z`§ÌU AgVo. Aem ImgJr ~±H m ^maVmV H m̀©aV AmhoV.
ii) naH s` ~±H m :
Á`m~±H m §
Mo _w»`mb` ^maVm~mhoaMo Amho, Ë`m§À`mda Ë̀m§À̀m
g§~§{YVXoem§Mo {Z`§ÌU AgVo Aem§Zm naHs` ~±H åhUVmV.
naXoer ~±H m
§M
o _yi H m̀© {dXoer MbZ, hþ§SUmdihoM hmo.̀
~) àmXo{eH J«m_rU~±H m :
1970 nmgyZ àmXo{eH J«m_rU ~±H m CX`mg `ody bmJë`m. `m§Mr
{Z{_©Vr {d{eï C{Ôïo Smoù̀mg_moa RodyZM H a `mV Ambobr hmoV.r
m̀§Mo C{Ôï åhUOo J«m_rU CÚmoJ, eoVr, eoVmV H m_ H aUmao Am{U
eoVrda OJUmao l{_H d H w eb H mamJa r moQo-
moQo J«m_rU CÚmoJ
m̀§Zm nVnwadRm H aUo d J«m_rU AmW { ©H {dH mg KSdyZ AmUUo.
{Oëøm§À`m o j Ìm_Ü`oM Ë̀m§Mo H m`©o
j Ì {Oëømda {ZpíMV Ho bo Jobo
Amho Am{U J«m_rU {dH mg hoM Ü`o` Ë̀m§À̀mg_moa Rod `mV Ambobo
Amho.
1.23
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
H ) ghH mar nV g§ W m / nVnoTçm :
ghH mar ~±H m§Mr g§aMZm nwTrb _wÚm§À̀m AmYmao OmUyZ KoVm
òB©b …
1) ZmJar ghH mar ~±H m (Urban Co-operative Banks) :
ZmJar ghH mar ~±H m§Mr aMZm EH Var` dê nmMr Amho, `mcmM
àmW{_H ghH mar
~±H m (Primary Co-operative Banks) Agohr g§~moYco OmVo.
ZmJar ghH mar
~±H m {~Ja eoVr joÌmV H m̀©aV AgVmV. ZmJar ghH mar ~±H m
`m ehamVrc H _r
CËnÞ JQmVrc ZmJ[aH , chmZ ì̀mnmar Am{U cKwCÚmoJY§Xo m̀§Zm ~±qH
JÀ`m gmor̀ d godm CncãY H ê Z XoVmV. _mM© 2008 AIoa ZmJar
ghH mar g§ Wm§Mr g§ W m 1,770 d Ë̀m§À̀m emmI §Mr g§»`m7,424
BVH s hmoV.r
2) J«m_rU ghH mar nVg§ W m (Rural Co-operative Credit
Institutions): J«m_rU ghH mar nVg§ W m eoVr joÌmV H m̀©aV
AgVmV. `m J«m_rU ghH mar nVg§ W m§M
o dJuH aU A) AënH mcrZ
g§aMZm (Short-term structure)
Am{U ~) XrK©H mcrZ g§aMZm (Long-term structure) Aem XmoZ
^mJm§V Ho co OmVo.
A) AënH mcrZ g§aMZm (Short-Term Structure) :
AënH mcrZ ghH mar nVg§Wm§Mr aMZm {Ì Var` (Three-tier) dê
nmMr Amho.
1) amÁ`nmVirda amÁ`ghH mar ~±H m, 2) {OëhmnmVirda _Ü`dVu
ghH mar
~±H m Am{U 3) Jmd nmVirda àmW{_H H¥ fr nVg§ W m åhUyZ H
m̀ © H aVmV. àmW{_H eoVr nVg§ W m hr ~±H ZgyZ Vr Ho d i g§
W m Amho.
i ) amÁ`ghH mar ~±H m (State Co-operative Banks) :
àË`oHamÁ̀m_Üò gmYmaUnUo EH amÁ` ghH mar ~±H AgVo. amÁ`mVrc
_Ü`dVu ghH mar ~±H m§À̀m H m_H mOmda XoIaoI RodUo, gëcm
XoUo d _mJ©Xe©Z H aUo,
{dm
Î nwadRm H aUo hr `m~±Ho Mr à_wI H m_o AgVmV. amÁ`ghH mar
~±H m Ë`m- Ë̀m amÁ̀mV {eIa ~±H m åhUyZ H m̀ © H aVmV.
`m ~±H m ^maV gaH ma, ^maVr`
~±H ì`dgm`mMr
CËH« m§Vr
[aPìh© ~±H , QoQ ~±H Am°\ B§{S`m BË`mXr H SyZ H O©
{_i{dVmV d Vo _Ü`dVu
~±H m§_m ©
\ V àmW{_H H¥ fr nVg§ W m§Z
m {Xco OmVo. _mM© 2008
AIoa amÁ` ghH mar
~±H m§Mr g§»`m31 BVH s hmoV.r
ii) _Ü`dVu ghH mar ~±H m (Central Co-operative Banks) :
_Ü`dVu ghH mar ~±H m {Oëhm nmVirda H m̀ © H aVmV. {OëømVrc
gd© àmW{_H H¥ fr nVg§ W m _Ü`dVu ghH mar ~±Ho À`m g^mgX
AgVmV. H mhr _Ü`dVu ~±H m BVa ì`ŠVtZmhr g^mgX hmo `mg
nadmZJr XoVmV. `m ~±H m àmW{_H H¥ fr nVg§ W m§
Zm
{dm
Î nwadRm H aUo, Ë̀m§À̀mda XoIaoI RodUo, Ë̀m§Mo {Z`§ÌU H aUo
BË`mXr H m`} H aVmV.
_mM© 2008 AIoa _Ü`dVu ghH mar ~±H m§Mr g§»`m 371 BVH s
hmoV.r
iii) àmW{_H H¥ fr nVg§ W m (Primary Agriculture Credit
Societies) :
àmW{_H H¥ fr nVg§ W m WmZ {H nmVirda H m̀© H aVmV.
gmYmaUnUo àË`oH o ISoJmdmV EH àmW{_H H¥ fr nVg§ W m AgVo.
eoVr, H w QarmoÚmoJ dJ¡aZ
| m `m g§ W m
{dm
Î nwadRm H aVmV. Á`m JmdmV Aer nVg§ W m gwê Pmcocr AgVo
VoWrc cmoH m §
Z
m
`m g§ WoMo g^mgX hmoVm `oVo. hr g§ W m Ë̀m JmdmnwaVM
r Amnco
H m̀ © H arV AgVo.
^mJ^m§Sdc, Rodr Am{U _Ü`dVu ~±H m §
H SyZ H O © KoUo BË`mXr
_mJmªZr {_imcocm n¡gm {dm Î nwadRm H a `mH a [Vm CǹmoJmV
AmUVmV. 31 _mM© 2008 AIoa àmW{_H H¥ fr nVg§ Wm§Mr g§»`m
97,224 BVH s hmoVr Vag^mgXm§Mr g§»`m 120 Xecj hmoV.r
~) XrK©H mcrZ g§aMZm (Long-Term Structure) :
XK
r©H mcrZ ghH mar nVg§ Wm§Mr aMZm gm_mÝ`V: {Û Var` (Two-tier)
dê nmMr AgVo. 1) amÁ`nmVirda amÁ` ghH mar H¥ fr d J«m_rU {dH
mg ~±H m (State Co-operative Agriculture and Rural
Development Banks - SCARDBs) H m̀ © H aVmV, Ë̀m§Mr
g§»`m 31 _mM© 2008 n`ªV 20 BVH s hmoVr. 2) {Oëhm nmVirda
àmW{_H ghH mar H¥ fr d J«m_rU {dH mg ~±H m
1.25
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
(Primary Co-operative Agriculture and Rural Development
Banks - PCARDBs) H m̀© H aVmV. Ë̀m§Mr g§»`m 31 _mM©
2008 n`ªV 697 BVH s hmoV.r XK r©H mcrZ ghH mar nVg§ Wm§Mr
aMZm H mhr amÁ̀m§V EH mË_H dê nmMr (Unitary) Amho, Va H
mhr amÁ̀m§V {Û Var` (Two-Tier) dê nmMr Amho. Á`m amÁ̀mV XrK©H
mcrZ ghH mar nVg§ W m H m̀©aV ZmhrV V oWo àmXo{eH J«m_rU ~±H
m (Regional Rural Banks) À`m emm I §_m©
\ V Am{Uì̀mnmar
~±H m§À̀m J«m_rU d AY©ehar emm I §_m©
\ V amÁ` ghH mar ~±H m
(State Co- operative Banks) ~±H s¨J godm XoV AgVmV. VWm{n,
Am§Y« àXoe `m amÁ̀mV ghH mar g§aMZm EH mpË_H dê nmMr Amho
d Ë̀mV AënH mcrZ Am{U XK r©H mcrZ g§aMZm EH {ÌV AmhoV. Aem
VèhoZo ghH mar ~±H m §
Mo Omoi gd© ^maV^a ngacoco AgyZ, eoVrcm
{dm
Î nwadRm H a `mVË̀m§Mr ^y{_H m _hÎdmMr RaVo.
`m ghH mar ~±H m§da amÁ` gaH ma, ^maVr` [aPìh© ~±H Am{U amï´r`
H¥ fr d J«m_rU {dH mg ~±H (NABARD) m̀§Mo {Z`§ÌU AgVo.
1.6 ~±Hì`dgm`mMo àH ma :
(Types of Banking)
A) AW© …
_MªQ ~±qH J hm eãX “_M©ÝQ” `m eãXmnmgyZ Ap VËdmV Amcocm
Amho. 16 ì`m eVH mV nmíMmÎ̀ XoemV ì̀mnmar cmoH ~±qH J CnH« _
am~drV AgV Am{U åhUyZ _MªQ ~±qH J hr g§km àË`jmV H m̀m©pÝdV
Pmcr. AmVm _M©ÝQ ~±qH J ho Ago joÌ Pmco Amho H s Oo \ ma
_moRçm à_mUm_Üò dmTcoco Amho. _MªQ ~±qH JMo Omoi
{Xdg|{Xdg dmTV Mmcco Amho Am{U AmO {dÎmr` A{^`m§{ÌH s
(Financial Engineering) åhUyZ`mg cmoH {à`Vm àmá Pmcr Amho.
1.26
~±H ì`dgm`mMr
CËH« m§Vr
~) ì`m»`m …
""_MªQ ~±H Aer g§ W m Amho H s Or H§ nZrH SyZ Wm{nV Ho
br OmVo. hr g§ W m
^m§Sdb g§aMZm, nwZ©aMZm Am{U gmYZm§Mo g§H« _U `m~m~V g„m Xo m̀Mo
Am{Ugmhmæ̀ H a m̀Mo H m_ H aVo.''
H ) _MªQ ~±H nwa{dVAgboë`m godm …
gmd©O{ZH Am{U ImgJr joÌmVrb àH ënm§Zm bmoH m §H SyZ ^m§Sdb
àmá hmoVo. AmÚ¡ mo{JH àH ënm§Zm {dm
Î nwadRm H a `mgmRr Xadfu _moRçm
à_mUmda ^m§Sdb C^maUr Ho br OmVo. àH ënm§Mm àdV©H m §Z
m _MªQ
~±Ho H So Ymd ¿`mdr bmJVo. `m ~±H m {d{dY àH maÀ̀m godm
nwa{dVmV. `mgodm nwTrbà_mUo gm§JVm `oVrb …
1) ^mJm§Mo ì`d WmnZ …
H§ nÝ̀m§À̀m à{V^yVtMo gmd©O{ZH {dVaU ì`d WmnZ ho
^m§Sdb ~mOmamVrb
^m§Sdb m ÌoVm§Mo ^mJ qH dm {dnÌo `m§À̀m_m©
\ V dmQn H a
`mMr EH H¥ Vr AgVo.
`m g§X^m©V _MªQ ~±H m `m ^mJdmQnmMo ì`d WmnH åhUyZ
H m_ nmhVmV. `m
g§X^m©V Ë̀m§Mo H m̀ © EH {deofrH¥ V _Ü` W g§ W m åhUyZ
AgVo. Ë̀m§Mm _w»` ì`dgm` hm ^m§Sdbr ^mJm§H So gmd©O{ZH n¡gm
AmH¥ îQ H aUo hm AgVmo. `m g§X^m©V `m ~±H m Imbrb godm
nwa{dVmV …
1) CÔoe nÌHo V`maH ê Z QmH
° EŠgMO
| ogHSyZ Ë̀m§Zm _§Owar KoUo.
2) go~rH SyZ _§Owar KoUo.
3) {d_oH ar, ~±H m, Xbmb, Om{hamVXma, nmB©Xma BË`mXtMr{Z`wŠVr H
aUo.
4) gmd©O{ZH ^mJdmQnmV g_m{dîQ AgUmè`mgd© àH maÀ̀m g§
Wm§Mr g§_Vr
{_i{dUo.
5) Xbmb / Jw§VdUyH Xma `m§Mr g^m KoUo.
6) Omh
{amVM
r o dê n Ra{dUo.
1.27
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
7) AmdoXZ aŠH _ ^a `mgmRrÀ`m~±Ho Mr {ZdS H aUo.
8) ^mJ{dH«sÀ`màma§^mMr d eodQMrVmarI Ra{dUo.
9) {d{dY emm I §_YyZ O_m Pmboë̀m AmdoXZ aH _og§X^m©V X¡Z§{XZ
Ahdmb {_i{dUo.
10)^mJm§Mr dJ©Ur Jmom i H aUo.
11)^mJm§À̀m g§X^m©V H§ nÝ̀m§Zm gëbm …
^mJ{dH« s ì`d WmnZmV _M©ÝQ ~±Ho Mm gëbm AË`§V _hÎdmMr ^y{_H
m ~OmdVmo. àdV©H mbm ZdrZ ^mJ, A{V[aŠV ^mJ, ~moZg ^mJ qH
dm hŠH ^mJ {dH« sMo
{ZU©` ¿`mdo bmJVmV.`m g§X^m©V _MªQ ~±H m àdV©H mbm Aem
^mJm§Mo dê n H moUV o Agmdo `m~m~V gëbm Xo m̀Mo H m̀ ©H
aVmV. Ë̀mM~amo~a `m~±H m àdV©H m §
Z
m H moUË̀m àH maÀ̀m àVr^yVr
{dV[aV H amì̀mV `m~m~Vhr gëbm godm nwa{dVo. H moUË̀mhr dmQnmMo
`e `mo½` àH maÀ̀m à{V^yVtÀ`m {ZdSrda Adb§~yZ AgVo, Ë`m_woi
_M©ÝQ ~±Ho Mm gëbm `mg§X^m©V AË`§V _hÎdmMm RaVmo.
3) h_r godm …
_MªQ ~±H m H§ nÝ̀m§Zm Ë̀m§À̀m ^mJ^m§SdbmÀ`m {dH« sMr h_r Xo
m̀Mo H m̀ © H aVmV. Aem h_tMo dê n {då`mÀ`m d nmV
AgVo. `m ~±H m H§ nÝ̀m§Zm Ë̀m§À̀m ^mJ
{dH« s~m~V h_r XoVmV. Aem àH mao OmoIr_ Ko `mgmRr `m ~±H m §
Z
m
H _reZ {Xbo OmVo. h_r hm Agm EH àH ma Amho Á̀m_m© \ V
~mOmamV ^m§Sdb C^maUrgmRr ZdrZ ^mJm§À̀m {dH« sMr ImÌr {Xbr
OmVo. ZdrZ CÚmoOH m §
Z
m ~mOmamVyZ ^mJ
{dH« s H ê Z ^m§Sdb C^o H a `mV AZoH ASMUr `oVmV,H maU
J§wVdUyH Xma OmoIr_ Ko `mg V`ma ZgVmV.Aem doir ZdrZ H§ nÝ`m
Aem h_X rmam§H So Ymd KoD Z Ë̀m ~mOmamV CVa `mnydu Ë̀m§À̀m
^mJm§À̀m {dH« sMr h_r Ko `mgmRr CÚwŠV H aVmV. _MªQ ~±H m
hr godm nwa{dVo. Aem àH mao CÚmoOH m §Z
m ^m§Sdb C^maUrgmRr
_MªQ ~±H m à`ËZ H aVmV.
4) amooI g§J«h ì`d WmnZ …
amooI g§J«h ì`d WmnZ åhUOo {d{dY àH maÀ̀m {dÎmr` gmYZm§Mo ì`d
WmnZ hmo.̀
Aem {dÎmr` gmYZm§_Ǜo amo»m̀§Mm g_mdoe AgVmo. Jw§VdUyH ì`d
WmnZm_Ǜo
1.28
~±H ì`dgm`mMr
CËH« m§Vr
Jw§VdUyH ì̀yhaMZm V`ma H aUo VgoM Ano{jV Jww§VdUyH naVmdm
{_i{d `mgmRr doioda IaoXr dm {dH« s H ê Z m̀o½` Ë̀m J§wVdUyH
{_lMr {ZdS H aUo m̀Mm g_mdoe hmoVmo. _M©ÝQ ~±H m J§wVdUyH
Xmam§Zm amooI g§J«h ì`d WmnZmMr godm nwa{dVmV.
5) ^mJdmQ nmV ì`d WmnH qH dm gëbmJma …
^mJdmQn g§X^m©V H§ nÝ`m EH qH dm A{YH g§ Wm§Mr Zo_UyH
ì`d WmnH åhUyZ H ê eH VmV. go~rZo {Xboë`m _mJ©Xe©H
VdÎmZwgma gd© àH maÀ̀m ^mJm§À̀m ì`d WmnZmgmRr H _rVH _r EH
m A{YH¥ V _M©ÝQ ~±Ho Mr {Z`wŠVr H amb̀m hdr, hr ~±H ì`d
WmnH åhUyZ H m_ nmhVo.
n«mW_ {H ^m§Sdb ~mOmamV _M©ÝQ ~±H H§ nZrbm ^m§Sdb ì̀dhmamV
_XV H a `mgmRr EH _hÎdmMr g§ W m åhUyZH m̀ © H aVmV. `m
~±H m Ë̀m H§ nÝ̀m§Zm Ë̀m§À̀m H m_H mOmV _XV H a m̀Mo H
m̀
© H aVmV.
S ) ^maVmVrc_MªQ ~±qH J godm :
1) 1967 _Ü`o J«r§ScoO ~±H (Grindlays Bank) hrZo_MªQ ~±qH J
{d^mJ gwê Ho cm.
2) 1970 _Ü`o {gQr ~±Ho Zo (City Bank) _MªQ ~±qH J {d^mJ gwê Ho
cm.
3) 1972 _Ü`o ^maVr` QoQ ~±Ho Mm _MªQ ~±qH J {d^mJ dmTcm
Am{U amï´r`
~±H m CXm. ~±H Am°\ ~SmoXm, H° Zam ~±H , g|Q´c ~±H Am°\
B§{S`m `m§Zr XoIrc
_MªQ ~±qH J CnH« _ gwê Ho co.
4) ^maVm_Yë̀m {dÎmr` g§ Wm§_Ǜo Am¡Úmo{JH nVnwadRm Am{UJw§VdUyH
_hm_§Si
(ICICI) hr n{hcr g§ W m hmoVr H s, {OZo 1980 À`m XeH mV
_MªQ ~±qH J
{d^mJ gwê Ho cm.
Am¡Úmo{JH {dmÎ nwadRm _hm_§Si Am{U Am¡Úmo{JH {dH mg ~±H (IDBI)
m̀§Mm XoIrc _MªQ ~±qH J hm dV§Ì {d^mJ Amho.
5) ImgJr g„mJmaCÚmoJ g§ Wm§H SyZ XoIrc _MªQ ~±qH J godm {Xë`m
OmVmV. CXm. {S.E.gr \ mZ̀mÝg H§ ÝgëQ§Q, Ho« SrQ H° {nQc \
mZ̀mÝg H mnma }oeZ {c.,
1.29
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
Oo. E_. \ m`ZmÝgr`c A° S BÝh ìo Q_Q | gpìh©gog {c, BË`mXr. `m g§
Wm {dÎmr` g„m nwa{d m̀Mo H m_ H aVmV. VgoM ì`d WmnH s`
g„m Xo `mÀ`mgodmXoIrc
`m g§ W m nwa{dVmV.
6) AZoH amÁ̀m§Zr XoIrc Vm§{H Ì g„mJma g§KQZm (Technical
Consultancy Organisation) WmnZ H o coë`m AmhoV.
go~rZo _MªQ ~±qH JMo CnH« _ {Z`{_V Ho coco AmhoV. \ ŠV 10
_M©ÝQ ~±H m `m
~Sçm CÚmoJ J¥hm§H SyZ CKSë`m Jocoë`m AmhoV. _MªQ ~±qH JÀ`m H
m̀
m©V nmaXe©H Vm
`mdr `mgmRr go~rÀ`m {Z`_ZmImcr H m`XoeraÑîQçm _M©ÝQ ~±qH J
ì`dgm` AmU `mV Amcocm Amho. _MªQ ~±qH J gwê H aUmè̀m
ì`ŠVrcm go~rH SyZ ZmX |UM
r o à_mUnÌ {_idmdo cmJVo. _MªQ ~±H g©Mo Zm|
XUrÀ`m ÑïrZo Mma JQmV dJuH aU Ho co OmVo Am{U ho dJuH aU
Ë̀m§À̀m H m̀m©À̀m d nmà_mUo Ho co OmVo. go~rZo
_M©ÝQ ~±qH JH a [Vm ^m§SdcmÀ`m na[nyV©Vo~m~V H mhr {ZH f KmcyZ
{Xcoco AmhoV. go~rÀ`m {Z̀_mZwgma _MªQ ~±H a åhUOo H moUrhr Aer
ì`ŠVr H s Or ^mJ{dH« sÀ`m ì`d WmnZmV Jw§Vcocr Amho qH dm H
O©amo»m̀§À̀m {dH« s~m~V, IaoXr~m~V qH dm Ë`mV Jw§VdUyH H a
`m~m~V Amdí`H Vmo à~§Y H aUmar Aer hr ì`ŠVr Amho qH dm
_hm_§Si d nmVrc g§ W m§
Zm g„mJma godm XoUmar Aer ì`ŠVr Amho Am{U
Vr g„mJma godm ^mJ{dH« sÀ`m ì`d WmnZmÀ̀m g§X^m©V {Xcr OmVo. Aem
ì`ŠVrcm go~rH SyZ _MªQ ~±qH J CnH« _ gwê H a `mH a [Vm Amdí`H
Vo à_mUnÌ {_idmdo cmJVo.
1.6.2 {dH mg ~±H s¨J … (Development Banking)
A) AW© :
{dH mg ~±Ho Mr Zo_H s Aer ì`m»`m H a `mV Amcr Zgcr Var
AZoH m§Zr `m g§koMm AW© nï Ho cm Amho. Á`m {dÎmr` g§ W m _wXVr
H O © nwa{dVmV, CÚmoOH Vog àmoËgmhZ XoVmV d g§KQZmË_H n[aUm_H
maH Vm dmT{dVmV,Ë̀m§Zm {dH mg ~±H m åhQco OmVo. {dH mg ~±H
m H O© qH dm gm_mÝ̀ ^mJ^m§Sdc (equity capital) qH dm XmoÝhrhr
nwa{dVmV. {dH mg ~±H hr {dH mgmMm ì`mnH Ñ{ïH moZ Agcocr ~hþÔoer̀
{dÎmr` g§ W m Amho. Vr _wXVr H O© XoUmar g§ W
m Amho.
1.30
~±H ì`dgm`mMr
CËH« m§Vr
~) ì`m»`m …
""{dH mg ~±H hr H O © `mo½` AmW { ©H {dH mg àH ënm§Zm _Ü`_
d XrK©H mbrZ
{ZYrMmnwadRm H aUmar Am{Ug§~§{YVgodm nwa{dUmar {dÎmr` _Ü` W
Amho.'
H ) {dH mg ~±Ho Mr d¡{eîQ ço :
{dH mg ~±Ho Mr à_wI d¡{eîQço nwTrcà_mUo AmhoV.
1) {deofrH¥ V {dÎmr` g§ W m:
{dH mg ~±H m `m{deofrH¥ V {dÎmr` g§ W m AmhoV. {d{eï CÔoe
nwTo RoD Z `mg§ W m WmnZ H a `mV Amë̀m AmhoV. cKw
CÚmoJ, _Ü`_ d _moRo CÚmoJ dJ¡a|À`m
{dH mgmgmRr doJdoJù`m {dÎmr` g§ W m ^maVmV WmnZ H a `mV
Amë̀m AmhoV.
2) _Ü`_ d XrK© _wXVrMm H O©nwadR m :
eoVr, CÚmoJ `m§À̀m {dH mgmgmRr _Ü`_ d XK r© _wXVrÀ`m
{dÎmnwadRçmMr Amdí`H Vm AgVo. `m o j Ìm§Mr hr JaO ^mJ{d m̀Mo H
m̀© {dH mg ~±H m H aVmV.
{dH mg ~±H m Am¡Úmo{JH , eoVr joÌ dJ¡a|À`m {dH mgmgmRr WmnZ
H a `mV Amcoë`mAmhoV.
3) cmoH m§H Sy Z R odr drH maV ZmhrV :
ì̀mnmar ~±H m Á̀mà_mUo cmoH m§H SyZ Rodr Jmom i H aVmV,
Ë̀mà_mUo {dH mg ~±H mcmoH m§H SyZ RodrdrH maV ZmhrV.
4) amḯ r` {hVmg àmYmÝ` :
{dH mg ~±H m amï´r` {hVmg àmYmÝ̀ XoVmV. doJdoJù`m joÌmÀ`m {dH
mgmgmRr WmnZ Pmcoë̀m `m ~±H m Aem joÌmÀ`m {dH mgmVyZ
XoemMm {dH mg KSdyZ AmU `mg _XV H aVmV. {dÎmnwadRçmMr
CncãYVmH aVmZm Xoe{hVmMm {dMma Ho cm OmVmo.
5) {dH mgm{^_wI ~±H :
{dH mg ~±H m `m {dH mgm{^_wI ~±H m AmhoV. {d{eï ojÌmMm
d Ë̀mVyZ XoemMm
{dH mg gmÜ` H a `mgmRr Ë̀m§Mr WmnZm Ho cr OmVo. ^maVmV
AmÚ ¡ moJ{H o
j ÌmÀ`m
1.31
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
{dH mgmgmRr ^maVr` Am¡Úmo{JH {dÎm _hm_§Si, ^maVr` Am¡Úmo{JH {dH
mg
~±H Am{U H¥ fr oj ÌmÀ`m {dH mgmgmRr amï´r` H¥ fr d J«m_rU {dH mg
~±H Z
(m~mS©)
`mgma»`mg§ W
m WmnZ H a `mVAmë`mAmhoV.
6) ImgJr d gmd©O{ZH joÌmg {dÎmnwadR m :
{dH mg ~±H m Ho d i gmd©O{ZH joÌmg {dm Î nwadRm H arV ZmhrV,
Va ImgJr joÌmghr {dm
Î nwadRm H aVmV. ^maVmV {dH mg ~±H m
gmd©O{ZH d ImgJr joÌmVrc CÚmoJm§Zm {dm
Î nwadRm H arV AmhoV.
S ) {dH mg ~±H m§Mr H m`}:
{dH mg ~±H m {dH mgmË_H dê nmMr AZoH H m`} H
aVmV. hr H m`} nwTrcà_mUo AmhoV …
1) OmoIr_ ^m§S dcmMm nwadR m :
CÚmoJ ì`dgm`mgmRr {d{dY àH maÀ̀m ^m§SdcmMr Amdí`H Vm AgVo.
OmoIr_
^m§SdcmMm nwadRm H a m̀Mo H m̀ © {dH mg ~±H m H aVmV.
Ë`m_woi CÚmoJ ì`dgm`mMr C^maUrd {dH mg `mg hmV^ma cmJVmo.
2) _Ü`_ d XrK© _wXVrMm H O©nwadR m :
CÚmoJ d ì`dgm`mg Aën, _Ü`_ d XK r© _wXVrÀ`m H Om©Mr Amdí`H
Vm AgVo.
_Ü`_ d XK r© _wXVMr m H O©nwadRm {dH mg ~±H m H aVmV.
Ë`m_woi CÚmoJ ì`dgm`mÀ`m {dH mgmgmRr Amdí`H Agcocm
{dm
Î nwadRm CncãY hmoVmo.
3) A{^XmZ XooUo :
Am¡Úmo{JH g§ Wm §
Mo amoIo, eoAg©, ~m±S d H O©amoI m̀§Zm A{^XmZ
Xo m̀Mo H m̀ ©
{dH mg ~±H m H aVmV. Ë`m_woi Am¡Úmo{JH g§ W m§Zm Amnë`m
{dÎmr` JaOm nyU© H a `mg {dH mg ~±H m§Mr _XV hmoVo.
1.32
~±H ì`dgm`mMr
CËH« m§Vr
4) IaoXrMr h_r KoUo qH dm h_rXma :
Am¡Úmo{JH g§ W m amoo I, ^mJ (eoAa), ~m±S d H O©amoI `m§Mr {dH«
s H ê Z {dÎmr` gmYZgm_J«r C^r H aVmV. amoIo, eoAa, ~m±S d H
O©amoI `m§À̀m {dH« sMr h_r Ko m̀Mo H m̀ © {dH mg ~±H m H
aVmV.
5) H Om©Mr h_r :
CÚmoJm§Zr XoemV d Xoem~mhoa C^macoë`mH Om©Mr h_r Ko m̀Mo H
m̀© {dH mg ~±H mH aVmV. Ë`m_woi CÚmoJm§Zm H O © C^maUo gmono
OmVo.
6) {dc§{~V XoUrXo `mMr h_r :
XoemV qH dm Xoem~mhoa ^m§Sdcr d Vy AWdm `§Ìgm_J«rIaoXrÀ`m
~m~VrVrc H Om©À̀ m {dc§{~V Xo `mMr(Deferred Payments) h_r
{dH mg ~±H m KoVmV.
7) ^m§S dc~mOmamMm {dH mg :
dm_{ËdmMm (Ownership) {d Vma H ê Z d BVa doJdoJù`m _mJmªZr
{dH mg
~±H m ^m§Sdc~mOmamMm {dH mg H a m̀Mm à`ËZ H aVmV.
8) ZdrZ Am¡Úmo{JH àH ënmg _XV :
Ap VËdmVrc CÚmoJY§Úm§Zm {dÎmr` gmhmæ` CncãY H ê Z Xo
`m~amo~aM ZdrZ Am¡Úmo{JH àH ën C^ma `mÀ`m~m~VrV{dH mg ~±H
m gmhmæ` H aVmV.
9) CÚmoJY§Úm§À̀m {d Vmamg _XV :
CÚmoJY§Úm§Mm {d Vma H a `mgmRr _moRçm n«_mUmV {ZYrMr Amdí`H
Vm AgVo.
{d VmamgmRr Amdí`H {dÎmr` gmhmæ` {dH mg ~±H
m H aVmV.
10)g§`§Ì d `§Ìgm_J«rÀ`m AmYw{ZH sH aUmgmR r
gmhmæ` :
CÚmoJmVrc g§`§Ì d `§Ìgm_J«rÀ`m gwYmaUogmRr d AmYw{ZH sH aUmgmRr
Amdí`H Agcoco {dÎmr` gmhmæ` {dH mg ~±H m CncãY H aVmV.
11)Am¡Úmo{JH gd}jU :
{dH mg ~±H m gd©gmYmaU Am¡Úmo{JH gd}jU H aVmV. VgoM
{d{eï àH ën gwê H aUo `mo½` Amho H s Zmhr `mMmhr Aä`mg
H aVmV.
1.33
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
12)ZdrZ CÚmoOH m
§Zm V§ÌkmZ d ~mOma _m{hVr :
{dH mg ~±H m ZdrZ CÚmoOH m §
Zm V§ÌkmZ{df`H kmZ Am{U
~mOma{df̀H _m{hVr CncãY H ê Z Xo m̀Mo H m̀ © H aVmV. Ë̀mVyZ
ZdrZ CÚmoOH m §
Z
m CÚmoJm§Mr C^maUr d {dH mg H a `mg _XV
hmoVo.
13)_mJ©Xe©Z, à{ejU d BVagw{dYm :
ZdrZ CÚmoOH m§Zm àH ën {ZpíMV H aUo, àH ën C^maUo, àH
ënmMr A§_c~OmdUr H aUo `mgma»`m _mJ©Xe©Z, n«{ejU d BVa
gw{dYm CncãY H ê Z Xo m̀Mo H m̀ © {dH mg ~±H m H aVmV.
14)ì`d WmnZ{df`H H m̀ ©H« _mMo àm`moOH :
{dH mg ~±H m ì`d WmnH s` H m¡eë`mV gwYmaUm H aUo, ì`d
WmnZmMo ì`dgm`rH sH aU `mgmRrMo H m̀ ©H« _ àm`mo{OV H aVmV.
Ë̀mMm CǹmoJ CÚmoJm§Zm Amnë`m ì`d WmnZmV gwYmaUm H a `mg
hmoVmo.
15)_mJmgcoë`mo j ÌmMm {dH mg :
{dH mg ~±H m AmÚ ¡ mo{JH {dH| ÐrH aU KSdyZ AmUyZ _mJmgcoë̀m
^mJmV CÚmoJm§Mm
{dH mg hmo `mg _XV H aVmV. Ë̀mÛmao _mJmgcoë`m ojÌmMm {dH
mg KSdyZ AmU m̀Mm à`ËZ H aVmV.
1.6.3 `w{ZQ ~±H s¨J … (Unit Banking)
A) AW© :
`w{ZQ ~±qH J åhUOo ~±qH JMr Aer àUmbr Á`m_Ü`o EH mM ~±qH J
g§KQZoÛmao godm nwa{dë`mOmVmV. hr Aer EH ~±qH J àUmbr AgVo Á`m_Ü`o
gaH ma Ë̀m ~±Ho bm Amnë`m emIm CKS `mg nadmZJr XoV Zmhr qH
dm Ë`mda _m̀©Xm AmUVo. ~±H m§À̀m emm I §Mo Omoi Z
{_m©U Z H aVm
gd© ~±qH J ì`d W m EH mM ~±qH J H m̀m©b̀mVyZ Mmb{dbr OmVo.
Aem ~±Ho Mo EH _od Ago H m`m©b̀ AgVo qH dm H m_mMo {RH mU
AgVo. àË`oH ~±Ho Mo gd© dV§Ì Ap VËd AgVo. {VMo dV:Mo^m§SdbAm{U
YmoaUo AgVmV. WmoSŠ̀mV `w{ZQ ~±qH J_Ü`o ~±Ho Mo _w»` H m`m©b̀ Xya
ZgVo.
1.34
~±H ì`dgm`mMr
CËH« m§Vr
~) ì`m»`m :
""`w{ZQ ~±qH J åhUOo Aer ~±qH J àUmbr Á`m_Ü`o ~±H
dV§ÌnUoH m̀ © H aVo Am{UAmnbm ì`dgm` H a `mgmRr emIm CKSV
Zmhr.''
H ) `w{ZQ ~±qH JMo \ mX̀o / JwU :
`w{ZQ ~±qH JMo \ m̀Xo Imbrbà_mUo gm§JVm `oVrb :
1) chmZ à_mUmdarc ì̀dhmamMocm^ :
WmZ {H nmVirdaM ì`dgm` Agë`mZo XoIaoI Mm§Jë̀m àH mao
RodVm `oVo. A\ amV\ ar d J¡aàH ma cJoM bjmV `oVmV.J«mhH m §H
So d¡`{ŠVH c j XoD Z Ë̀m§Zm g_mYmZr RodVm `oVo. YmoaU d H
m`©nÕVr WmZ {H n[ap WVrer
{_iVrOwiVr AgVo d Ë`mV ~Xchr AënmdYrV H aVm `oVmV.
2) m I VoXma d H O©Xmam§er OdirH :
ì`d WmnH OdiOdi àË`oH m I VoXma d H O©Xmamcm AmoiIV
AgVmo. Ë`m_woi H O©Xmam§Mr nV AMyH AmoiIyZ Ë̀mZwgma `mo½`
H O} {Xcr OmVmV. VgoM H O©_§Owag r {dc§~ cmJV Zmhr.
3) Wm{ZH {dH mgmH S o c j :
~±Ho Mo dê n WmZ {H Agë`mZo V oWo O_m Ho coë`m Rodr VoWrc
{dH mgmgmRMr dmnaë`mOmVmV. BVaÌ Ë̀m dmnaë`mOmV ZmhrV.
4) ì`d WmnZ IM© H _r :
`m nÕVrV ~±Ho Mo _w»` H m`m©c̀ ~±Ho À`m OmJrM Agë`m_wio
BVa emIm
~±H mà_mUo H§o Ðr` H m`m©c̀ `mH SyZ XoIaoI d {Z`§ÌU H a
`mMr Amdí`H Vm ZgVo.Ëd[aV {ZU©` KoVco OmVmV d ì`d WmnZ
IM© H _r AgVmo.
5) O~m~XmarZo ì`dhma :
~±Ho Mr {dÎmr` gmYZo _`m©{XV AgVmV d ~mhoê Z _XV {_i `mMr
eŠ`Vm ZgVo. Ë`m_woi `m nÕVrV ì`dhma A{YH H mO i rnyd©H d
gmdYnUo Ho co OmVmV. Ë`mV ~oO~m~XmanUm qH dm ~o^mZnUm
ZgVmo.
1.35
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
6) gmd©{ÌH ~±H ~wS rMr eŠ`Vm H _r :
~±H m WmZ {H d nmÀ̀m Agë`mZo EImXr ~±H ~wSmcr Var Ë̀mMo
n[aUm_AÝ`Ì ngaV ZmhrV.BVa cmoH m §
Zm ~±H ~wSmë̀mMr _m{hVrhr
ZgVo. Ë`m_woi Em I Úm
~±H ~wSM r o ê nm§Va am— ï r̀ g§H QmV hmoV Zmhr.
7) _ŠVoXmar d AmW { ©H gÎmoÀ`m H|ÐrH aUmMr {^Vr ZgVo :
~±H m chmZ d WmZ {H d nmÀ̀m Agë`mZo _ŠVoXmar d AmW { ©H
gmÎ oÀ`m H| ÐrHaUmMr {^Vr ZgVo.
8) H m`©j_ ì`d WmnZ :
H m`©_ jVoÀ`mÑïrZo dV§Ì ~±H m §
Zm ì`d WmnH s` cm^ Om V hmoVmo.
_`m©{XV H _©Mmar dJ© Agë`mZo Ë`mÀ`m H m̀m©da ì`d WmnH
ì`{ŠVJVnUo n`©dojU d
{Z`§ÌU RoD eH Vmo. Ë`m_woi X¡Z§{XZ H m_mV {e V~ÕVm òVo d
Anì`` QV i mo.
VgoM ì`d WmnH VmËH mi OmJodaM {ZU©` KoD eH Vmo. `m_wo i
àemgH s` X {a§JmB© Qmi `mg _XV hmoVo. gd© J«mhH ~±Ho À`m Cƒ
A{YH mè̀m§er W oQ g§nH© gmYy eH VmV. Ë`m_woi AZoH g_ `m
MMZ }o gwQVmV, {ZU©`OcXnUo hmoVmV d Ë̀m§Mr H m`©dmhr hr VËnaVoZo
hmoVo.
9) joÌ {dH mgmg Cn`wŠV :
`w{ZQ ~±H m§
Z
m WmZ {H cmoH RodtÀ`m ê nmZo n¡gm nwa{dVmV. ho {ZYr
Ë̀mM WmZmÀ̀m
{dH mgmH a[Vm dmnaco OmVmV. " WmZ{H {ZYr WmZ {H {dH mgmgmRr'
`m VÎdmMr A§_c~OmdUr hmoD eH Vo. XoemÀ̀m AmW { ©H {dH mgmV
àmXo{eH g_Vmoc AmU `mg `w{ZQ ~±H hm àH ma Cn`moJr RaVmo.
10)gwg§dmXr cmoH g§nH© :
`w{ZQ ~±H m §
Mo H _©Mmar d J«mhH m̀§Mo na na g§~§Y gwg§dmXr
amhVmV. ì̀dgm`mMo ì`dhma hmoVmZm Ë`mV Am¡nMma[H Vm Z òVm
ì`{ŠVJV {Oìhmim amhVmo. Ago dmVmdaU ì̀mnma, CÚmoJ d ~±qH J
`m§À̀m {dH mgmcm nyaH AgVo.
1.36
~±H ì`dgm`mMr
CËH« m§Vr
11)AmW
{ ©H gÎmoÀ`m H|ÐrH aUmgà{V~§Y :
`w{ZQ ~±H m BVŠ`m chmZ d {dIwacoë`m AgVmV H s, Ë`m_woi
~Sçm emIm nÕVrÀ`m ~±H m§~m~V hmoUmar _ŠVoXmar d AmW
{ ©H gm
Î oMo
H| ÐrHaU`m~±H àH mamV nmhmd̀mg {_iV Zmhr.
12)~±H m ~wS `mÀ`mKQ Zm Xw_r©i :
`w{ZQ ~±H m§
H So _`m©{XV Rodr AgVmV d Ë̀m§Mr H O}hr _`m©{XV
AgVmV. Ë`m_woi
_§XrÀ`m H mmi V `m ~±H m ~wS m̀Mo à_mU H _r amhVo d Oar
EImXr ~±H ~wSmcr Var EHy U AW©ì`d Woda Ë̀mMo Xwîn[aUm_ hmoV
ZmhrV.
S ) `w{ZQ~±qH JMo VmoQ o/ Xmof :
`w{ZQ ~±qH JMo VmoQo / Xmof Imbrbà_mUo gm§JVm `oVrb :
13)_`m©{XV H w dV d Zâ`mMo H _r à_mU :
`w{ZQ ~±H m§Mr Rodr Jmom
i H a `mMr H w dV Ë̀m ^mJmnwaVr
_`m©{XV AgVo. Ë`m_woi
_moRçm H O©Xmam§Mr JaO Ë̀m ^mJdy eH V ZmhrV. VgoM Iyn g§»`m
Agcoë`m H O©Xmam§Zm moQr H O} XoUo ÌmgXm`H d IMr©H AgVo.
Ë`m_woi ZầmMo à_mU H _r hmoVo.
2) Wm{ZH XSnUmMm YmoH m :
WmZ{H XSnUm_woi A`mo½` H O} ÚmdrcmJ `mMr eŠ`Vm `màH
mamV Om V AgVo. XyaÀ̀m _Ü`dVu H Moarda Vo O~m~Xmar TH cy
eH V ZmhrV.
3) chmZà_mUmVrc ì`dhmamVrc VmoQ o :
chmZ ~±H m VÁk, {deofk `m§À̀m godm§Mm cm^ KoD eH V ZmhrV.
Ë̀m§Zm ZdrZ à`moJH aVm `oV ZmhrV,Zdo CnH« _ gwê H aVm `oV
ZmhrV.
4) YmoŠ̀mÀ̀m {d^mJUrMr H _r g§Yr :
gmYmaUnUo Em I Xm CÚmoJ Em
I Úm {d{eï àXoemV EH dQcocm
AgVmo. WmZ {H
~±Ho cm VoWrcCÚmoJm§ZmM H O © Úmdo cmJVo. YmoŠ̀mMr àmXo{eH
{d^mJUr {Vcm
1.37
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
H aVm `oV Zmhr. Ë`m_woi Ë̀m CÚmoJmcm dmB©Q {Xdg Amco qH dm
Ë̀m àXoemda H mhr Z¡g{J©H AmnÎmr H mogicr VaVoWrc ~±H m
YmoŠ̀mV `oVmV.
5) J«mhH m§Zm _`m©{XVgodmnwadR m :
AmYw{ZH H mm i V ì̀mnma d AmW{ ©H ì`dhma H jm doJmZo §XmdV
AmhoV; na§Vw WmZ {H ~±H m MoH dgycr, n¡go nmRdUo, B. godm
J«mhH m §
Zm ì`mnH à_mUmda XoD eH V ZmhrV H maU BVaÌ Ë̀m§À̀m
emImM ZgVmV. Ë`mgmRr BVa ~±H m§er H ama H amdo cmJVmV.
Ë`m_woi `mgodm IMr©H d J§wVmJw§VÀ̀
rm ~ZVmV.
6) Om V amoH S rMr JaO :
~mhoê Z _XV {_i `mMr eŠ`Vm Zgë`mZo `m ~±H m §
Zm Om V amoH S
Odi ~miJmdr cmJVo. Ë`m_woi ZầmMo à_mU H _r hmoVo.
7) ~±H ì`dgm`m{df`H YmoaU RadUoAdKS :
~±qH J YmoaU Ra{d `mgmRr _Ü`dVu ~±Ho cm hOmamo ~±H AÜ`jm§er
{dMma{d{Z_` H amdm cmJVmo. ho Ho d i AeŠ` AgVo d Ë`mV
_V^oX CX²^dy eH VmV. OodTçm ì`ŠVr Om VVodTr _Vo Om V, Ë`m_woi
`w{ZQ ~±H nÕVrV ~±qH J YmoaU EH V\ © s AgVo d Vo A§_cmV
AmUUohr AdKS AgVo.
1.6.4 emIm ~±H s¨J … (Branch Banking)
A) AW© :
emIm ~±qH J åhUOo ~±qH JMr Aer aMZm Á`m_Ü`o EH M ~±H H§
nZr qH dm g§ W m AZoH emIm§_YyZ H m̀©aV AgVo. B§p½be ~±qH J
ho emIm ~±qH JMo CËH¥ îQ CXmhaU Amho. emIm ~±qH J_Ü`o EH ~±H
Amnë`m{d{dY emm I §_m©
\ V ~±qH J ì`dgm` Mmb{dV AgVo. Aem ~±H m§Mr
YmoaUo Am{U H m`©nÕVr _w»` H m̀m©b̀mV V`ma hmoVo Am{U emIm Aem
_w»` H m`m©b̀mÀ̀m _mJ©Xe©Z Am{U XoIaoIrImbr H m̀ © H aV AgVmV.
gÜ`m ^maVmV OdiOdi 100 ~±H m§À̀m 60,000 emIm H m̀©aV
AmhoV.
~) emIm ~±qH JMo \ m`Xo/ JwU :
emIm ~±qH JMo \ m`Xo/JwU Imbrbà_mUo gm§JVm `oVrb …
1.38
~±H ì`dgm`mMr
CËH« m§Vr
1) _moR çm à_mUmdarc ì̀dhmamMocm^ :
emIm ~±H nÕVrg _moRçm à_mUmdarc ì̀dhmamMo cm^ {_iVmV. `m ~±H
m VÁk ì`ŠVr, CÎm_ ì`d WmnH , {deofk `m§Mr Zo_UyH H ê eH
VmV H maU Ë̀m§Zm Oar nJma Iyn Úmdm cmJcm Var Ë̀m§Mm nyU©
dmna H ê Z KoVm òB©c EdTo H m_ AgVo. Ë`m_woi gamgarIM© H
_r hmoVmo. AmW{ ©H ~Xcm§À`m àd¥m Î rMm AJmDA§XmO Ko `mgmRr Ë̀m
gd}jU H ê eH VmV. Ë̀mZwgma Ë̀m§Zm `mo½` YmoaU AmIVm
`oVo. Zì`m H ënZm àm`mo{JH VÎdmda am~dVm `oVmV. g§JUH dmna,
E.Qr.E_. gma»`m AmYw{ZH V§Ì̀§m Ì Mm dmna Ë̀m H ê eH VmV.
_moRçm à_mUmda Om{hamVr H aUohr Ë̀m§Zm eŠ` hmoVo. `m gd© Jmoïr
chmZ ~±H m H ê eH V ZmhrV.
2) H _r amoH S rMr JaO :
_mJUrà_mUo amoI n¡gm CncãY H ê Z XoUo hm ~±H ì̀dgm`mMm
nm̀m Amho. nU Iyn amoH S Odi Rodcr Va CËnÞ ~wSVo. VgoM
AJXr H _r amoH S ~miJUohr YmoŠ̀mMo AgVo. emIm ~±H nÕVrV Om
V amoH S Rodmdr cmJV Zmhr H maU AMmZH amoH SrMr _mJUr
dmTë`mg Xwgè̀m emIoVyZ cJoM n¡go _mJ{dVm `oVmV. Ë`m_woi A{YH
{ZYr dmnê Z CËnÞ dmTdVm `oVo.
3) n¡gonmRd `mMr d V gmo`:
emmI §_m©
\ V H _r M I m©V n¡go nmRd `mMr gdcV J«mhH m §Z
m XoVm
`oVo. gÜ`m ì̀mnma d AmW { ©H ì`dhma am— ï r̀ d Am§Vaam—
ï r̀ nmVirda
hmoV AgVmV. Ë`m_woi `m godoMo _hÎd dmTV Amho.
4) ^m§S dcmMr JVrercVm dmT Vo :
{Za{Zamù`m emm I §VyZ Oar Rodr Jmom i Ho ë`m OmV Agë`m Var
OoWo H _mc àmár
{_ioc Aem {RH mUr Ë̀m dmnaë`m OmVmV. OoWo H O©_mJUr Om V
VoWo Om V ì̀mOXamZo H O © {Xco OmVo. emIm nÕVrV EH m
{RH mUmhÿZ Xwgè̀m {RH mUr
^m§SdcmMo WmZm§V a ghOnUo hmoVo. ^m§SdcmMm CËnmXH CǹmoJ H
aUo eŠ` hmoVo.
1.39
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
5) YmoŠ`mMr àmXo{eH{d^mJUr :
`m nÕVrV ~±Ho À`m emIm Xoe^a ngacoë`m AgVmV. gmYmaUnUo
^m¡Jmo{cH p WVZ rwgma CÚmoJm§Mo Wm{Z{`H aU Racoco AgVo. RamdrH
Y§Xo RamdrH ^mJmV EH dQcoco {XgVmV. {d{dY àXoemVrc {d{dY
CÚmoJm§Zm H O} {Xë`mZo YmoŠ̀mMr àmXo{eH d Am¡ÚmoJ{H {d^mJUr
AmnmoAmn hmoVo. Em I Úm àXoemV Z¡g{J©H AmnÎmr AmoTdcr qH dm
gm_m{OH VUmd Z {_m©U Pmcm VaË̀m ^mJmVrc ZwH gmZ AÝ`Ì
{_iUmè`m Zâ`mVyZ^ê Z H mTVm `oVo.
6) ì̀mOXamV g_mZVm :
emIm nÕVrV ^m§Sdc JVrerc hmoVo. Ë`m_woi ì̀mOXamV gd© àXoemV
g_mZVm à Wm{nV hmo `mMr àd¥ÎmrdmTVo. Em I Úm ^mJmV ì`mOXa Om
V Agoc Va ~±H mV oWo Om V H O©nwadRm H aVrc Ë`m_woi ì`mOXa
BVa ^mJm§EdTo H _r hmoVrc.
7) `mo½` H O©_§Oyar :
emIm ~±H nÕVrV A{YH mè̀m§À̀m RamdrH H mm i Zo ~Xë`m Ho ë`m
OmVmV. Ë`m_woi WmZ {H XSnUmcm ~ir nSyZ MwH sMr H O} XoUo
Qmcio OmVo. EmI Xm A`mo½` H O©à Vmd Amcm Va XyaÀ̀m _Ü`dVu
H m̀m©c̀mcm Xmof XoD Z Vmo ZmH maVm òVmo. Ë`m_woi m̀o½` à
Vmdm§ZmM H O} {Xcr OmVmV. Ë`m_woi H O©~wSM rm YmoH m H _r
hmoVmo.
8) _§XrVVJ Ya `mMr H w dV Om V :
emIm ~±H nÕVrV _moRçm ~±H m AgVmV, Ë̀m§Mo amIrd {ZYr ^anya
AgVmV. Ë`m_woi _§XrÀ`mH mm i V Ë̀m {QH md Yê eH VmV.
9) H _©Mmè̀m§Zm ~T VrMr g§Yr :
emIm ~±H nÕVrV _moRçm ~±H m Agë`mZo H _©Mmè̀m§Zm ~TVrMr
g§Yr Om V AgVo. Ë`m_woi Vo H m`©_jVoZo H m_ H aVmV d H
m_mV Om V dma ` XmIdVmV.
m̀Mm EHy U n[aUm_åhUOo ~±Ho Mr H m`©_jVm dmTVo.
10)n[aUm_H maH ~±{HJ YmoaU AmIUr eŠ` :
emIm~±H nÕVrZo_Ü`dVu ~±Ho Mo H m_ gmono hmoVo. ~±{H J YmoaU
AmV I mZm _moOŠ̀m ì`ŠVter M Mm© H ê Z Ë̀m§Zm {dídmgmV KoVco,
Ë̀m§À̀m ASMUr g_OmdyZ KoVë̀m
1.40
~±H ì`dgm`mMr CËH« m§Vr
d `mo½` YmoaU AmIco VaË̀m§Mr A§_c~OmdUr H a `mV~±H m ghH
m̀ © XoVmV d YmoaU `e dr hmoVo.
11)AW©ì`d WoÀ̀m p WVrMr _m{hVr :
Xoe^a ngacoë`m emm I §_m©
\ V ~±Ho cm XoemÀ̀m AmW { ©H p WVrMr
dm Vd H ënZm
`oD eH Vo. AW©ì`d WoMr ZmSrM Ë̀m§À̀m hmVmV AgVo. Ë`m_woi
^{dî`H mm i gmRr
`mo½` {ZU©` Ë̀m KoD eH VmV. Á`mcm nyd©gyMZm {_iVo Vmo A{YH
~cdmZ RaVmo.
12){deofrH aU d l_{d^mJUr :
emIm nÕVrÀ`m ~±H m §
Zm _moRçm à_mUmdarc dì̀hmam§Mo cm^ hmoVmV.
àM§S {dÎmr`
{ZYr Agë`m_wio `m~±H m JcocÇ nJmamda Cƒ{e{jV VÁk Zo_y eH
VmV. ho VÁk ì`d WmnZmÀ̀m doJdoJù`m joÌmVrc {deofk AgVmV.
CXm. _mc_m Î oMo
{dVaU, VmaUm~m~VMo {Z`_, ZmoH a ^aVr, BË`mXr. H mhr VÁk
~mOmanoR Aä`mg
d _mJUrMm nyd© A§XmO `mda c j H| {ÐV H aVmV. H mhrOU eoVr
nVnwadRm Va H mhr ì`mnma, Am¡Úmo{JH nVnwadRm `mV VÁk AgVmV.
`mo½` ì`ŠVrcm `mo½` WmZr Zo_ m̀Mm \ m̀Xm l_{d^mJUrZo hmoVmo.
n[aUm_r, H m̀ © à{H« m̀§Mm IM© H _r hmoD Z ~±Ho Mr H m`©_jVm
dmTVo.
13)n¡go nmR {d `mÀ`m gw{dYm :
emm I §À`m Xyada ngacoë`m Omù̀mVyZ emIm ~±qH J J«mhH m §
Z
m n¡go
WmZm§Va[V H a `mÀ`m gmor̀ nwa{dVmV. S´mâQ, YZmXoe d hþ§Sçm
~hþg§»` emImVyZ H mTë̀m OmVmV d Jmom i Ho ë`m OmVmV. `m_wo i
ì̀mnmamÀ`m {d Vmamcm ghmæ` hmoVo.
14)Am§Va~±H m §Mo ghH m̀© :
WmoSçm ~±H m §
Z
m EH Ì òUo gmor̀ H a hmoVo. Ë̀m EH _oH m§V
M Mm© H ê Z _Vm§Mr XodKod H aVmV. CÚmoJrH aU, J«m_rU ~±qH J
`mgma»`m _moRçm AmhìmZm§Zm VmS | Xo `mH a [Vm ~±H m EH _oH
m §
Z
m gmW XoVmV. Ago ghH m̀ © dV§Ì ~±H m§V ZgVo. ~±H m
~±H m§Vrc KmVH nYm© Qmi `mH a [Vm Ago ghH m̀ © \ ma
_mocmMo AgVo.
15)J«mhH m §Zm _moR çm à_mUmdagodm :
_moRçm à_mUmda emIm Agë`mZo d àM§S à_mUmV ne ¡mMo {ZYr
Agë`mZo `m
~±H m Ë̀m§À̀m J«mhH m §Z
m {d{dY godm nwady eH VmV. CXm. àdmgr
MoŠg, gwa{jV
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
H nmQmÀ̀m gmo`r, {då`mÀ`m hßË̀mMo n¡go ^aUo, {Zd¥Îmr doVZ, nJma
O_m H aUo,
{díd V åhUyZH m̀ © H aUo, BË`mXr. `m_wo
i J«mhH AmH {f©co OmVmV
d ~±H m§Mr cm^àXVmdmTVo.
H ) emIm ~±qH JMo VmoQ o / Xmof :
emIm ~±qH JMo VmoQo / Xmof Imbrbà_mUo gm§JVm `oVrb :
1) XoIaoI IM© Om V :
emmI §À`m Om V g§»`o_woi d Ë`mhr Xoe^a ngacoë`m Agë`mZo Ë̀m§À̀m
H m_H mOmda c j RodUo AdKS OmVo. `mgmRr àmXo{eH H
m`m©c̀o, {d^mJr` d
_§Si H m`m©c̀o WmnZ H amdr cmJVmV. `mVyZ CËnÞ H mhrM
{_iV Zmhr. nU ì`d WmnH s` d XoIaoI IM© dmTVmo. VnmgUr nWHo ,
coImn[ajU, B. Jmoïr H amì̀m cmJVmV.KmoQmoi, A\ amV\ ar Ceram
COoSmV `oVmV. Ë`mV ~±H m §
Mo ZwH gmZ hmoVo d à{Vðog P i
nmohmoMVo.
2) H m_H mOmVrc VmR aVm :
YmoaU d H m`©nÕVrV EH gyÌVm Rod `mgmRr {Z`_ Ho co OmVmV d
Ë̀m§À̀m H mQoH m oa nmcZmMr Anom
j AgVo. Ë`m_woi WmZ {H n[ap
WVrer g_Ýd` gmY `mVemmI §Zm ASMU `oVo, J«mhH ZmamO hmoVmV.
3) {ZU©`mg {dc§~ :
~è`mM àH aUmV emm I §Zm d[að H m`m©c̀mMr g§_Vr, nadmZJr ¿`mdr
cmJVo. Ë̀m§Zm H mJXnÌo gmXa H amdr cmJVmV.{Z`_m§À`m AWm©{df`r
_V^oX hmoVmV. `mgJù`mV H O©{ZU©`mg {dc§~ cmJVmo.
4) H _©Mmè̀m§Mm A{cánUm :
H _©Mmè̀m§À̀m dma§dma ~Xë`m hmoV Agë`mZo OoWo Vo H m_ H arV
AgVmV VoWrc cmoH m§er Vo g_ag hmoV ZmhrV.Ë̀m ^mJmMm {dH mg
h
ìmdm Aer AmoT Ë̀m§Zm
1.42
~±H ì`dgm`mMr CËH«
m§Vr ZgVo. J«mhH m§er Ë̀m§Mo \ ŠV Am¡nMma
[H g§~§Y Z
{_m©U hmoVmV.
`mVd¡`{ŠVH AmnwcH s ZgVo. Ë`m_woi H m_H mO `§ÌdV MmcVo.
5) g§gJ©OÝ` ~±H ~wS r :
EImÚm emIoÀ`m amoIVo{df`r g§e` Z {_m©U Pmcm H s BVa emIm d
Vr ~±H YmoŠ̀mV òVo Am{U _J gJù`mM ~±H m YmoŠ̀mV `oVmV.
Ë`m§À`mdarc cmoH m §
Mm
{dídmg Si_iVmo.
6) EH m àXoemVrc {ZYtMm AÝ`Ì dmna:
Rodr Oar gd© emm I §_YyZ Jmom
i hmoV Agë`m Var OoWo ì̀mOXa Om V
Ë̀m ^mJmVM H O} {Xcr OmVmV. Oa cmoH m§_Ǜo àmXo{eH ^mdZm
à~i Agoc Va ho cmoH m §
Zm AmdSV Zmhr. OoWo Rodr Jmom
i Ho ë`m
OmVmV Ë̀m ^mJm§À̀m {dH mgmgmRM r Ë̀m dmnamì̀mV Agm AmJ«h
Yacm OmVmo.
7) AmW { ©H gÎmoÀ`m H|ÐrH aUmgghmæ`^yV :
emIm ~±H nÕVrV ~±H m WmoSçm AgVmV. Ë`m§À`mda H mhr
ì`ŠVtMoM {Z`§ÌU AgVo. VoM H O©YmoaU RadVmV. Ë`m_woi AmW { ©H
gmÎ oMo H| ÐrHaUhmoD Z {df_Vm dmTVo.
gamdmgmR r àíZ
20 eãXmV CÎmao
à. 1. ~±H åhUOo H m`?
à. 2. ~±Ho Mr H moUVrhr Mma d¡{eîQço gm§Jm.
à. 3. ẁamonmVrb ~±H ì`dgm`mÀ`m CËH« m§VM
ro Qßno H moUVo?
1.43
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
à. 4. "ì̀mnmar ~±H m' åhUOo H m`?
à. 5. naH s` ~±H m §
Mm AW© gm§Jm.
50 eãXmV CÎmao
à. 1."~±H ì`dgm`mMr CËH« m§Vr' `mda{Qn
{bhm, à. 2. ~±Ho Mr d¡{eîQço nï H am.
à. 3. Am{e`m
I§SmVrb ~±H ì`dgm`mÀ`m CËH« m§VrMr _m{hVr
gm§Jm.
à. 4. ^maVr`
[aPìh© ~±Ho Mr _m{hVr gm§Jm.
à. 5. "àmXo{eH
~±H m `mda{Qn {bhm.
150 eãXmV
CÎmao
à. 1. B½b§S_Yrb
~±H ì`dgm`mÀ`m CËH« m§VrMr _m{hVr gm§Jm.
à. 2. ^maVmVrb
ì̀mnmar~±H m§
Mo àH ma nï H am.
à. 3. ẁamonmVrb
~±H ì`dgm`mÀ`m CËH« m§VrMr _m{hVr gm§Jm.
à. 4. A_o[aHo
Vrb ~±H ì`dgm`mÀ`m CËH« m§V M
rm AmTmdm
¿`m..
500 eãXmV
1.44 CÎmao
à. 1. ^maVmVmbr ~±H
ì`dgm`mÀ`m CËH« m§V
M
ro Qßno nîQ H am. à. 2.
^maVmVrb~±H ì`dgm` àUmbrMr g§aMZm nï H am. à.
3. ~±H åhUOo H m`? ~±Ho Mr d¡{eîQço nï H am.
à. 4. OJmVrb {d{dY XoemV ~±H ì`dgm`mMr CËH« m§Vr H er KSyZ
Ambr? `mda àH me QmH m.
~±Ho Mr
H m`} 2
7
1. ~±Ho Mr àmW{_H H m`}
2. ~±Ho Mr Xwæ`_ H m`}
3. ~±H ì`dgm`mMr AW©ì`d WoVrc^y{_H
m
àmñVm{dH :
(Introduction)
2.8
~±Ho Mr H
m`}
6) ì`mnmar, CÚmoJnVr d ì`mdgm{`H m§À̀m ÑîQrZo A{YH ©
f gdbV
Cn`wŠV RaVo.
H ) H O© (Loan) :
gd©gmYmaUnUo J«mhH m§Zr Ho boë`m à VmdmMm gdmªJrU {dMma H ê Z
~±H m H O © XoV AgVmV. H O© _§Oya Ho ë̀mZ§Va H O©Xma qH
dm F UHmoÀ̀m Zmdo ~±Ho V ZdrZ ImVo CKSyZ Ë`mV n¡go O_m Ho
bo OmVmV Am{U J«mhH ImË`mdêZ n¡go H mT y eH Vmo. VgoM H
Om©BVH s aŠH _ amoI dê nmV J«mhH mbm Xo `mMrhr nÕV H
mhr
~±H m§_YyZ AZwgabr OmVo. H Om©Mr d¡{eîQço nwTrb n«_mUo gm§JVm
`oVrb …
1) H O} hr RamdrH _wXVrgmRr {Xbr OmVmV. VgoM H Om©Mr aŠH
_ hr {ZpíMV AgVo.
2) H O©XmamZo H Om©D {Xboë`m aH _on¡H s {H Vrhr aH _oMm
dmna Ho bobm Agmo,
~±H H Om©À̀m nyU© aH _odaì`mO AmH maVo.
3) H O} hr VmaUmda {Xbr OmVmV.
4) H Om©Mr aŠH _ H O©Xma hßË`m-hßË`mZoqH dm EH X_ naV
H ê eH Vmo.
5) A{YH ©f gdbV qH dm amoI H O © `mda AmH maV Agboë`m
ì̀mOmnom
j H Om©da WmoSçm H _r aH _oMo ì`mO ~±H AmH
maVo.
2.2 ~±Ho Mr Xwæ`_ H m`} :
(Secondary Functions of Banks)
àmW{_H H m̀m©~amo~aM m
I VoXmam§Mr {dœ V n«{V{ZYr `m ZmË̀mZo ~±H
m H mhr Xwæ_ ` dê nmMr H m`} nma nm{SV AgVmV. ~±Ho Mr Xwæ`_
H m`} hr ~±Ho À`m ì`dhmamVrc AË`§V _hÎdnyU© H m`} RaVmV. ~±Ho À`m
AmW
{ ©H ì̀dhmamV X¡Z§{XZ H m_H mOmV _hÎdmMr Racocr ~±Ho Mr Xwæ`_
H m`} nwTrcà_mUo gm§JVm `oVrc …
2.9
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
2.2.1 _Ü` W / à{V{ZYr H m`} (Agency Functions) :
àmW{_H H m`mªIoarO ~±H m Amnë`mm I VoXmam§Zm H mhr AmH ma
KoD Z H mhr godm nwa{dVo. Ë`mgmRr ~±H m I VoXmam§Mr h VH qH dm
à{V{ZYr åhUyZ H m_ H aVo. `mnmgyZ
~±Ho cm CËnÞ {_iVo d J«mhH m§Mr gmò hmoVo. Ë̀mM~amo~a ~±Ho
Mo J«mhH m§er K{Zð g§~§Y Z {_m©U hmoVmV Am{U J«mhH mÀ̀m
nV_
j VoMm Mm§Jcm A§XmO ~±Ho cm H aVm
òVmo. hr H m`} nwTrcà_mUo gm§JVm `oVrc :
1) n¡goXoUo d dgyc H aUo :
J«mhH m§À̀m dVrZo ~±H cm^m§e, ì`mO, noÝeZ dgyc H ê Z Vr a¸ _
Ë̀m§À̀m ImË`mV O_m H aVo, VgoM ^mSo, háo, {d_m háo, g§ W§mMr
dJ©Ur BË`mXr J«mhH m§À̀m coIr gyMZoZwgma ~±H m §H SyZ {Xcr
OmVmV. RodX rmam§Zr ~±Ho cm `m g§~§YmV n¡go Xo `m~m~V coIr gyMZm
H amdr cmJVo. _J ~±H g§~§{YV njmcm n¡go XoVo d RodX rmam§À̀m RodrV
IMu KmcVo.`mà_mUo ~±H m RodX rmam§Zm Xcmc åhUyZgodm nwa{dVmV.
2) n¡gonmR {d `mÀ`mgmo`r :
YZmXoe, _oc Q—mÝg\ a, S —mâ
Q BË`mXtÀ`m gmhmæ̀mZo ~±H m I VoXmamMo
n¡go Amdí`H Ë̀m {RH mUr nmR{dVo. ho aH _oMo h Vm§VaU d V d
OcX hmoVoM {edm` Ë`mMr ZmX | hr Rodcr OmVo. ~±H m J«mhH mÀ̀m
dVrZo n¡go dgyc H a `mMohr H m̀ © H aVmV. Oa ~±Ho H So hþ§Sr
{Xcr, Va {VMr _wXV g§në`mda hþ§SM r o n¡go ~±H dgyc H aVo. Oa
~±Ho H So hþ§Sr dQ{d `mH a [Vm gmon{dcr Va ~±H _wXV g§në`mda
hþ§SM
r o n¡go dgyc H aVo. VgoM ~±Ho Mm RodrXma YZmXoemÛmao n¡go
KoVmo Voh ìm RodrXma ~±Ho H So YZmXoe gmond {Vmo d ~±H a
YZmXoemMo n¡go dgyc H ê Z RodX rmamÀ̀m ImË`mV Vo O_m H aVmo.
~±Ho H So YZmXoe XoVmM ~±H Á`m ~±Ho da YZmXoe H mTcm
Agoc Ë̀m ~±Ho H SyZ n¡go
KoVo.
3) Jw§VdUyH :
~±H m Jw§VdUyH d H a{df`H g„mhrm IVoXmam§Zm XoVmV. Ë̀m§À̀m
gyMZoZwgma ^mJm§Mr IaoXr-{dH« shr H aVmV. à{V^yVtMr (Securities)
IaoXr d {dH« s VgoM
2.10
~±Ho Mr H m`} RodX
rmam§À̀m dVrZo eoAg©, H O©amoI AJa
AÝ` H moUË̀mhr àH maÀ̀m à{V^yVr IaoXr H a m̀Mo d Ë̀m§Mr {dH«
s H a m̀Mo H m̀ © ~±H m H aVmV. à{V^yVr H moUË̀m
{H _Vrcm IaoXr H am`À`m AJa {dH m`À`m `mMr gyMZm RodrXma ~±Ho cm
XoVmo.
4) hþ§S çm Am{U dMZ{MR² R çm :
m
I VoXmam§Zm òUo Agbobo n¡go hþ§Sr qH dm dMZ{MÇrÛmao {_imë`mg
Ë`mdarb n¡go
~±H m J«mhH m§À̀m dVrZo dgyb H aVmV Am{U Ë̀m J«mhH m§À̀m
ImË`mV O_m H a m̀Mo H m_ H aVmV. m I VoXmam§Zr BVam§Zm `m
_mJmªZr {Xbobr XoUr ^mJ{d m̀Mo H m_hr
~±H m H aVmV.
5) à{V^yVtMr IaoXr-{dH« s :
~±H m ZmUo~mOmamVM Amncm ì`dgm` H arV Agë`mZo
ZmUo~mOmamVrc n[ap WVr{df`r Ë̀m§Zm Mm§Jcr _m{hVr AgVo. Voh ìm
AmW{ ©H ì̀dhmamÀ`m ~m~VrV Amnë`m mIVoXmam§Zm m̀o½` Vmo g„m Xo
`mMohr H m̀ © ~±H m H aVmV. ~±H m RodX rmam§À̀m dVrZo ^mJ, H
O©amoI qH dm H§ nÝ̀m§Mo H O©amooI, gmoZo, Mm§Xr dJ¡ao `mg§~§YrÀ`m
IaoXr-{dH« sMr H m_o H aVmV AJa H moUË̀m doir IaoXr-{dH« s
H amdr `m~m~V
`mo½` Vmo g„m XoVmV.
6) {díd V åhUyZ H m̀© H aUo :
~±H mH So AZw^dr, VÁk d àm_m{UH ZmoH adJ© AgVmo. Ë̀m§À̀m
gmhmæ̀mZo AkmZ ì`ŠVrMo nmcH Ëd ~±H m drH maVmV VgoM
_¥Ë̀ynm
Ì Zwgma g§nÎmrMr {dëhodmQ H m`Xoera _mJm©Zo cmdVmV. Amnë`m
nmRr_mJo Amnë`m _mc_ÎmoMr J¡aì`d W ‹m hmoD Z`o AJa Amncr
_mc_m ÎmV {èhmB©VmÀ̀m hmVr OmD Z`o `mgmRr ~±Ho cm
{díd V åhUyZ Zo_Vm `oVo. Amnë`m AZw^dr d àm_m{UH H
_©Mmè̀m§À̀m gmhmæ̀mZo
~±H m AkmZ ì`ŠVrMo nmcH Ëd drH maVmV, VgoM _¥Ë̀ynm Ì Zwgma
H m`XoeranUo
g§nÎmrMr {dëhodmQ cmdVmV. {díd V åhUyZ Zo_ë̀mZ§Va ~±H m Amnë`m
_mc_mÎ oMm H mO i rnyd©H gm§^mi H aVmV.
2.11
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
1) gwam j J¥ho :
AmYw{ZH ~±H m J«mhH m§À̀m _m¡ë`dmZ d Vy, X VEodO m̀§Mm
gm§^mi gwam j J¥hmV H aVmV. `m d Vy AJa X VEodO EH m noQrV
AJa AmÀm XZmV grc~§X H ê Z J«mhH ~±Ho À`m Vmã̀mV XoVmo. `m
noQrV AJa AmÀm XZmV H m` Amho ho ~±Ho g AkmV AgVo. a{O
Qa_Üò gd© Vnerc ZmX |cm OmVmo. nU n{hë`m àH mamV grc~§X
nmg©cMm Vnerc ZmX |cm OmV Zmhr. ~±H d Vy AJa X VEodO
Vmã̀mV {Xë`mMr nmoMnmdVr XoVo. `m d Vy Vmã̀mV Ko `mÀ`m doir
nmdVr XmIdyZ J«mhH `m d Vy Vmã̀mV Kody eH Vmo. Oa nmdVr
hadcr Va J«mhH mg h_rnÌ Úmdo cmJVo d nmdVrÀ`m ZHcoda J«mhH
ghr H ê Z d Vy Vmã̀mV Kody eH Vmo. grc~§X nmg©cH a [Vm AJa
noQçm§H a[Vm ~±H gwam j J¥hmÀ̀m Zm|XnÌH mV Vnerc, dU©Z
{c{hVo. Z§Va ~±H gwam j J¥hmH a [Vm {Xcoë`m d Vy§Mm nyU© Vm~m KoVo.
gwam j J¥hm~m~V
~±H a H m`XoeranUo Bailee (Á`mÀ`m Vmã̀mV d Vy {Xcr Amho Aer
ì`ŠVr) hmoVmo d H amamZwgma d VyÀ̀m _mcH mn«_mUoM d VyMr
gwa{V j Vm amI `mMr
O~m~Xmar ~±Ho cm ¿`mdr cmJVo. Oa H m̀ÚmZo {d{hV Ho ë̀mZwgma
~±Ho Zo O~m~Xmar nma nmScr Agoc Va ~±H ZwH gmZrg O~m~Xma
amhUma Zmhr VgoM RodrXmamer
~±Ho Zo H ama Ho cm Zgoc Va Bailee åhUyZ ~±Ho Mr nyU©
O~m~Xmar amhUma Zmhr.
_mÌ ~±Ho À`mhbJOunUm_wo i Oa d VyMr Mmoar Pmcr, d Vy cm°H Z
am{hcoë`mAd WoV am{hë`m, H moUmghr Q́ m±J ê __Ü`o àdoe {Xcm
Jocm Va ~±H Ë̀m d Vy~m~V
~±Ho Mr H
m`}
Bailee åhUyZ O~m~Xma am{hc. VgoM RodX rma gmoSyZ AÝ` ì`ŠVrcm ~±Ho
Zo d Vy
{Xcr AJa ~±Ho À`m H _©Mmè̀mZo \ gdm\ gdr Ho cr Va ~±H
Bailee åhUyZ O~m~Xma amhrc. åhUyZ ~±Ho Zo gwam j J¥hm~m~V J«mhH
mH SyZ Vnercm~m~VMmOmha rZm_m (Declaration) KoVcm nm{hOo.
2) gwam j R od H nmQ :
gwamj J¥hmà_mUoM ~±H m “gwam j Rod H nmQ” hr godm J«mhH m §
Z
m
XoVmV. `mgmRr RodX rmamg cm°H a {Xcm OmVmo d ho cm°H g© Q́m±J
ê __Ü`o AgVmV. ho cm°H g© doJdoJù`m AmH mamZwgma doJdoJù`m
^mSçmZo {Xco OmVmV. `m~m~VMrà{H« `m Aer :
i) Rod m I Vo AgUmè`m ~±H J«mhH mg cm°H a CncãY H ê Z {Xcm
OmVmo. Ë̀mgmRr H mhr ^mSo AmH maco OmVo d J«mhH mÀ̀m
ImË`mdêZ ho ^mSo diVo Ho co OmVo. _m{gH AJa dm{© fH d
nmMo ho ^mSo AgVo.
ii) cm°H a ^mSçmZo X oVmZm J«mhH d ~±H a `m§À̀mV ^mSo H ama
hmoVmo. `m H amamV
^mSçmÀ`m à_mUmV J«mhH mÀ̀m ImË`mVyZ^mSçmMo n¡go diVo H
a m̀Mm A{YH ma ~±Ho g AgVmo.
iii) X moZ AJa A{YH ì`ŠVtÀ`m ZmdmZo cm°H a ^mSçmZo KoVm òVmo.
cm°H aMo ì`dhma H a `m~m~V nï gyMZm AgVmV.
iv) cm°H a X oVmZm ~±H a gd© g§`wŠV m I VoYmaH m§À̀m gøm§Mo
Z_wZo KoVmo d Ë̀m§Zm H mhr {d{eï eãX {ZdS `mg gm§{JVco
OmVo. Vo eãX H amamV ZmX | Ho co OmVmV.
v) gwam j Rod H nmQmÀ̀m Zm|XnÌH mV J«mhH m§Mr ghr, VmarI d
doi Zm|X{dcr OmVo. Á`m - Á`m doiog J«mhH cm°H acm ^oQ
XoB©c Ë̀m Ë̀m doiog `mZmX | r Ho ë`m OmVmV.
vi) cm°H acm Xwhoar {H „r AgVo. EH {H „r J«mhH m H So amhVo d
Xwgar ~±H aH So amhVo. cm°H a CKSmd`mg XmoÝhr {H ëë`m
Amdí`H AgVmV.
2.13
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
vii) ~±H acm cm°H a_Ü`oH m`Amho m̀Mo AkmZ AgVo. Ë`mÀ`mH
So cm°H a YmaH mMr cm°H acm hmoUmar ^oQ d Ë`mMrghr
`mMr \ ŠV ZmX | AgVo.
viii) YmaH mÀ̀m _¥ËỳÀ`m àg§Jr d YmaH Oa g§`wŠV YmaH ZgVrc
Va~±H acm Ý`m`mc`mHSyZ cm°H aH a [Vm H m`Xoeraà{V{ZYr
{_idmdm cmJVmo.
ix) ~±H acm nwT rc n[ap WVrVM cm°H aMm Vnerc nmhVm òVmo
:
A) EImÚm YmaH mÀ̀m _¥Ë`yàg§Jr Oa ì`ŠVrZo cm°H aMm Vnerc
nmh `mMr
~±Ho cm {dZ§Vr Ho cr Va~±H Vnerc nmhÿ eH Vo.`m_wo i
Aer ì`ŠVr H m`Xoeraà{V{Z{YËdmHa [Vm AO© H ê eH Vo.
~) ^mSçmMo n¡go Z ^aë`m~Ôc ~±Ho cm cm°H a VmoSUo ^mJM
nSco Va.
H ) gaH maMm gj_ A{YH mar cm°H a CKS m̀Mm hþHy _
KoD Z Amcm Va.
x) cm°H aMo g§ajU H a `mH a [Vm ~±Ho Zo `mo½` Vr I~aXmar KoUo
Ano{jV AgVo.
3) h_rnÌ XoUo :
Oohìm Em I Úm ì̀mnmè`mcm CYmarda _mc IaoXr H amd̀mMm AgVmo
Am{U d {H«o Vm
~±Ho À`m h_r{edm` CYmarda _mc Xo `mg V`ma hmoV Zmhr Voh ìm ~±H
Amnë`mm I VoXma ì̀mnmè`mHa [Vm h_rnÌ XoVo. Aem doir dV: ~±H d {H«o
Ë̀mH So ì̀mnmar m I VoXmamÀ̀m dVrZo Om_rZ åhUyZ amhVo. AWm©V
`m~Ôc ~±H Amnë`mIaoXrXma ì̀mnmar RodX rmam§H SyZ H {_eZ {_i{dVo.
~±Ho Mo h_rnÌ {_m i ë`mZ§Va H moUVmhr ì̀mnmar CYmarda _mc {dH `mg
V`mahmoVmo.
4) g„m XoUo :
~±H m §
Z
m ZmUo~mOmamVcr ì̀dhmam§Mr d n[ap WVrMr Mm§Jcr OmUrd
Agë`mZo Ë̀mg§~§YmV Amnë`m m I VoXmam§Zm Jw§VdUwH s~m~V g„m Xo
m̀Mo H m̀ © ~±H m H aVmV.
5) nVnÌo XoUo :
~±H m Amnë`mm I VoXma m ì̀ nmè̀m§Zm nVnÌo XoVmV OoUoH ê Z ZdrZ qH
dm AZmoiIr ì`mdgm{`H Ë`m§À`mer ì`dhma H ê eH VmV. Aer nVnÌo
d¡`{ŠVH AWdm ì`mdgm{`H Agy eH VmV. RodX rmamÀ̀m {dZ§VrdêZ ~±H
m RodX rmamda H mTcoë̀m
~±Ho Mr H
m`}
hþ§Sçm dV: drH maVmV. H mhr ì̀mnmar hþ§Srda ~±Ho Mr drH¥ Vr
{_imë`m{edm`
_mc CYmarda {dH `mg V`ma ZgVmV H maU J«mhH m§Mr nV AJa
AmW { ©H n[ap WVr `m{df`r Ë̀m§Zm _m{hVr ZgVo. {deofV: Am`mV-{Z`m©V
m
ì̀ nmamV ~±H drH¥ VrMm \ maM Cn`moJ hmoVmo.
6) gaH mar ì`dhmamV gh^mJ :
ì̀mnmar ~±H m gaH maÀ̀m {Za{Zamù`m m I Ë`m§À`m dVrZo ewëH , {~co
`m§Mr aŠH _ drH maVmV VgoM CËnÞ H a, {d_m H a BË`mXtgmaIo
H a drH maVmV.
7) ^mJ{dH« s h_r H m̀© :
H§ nÝ̀m§À̀m AmW { ©H n[ap WVMr m d ^{dî`H mcrZ g§YrMm A§XmO
KoD Z ~±H mH§ nÝ̀m§Zm Ë̀m§Mo H mhr ^mJ {dH co Z Joë`mg {dH V
Ko `mMr h_r XoVmV. `m_wo i gm_mÝ̀ cmoH m§_Ǜo {dídmg CËnÞ hmoD Z
Vo ^mJ IaoXr H aVmV. `m godo_woi ^m§Sdc
~mOmamÀ̀m {dH mgmg _XV hmoVo. ~±H m Ago H m̀ © ZdrZ H§
nÝ`m Ooh ìm Ë̀m§Mo ^mJ
~mOmamV {dH« sg H mTVmV Voh ìm H aVmV. ~mOmamV H§ nZrcm
C^mar `o `mnydu
~±Ho gma»`m g§ Wocm {VMo ^mJ IaoXr H a `mH a [Vm nwT
o `mdo
cmJVo d H§ nZr
~mOmamV gwp Wa hmoB©ǹªV Ago ^mJ ~±Ho cm Odi Rodmdo cmJVmV.
8) nVnÌo XoUo :
~±H Amnë`mm I VoXmam§Zm nVnÌo XoVmV. Ë`mÀ`m AmYmao AZmoiIr
ì`ŠVr qH dm H§ nÝ`m§erhr ì`dhma H aUo eŠ` hmoVo. `m nVnÌmV
{H Vr _`m©XoǹªVÀ`m ì̀dhmamg
~±H O~m~Xma Amho Ë`mMr ZmX | AgVo. `m_wo i ì̀mnmad ì`dgm` dmTrg
gmhmæ` hmoVo. ho nVnÌ nVnÌYmaH mÀ̀m nVAh©Vo~Ôc (Credit
Worthiness) h_r
XoVo. J«mhH m§
Zm Oê a nSoc Voh ìm ~±H m Ë̀m§Zm H O©~mOmar
Zgë`mMr à_mUnÌo
(Solvency Certificates) XoD H aVmV.
9) àdmgr MoH d nVn{ÌH m :
nVn{ÌH m§_w
oi àdmgmV amoI a¸ _ Odi ~miJmdr cmJV Zmhr VgoM
àdmgmV hdr VrIaoXr H aVm `oVo.Ë`m_woi àdmg gwa{jV d AmZ§XmMm
hmoVmo.
2.15
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
2.16
~±Ho Mr H
m`}
2.3 ~±H ì`dgm`mMr AW©ì`dñWoVrc ^y{_H m :
(Role of Banking in Economic)
2.17
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
5) ^m§S dc{Z{_©Vr :
~±H m §H So g§H {cV Pmcoë̀m Rodtn¡Hs ~amM _moRm ^mJ H O} Xo
`mgmRr dmnabm OmV Agë`m_wio eoVr, ì̀mnma Am{U CÚmoJY§Xo
m̀§Zm Amdí`H AgUmao ^m§Sdc
{_iy eH Vo. {dH gZerc XoemV ^m§SdcmMr {Z{_©Vr H a `mMr
_hÎdnyU© H m_{Jar
~±H m H aVmV.
6) Am¡Úmo{JH {dH mg :
{dH mgmgmRr CÚmoJm§Mr WmnZm hmoUo _hÎdmMo AgVo. ~±H m
CÚmoJm§Zm Aën,
_Ü`_ d XK r©_wXVM
r m H O©nwadRm H arV AgVmV. `m_wo i CÚmoJm§Zm
{dnwc à_mUmV
^m§Sdc àmá hmoD Z CËnmXH Jw§VdUwH sVyZ AmÚ ¡ mo{JH {dH mgmcm
MmcZm {_iVo.
7) AmW { ©H {dH mg :
ì̀mnmar Am{UH mam I ZXmadJ© ~±H m §H SyZ H O} {_idyZ ì̀mnma
dmT Am{U Am¡Úmo{JH àJVr KSdyZ AmUVmV. ì̀mnma Am{U
CÚmoJ `m§À̀m {d Vma d
{dH mgm_woi Xoem§VJ©V CËnmXZmÀ̀m _mJUrV dmT hmoVo. CËnmXZ
dmTrcm MmcZm
{_iyZ eoVr, CÚmoJ d godm ojÌmMm {dH mg hmoVmo. `m_wo i AmW { ©H
{dH mg KSyZ
`o `mg _XV hmoVo.
8) `moOZm~Õ {dH mg :
~±H m {Za{Zamù`m CÚmoJm§Mr Am{U ì̀dgm`m§Mr dJ©dmar H ê Z
_hÎdmÀ`m CÚmoJm§Zm Am{U ì̀dgm`m§Zm _moR çm à_mUmV ^m§S
dcnwadR m H aVmV.Cn^mo½` Jw§VdUwH sEodOr CËnmXH Jw§VdUwH
scm àmYmÝ̀ XoVmV. VgoM `moOZm~Õ arVrZo
{dH mg KS{dVmV.
9) AmW { ©H W© `¡ :
VoOr - _§XrÀ`m n[ap WVr_woi AmW { ©H A W© `¡ Z
{_m©U hmoVo. ~±H m
HO © ì̀dhmam§À`m
_mJm©Zo Am{U nV{Z{_©VrÀ`m gmhmæ̀mZo cmoH m§Mr IaoXrj_Vm H _r-Om
V H ê eH VmV. ~±H m m̀o½` YmoaUmÀ̀m gmhmæ̀mZo AmW { ©H W© `¡
{QH {d `mgmRr à`ËZerc AgVmV.
2.18
~±Ho Mr H
m`}
10) g_Vmoc àmXo{eH {dH mg :
~±H m§_m©\ V _mJmgcoë`m ^mJmVrc eoVr, CÚmoJ, ì̀mnma Am{U {d{dY
ì̀dgm`m§À`m {dH mgmgmRr cmoH m§
Z
m {deof gdcVr d gw{dYm nwa{dë`m
OmVmV. Ë`m_woi Jw§VdUwH sMr ZdrZ joÌo Iwcr hmoVmV. _mJmgcoë̀m
^mJm§Mm {dH mg hmoD Z g_Vmoc àmXo{eH {dH mg KSyZ `o `mg _XV
hmoVo.
11)ZmUo~mOma d ^m§S dc~mOmamMm {dH mg :
~±H m XoemVrc CÚmoJY§Xo, H maImZo, H§ nÝ`m m̀§Zm _moRçm
à_mUmda H O©nwadRm H aVmV. ì`mO XamÀ̀m _mǛ_mVyZ n¡emÀ`m
nwadRçmda à^md QmH VmV. doiàg§Jr
{d{dY CÚmoJm§Mo d H§ nÝ̀m§Mo ^mJ dV: IaoXr H ê Z AmW { ©H
_XV H aVmV.
`m_wo
i ZmUo~mOma d ^m§Sdc~mOmamÀ̀m {dH mgmcm JVr {_iVo.
12)àmYmÝ` joÌmg _XV :
AmW
{ ©H {dH mgmV _moRçm CÚmoJm§~amo~aM cKw CÚmoJ, H w Qra
CÚmoJ, H¥ frCÚmoJ, J«m_rU CÚmoJ, AW©ì`d WoVrc Xw~©b KQH
BË`mXr ojm
Ì §Mmhr {dH mg _hd
ÎmMm AgVmo.`m àmYmÝ̀ ojm
Ì §Zm H
O©nwadRm H a `mV~±H m _hÎdmMr^y{_H m ~OmdVmV.
`mgmRr ~±H m {d{dY m̀oOZm V`ma H arV AgVmV.
gamdmgmR r àíZ
20 eãXmV CÎmao
à. 1. Mmby Rod åhUOo H m`?
à. 2. ~±Ho Mr à_wI H m`} H moUVr?
à. 3. AmdVu RodråhUOo H m`?
à. 4. A{YH © f gdbVrMm AW© gm§Jm.
à. 5. "gwam
j J¥ho'åhUOo H m`?
2.19
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
50 eãXmV CÎmao
à. 1."~MV Rodr' hr g§H ënZm nï H am.
à. 2. Z
"mo {\« ëg AH mC§Q' `mg§H ënZoMr_m{hVr gm§Jm.
à. 3. "gwam
j Rod H nmQ' `m~m~V _m{hVr gm§Jm.
à. 4. ^maVr` [aPìh© ~±Ho Mr _m{hVr gm§Jm.
à. 5. ~±Ho Mo {díd V åhUyZAgUmao H m̀
© nï H am.
100 eãXmV CÎmao
à. 1. ~±Ho Ûmao drH maë̀m OmUmè̀m RodM
t o àH ma nï H
am.
à. 2. ~±Ho Ûmao {Xë`m OmUmè̀m H OmM
ªo dê n nï H am.
à. 3. ~±H ì`dgm` àUmcrMr AW©ì`d WoVrc^y{_H m nï H
am.
500 eãXmV CÎmao
à. 1. ~±Ho Ûmao nma nmSë̀m OmUmè̀m àmW{_H H m`mªMr
_m{hVr gm§Jm.
à. 2. ~±Ho À`mXwæ`_ H m̀mM
ªm AmTmdm ¿`m.
2.20
m
I Vo CKS `mMr
AIm{U Ë`mdarb
ì`dhma 3
1.
H a `mMr H
~±Ho VImVoCKS`mMr H m`©nÕVr 7
m`©2.nÕVrImË`mdarb ì`dhma H a `mMr H m`©nÕVr
3. ImVo ~§X H aUo
4. ImË`mMoh Vm§VaU
5. m
I VoXmam§Mo àH ma
àmñVm{dH :
(Introduction)
3.1
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
m
I Vo CKSVmZmM m I VoXmamg Zm_{ZX}eZm~m~VMr à{H« `m nyU© H amdr
bmJVo. m
I VoXma g§~§{YV ~±Ho Mm J«mhH ~Zë`mda Ë`mg Amnë`m ImË`mda
ì`dhma H aVm `oVmV. Mmby ImVo, ~MV ImVo, nwZamdVu ImVo d _wXV
ImVo `m gd© ImË`m§da ì`dhma H a `mMr H m`©nÕVr doJdoJù`m dê
nmMr AgVo. m I VoXmamg Amnbo ImVo ~§X H aVmZm VgoM BVa ~±Ho V
Amnbo ImVo h Vm§Va [V H aVmZm XoIrb {d{eï à{H« `m nma nmSmdr
bmJVo. gd©gmYmaUnUo gd©M àH maÀ̀m ~±H m§_Ǜo `m à{H« `m§À̀m ~m~VrV
g_mZVm AmTiyZ `oVo. ~±Ho Mo m I VoXma ho d¡`pŠVH Am{U g§ WmË_H
Aem XmoÝhr àH maMo AgVmV. åhUOoM ~±Ho V Á̀mà_mUo ì`ŠVr m I Vo CKSy
eH VmV, Ë̀mMà_mUo g§ W m XoIrb ImVo CKSy eH VmV. Ë`m_woi ~±Ho
Vrb ImVo CKSUo d ImË`mdarb ì`dhma H aUo, ImVo ~§X H aUo d
ImVo Mmb{dUo `mg§~§YrÀ`mH m`©nÕVrMr
_m{hVr OmUyZ KoUo `mo½` Raob.
3.1 ~±Ho V ImVo CKS Ê`mMr H m`©nÕVr :
(Procedure for Opening of Deposit Account)
Á`m ~±Ho V ImVo CKSmd̀mMo Amho Ë̀m ~±Ho V OmdyZ ì`ŠVrZo àW_
~±Ho V ImVo CKS `mMr Amncr BÀm ~±H ì`d WmnH mH So àH Q
H amdr cmJVo. Aer {dZ§Vr H arV AgVmZm Ë̀m ì`ŠVrZo ~±H ì`d WmnH
mH SyZ Amdí`H Vr _m{hVr {_i{dcr nm{hOo. CXm. Mmcy ImVo gwê H
aVmZm gwê dmVrg {H Vr aŠH _ ^amdrcmJoc Ë`mda ì`mO {_iVo H m` ?
Aem m I Ë`mMo \ m̀Xo - VmoQo H moUVo ? _wXV Rod ImVo gwê H
amd̀mMo Agoc Va _wXVrZ§Va ì̀mOmgh {H Vr aŠH _ {_ioc ? BË`mXr
m
I VoXmamZo
~±Ho À`m doJdoJù`m Rod ImË`m§Mr _m{hVr KoVë̀mZ§Va AmnUmg H
moUË̀m àH maMo ImVo gwê H amd̀mMo Amho ho Radmdo cmJVo. Ë̀mZ§Va
~±H ì`d WmnH AWdm Ë̀mMo ghmæ`H `m g§^mì` m I VoXmamg ImVo
CKS `mgmRrMm AO© XoVmV. Ë̀mgmo~V n¡go
^a `mMr nmdVrAm{UZ_wZm ghr OmoScoco AgVo.
3.2
ImVo CKS Ê`mMr Am{U ImË`mdarb ì`dhma H aÊ`mMr H
m`©nÕVr
3.1.1 "Zmo `wda H Q_a' (Know your Customer-KYC) :
Z
"mo `wdaH Q_a' ho ~±H m§gmRr EH àH maMo ì`mgnrR Amho.
`m _mǛ_mVyZ ~±H m §
Z
mAmW { ©H A\ amV\ a, g§e`m nX hmbMmbr
BË`mXrda {Z`§ÌU RodVm `oVo. Ë̀mMà_mUo
_moRçm à_mUmda hmoUmè̀m AmW { ©H ì̀dhmam§Mr mZZr d Ë`mdab j RodUo
gmono OmVo. Ë`mgmRr ^maVr` [aPìh© ~±Ho Zo H mhr _mJ©Xe©H VÎdo
KmbyZ {Xbobr AmhoV. Ë̀m_mJo
[aPìh© ~±Ho Mo CÔoe Imbrbà_mUo AmhoV.
1) ~±Ho _Ü`o Zì̀mZoImVo CKSUmè̀m ì`ŠVr dm H§ nÝ`m `m§Mr `mo½`
AmoiI hmo `mgmRrMrH m`©nÕVr A_bmV AmUUo.
2) ImË`m_Ü`o _moRçm à_mUmda hmoUmè̀m CbmTmbtda VgoM g§e`m nX d
nmÀ̀m CbmTmbtda b j Rod `mgmRr H m`©nÕVr Am{Uà{H« `m
Adb§{~Uo.
3) Aem àH maÀ̀m CbmTmbtdab j Rod `mgmRr VgoM Ahdmb gmXa H
a `mgmRr àUmbr V`maH aUo.
A) H m`©nÕVr :
KYC À`m _mJ©Xe©H Vd ÎmZwgma H moUË̀mhr ì`ŠVrbm AJa H§ nZrbm
~±Ho V ImVo CKSm`Mo Agob Va ~±Ho _Ü`o AJmoXa ImVo AgUmè`m
EImÚm m I VoXmamZo ImVo CKS `mÀ`m \ m°_©da AmoiI åhUyZ ghr H
aUo Amdí`H Amho. ImVo CKSVmZm Imbrbn¡H s EH m VÎdmda
ImVo CKSVm `oB©b:
1) ~±Ho _Ü`o m I Vo Mmby AgUmam m I VoXma, Á̀mMm dV:À`m
ImË`m_Yrb ì`dhma g_mYmZH maH Amho Agm Em I Xm m I VoXma
qH dm WmZ {H A{YH mar qH dm Aem ZdrZ/g§^mì` J«mhH
mbm AmoiIV AgUmè`m ~±Ho Vrb EImÚm H _©Mmè̀mZo Zì`m
J«mhH mMr AmoiI {Xbr nm{hOo.
2) Á`mdoir nmgnmoQ© d ImVo CKS `mÀ`m \ m°_©da EH M/gmaImM
nm
Î m Agob Aem doir nmgnmoQ© qH dm
3) Imbr {Xboë`mXmoZ `mÚm§Vrb BVa H moUË̀mhr H mJXnm Ì À`m
AmYmao ì`ŠVrbm
~±Ho V m I Vo CKSVm `oB©b.
3.3
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
A) `mXr H« . 1 (\ m o
Qm o AmoiI)
1) nmgnmoQ© - Á`mdoir nm Î m doJdoJm i AgVmo.
2) _VXma AmoiInÌ.
3) n°ZH mS©.
4) gaH maZo qH dm à{V{ðV H§ nZrZo/_mbH mZo {Xbobr
AmoiI.
5) S´m`ìhtJ bm`goÝg.
~)
1) `H
m «oXr{SH
Q«H . 2m
(a{hdmer
S© Agë`mM2) m Anw
mam`Hdm
a) AmH maUr
QoQ_Q
| AmXoe
3)
aoeZdrO H {~bm © AmoiI qH dm a{4)
S hdmQo{b\
er Agm ë`o
ZM{~b
m m nwamdm åhUyZ
KoD Z`o.
EH mM n[aM`XmË`mZo AZoH ImVr CKS `mgmRr {Xbobr AmoiI
nmhVm
~±Ho Zo Ë`m~m~V {deof H miOr KoVbr nm{hOo.
~) ~±Ho Zo R odm`Mr J«mhH m~ÔbMr _m{hVr :
~±Ho Zo J«mhH m§À̀m ImË`mV hmoUmè̀m CbmTmbtMr `mo½` XjVm Ko
`mÀ`m ÑïrZo d¡`pŠVH ImVo CKSVmZm àË`oHm I VoXmamMr EH àmo\ mB©b
V`ma H aUo \ m̀ÚmMo RaVo. Ë`m_Ü`o Imbrb _m{hVrMm g_mdoe
Agmdm.
1) ì`dgm`, 2) CËnÞmMo gmYZ, 3) _m{gH CËnÝZ, 4) dm{© fH
CbmTmb,5) OÝ_VmarI, 6) e¡j{UH nmÌVm, 7) OmoSX rmamMr e¡j{UH
nmVÌ m (EopÀH ),
8) H w Qw§~mVb r ì`ŠVr (EopÀH ), 9) naXoemV Wm{`H Pmbobm
ZmVodmB©H ,
10) BVa ~±H m§er Agbobo ì`dhma, 11) gÜ`m dmnamV Agbobr
nVgmYZo/ gw{dYm,12) _mb_m Î m (gamgar _yë`).
Oa Xwgè̀m emIoVyZ ImVo ~Xb hmoD Z Ambo Agob Va ImVo
CKS `mÀ`m
\ m°_©gmo~V m I VoXmamMr Aer àmo\ mB©b _mJdyZ KoVbr nm{hOo. Oa
dmnamV Zgbobo ImVo Zì̀mZo dmnam`Mo Agob Va m I VoXmamH SyZ
Aem àH maMm àmo\ mB©b \ m _°©
^ê Z KoVbm nm{hOo. VrZ dm f ©VyZ EH Xm Aem àmo\ mB©bMo
nwZ{d
:©bmoH Z Ho bo
3.4
ImVo CKS Ê`mMr Am{U ImË`mdarb ì`dhma H aÊ`mMr H
m`©nÕVr nm{hOo. Ago H aVmZm EH Jmoï bjmV KoVbr nm{hOo H s,
KYC Mr hr _mJ©Xe©H VÎdo A§JrH maVmZm Ë̀mMm n[aUm_ J«mhH m
§
Zm
ImVo CKS `mg ZHma Xo `m_Ü`o hmoD Z`o.
H ) ~±Ho Zo J«mhH m~m~V ¿`md`mMr {deof XjVm :
1) _moR çm CbmT mbr/ì`dhma :
Á`m m I Ë`m§_Üò 10 bmI . qH dm Ë`mnom j Om V aH _m ^aë`m
qH dm H mTë̀m OmV AgVrb Va Ë̀mH So ~±Ho Zo A{YH b j
{Xbo nm{hOo. emIm§Zr Aem ì̀dhmam§Mr ZmX | RodyZ Vgm Ahdmb
n§YadSçmbm _w»` H m̀m©b̀mV nmR{dbm nm{hOo. 50,000 . qH
dm Ë`mnom j Om V aH _oMo {S_m§S ŚmâQ, Qo{bJ«m\ sH Q´mÝg\
a, Q°́ìhbg© MoH , ~±H g© MoH ho m I VoXmamÀ̀m ImË`mVyZM {Xbo
Jobo nm{hOoV åhUOo ho n¡go ImË`mV ^ê Z Z§VaM Ago ŚmâQ {Xbo
nm{hOoV. qH dm Ë̀m aH _oMo MoH KoD Z {Xbo nm{hOoV
50,000 ǹm§nom j Om V aH _oÀ`m ŚmâQM / oH gmRr {Xboë`m
AOm©gmRr n°ZH mS©Mr _mJUr H amb̀m hdr.
2) g§e`m nX dénmMo ì`dhma :
g§e`m nX d nmMo ì`dhma AmoiI `mgmRr Iyn Xj amhmdo bmJVo.
g§e`mnX d nmMo ì`dhma Imbrbà_mUo gm§JVm `oVrb :
i ) H moUV ohr `mo½` H maU Z XoVm, MoH Zo ì`dhma Z H aVmV
Zoh_rMamoI dê nmV aŠH _ H mTUmao H§ nZr m I VoXma.
ii) H § nZr J«mhH m§Zr Ë̀m§À̀m ì`dgm`mÀ`m ì`ŠVr dm g§ W m
m̀§Zm Xo `mV Ambobo MoH .
iii) ~ ±Ho À`mX¡Z§{XZ H m`©nÕVrà_mUo ì`dhma Z H aVm
YZmXoemMo amoI n¡emV
_mJUr H aUmao m I VoXma.
iv) )Ë`m m I VoXmamÀ̀m {Xboë`m ì`dgm`mÀ`m d nmer g§~§{YV ZgUmao,
Ë̀m ì`ŠVtZr m I VoXmambm {Xbobo YZmXoe{/S_m§S S´mâQ, Q
°́ìhbg© MoH BË`mXr.
3.5
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo) v)
ZdrZ CKS `mV Amboë`m ImË`m§_Üò _moR_moRçm aH _ooMo ŚmâQ
^ê Z ImË`mV Iyn H _r {e„H RodyZ hiyhiy Ë̀m ImË`mVyZË̀m
aH _m amoI
dê nmV H mTyZ KoUo.
vi) AZoH n ¥ðm§H Z Pmbobo X VEodO.
vii) Á`m ì̀dgm`mMo dê n Ago AgVo H s Á`m_Ü`o Aem dê n mMo
nV/ H«o {SQMr Amdí`H Vm ZgVo Aemm I VoXmamZo {S_m§S S
´mâQM / oH /Q°́ìhëg© MoH `m§À̀m_m©\ V _moRçm à_mUmda O_m
Ho boë`m aH _m.
viii)Z moQm§Mr AXbm~Xb åhUOo gwQQ ² çm ZmoQm XoD Z _moR_moRçm
aH _oÀ`m ZmoQm KoUo qH dm _moRçm aH _oÀ`m ZmoQm XoD
Z gwQQ ² çm ZmoQm KoUo.
xi ) m I VoXma qH dm Ë̀m§Mm à{V{ZYr `m§À`m{edm` gmVË̀mZo
ImË`m_Ü`o^aUm H aUmar ì`ŠVr.
x) _ moR çm aH _oMo MoH O_m H aUo; na§Vw X¡Z§{XZ
ì̀dhmamgmRrIyn WmoSr aŠH _ H mTUo.
3) XheVdmXr g§KQ Zm/à{V~§YrV g§KQ Zm§~m~V ¿`md`mMr
XjVm :
^maVr` [aPìh© ~±Ho Zo XheVdmXr qH dm à{V~§YrV g§KQZm§Mr EH
`mXr Omar Ho br Amho. Aer `mXr doimodoir VnmgyZ nm{hbr
nm{hOo. OoUoH ê Z Aem Em I Úm g§KQZoMo ImVo ~±Ho _Ü`o Amho
H m` `mMr _m{hVr {_iy eHo b d Ë`m§À`m{d Õ `mo½` Vr H
madmB© H aVm `oB©b. àË`oH H mD §Qada Aer `mXr CnbãY H ê
Z {Xbr nm{hOo. Oa Ago Em I Xo m
I Vo bjmV Ambo Va gaH mabm
Ë̀m~m~V _m{hVr Xo `mgmRr Ahdmb gmXa Ho bm nm{hOo. H
moUË̀mhr ~±Ho À`memIm§Zr Aem àH mao XheVdmXr g§KQZm qH dm
à{V~§YrV g§KQZm m̀§Mo m I Vo CKSVm H m_m Z`o.
4) _m{hVrMoOVZ :
~±H s¨J H m`ÚmVrb VaVwXZ rwgma ImVo CKS m̀Mo \ m°_©, ìhmD
Ma, boOg©, a{O Qg© BË`mXtgma»`m H mJXnm Ì §Mo OVZ H aUo
Amdí`H AgVo. Vo {H Vr
3.6
ImVo CKS Ê`mMr Am{U ImË`mdarb ì`dhma H aÊ`mMr H
m`©nÕVr
H mmi gmRr OVZ H am̀Mo Vo H mÚ̀mV {Xbobo AgVo. Imbr Z_yX
Ho bobr
_m{hVr/H mJXnÌo{H _mZ nmM dfmªgmRrVar OVZ Ho br nm{hOoV.
1) mI VoXmam§Mr _m{hVr/àmo\ mB©b.
2) Em I Úm g§e`m nX ì̀dhmamg§~§Yr_m{hVr àH Q H aUmè̀m H
mJXnm Ì §Mr gaH mabm nmR{dboë`mAhdmbmMràV d Aem
ì̀dhmam§g§~§YrV
_hÎdmMr H mJXnÌo.
3) A§°Qr _Zr bm±SatJQ́oqZJ g§§~§Yr _m{hVr/H mJXnÌo.
3.1.2 RamdrH Z_wÝ̀mV AO© H aUo (Application Form) :
3.7
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
ImVo CKSVmZm Ë̀mM emIoVrc EImÚm m I VoXmamMr AmoiI _mJVmV. Aem
ì`ŠVrMo g§nyU© Zmd, ImVo H« _m§H Am{U ghr VnmgyZ nm{hcr OmVo.
AO©XmamMm n[aM` ~±Ho _Ü`o Imcrc VrZ àH mamZo {Xcm OmVmo.
A) ~±Ho À`m Ë̀mM emIoMrm I VoXma Agcocr qH dm ~±H H _©Mmè̀m§À̀m
AmoiIrÀ`m Em I Úm O~m~Xma ì`ŠVrZo AO©XmamÀ̀m AOm©da ghr H ê
Z Zmd d nm Î m {chÿZ n[aM` H ê Z XoUo.
~) AO©Xma Em I Úm O~m~Xma ì`ŠVrMo Zmd qH dm Xwgè̀m Em I Úm ~±Ho
Mo Zmd {ZX}er åhUyZ XoD eH Vmo. ~±H Ë̀m ì`ŠVrH So AWdm
~±Ho H So Ë`mMr àm_m{UH Vm Am{U AmW { ©H p WVr VgoM Ë̀m
ì̀ŠVr~m~VMm Ë̀m ~±Ho Mm AZw^d `m~m~VMr MmH ¡ er H aVo. Oa
Aem {ZX}er (Referee) ì`ŠVr qH dm ~±Ho H SyZ ~±Ho cm H mhr
à{VgmX
{_imcm Zmhr Va~±Ho Zo Aem ì`ŠVrMo ImVo CKSy Z`o.
H ) [aPìh© ~±Ho Zo gd© ~±H m §
Zm goZmXc, nmocrg VgoM gaH mar
m
I Ë`mMo AmoiInÌ VgoM nmgnmoQ© dJ¡ao n[aM`mgmRr J«mhH YamdoV
Ago AmXoe {Xë`mZo hr H mJXnÌo AmoiI åhUyZ ~±H m§H SyZ drH
macr OmVmV.
~±Ho Zo EImÚm ì`ŠVrMo ImVo CKSVmZm {VMr Iar AmoiI à Wm{nV H ê
Z KoUo Amdí`H Amho. Oa ~±Ho Zo `mo½` àH mao Aem ì`ŠVrMr
AmoiI à Wm{nV Ho cr Zmhr Va ~±Ho Mm hm Xwc©{V j nUm {Vcm
dV:cm qH dm OZVocmhrYmoŠ̀mV AmUy eHo c.
1) Oa J«mhH mZo A\ amV\ arMo MoH AJa {d{Z_` nÌo (AJa MmoaM ro
MoH , {d{Z_` nÌo) Ë`mÀ`m ImË`mV O_m Ho cr d ~±Ho Zo
`m~m~V m̀o½` Vr H miOr KoVcr Va
~±Ho cm H m̀ÚmMo g§ajU {_iy eH Vo.
2) Oa ~±Ho Zo {ZîH mO i rnUo AJa MwH sZo AmoìhaŚmâQ _§Oya Ho
cm d Aem J«mhH m Mm n[aM` m̀o½` àH mao ~±Ho Zo à Wm{nV
Ho cocmZgoc Va~±H CKSnUo YmoŠ̀mV `oDeH Vo.
3.8
ImVo CKS Ê`mMr Am{U ImË`mdarb ì`dhma H aÊ`mMr H
m`©nÕVr
3) Or ì`ŠVr {XdmiImoa Amho Aem ì`ŠVrMr nyU© AmoiI H ê ZZ
KoVm ~±Ho Zo
{Vcm J«mhH Ho co Va Aem J«mhH mÀ̀m Rodr drH mê Z ~±Ho
bm YmoH m Z {_m©U hmoVmo.
4) `mo½` àH mao n[aM` H ê ZZ KoVcoë̀m AnmÌ J«mhH mcm ~±Ho
Zo MoH ~wH {Xco Va Agm J«mhH ~ZmdQ MoH XoD Z gm_mÝ̀
cmoH m§Mr \ gdUyH H ê eHo c. Ë`mÀ`m ImË`mda {e„H
ZgVmZmhr Vmo cmoH m §
Z
m MoH XoD cmJcm Va ~±H YmoŠ̀mV `oD
eH Vo.
3.1.4 AmoiI (Introduction) :
ImË`mVyZn¡go H mT `mH a
[Vm Withdrawal Slips {dZm_yë` CncãY H
êZ
{Xë`m OmVmV. `m nmdVr_Ü`o n¡go H mT `mMr VmarI, m
I Ë̀mMm àH ma,
ImVo H« _m§H , n¡emMr aŠH _ (AjamV d AmH SçmV) m̀§Mm Vnerc
AgVmo d Ë`mdam I VoXmamMr ghr AgVo. Á`mcm n¡go H mT m̀Mm A{YH
ma Amho Ë̀mM ì`ŠVrMr ghr `m nmdVrda AgUo Amdí`H AgVo. Or
ì`ŠVr hr nmdVr ~±Ho cm gmXa H aVo {VMr ghr nmdVrÀ`m
_mJrc ~mOyg Agmdr cmJVo. `m nmdVr~amo~a nmg~wH ~±Ho H So
gmXa H amdo cmJVo.
3. nmg ~wH (Issue of Passbook) :
~±H mI VoXmamg moQogo nmg~wH XoVo. `mV VmarI, dma, n¡go O_m Ho
ë`mMr d n¡go H mTë`mMr ZmX | AgVo. d VwV: nmg~wH åhUOo {d{eï
VmaIocm ~±Ho À`m coOa_Ü`o AgUmè`m m I Ë̀mMm CVmamM hmo.̀ nmg~wH
_Ü`o ~MV m I Ë̀mMo {Z`_ d {Z`_mdcr AgVmV. Mmcy ImË`mdahr nmg~wH
{Xco OmVo, nU ~hþVoH dom i m
I VoXmamg nmg~wH EodOr Ë̀m§À̀m ImË`m§Mr
_m{gH/Ì¡_m{gH {ZdoXZo (Statements) {Xcr OmVmV.
nmg~wH m_woi m
I VoXmamg Ë`mÀ`m ImË`mMr AÚ`mdV p WVr g_Oy
eH Vo. VgoM
~±Ho À`m coOa_Ü`o Ë`mÀ`m ImË`mda {Xcoco ì`mO, AmH macoco ì`mO d
BVa AmH ma (MmO©) `m§À̀m ZmX | r Ho ë`m OmVmV. Ë̀m g_O `mH
a
[Vm nmg~wH Cn`wŠV RaVo. ì`dgm`mV ~±Ho Mo nwZ_}i {ddaU nÌ
(Reconciliation Statement) V`ma H a `mH a [Vm VgoM H° e~wH
_Ü`o XmI{dcoë`m {ecH sMr nSVmiUr H a `mH a [Vm
nmg~wH AJa ImË`mVrc ZmX |M
r o {ZdoXZnÌ _hÎdmMoAgVo.
4. MoH ~wH (Issue of Cheque Book) :
3.13
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
Oa RodrXmamg Rod nmdVrÀ`m VmaUmda H O © hdo Agob Va ~±H
Rod nmdVrda Omo ì`mOXa {ZX}{eV Ho bobm AgVmo Ë`mnom j XmoZ
QŠHo Om V ì̀mOXamZo
HO © XodyZ 25% _mO { ©Z ~±H dV:Mo RodVo. Rod nmdVrda
HO © KoVmZm RodXrmamZo Rod nmdË̀m§da gømH aUo Amdí`H
Amho. _wXVnyd© n¡go Xo `m~m~V
{dZ§Vr AOm©da gd© RodX rmam§À̀m gøm Amdí`H AgVmV. VgoM H
Om©~m~V VmaUnÌmda (Lefter of Pledge) XoIrb gd© RodX rmam§À̀m
gøm Amdí`H AgVmV. Oar g§`wŠV ImVo Agbo d m I VoXmam§nH
¡ s
Hw Umbmhr EH mbm AJa dmagXmambm RodrMo n¡go {_iUma
AgVrb Var Rod nmdVrda H O © XoVmZm
~±Ho Zo gd© RodX rmam§À̀m gøm VmaUnÌmda KoUo Amdí`H Amho. Oa
RodX
rmamZo H Om©Mr _wXVrV naV\o S Ho br Zmhr, Va H Om©Mr
aŠH _ Ë`mÀ`m RodrVyZ d Ë`mdarb ì̀mOmVyZ H nmV Ho br
OmVo. Rod nmdVrÀ`m darb aH _oÀ`m 85%
BVH s aŠH _ ~±H Rod nmdVrÀ`m VmaUmda H O© åhUyZ Xody eH
Vo.
3.2.6 nwZamdVu R od (Recurring Deposit) :
nwZamdVu Rod åhUOo RodX rmam§H SyZ àË`oH _{hÝ`mbm {d{eï aŠH _
{d{eï H mbmdYrn`ªV O_m H aUo. Oo RodrXma àË`oH _{hÝ`mbm {d{eï
aŠH _ ~±Ho V Rod åhUyZ RodVmV d XrK©H mm i Z§Va gd© aŠH _ EH
{ÌVnUo dmn BpÀV mV Ë̀m§À̀mgmRr hr Rod AgVo. moQçm _m{gH ~MVrVyZ
H mhr H mm i §ZVa _moRr aŠH _ ~±Ho V O_m hmoVo. AemRodtda _wXV
Rodàt_mUoM AmH © f H ì`mO {_iVo. ^maVmV Á`m bmoH m §
Zm àË`oH
_{hÝ`mbm ~±Ho V {d{eï aŠH _ RodrÀ`mdê nmV O_m H aUo eŠ` Amho
Ë̀m§À̀mgmRr hr m̀oOZm Cn`wŠV RaVo. `mVyZ bmoH m §
Z
m ~MVrMr gd`
bmJVo. nwZamdVu RodrV àË`oH _{hÝ`mbm Rod ^a `mg Cera Pmë`mg Ë̀mMm
ì̀mOXamda n[aUm_ hmoVmo. ì̀mOXamV H nmV hmoV AgVo. nwZamdVu Rodtda
RodtÀ`m 80 Vo 90% n`ªV H O© {_iy eH Vo. H Om©darb ì`mOXa hm
Rodtdarb ì̀mOXamà_mUoM AgVmo.
1) nwZamdVu Rod _wXV nyd© dQ{dUo (Premature Encashment of
Re- curring Deposit) :
3.14
ImVo CKS Ê`mMr Am{U ImË`mdarb ì`dhma H aÊ`mMr H
m`©nÕVr
Ooh
ìm nwZamdVu Rod ImVo CKSbo OmVo Voh ìm RodMt o A§{V_ _yë` ho
RodX
rmam§Zr doiÀ`m-doir RodrMr aŠH _ O_m H a `mda Adb§~yZ
AgVo Am{U _wXVrÀ`m eodQr RodtMr aŠH _ ì̀mOmgh naV {_iVo.
_m_,ÌwXVnyd© XoIrb RodtMr aŠH _ naV KoVm `odyeH Vo._wXVnyd© aŠH
_ XoVmZm àË`oH g§ W m doJir nÕVr Adb§~Vo. nmo Q Am°{\ g_Ü`o
nwZamdVu RodM
t m H mi hm VrZ dm f ªMm AgVmo åhUOo Ë`mnydu aŠH
_ {_iy eH V Zmhr. QoQ ~±H Am°\ B§{S`m _Ü`o _wXVnyd© aŠH_ XoVmZm
ì̀mOXamV 1% H nmV Ho br OmVo. EMS rE\ gr d
Am`grAm`grAm` gma»`m ~±H m_Ǜo AY©dQ dê nmV aŠH _ naV
Ho br OmV Zmhr, Oa AY©dQ aŠH _ nm{hOo Agob, Va X§S AmH
mabm OmVmo.
2) nwZamdVu Rodtda H O© (Loan Against Recurring Deposit):
RodX
rmamZo ~±Ho H So {d{eï _wXVrgmRr Rodr Rodë̀mZ§Va ~±H
RodrXmamg nmdVr XoVo. `m RodrMr _wXV g§n `mnydu RodX rmamcm n¡emMr
VmVSrMr JaO ^mgë`mg `m nmdVrÀ`m VmaUmda Vmo ~±Ho H SyZ H O©
KoD eH Vmo. Ë̀mMà_mUo Ë`mÀ`m AmdVu Rod ImË`mda OodTr aŠH _
Agoc Ë`mÀ`m VmaUmda H O © KoD eH Vmo. _wXV RodrÀ`m qH dm
AmdVu RodrÀ`m O_m aH _oda 75% n`ªV ~±H H O © XoVo. Aem H
Om©da ~±H XoV Agcoë`m Rodrdarc ì`mO Xamnom j 2% Om V ì`mO Xa
~±H AmH maVo. AWm©V _wXV Rod nmdVr qH dm AmdVu Rodtda H
O© XoVmZm ~±H m§Zr H miOr KoUo OarMo AgVo.
Amd©Vr Rodtda H O© XoVmZm ~±Ho Zo ¿`md`mMr H miOr :
A) ~±Ho Vrb RodrdaM H O© :
~±H dV:H So Rodcoë`m _wXV RodrdaM H O © XoD eH Vo. Xwgè̀m
~±Ho Vrc _wXV Rodtda ~±H m§Zr H O © XoD Z`o. H maU Aem n[ap
WVr_Ü`o Á`m ~±Ho _Ü`o Rodr AgVmV Ë̀m ~±H m§M mM `m Rodtda
AJ«hŠH AgVmo.
~) Zm haHV XmIbm :
Oa _wXV Rod qH dm AmdVu Rod hr g§`wŠV ZmdmZo Agoc Am{U
Ë`mn¡H s EH mM RodX rmamZo H Om©Mr _mJUr Ho cr Agoc Va ~±Ho
Zo Xwgè̀m gh-RodrXmamH SyZ _wXV Rod nmdVrda H O© Xo `mg haH
V Zgë`mMo~±Ho cm {chÿZ {Xco nm{hOo.
3.15
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadR m (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
H ) nmdVr {VH sQ :
Aem àH mao _wXV Rodrda H O© XoVmZm ~±Ho Zo Vr Rod dQ{d
`mgmRr V`ma Ho coë`m nÌH mda aoh
ìoÝỳ Q°ån cmdyZ ghr H ê Z
KoVcr nm{hOo OoUoH ê Z hr
_wXV Rod _wXV g§në̀mZ§Va Ë`mVrc aŠH _ H O©o\ SrgmRr ~±Ho cm
nana dgwcr H ê Z KoVm `oB©c.
S) AkmZ ì`ŠVrMr RodrnmdVr :
Oa AkmZ ì`ŠVrÀ`m Zmdmda Rod nmdVrAgoc Va~±Ho Zo AkmZ
ì`ŠVrcm Aem Rod nmdVrÀ`mVmaUmda H O © XoD Z`o.
3.3 ImVo ~§X H aUo :
(Closure of Accounts)
3.16
ImVo CKS Ê`mMr Am{U ImË`mdarb ì`dhma H aÊ`mMr H
m`©nÕVr doiog m
I VoXmamg Amnbo ImVo ~§X H a `mMr {dZ§Vr H aVo.
J«mhH mZo ~±Ho À`m gwMZog à{VgmX {Xbm Zmhr Va, ~±H Ë`mÀ`m
ImË`mdarb n¡go Xmdm Z H aVm
òUmè̀m Rod ImË`mda dJ© H aVo Am{U Ë̀mMo ImVo ~§X H aVo.
3) ~±Ho À`mH m̀Úm§Mm ^§J :
m
I VoXmamMr ~±Ho er AgUmar dmJUyH b~mSrMr AWdm XmonfyU©
Amho Ago
~±Ho bm AmTiyZ Amë`mg ~±H gXa J«mhH m M o ImVo ~§X H a
m̀Mm {ZU©` KoVo. m I VoXma ImoQr H mJXnÌo ~±Ho bm gmXa H Z
~±Ho bm \ g{d m̀Mm à`ËZ H aV Agob, m I oQo MoH XoV Agob
qH dm ImË`mda aŠH _ {eëbH ZgVmZm dma§dma MoH XoV Agob
Am{U ho ~±Ho À`m {ZXe©Zmg Ambo Va ~±H g§~§{YV ImVo ~§X H
aVo.
4) J«mhH m M
m _¥Ëỳ :
EImÚm ~±H J«mhH m Mm _¥Ëỳ Pmbm Am{U Ë`mÀ`m _¥Ë̀wMr
gyMZm XoUmao nÌ
~±Ho g {_imbo, Va ~±H g§~§{YV J«mhH m Mo ImVo ~§X H a m̀Mm
{ZU©` KoVo H maU Ë̀m J«mhH mÀ̀m _¥Ë̀y~amo~a Ë̀mMm ImË`mdarb
A{YH ma g_mßV hmoV AgVmo. m I VoXmamMm _¥Ëỳ Pmë`mg Ë̀mMo
ImVo gw Rod `mV AZoH ASMUr
`oVmV. Ë`m_woi Ë̀mMo ImVo ~§X H aUo ~±Ho À`m X¥ïrZo Amdí`H
AgVo.
5) J«mhH mMr _mZ{gH p WVr:
mI VoXma doSm qH dm _mZ{gH {dH¥ VrZo Xw~©b Pmë`mg d Ë`mÀ`m
ZmVodmB©H m§Zr Ë̀mMo ImVo ~§X H a m̀Mm ~±Ho g AO© Ho ë`mg
~±H g§~§{YV ~m~rMr ImÌr H Z KoVo d Ë̀mV gË`Vm AmTië`mg gXa
mI VoXmamMo ImVo ~§X H a m̀Mm {ZU©` KoVo.
6) J«mhH mMr {XdmiImoar :
J«mhH mZo {XdmiImoar Ho ë`mg ~±H Am{U J«mhH `mVrb g§~§Ymda
Ë̀mMm n[aUm_ KSyZ òVmo. ~±H {XdmiImoar H aUmè̀m J«mhH mÀ̀m
ImË`mdarb aŠH _ dJ© H aVo d Ë̀mMo ImVo ~§X H aVo.
7) dMZnÌ ZmoQ rg :
~±Ho g Oohìm J«mhH mÀ̀m ImË`mdarb aŠH _ {Vgè`m njmÀ`m Zmdo h
Vm§Va [V H a `mMr dMZnÌ ZmoQrg àmßV hmoVo Voh ìm ~±H {Vgè`m
njmÀ`m Zmdmda aŠH _
3.17
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
h Vm§Va[V H Z g§~§{YVJ«mhH m Mo ImVo ~§X H aVo.
8) J«mhH mg ZmoQrg :
~±Ho g Ooh ìm J«mhH m Mo ImVo ~§X H am̀Mo AgVo Voh ìm ~±H
J«mhH mg ImVo ~§X H a `mÀ`m CÔoem~m~V d¡Y dê nmMr ZmoQg r
XoVo. m̀Ûmao ~±H J«mhH mg ImVo ~§X H a `mMr gyMZm H aVo.
J«mhH mg n`m©r̀ ì`d WogmRr nwaogm H mbmdYr {Xbm OmVmo. Aer
ZmoQrg {Xë`mIoarO ~±H m I VoXmamMo ImVo ~§X H eH V Zmhr.
_mÌ,
aŠH _OŚomh
ìm
âQÛm J«am
ohH Z`moQnÎ
Ë`mÀ rerbm à{V
`mda gm
nmRX{dbr O
Xm
oV
Vo ZdmË̀
hm
r, MoVoh
ìIm
mVoË~
`mÀ`m
§X
IH
moË`mdarb
bo O mVË`mMo
o.
3.4 Im hñVm§Va :
(Transfer of Accounts to Other Branches / Banks)
3.22
ImVo CKS Ê`mMr Am{U ImË`mdarb ì`dhma H aÊ`mMr H
m`©nÕVr nXm©ZerZ Ìr åhUOo Aer Ìr Or gd©gm_mÝ̀ gm_m{OH
ì̀dhmamnmgyZ EH X_ A{bßV Amho. Aer Ìr Or {VÀ`m KamVrb BVa
ì`ŠVt{edm` BVa H moUË̀mhr ì`ŠVrer H moUË̀mhr àH maMm ì`dhma
H aV Zmhr.
^maVr` H ama H m`ÚmVrb VaVwXZ twgma Oa EImÚm nXm©ZerZ Ìrer H
ama Ho bm Va Vmo AZw{MV à^mdmImbr Ho bm Ago J¥hrV Yabo
OmVo. Aem n[ap WVrV g_moaÀ̀m njmbm Aem H moUË̀mhr àH maÀ̀m
AZw{MV à^mdmImbr Vmo H ama Pmbobm Zmhr ho {gÕ H amdo
bmJVo. m̀MmM AW© Ë̀m H amamVrb gd© AQr d {Z`_ Ë̀m Ìrbm
g_OmdyZ gm§JyZ {Vbm g_Oë`mZ§VaM {VZo Ë̀m H amambm Amnbr
_wŠV g§_Vr {Xbobr Amho ho {gÕ H amdo bmJVo. Aem àH mao Oa
{Vbm nyU© _m{hVr {Xbr d Vr H ama H a `mg gj_ Agob Va Vr H
ama H ê eH Vo. `m n[ap WVrV H moUVrhr ~±H Aem nXm©ZerZ
Ìrer ~±H s¨J g§~§Y à Wm{nV H ê eH Vo. _mÌ Aem ÌrMo ImVo
CKSVmZm ~±Ho Zo {VÀ`m CËnÝZmMo gmYZ Am{U {VMr n[ap WVrVgoM
HwQ w §~mVrb BVa ì`ŠVtMr MmH ¡ er Ho br nm{hOo.
3.5.2 g§ WmË_H m I VoXma (Institutional Account Holder) :
3.23
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
A{d^ŠV H w Qw§~mÀ̀m _mcH sMm ì`dgm` Agoc Va Ë̀m ì`dgm`mVrc
_mc_m
Î oMm hŠH dmagmhŠH mZo H w Qw§~mVcr gd© gX m̀§Zm qhXy H
m̀Úmà_mUo {_iVmo. qhXy A{d^ŠV H w Qw§~mÀ̀m _mc_mÎ onmgyZ {_iUmè`m
CËnÞmVyZ ì`dgm` Ho ë`mg Ë`mda H w Qw§~mVcr gd© ì`ŠVtMm {h
gm d hŠH AgVmo. qhXy A{d^ŠV H w Qw§~mÀ̀m
_mc_mÎ oV {h gm AgUmam àË`oH gX ` EH Ì H w Qw§~mÀ̀ m
ì`dgm`mVrc gh^mJrXmaAgVmo. Aem àH mao qhXy EH Ì H w
Qw§~mÀ̀m Zmdmda Agcoë`m g§`wŠV ImË`mda
HO © XoVmZm ~±Ho g_moa g_ `mCä`mamhVmV. ~±Ho cm H w Qw§~mVcr
gX m̀Mm hŠH
{ZpíMV H a m̀Mo AdKS H m_ H amdo cmJVo. Aem àH mao H w
Qw§~mÀ̀m _mcH sÀ`m ImË`mda H O© XoVmZm ~±Ho Zo nwTrc H m`Xoera
~m~tMr H miOr KoUo Amdí`H Amho.
A) qhXy H mÚ̀mÀ̀m VaVwXà r_mUo H w Qw§~mÀ̀ m _mcH sÀ`m
ì̀dgm`mg§~§Yr H w Qw§~mÀ̀
m H Ë̀m©cm àË`oH hŠH d A{YH ma
Agcm Var H Ë̀m©cm H O © XoVmZm ~±Ho Zo
{deof H miOr KoVcr nm{hOo. eŠ`Vmo H Om©À̀m H mJXnÌmda H w
Qw§~mVcr gd© gkmZ ì`ŠVtÀ`m gøm KoUo \ m̀ÚmMo RaVo.
~) H O© ho H w Qw§~mÀ̀m {hVmH aVmM KoVco OmV Amho `mMr
~±Ho Zo ImÌr H aUo Amdí`H AgVo.
H ) `m àH aUm_Ǜo qhXy H w Qw§~mVcr BVa gh^mJrXmam§Mr H Om©Mr
O~m~Xmar Ë̀mÀ̀m H w Qw§~mÀ̀
m _mcH sÀ`m _mc_m Î o_Üò AgUmè`m
{h `mnwaVrM _`m©{XV AgVo; na§Vw Oa gkmZ gX `m§Zr H
Ë̀m©~amo~a Ë̀m aH _ogmRr _§Owar Xe©{dcr Va Aem ì`ŠVr H
Om©gmRr O~m~Xma RaVmV.
S ) Oa qhXy H w Qw§~m_Ǜo Em
I Xm gX ` AkmZ Agoc Va Ë`mÀ`m
nmcH mZo Ë`mÀ`m dVrZo H Om©À̀m H mJXnÌmda gøm H aUo
JaOoMo AgVo. Á`mdoir hr AkmZ ì`ŠVr gkmZ hmoVo Ë`mdoir Ë̀m
ì`ŠVrZo dV: ghr H ê Z Ë̀m ì̀dhmamcm
_mÝ̀Vm {Xcr nm{hOo.
2) EH dm{_Ëd g§ W m:
3.24
ImVo CKS Ê`mMr Am{U ImË`mdarb ì`dhma H aÊ`mMr H
m`©nÕVr
nyU© dm_ {ËdmMm CÚmoJ hm ì`ŠVr dV:M d dV:H aVm Mmc{dVmo.
Aem ì`ŠVrH So _`m©{XV {ZYr-^m§Sdc AgVo. Aem àH maMo ImVo
gm_mÝ̀nUo ì`{ŠVJV ~±H s¨J ImË`mnomj doJio ZgVo. nU \ aH BVH
mM H s Aem àH maMo ImVo gwê H aVmZm m I VoXma Omhra H
aVmo H s Ë`mÀ`m ì`dgm`mV H moUrhr AÝ` ì`ŠVr ^mJrXma åhUyZ
dmQoH ar Zmhr d gd© ì`dhma Aer EH M ì`ŠVr ImË`mda H aVo d
gd© ì̀dhmam§Zm d XòVm§Zm (Obligations) ì`dgm`mÀ`m ZmdmZo Agm
m
I VoXma ì`{ŠVe: O~m~Xma amhrc.
H mhZ tm ì̀mnmamÀ̀m h§Jm_r dê nm_woi {d{eï doo i cm Á̀mXm n¡emMr
JaO AgVo Va H mhZ tm ì̀mnmam_woi df©^a n¡emMr Oê ar AgVo. EH
dm{_ËdmÀ̀m CÚmoOH mg Ë`mÀ`m {dÎmr` dm f ©À̀m AIoarg X
VEodOm§Mm g§M ~±Ho cm Xo `mMr JaO ZgVo. nU {hemo~mVyZ Omo H
mhr Z\ m AJa VmoQm XmIdcocm Agoc Vmo H adgwcr A{YH
mè̀m§Zm H a cmX `m~m~V Cn`wŠV RaVmo. Oa ~±H H O © XoV
Agoc Va ì`d WmnH mg df©AIoaMo {hemo~ d Vmoi~§X nÌ (Balance
Sheet) nmhUo Amdí`H AgVo. Ë`m_wo i ì`dgm` {H VnV Zâ`mV Amho
ho Vmo nmhÿ eH Vmo d
~±Ho À`mH Om©À̀m YmoŠ̀mMo _yë`_mnZ Vmo H ê eH Vmo.
3) ^mJrXmar g§ W
m :
^mJrXmar g§ W m hr 1932 À`m ^maVr` ^mJrXmar H m̀ÚmZwgma MmcV
AgVo. ho ImVohr WmoSo H QH QM r o d AdKS AgVo H maU àË`oH
^mJrXma BVa ^mJX rmam§À̀m dVrZo ì`dhma H ê eH Vmo d àË`oH mMr
O~m~Xmar A_`m©{XV AgVo.
^mJrXmam§{edm` ^mJrXmar g§ Wocm Ap VËdZgVo. Em
I Xm ^mJrXma Oar
_¥V Pmcm Var ^mJrXmarg§ W m {dg{O©V hmoVo.
^mJrXmar g§ WoMo ImVoCKSVmZm ~±Ho Zo ¿`md`mMr H miOr :
A) ^mJrXmar nÌH mMr à_m{UV àV :
^mJrXmarnÌH mMr à_m{UVàV KoD Z Ë̀mMm H mO i rnyd©H
Aä`mg H amdm.
3.25
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
H m̀ÚmZo RadyZ {Xcoë`m H _mc _`m©Xonom j ^mJrXmam§Mr g§»`m
Om V AgVm H m_m Z`o. Em I Xm ^mJrXma AkmZr Agoc Va
Ë`mMr OÝ_VmarI ZmX |dyZ Rodmdr Am{U Vmo gkmZ Pmë`mda
^mJrXmar nÌH mV BVa ^mJrXmam§gh Ë`mMrghr ¿`mdr.
~) ^mJrXmam§Mr _m{hVr :
ImVo ^mJrXmarg§ WoÀ̀m Zmdo CKSmdo, d¡`{ŠVH ^mJrXmam§À̀m
Zmhr. ImVo CKS `mÀ`m AOm©da gd© ^mJrXmam§Mr g§nyU© Zmdo,
nÎmo, d`, Y§ÚmMo dê n
`mMr ZmX | H amdr VgoM ImVo H moU MmcdUma? MoH da ghr
H moU H aUma,
MoH aH _oMr _`m©Xm, ^mJrXmar g§ WoMr _mc_m Î m VmaU Rod
m̀Mm A{YH ma, BË`mXr. {df`r Vnercdma gyMZm Úmì̀mV. Á̀m§Zm
A{YH ma {Xcm Aem§À̀m gøm§Mo qH dm gd© ^mJrXmam§Zr gøm
Ho coco MoH M dQdmdoV.
H ) ^mJX rmam§Mo A{YH ma :
H moUVmhr ^mJrXma BV am§Zm {Xcoco A{YH ma aÔ H ê eH Vmo.
Aer coIr gyMZm
{_imë`mg ~±Ho Zo Ë̀m ImË`mda H mTcoë̀m MoH Mo n¡go XoUo
Wm§~dmdo d Aem gyMZoMr _m{hVr BVa ^mJX rmam§Zm Úmdr VgoM g§
WoÀ̀m Zmdo Amcocm MoH Em I Úm
^mJX
rmamZo Ë`mÀ`m d¡`{ŠVH ImË`mV ^acm Va Ë`mMr _m{hVr
~±Ho Zo BVa
^mJX
rmam§Zm XoD Z Ë̀m§Mr g§_Vr ¿`mdr. H O © AOm©da gd©
^mJX
rmam§À̀m gøm
¿`mì`mV.{dnÌmMr drH¥ Vr H aUmè̀m ^mJXrmamZo “^mJrXmar g§
WoÀ̀m dVrZo” Ago {chÿZ ghr H amdr.
WmoSŠ̀mV, ^mJrXma Oo ì`dhma H aVmV Vo ^mJrXmarg§ WoÀ̀m
dVrZoH aVmV d ^mJrXmarg§ WoMo n¡go ^mJX rmam§À̀m d¡`{ŠVH
ImË`mV O_m hmoV ZmhrV ho
~±Ho Zo cjnyd©H nm{hco nm{hOo.
4) g§`wŠV^m§Sdbr g§ W m:
H§ nZrÀ`m ZmdmZo ImVo CKSVmZm ~±Ho cm nwTrc XjVm ¿`mdr cmJVo
:
A) ZmX | UrXmIë`mMr VnmgUr :
H§ nZrMo ImVo CKSVmZm ~±Ho Zo H§ nZrÀ`m ZmX | Ur XmIë`mMr
àV KoD Z Vr
3.26
ImVo CKS Ê`mMr Am{U ImË`mdarb ì`dhma H aÊ`mMr H
m`©nÕVr
\ mB©c_Ǜo Rodmdr. `m XmIë`m_wo i ~±Ho cm H§ nZrMo Zmd, Zm|
XUMrm X {Zm§H , H§ nZrg àmá Pmcocm H m`Xoera XOm©, H§
nZrMm ì`dgm` d _mc_m Î m YmaU H a m̀Mm A{YH ma `mMr
_m{hVr {_iy eH Vo. ~±Ho Zo H§ nZrMm A gc ZmX | Ur XmIcm
VnmgyZ H§ nZrÀ`m H m`XoeranUmMr ImÌr H ê Z KoVcr nm{hOo.
~) KQZmnÌH d {Z`_mdcr VnmgUo :
{d{eï H§ nZrÀ`m ZmdmZo ImVo CKSVmZm ~±Ho Zo H§ nZrMo
KQZmnÌH d
{Z`_mdcr VnmgyZ KoUo Amdí`H Amho. `m_wo i ~±Ho cm H§ nZrMo
Zmd, V{Mm ì`dgm` `m§Mr _m{hVr hmoVo. KQZmnÌH mVrc ì`dgm`M
H§ nZrcm H amdm cmJVmo. KQZmnÌH m_woi g^mgXm§Mr O~m~Xmar
_`m©{XV Amho H s A_`m©{XV
Amho ho ~±Ho cm g_Oy eH Vo. VgoM H§ nZrMo ^m§Sdc, H§
nZrMo AW©ì̀dhma H a `m~m~V g§MmcH d g{Md m̀§Mo A{YH
ma `m~m~VMr_m{hVr ~±Ho cm KQZmnÌHm_woi hmoVo.
H ) g§MmcH m §
Mm R amd :
~±Ho V ImVo CKS `mnydu g§MmcH Ë̀m§À̀m g^oV Ë̀m~m~VMm
Ramd _§Oya H aVmV. åhUyZ ~±Ho Zo hm Ramd _mJ{dcm nm{hOo.
`m RamdmMr àV, `m àVrda g§MmcH d O~m~Xma A{YH mè̀m§À̀m
gøm, ~±Ho VyZ n¡go H mT `m~m~V A{YH ma AgUmè`m
ì`ŠVtMr Zmdo d gøm§Mo Z_wZo, A{YH mè̀m§À̀m A{YH mamÀ̀m
_`m©Xm, {Z`_mdcrV, KQ ZmnÌH mV, g§MmcH mV, ì`d WmnH
mV AJa g{MdmV hmoUmam ~Xc BË`mXr _m{hVr ~±Ho Zo H§ nZrH
SyZ AOm©gmo~V {_idcr nm{hOo.
S ) _mJrc Vmoi~§X nÌH d Z\ mV -moQ m VnmgUo :
H§ nZrMo ImVo CKS `mnydu ~±Ho Zo H§ nZrMo nyduMo Vmoi~§X
nÌH , Z\ m V
-moQm nÌH , g§MmcH m §
Mm Ahdmc, {hemo~
VnmgUrgmMm Ahdmc `m§Mr _mJUr H aUo Amdí`H Amho. ZdrZ
H§ nZr Agoc VaàË`oH dm f ©À̀m eodQr
3.27
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
H§ nZrH SyZ Vmoi~§X nÌH d Z\ m
V
-moQm nÌH {_iV OmVrc Ago
coIr AmídmgZ ~±Ho Zo H§ nZrH SyZ KoVco nm{hOo. `m H
mJXnm
Ì §Mr VnmgUr Ho ë̀mZo
~±Ho cm nwTrc _m{hVr {_iy eH Vo.
A) H§ nZrMr AmW
{ ©H p WVr, H§ nZrMo dgyc ^m§Sdc, XoUr,
_mc_m
Î m BË`mXr.
~) H§ nZrMo BVa ~±H m§er AgUmao ì`dhma.
H ) H§ nZrZo C^macoco H Om ©M
o BVa _mJ©.
S ) H§ nZrÀ`m ZầmMo à_mU.
B) ì`dgm` nadmZm/XmIë`mMr VnmgUr :
ZmX| Ur A{YH mè̀mH SyZ ì`dgm` nadmZm/XmIcm {_m
i ë`mZ§VaM H§
nZrcm ì`dgm` gwê H aVm òVmo d H O © H mT m̀Mm A{YH
ma {_iVmo m̀Mo _hÎd OmUyZ ~±Ho Zo ì`dgm` nadmZm/XmIcm
`mMrVnmgUr Ho ë`m{edm` H§ nZrg ImË`mda ì`dgm` H a `mg
nadmZJr XoD Z`o.
Aem àH mao H§ nZrMo ImVo CKSVmZm ~±Ho Zo darc H mJXnm Ì §Mr
nyV©Vm H§ nZrZo Ho cr Amho H s Zmhr ho nmhUo Amdí`H Amho.
5) gm_m{OH , gm§ H¥ {VH Aem Aì`mdgm{`H g§ W m:
Z\ m {_i{d `mgmRr WmnZ Z Pmcoë`m, H mhr gm_m{OH
hoVygmRr WmnZm Pmcoë̀m {ejUg§ Wm, H« sSmg§ Wm, d¡ÚH s`
Y_m©Xm̀ g§ W m `mgma»`m g§ Wmhr
~±Ho V ImVr CKSVmV. `m g§ Wm§Mr ZmX | Ur Imcrcn¡H s H moUË̀mhr
H m`ÚmImcr Pmcr Agcr nm{hOo.Y_m©Xm̀ {díd V g§ W m H m`Xm,
g§ W m ZmX | Ur H m`Xm, H§ nZr H m̀Xm qH dm ghH mar g§
Wm{df`H H m`Xm. H moUË̀m H m`ÚmImcr ZmX | Pmcr nm{hOo ho
nmh `mMr ~±Ho cm Amdí`H Vm Zmhr. H moUË̀m Var H m`ÚmImcr
ZmX | Ur hmoUo Amdí`H Amho H maU ZmX |UrH¥ V g§ WocmM H
m`_Mo H m`Xoera ì`{ŠV_Îd d Ap VËd AgVo. ZmX |UrH¥ V g§
WmM H ama H ê eH VmV, H m o
Q
m ©
V
3.28
ImVo CKS Ê`mMr Am{U ImË`mdarb ì`dhma H aÊ`mMr H
m`©nÕVr
IQcm ^ê eH VmV. Aem g§ W m§Mo ImVo CKS `mnydu ZmX | Ur
XmIcm,
{Z`_mdcr, KQZmnÌH`m§À̀m à_m{UVàVr KoD Z Ë̀m§Mm Aä`mg H
amdm VgoM nXm{YH mè̀m§Mo A{YH ma, Ë̀m§Mr H V©ì̀o d
Ë`mdarc _m̀©Xm `m§Mr
_m{hVr H ê Z ¿`mdr. H moUË̀m ~±Ho V d emIoV g§ WoZo ImVo
CKSmdo `m{df`r Ho coë`m RamdmMr àV ImVo CKS `mnydu ¿`mdr.
Ramdmà_mUoM ImVo CKSVm
`oVo. Á`mnXm{YH mè̀m§Zm ImVo Mmc{dm̀Mm A{YH ma {XcmAmho
Ë̀m§Mr g§nyU© Zmdo, ì`dgm`, nÎmo, Z_wZm gøm ~±Ho Zo ¿`mì`mV.
ImVo Mmc{dUmè̀m§n¡H s
H moUr _¥V Pmcm qH dm H moUr amOZ rm_m {Xcm Van`m©r̀ ì`d
W m hmoB©ǹªV ImVo W{JV H amdo. g§ Wocm H O © hdo Agoc Va
Ë`mgmRrhr dV§Ì Ramd g§_V
h
ìmdm cmJVmo. Ë`mV H O © a¸ _, H O © AOm©da gøm H a
m̀Mo A{YH ma, VmaU
Rod m̀Mo A{YH ma H moUmbm {Xco AmhoV BË`mXr Mm C„oI
Agcm nm{hOo. g§ WoÀ̀m C{Ôïm§er H O© dmna gwg§JV Agcm
nm{hOo `mMr ImÌr ~±Ho Zo H ê Z
¿`mdr VgoM g§ WoÀ̀m ZmdmZo Amcoco MoH nXm{YH mè̀m§À̀m
d¡`{ŠVH ImË`mV O_m Ho co OmV ZmhrV `mH So ~±Ho Zo c j
Rodmdo.
6) {díd V :
H mhr dom i EImXr ì`ŠVr AkmZ ì`ŠVr, _{V_§X qH dm An§J ì`ŠVr
qH dm EImÚm {d{eï H m_mgmRr H mhr _mc_m Î m amIyZ RodVo.
Ë̀m _mc_m Î oMm Ë̀m hoVygmRr dmna Ho cm Omdm åhUyZ EH qH
dm AZoH {díd V Zo_Vo. Vr _mc_mÎ m qH dm ~±Ho Vrc ImVo {díd
Vm§À̀m _mcH sMo ZgVo Va {díd V nÌH mVrc VaVwXà t_mUo {d{eï
hoVygmRr Vo ImVo Mmcdm`Mo AgVo. {díd V ImË`m~m~V
~±Ho g \ ma gmdY{Jar ~miJmdr cmJVo. ~±Ho Zo {díd V nÌH mMr
à_m{UV àV KoD Z Ë̀mMm Aä`mg H amdm. EH mnom j Om V
{díd V AgVrc Va Ë̀m§Mr
gm_wXm{H̀ O~m~Xmar AgVo. Ë̀m§À̀mn¡H s ImVo H moU
MmcdUma? MoH da
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
ghr H moU H aUma? MoH aH _oMr H _mc _m̀©Xm
`m{df`r coIr gyMZm KoD Z Ë`mda gd© {díd Vm§À̀m gøm ¿`mì`mV.
Ago Ho coZmhr VaàË`oHMoH da gd©
{díd Vm§Zr gøm Ho ë`m nm{hOoV.
{díd V ImË`mVrc n¡go qH dm Ë̀m ImË`mda Amcoco MoH {díd Vm§À̀m
d¡`{ŠVH ImË`mV O_m hmoV ZmhrV ho ~±Ho Zo nm{hco nm{hOo. VgoM
{díd V mI Ë̀m§VyZ H mTcoco n¡go {díd V nÌH mÀ̀m hoVygmRrM IM©
hmoVmV ho nmh `mMr O~m~Xmar ~±Ho Mr AgVo.
7) {Zdm©hH :
_¥Ë̀ynmÌ Zwgma `oUr dgyc H aUo, XoUr XoUo, _mc_ÎmoMr {dëhodmQ cmdUo,
H ma^ma Jw§SmU i o `mgmRr _¥Ë`ynÌ H aUmam {Zdm©hH Zo_Vmo qH
dm H mhr dom i Hm o
Qm
©H SyZ {Zdm©hH Zo_cm OmVmo. _¥Ë`ynÌmVrc
VaVwXZrwgma Ë̀m§Zr _mc_ÎmoMr
{dëhodmQ bmdmdrAer Ë`m§À`mda O~m~Xmar AgVo.
H m o
Qm©Z
o _¥Ë`ynÌmg {Xcoë`m g§_VrMm AmXoe åhUOo àmo~oQ _¥Ë`ynÌ.
{Zdm©hH m M
o A{YH ma d H V©ì̀o `m{df`r H mJXnm Ì §À̀m gË`àVr
KoD Z Ë̀m§Mm Aä`mg H amdm. àmo~oQ {_imë`mda _¥V m I VoXmamÀ̀m
ImË`mVrc aŠH _ {Zdm©hH m§À̀m ImË`mV O_m H ê Z AmYrMo ImVo
~§X H amdo. {Zdm©hH m Mo ImVo MmcdVmZm Zoh_r ‘_`V ‘j’ À`m
_mc_ÎmogmRr’ Ago {chÿZ Ë`mImcr {Zdm©hH mZo ghr Ho cr nm{hOo.
AZoH {Zdm©hH AgVrc Va Ë̀m§À̀mn¡H s Á`mcm ImVo Mmcd
`mMm, MoH H mT `mMm, {dnÌmg drH¥ Vr Xo m̀Mm A{YH ma {Xcm
Agoc Ë̀mMo Zmd A{YH ma nÌmV Z_yX H ê Z Ë`mda gd© Z {dm©hH
m§À̀m gøm ¿`mì`mV. hm A{YH ma {Zdm©hH Zgcoë`m ì`ŠVrg XoVm `oV
Zmhr. VgoM Em I Úm Z {dm©hH mg Oar A{YH ma {Xcm Agcm Var Vr
{Zdm©hH m§Mr g§`wŠV O~m~Xmar AgVo. gmYmaUnUo {Zdm©hH m §Z
mH
O© H mTVm `oV Zmhr. nU g§nÎmr H a, _mc_m Î m H a ^a `mgmRr
_¥ËỳnÌmVVaVyX Agoc VaH O © H mTVm òVo . Ë̀mgmRr gd© Z {dm©hH
m§Zr coIr H O©o\ SrMr O~m~Xmar
3.30
ImVo CKS Ê`mMr Am{U ImË`mdarb ì`dhma H aÊ`mMr H
m`©nÕVr
KoUo Amdí`H AgVo.
_`VmÀ`m g§nm
Î rMm J¡aì`dhma hmoV Zmhr Am{U {Zdm©hH m§À̀m Zmdo
Amcoco MoH Ë̀m§À̀m d¡`{ŠVH ImË`mV O_m hmoV ZmhrV `mH So
~±Ho cm c j Úmdo cmJVo.
8) WmZ {H gmÎ m (Local Authorities) :
BSNL, MTNL, DDA, MSEB _hmZJanm{bH m `mgma»`m g§ W m
emgZmZo doimodoir Ho boë`m H m̀Úm§Ûmao Ap VËdmV Amë̀m d Ë̀m H
m̀ÚmZo RadyZ {Xboë`m H m`©ojmÌ §VJ©V H m̀©aV AgVmV. `m WmZ {H
g
m Mgo
Î m§Mo gj_rH aU H a `mgmRr H m̀ÚmÛmaoM Ë̀m§Zm ~±H m
§
IammVdo
Xmmga ~mZRd{ r bào íOmZVo. `m g§ W
m§Z
m
Amnbo AmW
{ ©H ì`dhma nma nmSVm `mdoV 2åh0UeyZ
ãË̀Xmm§
ZVm ~C±HÎmm_aÜo `o ImVo CKSmdo bmJVo.
Aem
à. 1.m
I V
oXImammVÀo `~mX§~Hm~aVUroVhå~UHOm§Zo Hm
gm̀h?r H aUmar ì`ŠVrMo A{YH ma joÌ `m~m~V XV
jm
¿`mdr bmJVo Vr nwTrb à_mUo …
à. 12)Z."W_m{w
ZZmHhgg'§r Whåo
HUSOo o AH gm̀U?mar H
m`Xoera gm
Îm
à. 23). Ën`m
gm§À~`H
wm ghåÎUm
m§dOao HAm̀g?Umè̀m _m̀©Xm
à. 34).~
ì"`H±dogMmm`Jm§gm
h«mRHr' dhåm
nUaboOmHOm̀mU?mam
àH ma d Ë`m~m~VMr gwa{jVVm.
à. 45). g~±H
m
Îo og
Mmm
RA
r kbmmZJU
m
ImaV
oX
remamgåhZUmMO
or H_mm̀Ý̀?Vm.
EHy UM WmZ {H gmÎ m m̀05~±Heo À̀Xãm mdVe
{¡ CQ
î Îç m
ano y
U©
m
I VoXma AgVmV. Ë`m_woi
à. Ë1`.m§À"`ZmmÛ_m{aZo H
e}oX bZo 'O`mUm
m~aom
~ì̀VdWhm
oX`oIm
S
Š VbrQ{ dnoJ{ùb`hmm
.àH m
aMo AgVmV.
3.32
n¡go nmR {d `mÀ`m
nÕVr 4
1.
2.
{S_m§S Ś mâQ
~±H YZmXoe
7
3. Q́
§Ho QoS YZmXoe
4. _ob Q́ mÝg\ a
5. Vma Q́ mÝg\ a
6. BboŠQ´ m°{ZH \§ S Q́ mÝg\ a
7. [a`b QmB©_ J«m°g goQb_Ý
| Q(RTGS)
8. Z°eZb BboŠQ´ m°Z
{H \§ S Q́ mÝg\a {g Qr_ (NEFT)
9. drâQ (SWIFT)
àmñVm{dH :
(Introduction)
4.2
n¡go nmR {dÊ`mÀ`m
nÕVr
{c{hcoco AgVo. hm S —mâ
Q AmXmË̀mg nmo QmZo nmR{dcm OmVmo. ~hþVoH
doiog ŚmâQ aom
I §{H V AgVmV.
4.1.2 nj :
4.5
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadR m (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
4.2 ~±HYZmXoe :
(Banker's Cheques)
4.6
n¡go nmR {dÊ`mÀ`m
nÕVr MoH drH maV Zmhr. Vmo g§~§{YVmg naV Ho bm OmVmo. Ë`mg
n¡go {_iV Zmhr. Ë`m_Ü`o Xo` Z hmo m̀Mm YmoH m àË`oH YZmXoem~m~V
Z
{_m©U hmody eH Vmo. YmoH m Xya H a `mgmRr MoH Xo `mnydu
Amnë`m ImË`mda AgUmè`m aH _oMr ImÌr H ê Z KoUo Amdí`H AgVo.
~±Ho ZoXoIrb MoH dQ{dVmZm Á`mÀ`m Zmdo a¸ _ O_m H am`Mr Amho,
Ë`mÀ`m ImË`mdarb aH _oMr nSVmiUr H aUo Amdí`H AgVo. m̀VwZ
YZmXoem~m~VMm YmoH m H _r hmo `mg _XV hmoVo.
4.2.4 YZmXoemMo \ mX̀o :
4.7
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
4.2.5 ~±H YZmXoemMm Z_wZm :
4.10
n¡go nmR {dÊ`mÀ`m
nÕVr
4.5.1 AW© :
_oc Q—mÝg\ aà_mUo Vma Q´mÝg\ a hr n¡go nmR{d `mMr EH nÕVr
Amho. \ ŠV
~±Ho H SyZ {Xcr OmUmar _m{hVr gm§Ho {VH ^mfoV VmaoZo nmR{dcr OmVo.
m̀Mm IM© n¡go nmR{dUmè̀m m I VoXmamH SyZ KoVcm OmVmo. `m_wo
i a¸ _
cdH a {_iVo. _mÌ RamdrH emIm§_ÜòM hr gmò CncãY AgVo.
A) n¡gm nmR{d `mMr OcX nÕVr åhUyZ gÅo~mO, eoAaMo Xcmc BË̀mXZ tm
hr nÕVr
\ ma Cn`moJr Amho. gm_mÝ` cmoH m§Zmhr AmUr~mUrÀ`m àg§Jr VmaoZo
n¡go nmR{dUo gmòrMo RaVo.
~) ~±H acm `m nÕVrV {deof H miOr H amdr cmJVo H maU n¡go
XoUmè̀m emIoH SyZ VmaoMm A{YH¥ VnUm OmUyZ Ko `mgmRr ghr d
Q°åßg² `m§Mr VnmgUr hmoD eH V Zmhr.
H ) AmO \° ŠggmaIr AË`mYw{ZH gw{dYm `m ASMUtda _mV H aUmar
Racr Amho.
4.5.2 Vma Q´mÝg\ aMm Z_wZm :
4.11
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr
_ycVÎdo)
4.6.1 AW© :
BboŠQ́m°{ZH \§ S Q´mÝg\ a hr {d{dY àH maMo AmW { ©H ì`dhma
BboŠQ´m°{ZŠg gmYZm§Ûmao H a `mMr g§JUH mda AmYma [V Aer àUmbr
Amho. `m g§H ënZoV AZoH g§H ënZm§Mm A§V^m©d hmoVmo. Ë̀m
Imbrbà_mUo gm§JVm `oVrb.
1) H mS©YmaH m §
Mo ì`dhma-Á`m_Ü`o ì`ŠVr n¡go Xo `mgmRr H m S
©Mm
dmna H aVmo.
2) ì`dgm`mH a [Vm Agbobo BboŠQ́m°{ZH no_o§Q-̀m_Üò nJma dmQnmMm
g_mdoe hmoVmo.
3) BboŠQ́m°{ZH MoH pŠbAatJ.
BboŠQ́m°{ZH \§ S Q´mÝg\ a `m àUmbr_Ü`o Xo `m-Ko m̀Mo ì`dhma
BboŠQ́m°{ZH gmhmæ̀mZo Ho bo OmVmV. H mJXmonrÌ Ho boë`m Xo `m-
Ko `mÀ`m ì̀dhmamnom j BboŠQ́m°{ZH \§ S Q´mÝg\ a hr A{YH gwa{jV
Am{UH m`©j_ VgoM H _r I{M©H nÕVr Amho.
4.12
n¡go nmR {dÊ`mÀ`m
nÕVr
4.6.2 ì̀dhmam§Mo àH ma :
BboŠQ́m°{ZH \§ S Q´mÝg\ aÀ`mgmhmæ̀mZo AZoH àH mao
ì`dhma/CbmTmbr Ho ë`m OmVmV Ë`m_Yrb Imbrb d ì̀hmam§Mm g_mdoe
hmoVmo :
1) {dH« s :
OoWo H mS©YmaH Ë̀mZo IaoXr Ho boë`m d Vy d godm§Mo ~rb XoVmo.
2) naV\o S :
OoWo ì̀mnmar H mS©YmaH mZo AJmoXa Ho boë`m no_Q | Mr naV\o S H
aVmo.
3) n¡go H mT Uo :
H mS©YmaH mZo Ë`mÀ`m ~±Ho À`m ImË`mVyZ H mTbobo n¡go/aH _m
CXm. E.Qr.E_.
_YyZ H mTbobo n¡go. Ë̀mMà_mUo Em I Úm m I VoXmamg Xo `mV
Ambobm H° e A°SìhmÝg.
4) R odr :
OoWo H mS©YmaH dV:À`m AH mD § Q_Ü`o (EQrE_ _Ü`o) n¡go/Rodr
^aUo.
5) H° e ~±H :
OoWo H mS©YmaH EH mMdori Ë`mÀ`m ImË`mVyZn¡go H mTVmo VgoM
IaoXr H aVmo.
6) ImVo A§VJ©V Q́ mÝg\ a :
EH mM m I VoXmamÀ̀m XmoZ AH mD § Q_Üò aŠH _m§Mr Q´mÝg\ a.
7) no_Q | :
V
{èhmB©V ì`ŠVrÀ`m ImË`mV n¡go h Vm§Va [V H aUo.
8) MmH ¡ er :
Á`m_Ü`o H moUË̀mhr àH maMm AmW { ©H ì`dhma hmoV Zmhr. CXm.
ImË`mV {eëbH aŠH _oMr MmH ¡ er, VgoM {Za{Zamù`m ImË`mV
Pmboë̀m ì̀dhmam§MrMmH ¡ er, QoQ_Q
| _mJUo BË`mXr.
9) àemgH s` :
`m_Ü`oAZoH àH maÀ̀m AmW { ©Ho Vad
ì̀hmam§Mm g_mdoe hmoVmo.
g§nyU© OJm_Üò n¡go nmR{d `mÀ`mgÜ`mÀ`mgw{dYm§_Ǜo Imbrb
~m~M t m g_mdoehmoVmo.
4.13
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
1) YZmXoe, 2) {S_m§S S´mâQ, 3) _ob Q´mÝg\ a, 4) Qo{bJ«m{\H Q
´mÝg\ a
`m n¡go nmR{d `mÀ`m nÕVtZm H mhr _m̀©Xm AmhoV. CXm. YZmXoe
Am{U ŚmâQ ho doi m I Umao àH ma AmhoV. VgoM _ob Q´mÝg\ a
Am{U Qo{bJ«m{\ H Q´mÝg\ a ho àH ma ~±H m§À̀m Á`memm I §_Üò Ver
{d{eï gmò Agob AemMemm I §À`m _m©
\ V hmoD eH Vo.
4.6.3 ì̀dhmam§Mo dê n :
4.15
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
RTGS àUmbr Aem àH mao V`ma Ho bobr Amho H s Á`m_wo i _moRçm
à_mUmdarb
{ZYtMo Am°ZbmB©Z ~o{ggda ~±H{ § J CXçmoJmÀ̀m dmVmdaUmV bJoMM h
Vm§VaU Am{U ì`dhma nyU© Ho bo OmVmV. `m_wo i àUmbrVrb nYm©Ë_H Vm
dmTrg _XV hmoVo. `m gw{dYo_woi ~±H m §
Z
m ~mhç dmVmdaUm_woi Z {_m©U
hmoUmè̀m ^{dî`mVrb AmdmhZm§Zm à^mdrnUo VmS| XoUo eŠ` hmoVo. Oa hr
àUmbr ^maVm_Ǜo `mo½` H miOr KoD Z d `mo½`Aem [aVrZo {Z`moOZ H ê
Z A§_bmV AmUbr Jobr Va ^maVr` ~±qH J CXçmoJmbm OmJ{VH _mÝ̀Vm
{_idyZ Xo `mg {ZpíMVM_XV hmoB©b.
RTGS hr H moUË̀mhr XoemVrb àW_V: Am°Z-bm°B©Zdarb Ë`mMdoir
_moRçm à_mUmdarb {ZYtMr ì`dhma nyU© H a `mMr Am{U Am§Va~±H s`
àXmZmgmRr àXmZ Am{U ì`dhma nyV©Vm `mMr EH _od Aer nÜXVr Amho.
RTGS àXmZ nÜXVr hr EH _od Aer nÜXVr Amho H s Á`m_Ü`o ~±H
m§_YrbàXmZ gyMZm d {MmamV KoD Z g§nyU©
{Xdg^a d¡`pŠVH arË`mAm{UgmVË̀mZo ì`dhma nyU© Ho bo OmVmV.
4.7.2 RTGS àUmbrMo H m_H mO :
1) ì̀dhmam§Mo AdbmoHZ :
`mgw{dYo_woi m
I VoXmam§Zm Ë̀m§Mo g§~§{YV ì`dhma Oo am§JoV AmhoV
Ë̀m§Mo AdbmoH Z H aVm `oVo, Ago ì`dhma aÔ H aVm òVmV qH
dm Ë̀m§À̀m AJ«H« _mV ~Xb H aVm
òVmo.
2) {ZYtMr `mo½` Jw§VdUyH :
{ZYtÀ`mdoJdoJiçm ImË`mVrb hmbMmb nmhÿZ {ZYtMr Jw§VdUyH A{YH
m{YH Mm§Jë̀m àH mao H a `mÀ`m ÑïrZo VgoM Ë̀m {XdgmMr
VabVoMr JaO H _r H a `mgmRr hmbMmbrH aUo eŠ` hmoVo.
3) ì`dhmamMr H jm é§XmdUo :
{Za{Zamiçm JaOm nyU© H a `mÀ`mÑïrZo {ZYtMr Jw§VdUyH H a
`mgmRr bdMrH Aer nÜXVr hmVmyiZ Ë̀m§À̀m ì̀dhmam§À`m H jm
§X{dVm `oVmV.
4) {dÎmr` O~m~XmarMr nyV©Vm :
Am§Va~±H s` d
ì̀hmam§Mo AZoH {dY àH ma CnbãY H ê Z Ë̀m§À̀m
ImË`mÀ`m_m© \ V Ë̀m§À̀m {dÎmr` O~m~Xmè̀m nyU© H aVm `oVmV.
4.17
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
4.7.4 RTGS àUmbrMr ì`már :
4.18
n¡go nmR {dÊ`mÀ`m
nÕVr
3 ) AW©ì`d Wm§Zm hmoUmao \ mX̀o :
A) gÜ`m Ap VËdmV AgUmè`m ì`dhma àUmbrVrb OmoIr_
nÜXVeranUo H _r H a `mg _XV hmoVo. `m àUmbr_wo i EH
~±H Amnbr O~m~Xmar nyU© H a `mg An`er Raë`mg nwTrb
ì̀dhmamVhmoUmam {db§~ Qmi `mg
_XV hmoVo.
~) OmJ{VH ~±Ho gma»`m~mhoarbg§ Wm§À̀m ^maVr` AW©ì`d
Wo~m~V
{dídmg Z {_m©U H a `mg _XV hmoUo.
H ) H m`©j_ Aem ì̀dhmam§Mrn[ap WVr Z {_m©U H ê Z
ì̀dhmanyV©Vo_Üò hmoUmam {db§~ QmV
i m òVmo.
4.8 Z°eZb BboŠQ´ m°{ZH \§ S Q́ mÝg\ a :
(National Electronic Fund Transfer)
4.19
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
H a `mÀ`mgyMZm {Xë`m hmoË̀m. Ë̀m§Zr Aer {e\ mag Ho cr hmoVr H
s, _moRçm à_mUmdarc g§ WmË_H {ZYtMo h Vm§VaU Xa Vmgmcm EH
{ÌV Ho co Joco nm{hOo. hr
àUmcr 1996 gmcr gwê H a `mVAmcr. `mg§X^© [aPìh© ~±H godm
nwadRmXma Am{U àUmcrMo {Z`§ÌH åhUyZ H m̀ © H aVo. B§{S`Z Z°eZc
BcoŠQ́m°Z{H \ ÝSg² Q´mÝg\ a
{g Qr_ `mcmM ZoâQ (NEFT) {g Qr_Ago g§~moYco OmVo. `m_Ü`o
gh^mJr AgUmè`m
~±H m Am{U g§ W m `m§À̀m H m_H mOmgmRr _mJ©Xe©H gyMZm Imcr
{Xcoë`m AmhoV. `m
~±H m Am{Ug§ W m `m§À̀mH So Aem {ZYr h Vm§VaUmgmRr Amdí`H
AgUmar g§JUH àUmcr Am{Ug§XoedhZOmoi Amdí`H AgVo.
1. ì`már :
ZoâQ
g§Xoem§Mo Ëd[aV h Vm§VaU hmo `mÀ`mÑïrZo Ho d i Á`m ~±H m§À̀m emIm
g§JUH s` Omù̀mZo OmoScoë̀m AmhoV AemM ~±H m §
Z
m àUmcrMm ^mJ
~Z{dco nm{hOo.
~±Ho À`m dV:À`m Omù̀m§Mm CǹmoJ Ë̀m§Zm emIm A§VJ©V
g§XoedhZmgmRr hmoD eH Vmo.
2. d¡{eîQço :
4.21
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
8. ZoâQgmRr nmoM :
Oa `m m̀oOZo_m©
\ V nmR{dbobm n¡gm H mhr H maUmZo g§ào{fV
Pmbm Zmhr, Va nmR{dUmè̀m ~±Ho Zo Ëd[aV Ë̀m g§X^m©Vrb gyMZm
nmR{dUmè̀mbm XoUo JaOoMo AgVo. Ë̀mMà_mUo nmR{dUmè̀m ~±Ho H Sy
Z Oa Ago àXmZ Pmbo Zmhr Va Vr aŠH _ nmR{dUmè̀mÀ̀m ImË`mda
O_m H amdr qH dm nmR{dUmè̀mÀ̀m gyMZoà_mUo Ë̀m aH _oMr
{dëhodmQ bmdmdr.
9. g§Xoe naV Amë`mg Ë`mMr_m{hVr nmR {dUmè`mg XoUo :
Oa `m m̀oOZo_m©
\ V nmR{dbobm n¡gm H mhr H maUmZo g§ào{fV
Pmbm Zmhr Va nmR{dUmè̀m ~±Ho Zo Ëd[aV Ë̀m g§X^m©Vrb gyMZm
nmR{dUmè̀mbm XoUo JaOoMo AgVo. Ë̀mMà_mUo nmR{dUmè̀m ~±Ho H Sy
Z Oa Ago àXmZ Pmbo Zmhr Va Vr aŠH _ nmR{dUmè̀mÀ̀m ImË`mda
O_m H amdr qH dm nmR{dUmè̀mÀ̀m gyMZoà_mUo Ë̀m aH _oMr
{dëhodmQ bmdmdr.
10. àmá H aUmè̀m ~±Ho Mr gyMZm :
4.22
n¡go nmR {dÊ`mÀ`m nÕVr
4.8.12 ZoâQMo H mX̀o :
1) ZoâQÀ̀m _mǛ_mVyZ g§nyU© ^maVmVrb ~±qH J joÌm_Ü`o {ZYr h Vm§VaU
hmoVo Am{U
{ZagZmMr H m`©j_, gwa{jV, {_Vì``r, {dídmgy Am{U J{V_mZ Aer
àUmbr àmá hmoVo.
2) ZoâQ_woi Mmby nonadaAmYma [V {ZYr h Vm§VaU Am{U{ZagZ
àUmbrdarb VmU
_moH im hmoVmo.
4.9 ñdrâQ :
(SWIFT)
4.23
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
1. gwê dmV :
4.25
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
4.9.6 ^maVmVrb drâQ Mo H m_H mO :
4.26
n¡go nmR {dÊ`mÀ`m
nÕVr
gamdmgmR r àíZ
20 eãXmV CÎmao
à. 1. "{S_m§S ŚmâQM' m AW©
gm§Jm. à. 2. "Vma Q´mÝg\ a'
åhUOo H m`? à. 3. ~±Ho Mm
YZmXoe åhUOo H m`?
à. 4. Q́ §Ho QoS YZmXoe `mg§H
ënZoMm AW© gm§Jm.
à. 5. "_ob Q´mÝg\ a' åhUOo H
m`?
50 eãXmV CÎmao
à. 1. Q́
§Ho QoS YZmXoemMo ~±Ho g hmoUmao \
m̀Xo gm§Jm. à. 2. "\§ S Q´mÝg\ a' hr g§H
ënZm nîQ H am.
à. 3. _ob Q´mÝg\
aMo \ m̀Xo nîQ H am.
à. 4. ~±H
YZmXoemnmgyZ {_U
i mao \ m̀Xo gm§Jm.
à. 5. "{S_m§S S
´mâQMr ZŠHb àV' `m~m~V _m{hVr gm§Jm.
1
50 eãXmV CÎmao
à. 1. ~±H
YZmXoemMr WmoSŠ̀mV _m{hVr gm§Jm.
à. 2. BboŠQ́m°{ZH \§
S Q´mÝg\ a hr g§H ënZm nîQ H am.
à. 3. Q́ §Ho QoS
YZmXoe åhUOo H m`? Ë̀mMo \ m̀Xo nîQ H
am.
à. 4. BboŠQ́m°{ZH \§
S Q´mÝg\ aMr " drâQ'(SWIFT) àUmbr {deX
H am.
5
~±H ì`dgm` Am{U {dÎmnwadRm (~±H ì`dgm`mMr _ycVÎdo)
à. 3. Z°eZb BboŠQ´m°{ZH \§ S Q´mÝg\ a (NEFT) `m
àUmbrMm AmTmdm ¿`m. à. 4. ~±Ho Ûmao n¡go nmR{d`mgmRr dmnamV
AmUë`mOmUmè̀m nÕVtMr _m{hVr
gm§Jm.
4.28
~±H m§Mr H O©dmQ
nmMr VÎdo, nV{Z{_©Vr 57
Am{U Vmoi~§X nÌH
1. H O©dmQnmMr VÎdo
2. amoV
Im d cm^Vm `mVÎdm§Vrb nana {damoY
3. VmaU
4. nV{Z{_©Vr
5. nV{Z`§ÌU
6. ì̀mnmar ~±H m
§
Mm Vmoi~§X
àmñVm{dH :
(Introduction)
HO m
D© aH _oMr dgwbr Am{Ugwa{V j Vm CÔoemZo ~H± m H
OX
ma
mH© SyZ {H _mZ H O ©
{ZYr EdTçm {H _VrMr _mb_m Î m d _mb_m Î darbo H mX̀erao h¸ dV:H
So KVoo mË̀
m
b VmaU AWdm à{V^Vy r Ago åhUVmV.H O © {ZYrÀ`m ~Xë`mV
MmJbr§ VmaU _mb_mÎ m CXm. gmoZ o, O_rZ, B_maV, eoAg©, _wXV Rdo
nmdË̀m B. p dH maë̀m Va H O © ì`dhmamVrb Om oI r_ H _r hmooVo. ~qH±
J ì`dgm`mV _wV© - à{V^yVr/VmaUmMo _hÎd Am{U VmaU
_mb_mÎ m åhUZy _mÝ` AgUmar àmê no bjmV KVë̀mZVa§o
VmaUmdarb ~Ho± À`m na[nU©y Am{U H mX̀erao h¸ Z {_mU© H a `mÀ`m
nÕVrMm Aä`mg H aUo _hÎdmMoRaVo.
1 ) VmaU (Pledge) :
HO m
D© aH _oÀ`m naV\o SrÀ`m dMZmMr n[anyVugmRr F UH m o
Ooh
ìm dV:À`m
_mbH sMr _mb_m Î m ~H± o À`m Vmã̀mV XVmo Ë̀mbm VmaU
åhUyZ g§~moYbo OmVo.
VmaU (Pledge) nÕVrV _m¡ë`dmZ_mb_m Î Mo m Vm~m F UHm H
o SyZ
YZH mHo So gmnd
{o bm OmVmo; na§Vw _mbH sh¸ m Mo W mZ
mV§
ah mV
o Zmhr. W mSo Š`mV, d Vydarb
_mbH s F UH m M
o r; naV§ w dMZnyVun`Vª Ë̀m d Vydarb Vm~m
YZH m M
mo
AgVmo
.
5.8
~H± m
M
§ r H Od© mQnmMr VÎd,o nV{Z{_V©r Am{U Vm~
io
X
§ nÌH
A) AW© :
^maVr` H ama H m`ÚmVrb (1881) H b_ 172 Zwgma "VmaU'
`mà^ma nÕVrMr ì`m»`m H a `mVAmbobr Amho. Ë̀mZwgma -
""H O © \o S `mgmRr qH dm dMZnVy ugmRr à{V^Vy r åhUZy d
VMy m {Zn j o (Bail- ment) H a `mÀ`m nÕVrV VmaU
(Pledge) Ago åhUVmV.'
`m_Ü`o "{Zjno ' (Bailment) `m gH§ ënZMo o nïrH aU {Xbbo o
Amho. Ë̀mZgw ma EImÚm {d{eï hoVygmRr EH m ì`ŠVrZo Xwgè̀m
ì`ŠVrÀ`m Vã`mV Amnbr d Vy Xo `mÀ`m à{H« `og "{Zjon' Ago
åhUVmV.
VmaU drH maVmZm ~±H m nwTrb H miOr KoVmV.
1) ) H O©XmamMr Wmda _mb_Îmodarb _mbHs {ZXm}f Amho `mMr
ImÌr H ê U KoUo.
2) ) VmaUmgmRr p dH mabobr_mb_m Î m ghO {d{H«`mo½` Amho.
3) ) VmaU _mb_m Î m {QH mD Am{U{XK©H mi _yë` YmaU H
aUmar hdr.
4) ) H O © a¸ _ Am{UVmaU _mb_m Î oMr qH _V `m~m~V `mo½` Vo
_wë̀m§H Z (Valu- ation) Ho bo nm{hOo d Ë`m_Ü`o gwa{jV Jmm i
~±H mH
R odbm nm{hOo. Sy
Z H O©
ì d̀
hmam bm g
aw j
m W mda - OJ
§ _
H dM åhUZy VmaU åhUyZKoVbr _mb_m
Îm
5) ) VmaU d VyMm {d_mCVa{dbm nm{hOo.
OmVo.
~) VmaUmMr d¡{eîQ ço :
2 ) F~±HUoHHmoSVmoaUVm d~mVyMm: Vm~m ~±Ho bm XoVmo. Agm Vm~m
1) ) H O© ì̀dhmambmgwam j H dM :
_yi H mJXnm Ì §À̀m h Vm§VaUmVyZ hmoVmo.
3 ) _mb_Îmm h¸ mV ~Xb Zmhr :
VmaU åhUOo Ho d i d Vy/ _mb_m Î oMm Vm~m XoUo hm̀
o .d
Vy/_mb_ÎmoÀ`mh¸ mV ~Xb hmoV Zmhr.
5.9
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~(H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
4) ) VmaUmÀ̀m IaoXr {dH«sda ~§YZo :
VmaU _mb_m Î Mo m Vm~m ~±Ho H So Agë`m_w i o g~§ §{ YV
_mb_mÎ oÀ`m a IXo r-
{dH« sMo ì`dhma hmoV ZmhrV Am{UAgo ì`dhma Pmë`mgVo
~oH m`Xoera RaVmV.
5) ) ~±Ho Mm àW_ h¸ :
HO © aH _oMr naV\o S Z Pmë`mg_mb_m Î oÀ`m {dH« sVyZ
òUmè̀m aH _odaYZH m o
Mm /~±Ho Mm àW_ h¸ AgVmo.
6) ) VmaUmMo {d{dY àH ma :
VmaU _mb_Îmoda~±Ho Mm h¸ à Wm{nV H a `mÀ`mnwTrb {d{dY
nÕVr AmhoV. Ë`mdê Z VmaUmMo nwTrb àH ma Z {_m©U Pmbobo AmTiVmV.
A) YmaUm{YH ma (Lien) :
^maVr` H ama H m̀Xm 1881 _Yrb H b_ 171 Zwgma-~±H mZr
CnbãY H ê Z {Xboë`m H O © aH _oMr dgwbr hmoB©ǹªV F UH
moMrH/ O©YmaH mMr VmaU
_mb_m
Î m ~±Ho À`mVmã̀mV Rod m̀Mm A{YH ma åhUOo YmaUm{YH
ma ~±H mZm àmá hmoVmo.
1 ) ì`m»`m :
^maVr` H ama H m̀Xm 1881 _Yrb H b_ 171 _Ü`o
YmaUm{YH mamMr ì`m»`m nwTrbà_mUo Ho bobr Amho.
""F UH m o
H SyZ òUo Agboë`m aH _oMr dgwbr hmoB©ǹªV Ë`mMr
d Vy AWdm
_mb_m
Î m Amnë`mVmã̀mV Rod `mÀ`m YZHmoÀ̀m A{YH mamg
YmaUmY {H ma Ago åhUVmV.'
2) ) d¡{eîQço :
A) _mb_mÎ oMm ~±Ho H S o Vm~m :
HO © aH _oMr dgwbr hmoB©ǹªV VmaU _mb_m
Î m Vmã̀mV Ko
m̀Mm A{YH ma
~±Ho g AgVmo.
5.10
~H± m
M
§ r H Od© mQnmMr VÎd,o nV{Z{_V©r Am{U Vm~
io
X
§ nÌH
~) VmaU d VyÀ̀m dmnamg à{V~§Y :
YmaUm{YH ma åhUyZ Vmã̀mV AgUmè`m d VyMm dmna H a
m̀Mm A{YH ma
~±Ho g ZgVmo CXm. gmoÝ̀mMo Xm{JZo ~±H abm dmnamV
AmUVm `oV ZmhrV. YmaUm{YH ma (Lien) ho Ho d i H
O© aH _obm gwaojMo AmÀ mXZ (Cover) AgVo. VmaU
d Vy§Mm H moUË̀mhr àH maMm dmna-Cn`moJ
~±H abm H aVm `oV Zmhr.
H ) VmaU d VyMr {dH« s :
HO © d ì`mO aH _ M
o r naV\o S H obr Zgë`mg F UH m o
b
m m̀o½` Vr gMy Zm X Do Z YmaUmY {H mamVbr VmaU d Vy
{dH m̀Mm h¸ ~H± o g AgVmo . nana VmaUd VyMr {dH« s H
aVm `oV Zmhr.
S ) VmaU d Vy naV H aUo :
H O©aH _ Mo r naV\o S nyU© hmoVmM YmaUm{YH mamVrb d Vy
F UH mobm naV H amdr bmJVo. ~Xbr d Vy AWdm Ë̀m {H
_VrMr Xwgar d Vy B. MmbV ZmhrV.
~) JhmU(Mortgage) :
~±qH J H O©ì`dhmamVrb à{V^yVrMm _hÎdmMm àH ma åhUyZ
"JhmU'(Mortgage) `mgH§ ënZbo m _hÎd Amho. `mnÕVrV
à{V^Vy r åhUZy drH mabobrd Vy/_mb_ÎmmH m`XoeranÕVrZo_mbHs
h¸ mgh h Vm§VaV r Ho br OmVo. _mb_ÎmoÀ`m h Vm§VaUmgmRr
emgHs` {Z̀_mZwgma Amdí`H Q°ån OmoSyZ F UHm o {d{eîQ
eVvda åhUOoM H O © a¸ _ \o S `mg An`e Amë`mg _mb_m Î do
arb H m̀Xeo ra h¸ mÀ̀m ~Xbmg g_§ Vr àXmZ H arV AgVmo .
_mb_mÎ m h Vm§VaU H m`ÚmVrb(1882) 58 A) `mH b_mV
"JhmU' `m g§H ënZoMrnwTrb ì`m»`m {Xbobr Amho.
1 ) ì`m»`m :
""CnbãY H ê Z {Xboë`m H Om©D aH _oMr naV\o S H a
`mgmRr qH dm H amamVyZ Z{_mU© hm
Uo m a
o Xm{`Ëd \o S
`mgmRr {d{eï Wmda _mb_Îmodarb h¸ mÀ̀m h Vm§VaUmg
JhmU Ago åhUVmV.'
5.11
~H± ì`dgm` Am{U {dm
Î naw dRm ~
(H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
"JhmU' g§H ënZoÀ`m darb ì`m»`odê Z F UH m o Amnbo
Xm{`Ëd
\o S `mgmRr YZH mog _mb_Îmodarb h¸ m M o h Vm§VaU H arV
AgVmo. JhmUmMr (Mortgage) - d¡{eîQço nwTrbà_mUo
gm§JVm `oVmV.
2) ) d¡{eîQço :
A) _mbH s h¸ mMo h Vm§VaU :
H O © naV\o SrMo Xm{`Ëd åhUyZ F UH m o hm YZH mog
_mb_Îmodarb h¸ m M
o h Vm§VaU H arV AgVmo.
~) ~±Ho H So _mbH s h¸ :
gm_mÝ̀nUo JhmU _mb_m Î oMm Vm~m JhmU RodUmè̀mH SoM
AgVmo; na§Vw
_mbH s h¸ ~±Ho H So gmon{dbo OmVmV. åhUOoM H
mJXnÌo~±Ho À`m Vmã̀mV AgVmV.
H ) _mb_ÎmoÀ`mIaoXr-{dH« sda ~§YZo :
JhmU Rdo bëo `m_mb_m Î oÀ`m IaoXr-{dH« sMo A{YH ma F UH
mob m ZgVmV Am{U JhmU _mb_m Î oMr IaoXr-{dH« s ì`dhma
Pmbo Var Vo H m̀ÚmZo d¡Y RaV ZmhrV.
S ) {dH«sg Ý`m`mb`mMr g§_Vr Amdí`H :
H O©aH _oÀ`m naV\o SrgmRr Amdí`H Ë̀m gyMZm XoD Z d
Ý`m`mb`mMr g§_Vr KoD ZM JhmU _mb_ÎmoMr {dH« s H aVm
`oVo.
B) H O© a¸ _oMrdgwbr :
JhmU_mb_ÎmoÀ`m {dH« sVyZ àmá hmoUmè̀m n¡emVyZ H O © a¸
_ d ì`mO a¸ _ `m§Mr dgwbr àW_ Ho br OmV oo d A{V[aŠV
a¸ _ Agob VaVr F UHmog àmá hmoVo.
3 ) JhmU_mb_Îmm ì`dhmamV ~±Ho Zo ¿`md`mMr H miOr :
JhmU _mb_m Î m g§nmXZ H aVmZm ~±Ho Zo nwTrb H miOr
KoUo Amdí`H AgVo.
5.12
~H± m M
§ r H Od© mQnmMr VÎd,o nV{Z{_V©r Am{U Vm~io
X§ nÌH
1) ) JhmUåhUyZOr _mb_m Î m Vmã̀mV ¿`md`mMr Amho. Ë`mMr F UH
moMr
_mbHs {ZXm}f Agbr nm{hOo.
2) ) ~±Ho Zo _mb_m Î oMo _wi X VEodO Vmã̀mV ¿`mdoV.
3) ) _mb_ÎmodaH m`Xoerah¸ à Wm{nV H a `mgmRr emgHs`
{Z̀_mZwgma Amdí`H Ë̀m _yë̀mMo Q±ån OmoSmdoV.
4) ) JhmUH ama Ho ë̀mnmgyZ 15 {Xdgm§À`m AmV a{O Q́maH
So Ë`mMr ZmX | H amdr.
HO © ì̀dhmamMo gaw jm H dM åhUZy ì̀mnmar~H± m
"JhmU' (Mortgage) nÕVrMm _moRçm à_mUmV dmna H arV
AgVmZm AmTiVmV.
H ) ZOa JhmU(Hypothecation) :
^maVr` H ama H m`X`mV "ZOa JhmU' `m à{V^yVr nÕVr~m~V H m U
o
Vohr nïrH aU Xo `mV Ambobo Zmhr; na§Vw AmYw{ZH H mm i V "Mb
_mb_Îmo~
' m~V (Movable Property) à{V^yVr p dH ma `mÀ`m
nÕVrVyZ "ZOa JhmU' `mVmaU àH ma nÕVrMm _moRçm à_mUmV dmna
hmoV AgVmZm AmTV i mo.
^maVr` H ama H mÚ̀mV "ZOa JhmU' `m à{V^yVr'Mr ì`m»`m Xo `mV
Ambobr Zgbr Var Wm°ångZ `m§À̀m eãXH m of mV ZOa JhmUmMr
ì`m»`m Ho bobr AmTiVo. Ë̀mZwgma
1 ) ì`m»`m :
"ZOaJhmUåhUOo gå`H à^ma Z {_m©U H aUo hmo`.''
d VyMm Vm~m Am{U _mbH s F UH moH So Agbr Var {d{eï
n[ap WVrV
_mJVmjUr Vr d Vy YZH moÀ̀m Vmã̀mV Xo m̀Mm H ama AgVmo.
VgoM VmaU JhmUmMo (Pledge) ê nm§Va H a m̀Mm A{YH ma
~±Ho g AgVmo.''
ZOaJhmU nÕVr ì`mdgm{`H mgmRr _moR̀m à_mUmV dmnamV `oVo.
~±Ho H SyZ H O} KoD Z `§Ìo KUo o, Zì̀mZo ì`dgm` gwê H
aUo, [ajm, Orn, H ma, Qy pìhbg©
B. IaoXr H ê Z ZOa JhmU _mb_ÎmoMr _mbH s, Vm~m dV:H
So RodyZ CËnÞ
{_i{dVm òVo d Ë̀mVyZ H O©o\ S Ho br OmVo.
5.13
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~ (H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
2) ) d¡{eîQço :
1) ) VmaH m Mm Vm~m d _mbH s :
ZOaJhmUàH mamV VmaU _mb_m Î oMm Vm~m d _mbHs F
UHmoH SoM AgVo.
2) ) ~±Ho _m© \ V n`©dojH :
~±H VmaU _mb_Îmodab j RodyZ AgVo åhUOoM ~±Ho Mo
A{YH mar n`©dojU/^oQr XoD Z ImÌr H aVmV.
3) ) ~±Ho Mm A{YH ma :
HO ©\ o S H a `mVg_ `mCX^² dë`mg ~H± o g ZOa
JhmU _mb_m Î m Vmã̀mV Ko m̀Mm A{YH ma AgVmo. H O©
aH _oMr \o S H a `mgmRr ZOa JhmU
_mb_mÎ m {dH« s H ê Z H O©o\ S H ê Z KoVbr OmVo.
4) ) _mb_m Î oMm dmna:
F UHmoH So _mb_m Î oMm Vm~m d _mbHs Agë`m_wio
Ë̀mnmgyZ CËnÞ
{_i{dUo, amoOJma {_i{dUo eŠ` AgVo.
3) ) ~±Ho Zo ¿`md`mMr H miOr :
1) ) àm_m{UH d ì`mdgm{`H Zr{V_ÎmmAgUmè`mì`ŠVtZm ZOa
JhmUnÕVrZo ~±H m§Zr H O} ÚmdrV.
2) ) ~±Ho Zo {Z`{_VnUo ZOaJhmU_mb_ÎmoMr nmhUr/n`©dojU H
amdo.
3) ) VmaU _mb_m Î oMm gd©g_mdoeH {d_mCVadmdm.
4) ) H O © XoUmè̀m ~±Ho Mm \ bH ZOaJhmU_mb_Îmodabmd
m̀Mm AmJ«h Yamdm.
S ) h_r (Guarantee) :
ì̀mnmar ~±H m§À̀m H O© ì̀dhmamV ""h_r""(Guarantee) hm EH
à{V^yVr / VmaUmMm àH ma AmTV i mo. H O©{df`H ì̀dhmamgmRr
~±H m _yV© dê
nmVrb
VmaUmMm AmJ«h H Om©bm gwam j H dM åhUyZ YarV Agë`m
Var àË`oH doir
5.14
~H± mM
§ r H Od © mQnmMr VÎd,o nV{Z{_V© r Am{U Vm~ io X§
nÌH F UH mobm _yV© dê nmVrb VmaU XoUo eŠ` hmoVoM Ago Zmhr
Ë`m_woi ~±H m§H SyZ H O} {_i{d `mV ASMUr Z {_mU© h m
Vo mV.
Ë̀mVZy _mJ© H mTVmZm ~H± m H O ©
ì d̀hmamV
_yV© à{V^yVrbm n`m©`åhUyZqH dm AZoH dom i _yV© à{V^yVr/VmaUm~amo~a
F UHm oH SyZ H Om©À̀m "h_rM
' m AmJ«h YaVmV.
1) ) AW© :
^maVr` H ama H m`ÚmVrb H b_ 126 _Ü`o "h_r'
(Guarantee) `mg§H ënZoMrì`m»`m {Xbobr Amho Ë̀mZwgma :
""EImÚm ì`ŠVrZo {Xbobo dMZ nyU© H a `mV qH dm Xm{`Ëd \o
S `mV H gya Ho ë`mg Ë`mÀ̀m dVrZo dMZ nyU© H a m̀Mm
qH dm Xm{`Ëd\o S m̀Mm H ama åhUOo h_r hmo`.''
"h_r' g§H ënZoÀ`m darb ì`m»`odê Z ~±Ho À`m F UH moZo H
Om©Mr naV\o S H a `mV H gya Ho br AWdm H O©o\ Sr~m~V
Ag_W©Vm XmI{dbr Va Vo H O ©
\o S `mMr O~m~Xmar AÝ` Xwgè̀m ì`ŠVrZo KoUo h_rbm A{^àoV
AgVo. h_r
drH maUmar ì`ŠVr H m̀ÚmZo H amambm ~m§Yrb AgVo Am{U F
UHmoH SyZ H O© naV\o S hmo `mV Ag_W©Vm Agob Va h_r
XoUmè̀m ì`ŠVrÀ`m ImgJr
_mb_Îmoda h¸ Z {_m©U H a m̀Mm Am{U H O©o\ S H ê Z
Ko m̀Mm A{YH ma
~±Ho g àmá hmoVmo.
2) ) d¡{eîQço :
A) H Om© Mm gwam j H dM :
_yV© VmaU _mb_m Î obm n`m©`åhUyZ"h_r'À`m gmhmæ̀mZo H
Om©bm gwam j H dM {_i{dbo OmVo.
~) naV\o S rMr O~m~Xmar :
h_r XoUmar ì`ŠVr H m̀ÚmZo H Om©À̀m naV\o SrgmRr
O~m~Xma RaVo.
H ) h_rXmamMrO~m~Xmar :
F UHm o H O©o\ S H a `mg Ag_W© Rabm VaM h_r
XoUmè̀m ì`ŠVrbm O~m~Xma YaboOmV o. H O ©
\ o SrgmRr"h_r'
XUo mè̀m Om_Z rXmamÀ̀m ImOJr
5.15
~H± ì`dgm` Am{U {dm
Î naw dRm ~
(H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
_mb_m
Î do a H m̀ÚmZo ~H± o Mm h¸ à Wm{nV hmoVmo (Oa F
UHm oHO ©
\ o Srg Ag_W© Rabm Va).
S ) Xwhoar gwam
j H dM :
"h_r' _w
i o H O©aH _obm Xwhoar gwamj H dM {_iVo `m_Ü`o
F UH mdoa h_r XoUmè̀mMm Z¡{VH X~md amhÿZ H O©o\ S
_wXVrV hmoVo {edm` F UH m o H O©o\ Srg Ag_W© Rabm Va
h_rXmaH O © \o Srg O~m~Xma RaVmo.
5.4 nV{Z{_Vr© :
(Credit Creation)
5.16
~H± m
M
§ r H Od
© mQnmMr VÎd,o nV{Z{_V© r Am{U Vm~
io
X§ nÌH
_hÎdmÀ`m `§ÌUm AgyZ _mJUr RodM t m {d Vma åhUOo n¡emÀ`m nwadRçmMm
{d Vma hmo.̀ ~±H ì`dgm`mMr g§nyU© g§aMZm hr nVmda AmYmabobr AgVo.
nV åhUOo {dH« s gÎmoMr àmßVr hmo.̀ nV hr {dídmg (Confidence),
Mm[aÍ`(Character), j_Vm(Capacity) d ^m§Sdb (Capital) `m Mma
KQH m§da Adb§~yZ AgVo. ~±Ho Mr nV åhUOo ~±Ho Mo H O© Am{U
A{J«_o hmoV. WmoS Š`mV, ~±H m Ooh ìm Amnë`m H O ©ì d̀hmamÛmao AW©ì
`d WoVrb EHy U ne¡ mÀ̀m nwadRçmV ^a QmH VmV, Voh ìm ne¡ mMr
{Z{_©Vr Pmbr Ago åhUVmV. åhUOoM ~±H m§Zr H O © {Xë`m_wo i ì̀wËnÞ
RodrÀ`m ê nmV
n¡emMr {Z{_©Vr hmoVo. Aem n¡emg nVn¡gmåhUVmV.hm nVn¡gmÁ`mà{H« òVyZ
Z
{_m©U hmoVmo Ë`mg nV{Z{_©VrMr à{H« `m åhUVmV.
5.4.2 ì̀m»`m… (Definition)
5.19
~H± ì`dgm` Am{U {dm
Î naw dRm ~
(H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
Aem àH mao J¥hrVo {Xbobr AgVmZm g_Om, gw dmVrg QoQ ~±H Am°\
B§{S̀m `m
~H± o g 10,000 ǹmÀ§ `m am oI Rdo r {_iVmV.
~H± o H So Ambbo r am oI aŠH _ hr ~H± o À`m
ÑïrZo _mb_m
Î m Amho Am{U Vo Xm{Ë̀dgwÕm Amho. hr amoI aŠH _
_mb_mÎ m Amho m̀Mo H maU hr aŠH _ H Om©D XoD Z ~±Ho bm CËnÞ
{_i{dVm `oVo, VgoM hr aŠH _ XoUo qH dm Xm{`Ëd Amho H maU ~±Ho
bm `mRodr^{dî`H mm i V RodX
rmam§Zm naV H amì̀m bmJVmV.
QoQ ~±H Am°\ B§{S`m Amnë`mH So O_m Pmboë̀m Rodtn¡H s 10
QŠHo aŠH _ åhUOoM 1,000 n`o amIrd{ZYr à_mU åhUyZ ~mOybm H
mTyZ Rodob. Cd©a [V aH _oMmhr ~±H H O © Xo `mgmRr dmna H aob.
XoUo (Liabilities) é. n¡. _mb_m
Îm é. n¡.
Ae(Assets)
m p WVrVQoQ ~±H Am°\ B§S̀ {mMm Vmoi~§X nwTrbà_mUo Agob.
10,000=
_mJUQ rRoo
Q
dr (à~
±H
mW{_HAm)°\10,000=00
B§{S `m amoI aŠH _ 00
{H _mZ amoI
amIrd
{ZYr 1,000=00
A{V[aŠV amIrd
{ZYr 9,000=00
{H _mZ amIrd{ZYr Xhm QŠHo Agë`mZo ~±H 10,000 ǹm§n¡H s 10
QŠHo aŠH _ åhUOoM 1,000 n`o amoI aŠH _ åhUyZRodrb Am{U9,000
ǹm§Mr ì`wËnÞ Rod Z {_m©U H aob. H maU òWo 9,000 n`o A{V[aŠV
amIrd {ZYr Amho. J«mhH m §
Z
mHO © Xo `mgmRr hm amIrd {ZYr ~±Ho
bm dmnaVm `oB©b. g_Om, QoQ ~±H Am°\ B§{S̀mZo lr. g§Vmof nmQrbm̀§Zm
9,000 ǹm§Mo H O © {Xbo. AmVm QoQ ~±H Am°\ B§S̀ {mMm Vmoi~§X
nwTrbà_mUo Agob.
5.20
~H± m
M
§ r H Od© mQnmMr VÎd,o nV{Z{_V©r Am{U Vm~
io
X
§ nÌH
QXoUo
Q(Liabilities)
~±H Am°\ B§{S `mé. _mb_m
Îm é. n¡.
(Assets)
n¡.
àmW{_H Rodr 10,000 = 00 amoI aŠH _ 10,000 = 00
g_O m
ì̀wËnÞ Rodr lr. g
§Vmof nmQrb
9,000 = 00`
m §
Z r lr. A{_V
HO © X oe_wI `
m ì̀
m nmè`mH= 00
9,000 SyZ
KoVboë̀m
_mbmgmRr Ë̀m§Zm 9,000 ǹm§Mm YZmXoe {Xbm. g_Om, lr. Xoe_wI
m̀§Mo Rod ImVo
~±H Am°\ _hmamḯ `m ~±Ho V Agob, Va Vo Amnbm YZmXoe Ë̀m ~±Ho
V O_m H aVrb.
~±H Am°\ _hmamḯH So 9,000 n`o àmW{_H RodrÀ`m ê nmV
XoUo (Liabilities) é. n¡. Î m (Assets){_iVrb.é.Ë`m
_mb_m _woi
n¡.
~±Ho Mo Xm[`Ëd 9,000 n`m§ZrdmTob. ~±H Am°\ _hmamm ḯ Mm Vmoi~§X
àmW{_H Rodr 9,000 = 00 amoI aŠH _ 9,000 = 00
nwTrbà_mUo Agob.
{H _mZ amoI
~±H Am°\ _hmamḯ
amIrd{ZYr 900 900 = 00
A{V[aŠV
amIrd{ZYr 8,100 8,100 = 00
AmVm ~±H Am°\ _hmamḯ Amnë`m H O © ì̀dhmamV dmT H ê eH Vo.
Vr 8,100 n`m§n`ªV H O© XoD eH Vo. g_Om, ~±Ho Zo Amnë`mH Srb H
O© Xo `mgmRr CnbãY Agboë`m 8,100 ǹm§Mo H O© lr. gwYra Xidr
m̀§Zm {Xbo. AmVm ~±H Am°\
_hmamm ḯ Mm Vmoi~§X nwTrbà_mUo Agob.
XoU~o±H Am°\ _hmamḯ é. n¡. _mb_m
Î m (Assets) é.
(Liabilities) n¡.
àmW{_H Rodr 9,000 = 00 amoI aŠH _ 9,000 =
00
ì̀wËnÞ Rodr 8,100 = 00 HO © 8,100 = 00
5.21
~H± ì`dgm` Am{U {dmÎ naw dRm ~
(H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
g_Om, H O© KoUmè̀m lr. Xidr `m§Zr 8,100
ǹm§Mm YZmXoe lr. àem§V nmRH m̀§Zm {Xbm. lr. àem§V nmRH m̀§Mo
ImVo ~±H Am°\ B§{S`mV Agob, Va Vo hm YZmXoe Ë̀m ~±Ho V O_m H
aVrb. `m~±Ho Mo Xm{`Ëd 8,100 n`m§ZrdmTob. AmVm `m
~±Ho Mm Vmoi~§X nwTrbà_mUo Agob.
~±H
XoUoAm °\ B§{S `m
(Liabilities) é. n¡. _mb_m
Îm é. n¡.
(Assets)
àmW{_H Rodr 8,100 = 00amoI aŠH _ 8,100 = 00
{H_mZ amoI amIrd 810 = 00
{ZYr
~±H Am°\ B§{ S̀mMm Vmoi~§X AgoAX{V{[aŠVdVm
e© am
oIrdH{ZY
s,r `m
7,290
~±Ho=H00So
AmVm 7,290 ǹm§Mm A{V[aŠV {ZYr Amho. `m {ZYrMm dmna ~±H J«mhH
m§
Z
mHO © Xo `mgmRr H ê eH Vo.
g_Om, ~±H Am°\ B§{S̀mZo 7,290 ǹm§Mo H O© J«mhH mg {Xbo, Va
7,290 ǹm§Mr ì`wËnÞ Rod Z{_m©U hmoB©b. AemMàH mao hr à{H« `mnwT
o
Mmby amhrb. _yi àmW{_H RodrÀ`m Xhm nQ EdTo EHy U Xm{`Ëd Z {_m©U
Pmë`mdahr à{H« `m g§nwm
ïV
`oB©b.
5.4.6 _m̀©Xm (Limitations) …
~H± mÀ
§ `m nV{Z{_©Vr à{H« `odarb _m̀©Xm nwTrb _wÚmÀ§ `m
AmYmao nîQ H aVm òBb© .
1) ) ~±H m§Odirc amoI{e„H :
ì̀mnmar ~±H m dV:H So _moRçm à_mUmV amoV Im RodV AgVrc Va
H O} Xo `mg
_m̀©Xm `oDZ nV{Z{_©Vrcm _m̀©Xm `oVo.
2) ) amoIamIrd {ZYrMo à_mU :
amoI amIrd {ZYrMoà_mU OodTo Om V VodTr nV{Z{_©Vr H _r hmoVo.
`mCcQ p WVrVnV{Z{_©Vr dmTVo.
5.22
~H± m
M
§ r H Od© mQnmMr VÎd,o nV{Z{_V© r Am{U Vm~
io
X
§ nÌH
3) ) _Ü`dVu ~±Ho Mo nV{Z`§ÌUmMo YmoaU :
_Ü`dVu ~±H nV{Z`§ÌUmgmRr H moUË̀m àH maMo g§»`mË_H d JwUmË_H
YmoaU am~{dVo Ë̀mZwgma nV{Z{_©VrMo à_mU RaVo. _Ü`dVu ~±Ho Mo
YmoaU nV{Z{_©Vr amoI m̀Mo Agoc VanVn¡gm{Z{_©Vrcm _m̀©Xm `oVmV.
4) ) cmoH m§À̀m ~±H {df`H gd`r :
cmoH Amnco XZ¡ §{ XZ Am W{H© ì`dhma ~H± o À`m _mǛ_mVZy H arV
AgVrc Am{U
~H± ì̀dhmam~m~V OmJ H Vm Agco Va nVng¡ m dmTVm o. `mCcQ
cmHo ~H± m §
n mgZy Xya amhV AgVrc VanV{Z{_©Vrcm _m̀©Xm `oVo.
5) ) nVgmYZm§Mm dmna :
MoH , S—mâQ, hþ§Sr, eoAg©, amooI BË`mXr {d{Z_` d nVnm Ì Mm
AW©ì`d WoV
_moRçm à_mUmV dmna hmoV Agoc Va nVn¡gm dmTVmo. `mCcQ
nVgmYZm§À̀m dmnamMm A^md nV{Z{_©VrV _m̀©Xm AmUVmo.
6) ) `mo½` VmaUnÌmMr CncãYVm :
~±H m `mo½` VmaUmÀ̀m AmYmamda H O} XoVmV. `mgmRr AW©ì`d
WoV Mm§Jcr VmaU _mc_m Î m CXm. ^mJ, H O©am oI o, _m¡ë`dmZ YmVy
BË`mXr CncãY Agco Va H O © ì`dhma dmTyZ nVng¡ m dmTVmo.
`mCcQm̀½o ` VmaUm§Mm A^md nV{Z{_©Vrcm
_m̀©Xm AmUVmo.
7) ) ì`mnma, CÚmoJm§Mr p WVr :
Xoem§VJ©V ì̀mnmad CÚmoJm§Mr p WVrAmemXmH̀ Agoc VaJw§VdUyH
dmTyZ nV{Z{_V© r KSyZ V̀o o. `mCcQì̀mnma, CÚmJo mM§ r {ZamemOZH
p WVr nV{Z{_V© rcm
_m̀©Xm AmUVo.
8) ) {ZagZ H|ÐmMr CncãYVm :
MoH , S—mâQ, BË`mXr nVgmYZm§À̀m ì̀dhmamMr ghO nyV©Vm {ZagZ
H| ÐmÀ̀m gmhmæ̀mZo h mV
o o. Aer H| Ðo H m̀©j _VZo o ì`dhma nVy
©
V m H arV AgVrc Va nVne¡ mMr
_moRçm à_mUmV {Z{_©Vr hmoVo. `mCcQ {ZagZ J¥hm§Mm A^md
nV{Z{_©Vrcm
_m̀©Xm AmUVmV.
5.23
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~
(H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
9) ) amoI n¡emMo CËgO©Z :
RodrXma AJa cmoH ~±Ho H So amoI d nmV H O} _mJy eH VmV.
`m_woi ~±H m §H Src amoH S H _r hmoB©c d ~H± o Mr nV{Z{_©VrMr
Hw dV _`m©{XV hmoB©c åhUyZ am oI ne ¡mMo CËgO©Z ~±Ho À`m
nV{Z{_©Vrda _m̀©Xm KmcVo.
10) {ZagZ J¥hmÀ̀m gmo`r :
Oa ~±H m §
Z
m n¡go Xo `mH a [Vm YZmXoemMm dmna H amdm cmJV
Agco d cmoH _moRçm à_mUmda YZmXoemMm dmna H aV AgVrc
Va YZmXoemMo Vm~SVmo~ ghOnUo
{ZagZ (Clearing) Pmco nm{hOo. {ZagZ J¥hmV YZmXoemMo {ZagZ
hmoVo. H| Ðr`
~±Ho À`m n`©dojUmImcr ho H m̀ © gmYmaUnUo hmoV AgVo. gd© ~±H
m §
Z
m `m gw{dYm ghOnUo d VËnaVZo o CncãY h m
Uo o Amdí`H Amho.
Oa `m gw { dYm Anèw `m AgVrc Va Ë̀mMm à{VHy c n[aUm_
nV{Z{_©Vrda hmoVmo.
11) ì`mnma, CÚmoJ `m§Mr dmT :
Á`m XoemV ì̀mnma, CÚmoJ àJV AgVmV V W o o ~±H m§Mr g§»`m d
YZmXeo m Mo ì`dhma
_moRçm à_mUmV dmTVmV. Ë̀m_w i o ~H± m M§ r nV{Z{_V© r _
mRo çm
à_mUmV h mV
o o. `mCcQ
_mJmgcoë`mXoemV nV{Z{_©VrMoà_mU \ ma H _r amhVo.
5.5 nV{Z`ÌU§ :
(Credit Control)
5.25
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~ (H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
H O©amo»m̀§À̀m Iwë`m ~mOmamVrc _Ü`dVu ~±Ho H SyZ H a
`mV òUmè̀m H O©amo» m̀À§ `m{dH« s_w i o nVn¡gm H _r h mV
o m o
Am{Uì`dhmamVrc ne¡ mMr g»§ `mH _r hmoVo. `mCcQ Ooh ìm
_Ü`dVu ~±H Iwë`m ~mOmamV H O©amo»m̀Mr IaoXr H aVo d
IaoXrMr aŠH _ ~±H m qH dm ~±H m §
Mo J«mhH m̀§Zm YZmXoemZo
XoVo, Voh
ìm ì̀mnmar~±H m §
H Src Rdo rV dmT h m D
o Z ì̀mnmar ~±H
m§À̀m nV{Z{_V© rÀ`m_ jVVo dmT hmoD Z nVn¡emV dmT hmoVo.
3 ) amoIamIrd {ZYr à_mUmVJ/wUmom Î amV ~Xc :
_Ü`dVu ~±H am oI amIrd {ZYrÀ`m à_mUmV dmT H aV o, Voh
ìm ì̀mnmar ~H±
m §
Z
m Amnë`m Rodrn¡H s A{YH ^mJ amoI amIrd {ZYrÀ`m ê nmV
Rodmdm cmJVmo. Ë`m_woi H O© Xo `mgmRr CncãY Agcoë`m
{ZYrV KQ hmoVo. nV{Z{_©VrÀ`m à_mUmV KQ hmoD Z nVg§H m oM
hmoVmo. `mCcQ amoI amIrd {ZYrÀ`m à_mUmV KQ Ho cr OmVo,
Voh
ìm ì̀mnmar ~±H m §
Z
m A{YH {ZYr H O © Xo `mgmRr CncãY
hmoVmo. Ë̀mVyZ nV{Z{_©VrV dmT hmoD Z nV{d Vma hmoVmo.
~) JwUmË_H qH dm {ZdSH nV{Z`§ÌU nÕVr :
nV{Z`§ÌUmÀ`m JwUmË_H nÕVrZo nVn¡emMm dmna d {Xem `mda {Z`§ÌU Rodco
OmV o. UJw mË_H qH dm {ZdSH nÕVtÀ`m AmYmao nVne¡ m Mm àdmh
AW©ì`d W V
o rc
m̀½o ` Ë̀m joÌmH So di{dcm OmVm o. `m nÕVrZo nVn¡emÀ`m EHy U g§»`oda
{Z`§ÌU Rodco OmV Zmhr. {d{eï CÚmoJ qH dm ì`dgm`mVrc
nVn¡emMm àdmh{Z`§{ÌV H aUo ho `mnÕVrMo à_wI C{Ôï Amho.
{ZdSH nV{Z`§ÌUmMr H mhr à_wI C{Ôïo nwTrcà_mUo AmhoV.
1) ) AZmdí`H Am{U AmW { ©H ÑïrZo H _r VmVSrÀ`m dmnamH SyZ A{YH
Amdí`H Am{U AmW { ©H ÑïrZo A{YH VmVSrÀ`m dmnamH So nVn¡gm
di{dUo.
2) ) g§nyU© AW©ì`d Woda n[aUm_ Z H aVm AW©ì`d WoVrc {d{eï o jÌmMo
{Z`§ÌU H aUo.
3) ) hám~X§ rZo {_iUmè`m {QH mD Cn^m½o ` d Vdy arc Cn^moŠË̀mH§ SyZ
H a `mVÙo mè̀m A{V[aŠV M I m©g Amm i KmcUo.
5.26
~H± m M§ r HOd© mQnmMr VÎd,o nV{Z{_V©r Am{U Vm~ io
X§ nÌH 4 ) XoemMm à{VHyc ì̀dhmaVmoc X w V H aUo hohr {ZdSH
nV{Z`§ÌUmMoC{Ôï Amho. Xeo mMr Z̀ {mV© dmT{d `mgmRr Z̀ {mV© CÚmoJmZ§ m
H _r XamZo nVnaw dRm H ê Z _Ü`dVu
~±H ho gmÜ` H ê eH Vo.
5) ) ImgJr ~±Ho Va{dÎmr` g§ Wm§Zr Z {_m©U Ho cocmnVn¡gm_Ü`dVu
~±Ho À`m
{Z`§ÌUmImcr AmUUo.
dJo doJù`m Xeo mVrc _Ü`dVu ~±H m §
H SyZ gdg© mYmaUnUo dmna `mV
Ùo mao {ZdSH nV{Z`§ÌUmMoàH ma nwTrcà_mUo AmhoV.
1) ) gr_m Amdí`H Vm (Margin Requirements) :
ì̀mnmar ~±H m VmaUmÀ̀m AmYmamda H O© XoVmV. _mÌ,
VmaUmÀ̀m _yë`mnomj H _r H O© {Xco OmVo. VmaU d H O ©
`mVrc \ aH åhUOoM gr_m {ZpíMV H a m̀Mo A{YH ma
_Ü`dVu ~±Ho g AgVmV. VmaU d H O© `mVrc \ aH H _r-Om
V H ê Z _Ü`dVu ~±H nV{Z`§ÌU H ê eH Vo.
2) ) J«mhH H O© {d{Z`_Z (Consumer Credit Regulation) :
Jm« hH H O © {d{Z`_ZmV {d{eï {QH mD Cn^m½o ` d V My r
hßË̀mZo a
IXo r H aVmZm
{Xcr OmUmar aŠH _ d hßË̀mMm H mcmdYr `mg§~§YrÀ`m {Z̀_m§Mm
g_mdoe hmoVmo. aŠH _ Xo m̀Mm H _mc H mcmdYr H _r H
aUo Am{U hßË`mMr aŠH _ dmT{dUo, `m_wo i Aem àH maÀ̀m H
Om©Mr _mJUr H _r hmoD Z J«mhH H Om©g Amm i ~gVmo.
3) ) AmXoemÛmam {Z`§ÌU (Control by Direction) :
_Ü`dVu ~±H AmXoemÛmamhr nV{ZÌ̀§ U H aVo. ì̀mnmar ~H± m§Zr {H
Vr n_« mUmV H moUH moUË̀m ojm Ì §Zm d H moUH moUË̀m H
maUmgmRr H O © Úmdo, VgoM H moUË̀m VmaUmda H O© Úmdo,
`mg§~§YrAmXoe XoD eH Vo.
4) ) H Om©Mo {Z`§{ÌV dmQn (Rationing of Credit) :
H Om ©Mo {Z`§{ÌV dmQn ho _Ü`dVu ~±Ho H SyZ dmna `mV
òUmao {ZdSH nV{Z`§ÌUmMo gmYZAgyZ, Ë̀mÛmao ì̀mnmar ~±H m§H
SyZ H O© H moUË̀m H maUmgmRr {Xco OmVo, `mda {Z`§ÌU
Rodco OmVo. `m gmYZmÛmao _Ü`dVu
~±Ho H SyZ {dÎmr` gmYZgm_J«r Amdí`H Ë̀m joÌmH So
di{dcr OmVo.
5.27
~H± ì`dgm` Am{U {dmÎ naw dRm ~ (H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
5 ) Z¡{VH _ZYaUr Am{U à{gÕr (Moral
Suasion and Publicity): ì̀mnmar ~°§H m§Zr gÅo~mOrÀ`m qH dm
AZmdí`H dê nmÀ̀m H m̀m©gmRr H O©
XoD Z`o, m̀g§~Y§ r _Ü`dVu ~±H Ë̀m§Zm {dZ§Vr H ê eH Vo. Z¡{VH
_ZYaUr ho nV{Z`§ÌUmMo _mZgemór` gmYZ Amho, VgoM
AmYw{ZH H mm i V _Ü`dVu
~±H nV ì`d WoV dmB©Q d hmZrH maH H m` Amho Am{U ~H± m§À̀m
ÑïrZo M m§ co Ymao U H m
J U
o Vo Amho, `mcm _ mR
o çm à_mUmV n« {
gÕr X Do Z ~H± ì`dgm` nÕVrda Z¡{VH X~md AmUy eH Vo.
6 ) àË`j H madmB© (Direct Action) :
_Ü`dVu ~±H Á`m ì̀mnmar~H± m M§ o nV{df`H Ymao U gdg©
mYmaU McZ{df`H YmoaUmcm AZwgaVZmhr Ë̀m§Zm nwZd©QdUyH
5.6gw{dYì`mnmar
m ZmH mê~±H eHm Vo
§Mm. Aem io~§X :
Vm
~±H(Balance
m §
Z
m A{YH HO © Xo `mg ZHma XoD eH Vo,VgoM Aem
Sheet of Commercial
~±HBank)
m§À̀m H Om©da X§SmË_H ì`mO Xa AmH mê eH Vo.
~±Ho À`m Vmoi~§Xmdê Z ~±Ho Mr AmW
{ ©H n[ap WVr cjmV V̀o o. ~±Ho
À`m {Za{Zamù`m ì̀dhmam§Mr gË`p WVr Amnë`mcm H iVo. H m`Úm_Üò
Vmoi~§XmMm Z_wZm {Xcocm AgVmo. `m Z_wÝ̀mVM ~±Ho cm Amncm
Vmoi~§X V`ma H amdm cmJVmo. ~±Ho À`m Vmoi~§Xm_Ǜo nwTrc ~m~M tm
g_mdoe hmoVmo :
A) ^m§S dc Am{U XoUr:
1) ) {dH co Jococo^mJ ^m§S dc :
H moUË̀mhr ~±H m AWdm ghH mar g§ W m ^mJm§Mr {dH« s H
ê Z ^m§Sdc C^maUrH aVmV. Aem àH mao ^mJ ^mS§ dc Jm oi
m H a `mgmRr nadmZJr ¿`mdr cmJVo.
~±Ho cm {d{eï aH _on`ªV ^mJ ^m§Sdc O_m H aVm òVo
Ë̀mcm “A{YH¥ V
^mJ ^m§Sdc” Ago åhUVmV.`mn¡Hs Á`m^mJm§Mr aŠH _ O_m
Pmcocr AgVo Ë̀mcm “{dH co Jococo ^mJ ^m§Sdc” Ago åhQco
OmVo. Ago ^m§Sdc
{dH co Jococo^mJ ^m§Sdc `mH c_mImcr Vmoi~§XmV XmI{dco
OmVo.
5.28
~H± m
M
§ r H Od© mQnmMr VÎd,o nV{Z{_V©r Am{U Vm~
io
X
§ nÌH
2) ) J§JmOir d BVa{ZYr :
~±H m § m H m̀ÚmZo H mhr {ZYr d J§JmOir C^mamì̀m cmJVmV.
Z
AmUr~mUrÀ`mH mm i V `m{ZYrMmCn`moJ hmoVmo. Ë`m_woi ~±H m
Ë̀m§À̀m Zâ`mVrc H mhr
^mJ ~mOycm RodVmV. Ë̀m§Zm “{dH mg {ZYr qH dm BVa {ZYr”
Ago åhQco OmVo. cm^m§e dmQ `mnydu Aer aŠH _ ~mOycm
Rodcr OmVo.
3) ) R odr :
~±Ho _Yrc {ZYr _moRçm à_mUmda RodtÀ`m_mǛ_mVyZ O_m
hmoVmo. Ë`m_woi Rodrhm Vmo i~§XmVrcAË`§V _hd
ÎmMm KQH
AgVmo.
R odM t o àH ma :
i) ) H m`_ R odr :
`mRdo r RamdrH H mcmdYrgmRr AgVmV. `mRodtMr _ X
w V Odo
Tr A{YH VodTm Ë̀m§Mm ì`mOXa A{YH AgVmo. `m _wXVr_Üò
~±Ho cm `mRodrdmnaVm `oVmV.
ii) ~MV Rodr :
H _r CËnÞ Agcoco cmoH _moRçm à_mUmda Rodr Rody eH V
ZmhrV. Ago cmoH ~MV Rodr_Ü`o n¡go Jw§V{dVmV. `m_Ü`o H mhr
_`m©XoǹªV cmoH n¡go H mT y eH VmV. `mRodrdarc ì`mOXa H
_r AgVmo.
iii) Mmcy Rodr :
`m àH mam_Ǜo RodrXma Ë̀m§À̀m RodrMr aŠH _ H Yrhr H
mT y eH VmV qH dm ^ê eH VmV. ì̀mnmar Am{U ì`mdgm{`H
m§À̀m ÑïrZo RodrMm hm àH ma AË`§V Cn`wŠV Amho. `m Rodr
n¡emgma»`m dmnaVm `oVmV. gd©gm_mÝ̀nUo `m Rodtda ~±H
ì`mO XoV ZmhrV.
4) ) H O© :
BVa ì̀dgm`m§à_mUoM~±H m g|Q´c ~±H qH dm BVa ~±H m§H
SyZ H O} KoVmV.
`mn¡Hs g|Q´c ~±Ho H SyZ KoVcoë`m H Om©cm A{YH _hÎd
AgVo.
5.29
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~ (H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
5 ) BVa XoUr :
àË`oH ~±Ho cm XoUr AgVmV. `m_Ü`o ŚmâQ qH dm MoH m̀§Mm
g_mdoe hmoVmo.
~) qOXJr Am{U _mc_Îmm :
1) ) hmVmVrc d ~±Ho Vrc amoIaŠH_ :
àË̀Ho ~H± o cm XZ ¡§
{ XZ ì̀dhmamgmRr H mhr aŠH _ {e„H Rdo
mdr cmJVo . VgMo
~±Ho À`mEHy U Rodtn¡Hs H mhr QŠHo aŠH _ g|Q´c ~±Ho V
O_m H amdr cmJVo.
2) ) ~±Ho Mr `oUr :
àË`oH~±H H Om©D aH _m XoV AgVo. ~±Ho Zo _mJUr H
aVmM `maH _m O_m hmoUmè̀m AgVmV. hr H O} 24 Vmg Vo
7 {Xdg _wXVrgmRr {Xcocr AgVmV.
3) ) Jw§VdUyH :
~±H m Ë̀m§À̀m A{V[aŠV aH _m {Za{Zamo i ^mJ, amoIo, gaH mar
à{V^yVr BË`mXr§_Üò Jw§V{dVmV. m̀Mm _w»` CÔoe A{YH m{YH Z\
m {_i{dUo hm AgVmo ; na§Vw ~H± m gaH mar am oI o, ^mJ
BË`mXr_Ü`o ng¡ o V J§
w {dUom̀½o ` g_OVmV H maU Aer amoo I
~mOmamV ghOmghOr dQy (H° e hmody) eH VmV.
4) ) H O© Am{U AmJm aH _m :
~H± m {Za{Zamù`màH maMr H O} XoVmV. `m_Ü`oVmaU,
{dZmVmaU, H° e H«o {SQ, A{YH © f gdcV, BË̀mXMt m g_mdoe
hmoVmo.
5) ) p Wa _mc_Îmm :
B_maV,\ {Z©Ma BË`mXrgma»`m_mc_Îmo_Ü`o~±Ho Zo Ho cocr
Jw§VdUyH Vmoi~XmÀ̀m§ _mc_m
Î m ~mOcmy
Xe©{dcr OmVo.
6) ) BVaqOXJr :
`m{edm` ~±H BVa aH _m CXm. hþS§ r qH dm dMZnÌ m̀À̀m§
aH
_mM§r h_r
KVo.o
`m_Ü`o Aem aH _m XUo r `m ~mOcmy XmIdmì̀m cmJVmV
VaB_maV,\ Z {©Ma dJ¡ao_Ü`o Jw§V{dcë̀moaH _m qOXJr ~mOcmy
XmI{dë`m OmVmV.
7) ) EoZdoo i À`m O~m~Xmè̀m :
`m_Ü`o H cŠeZo {~c, ~H± o Mr H O© Zgcocr XoUr,
Jw§VdUwH sMr aŠH _ O a nU©y {Xccro Zgco Va Caccro aŠH _,
Jmh« H mÀ̀m dVrZo {Xccro h_r BË`mXr EoZdoir CX²^dUmè̀m
~m~M t m g_mdeo hmVm oo
. Vm~i§Xo mÀ̀m gdmV© edQo r `mMr
_m{hVr AgVo. m̀M§ m ~±Ho À`m Vmoi~Xmd§ a n[aUm_ hmoV
ZgVmo.
5.30
~H± m
M
§ r HOd© mQnmMr VÎd,o nV{Z{_V©r Am{U Vm~
io
X
§ nÌH
Z_wZm :
gr (C) {Vgao n[a{eï
(H c_ 29 nhm)
\ m
_°© ‘E’
Vmoi~§XmMm Z_wZm
Vmo i~§X
-m
V -oi~
-§X
- -:-31 -------------- (df©)
^m§S_ -©- - - - - - -n[a{eï
-mM 31.3...amoOr
Am{U (~±qH J H§ n31.3...amoOr
dc ZrMo Zmd) Mmcy df© Mmcy
^Xm §S
òVm dc df©
J§JmOir d BVa 1
{ZYr Rodr 2
H O© 3
BVa XoUr 4
5
EHy U
qOXJr/_mc_Îmm
hmVmVrc d
~±Ho Vrc
6 amoI aŠH _
~±Ho Mr `oUr
7
Jw§VdUyH
8
H O© d AmJmdy aH
_m
9
EoZdoriÀ`m O~m~Xmè̀m
p
{~ëg Wa _ \mm°a
c_m
Î mH
10
coŠeZ
B
12Va _mc_m Îm 5.3
11 1
EHy U
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~
(H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
gamdmgmR r àíZ
20 eãXmV CÎmao
à. 1 . gwa{V
j VmåhUOo H
m`? à. 2 . bm^Vm åhUOo
H m`? à. 3 . am oI Vm
åhUOo H m`?
à. 4 . ì̀mnmar ~H± mMm
§
50 eãXmV CÎmao
à. 1 . "àmW{_HRodr' hr g§H
ënZm nîQ H am.
à. 2 . "ì`wËnÞRodr' `mg§H
ënZoMr_m{hVr gm§Jm.
à. 3 . am oI Vm Am{U
bm^Vm `mVÎdm§Vrb nana
{damoY nîQ H am.
à. 4 . ~hþJw{UV nV{Z{_©VrMr
à{H« `mhr g§H ënZm nîQ
H am.
à. 5 . ì̀mnmar ~±H m§À̀m
Vmoi~§XmVrb ^m§Sdbd XoUr
m̀M§ r _m{hVr gm§Jm.
àmñVm{dH :
(Introduction)
6.1
Mm dmna XoIrc McZj_ X VEodO åhUyZHo cm OmVmo. dM~HZ±{MÇì`dgm`
rV n¡go XA
om`m
{Ug§{~ΧY
dm nra
M
wo dd
RM
mZ~
(nï
H± Amì`dgm`mMr
{U{~ZeV©AgV
_cy o.VB
ÎdV
)oa H
w Rë`mhr
JmoQîM
r m Ë`mV C„oI ZgVmo. dMZ{MÇr à_mUoM {dnÌ hohr McZj_
nVgmYZ Amho. Ë`mV {d{eï ì`ŠVrcm {VÀ`m AmXoemZwgma n¡go Xo
m̀Mm AmXoe AgVmo.
{dnÌ ho XoIrc coIr dê nmVrc X VEodO AgVo. {dnÌ {c{h `mgmRr
{d{eï n«nm Ì Mm Z_wZm ZgVmo åhUOoM YZmXoe, dMZ{MÇr d {dnÌ ho
McZj_ X VEodO
AgyZhr na nam§nom j doJio AgVmV. Ë`m_woi `m McZj_ X VEodOm§Mr
_m{hVr OmUyZ KoUo `mo½` Raoc.
6.1 M c Z j _ XñVEdOo :
(Negotiable Instrument)
6.2
McZj_ XñVEdo
O
6.1.2 ì`m»`m :
McZj_ X VEodOm§À̀m ì`m»`m nwTrc à_mUo OmUyZ KoVm òB©c :
1) ) McZj_ XVEodOH m̀Xm 1881, (H c_-13) :
""Á`m nÌH mÛ mao dMZ{MÇr, hþ§Sr qH dm YZmXoemÛmao EH ì`ŠVr Vo
nÌH KodyZ
òUmè̀mg qH dm Vmo AmXoe X B
o© c Ë̀mcm {d{eï aŠH _ Xo
m̀Mm AmXoe X Vo o Ë̀m nÌH mg "McZj_ X VEodO' Ago
åhUVmV.'
2) ) Ý`m. Ho . gr. {d{cO² (K.C. Willis) :
""McZj_ X VEodO åhUOo Ago gmYZ H s, Á`m_Üò Z_yX Ho
cocr _mc_mÎm
{ZXm}f åhUyZ g§nm{XV Ho cr OmVo Am{U AmW { ©H ì̀dhmam§Mr
nyV©Vm hmoVo'.
6.1.3 d¡{eîQço :
6.8
McZj_ XñVEdo O
eH Vmo. dmQnmǹªV MbZj_ nÌH m Mm Ramd AnyU© d A drH¥ VM
amhVmo. àË`j dmQn ho Vmã`mVrb àË`j ~Xb Xe©dVo. aMZmË_H
dmQn ho àË`j d VyÀ̀m Vmã̀mV ~Xb KS{dV Zmhr. EImÚm {d{eï
hoVyZo Oa dmQn Om_rZXma EO§Q qH dm YmaH mH So Xo `mMr AQ
Agob Am{U _mbH mH So XoD Z`o Agm C„oI Agob, VaM
Ë̀mà_mUo Vo dmQn hmoVo. Oa ZOrH À`m ZmŠ`mVrb nm j §_Ü`o dmQn Ho
bo OmVo Or Ë̀m nm j Zo drH¥ VM
r m d nÌH mÀ̀m n¥ðm§H ZmMm A{YH
ma XmI{dbm Va Ë̀m njmbm qH dm Ë̀m nm j Zo A{YH ma {Xboë`m
ì`ŠVrbm Ë`m§À`mV\}dmQn Ho bo OmVo. ZOrH À`m H mimVrb YmaH
m{edm` BVa YmaH qH dm Ago nj `m§À̀m
_Ü`o geV© Ë̀m nÌH m Mo dmQn hmoVo qH dm {d{eï hoVygmRr ho dmQn
hmoD eH Vo.Ho d i _mb_m Î m h Vm§VaU, `m hoVyZo Vo hmoV Zmhr.
H ) MbZ_ j VoZwgma dmhH nÌH mMo dmQ n :
dMZ{MÇr, hþ§Sr qH dm YZmXoe dmhH mg dmQnmZ§Va a¸ _ {_iy eH Vo
åhUyZ n¥ðm§H Zm{edm` dmhH nÌH m Mo h Vm§VaU hmoD eH Vo. h
Vm§Va H aUmam Aem doir YmaH AgVmo. `m h Vm§V amMm n[aUm_ Agm
hmoVmo H s h Vm§Va H aUmè̀mZo Oa nÌH mda dmjar Ho br Zgob,
Va ZOrH À`m njmg qH dm AÝ` YmaH mg a¸ _ Xo` h mDo eH V
Zmhr d Vo nÌH AZmXarV h m
Vo o. Ë̀m_w
i o hV m V
§ a drH maUmam h
Vm§Va XoUmè̀mH SyZ H moUVrhr a¸ _ {_idy eH V Zmhr.
EH m {d{eï n[ap WVr{edm` dMZ{MÇr, hþ§S r qH dm YZmXoe Ver
KQZm KSë`m{edm` n[aUm_H maH Rê eH V Zmhr. åhUyZEImXr {d{eîQ
KQZm KSë`m{edm` n[aUm_H maH Rê Z`o, Aer AQ Agbobo nÌH
Ë`mKQZo{edm` MbZj_ ~Zdy eH V Zmhr. `Wm{dYr YmaH mg Aem
AQrMr ndy ©gyMZm Z {_iVm nÌH KoVbo Agob, Va hm AndmX bmJy
hmoV Zmhr.
S ) n¥ð m§H ZmZo MbZj_Vm Am{U AmkmnÌH mMo dmQ n :
dMZ{MÇr, hþ§Sr qH dm YZmXoe n¥ðm§H ZmZ§Va dmQn Pmë`mda YmaH
MbZj_ H ê eH Vmo. Ago nÌH Ho d i dmQnmZo h Vm§Va [V hmo
m̀Mm AmXoe Agy eH Vmo. Oo \ ŠV RadZy {Xbo OmVo _mÌ MbZj_
hmoV Zmhr. dmQnmZ§Va qH dm n¥î R mH§ ZmZV§ a XmoÝhr nÌHo n[aUm_H
maH RaVmV. _mÌ Vo nÌH Ad¡Y _mJm©Zo h Vm§Va [V Pmbo AgVm H
m_m Z`o.
6.9
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~(H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
B) n¡go{_iUo qH dm g_mYmZ hmoUo `mn`ªV nÌH mMr MbZj_Vm :
MbZj_Vm nÌH H aUmam, àmáH V m© _wXV g§në̀mZ§Va MbZj_ nÌH
MbZj_ RoD eH Vmo. n¡go {_m i ë`mZ§Va _mÌ, Vo nÌH MbZj_
amhV Zmhr. Oa _wXV
g§n `mnydu drH ma H aUmam qH dm Z {_m©Vm m̀§Zm Oa a¸ _ {Xbr
Jobr Agob, Va
_
Xw V g§n `mÀ`m VmanIo d y u Vmo Vo nÌH naV H ê eH Vm o. nÌH mMr
_Xw V g§n `mÀ`m doir qH dm ZOrH À`m H mm i V a¸ _ {Xbr JobrM
nm{hOo. Oa _wXV g§n `mnydu nÌH mMr a¸ _ {Xbr Jobr Agob, Va Vo
nÌH aÔ Z hmoVm nwT o MbZj_ amhVo. àmáH V m© qH dm Z {_mV© m
_Xw V gn§ m̀ndy u Vo nÌH naV H ê eH Vmo åhUZy M nÌH mMr
nwTrb MbZj_Vm Wmond { `mgmRr a¸ _ _wXV g§në`mdaM{Xbr Omdr.
\ ) MbZj_VoMo n[aUm_ :
MbZj_VoMo nÌH Ooh ìm h Vm§Va[V Ho bo OmVo Voh ìm Á̀mZo Vo KoVbo
Amho, Ë`mg A{YH ma àmá hmoVmo. nÌH H Yrhr \ gdUwH sÛmao {Xbo
OmVm H m_m Z`o, H maU
\ gdUyH hm JwÝhm AgyZ, Ë`mgH moUVmhr h¸ {_iV Zmhr.
Oa nyduÀ`mn¥R îm§H ZmV J¡adV©UyH qH dm \ gdUyH Ago Xmof
AmTibo, Aàm_m{UH , à{V{Z{YËd AmTiyZ Ambo Va A§{V_ YmaH
Á̀mZo nyduMo Xmof
_mhrV ZgVmZm nyU© {dídmgmZo Vo nÌH KoVbo Agob, Va Ë̀mbm
Ë̀m nÌH m~Ôb
`mo½` A{YH ma {_iVmV. h Vm§VaH Ë̀m©Zo MbZj_ nÌH mMo
h Vm§Va
`Wm{d{YYmaHmg `mo½` H mm i V {Xbo VaË̀mbm A{YH ma {_iVmV
ho m̀Mo EH d¡{eîQç Amho. åhUyZ MbZj_Vm h Vm§Va XoUmè̀mnom j
`Wm{d{YYmaH mg `mo½`
h¸ {_idyZ XoVo.
6.2 dMZ n Ì :
(Promissory Note)
6.10
McZj_ XñVEdo
O
6.2.1 AW© :
dMZnÌ ho EH cIo r dê nmVrc McZj_ X VEdo O Amho. dMZnÌmV
{ZpíMV aŠH _ Xo m̀Mo dMZ AgVo. dMZnÌ ho F UH moH SyZ {c{IV
dê nmV {Xcoco AgVo. Ë`m_Ü`oH moUVrhr AQ qH dm g§X{½YVm ZgVo. F
UH m o YZH mog {d{eï aŠH _ Xo m̀Mo cIo r dMZ XoVmo Am{U Ago
dMZnÌ McZj_ X VEdo O H m̀ ÚmZgw ma H m`Xoera X VEodO RaVo.
WmoSŠ̀mV, EH m ì`ŠVrZo Xwgè̀m ì`ŠVrg n¡go Xo m̀Mo coIr dê nmV
{Xcoco dMZ åhUOo dMZnÌ hmo.̀
6.2.2 ì`»`m :
dMZnÌ åhUOo Ago bIo r nÌH H s Á`m_Ü`o {d{eï ì`ŠVrg qH dm {VÀ`m AmXoemZwgma Xwgè̀m {d{eï ì`ŠVr qH dm YmaH mg {dZmAQ
ng¡ o Xo m̀Mo {Xbbo o dMZ AgV.o dMZnÌmÀ`mì̀m»`do ê Z dMZnÌmMr RiH
d{¡eïço nï hmoVmV.
1) ) {b{IV XVEodO :
dMZnÌ ho boIr dê nmMo AgVo. n¡go Xo `m~m~V VmS | r AmídmgZ
AWdm gmrjXmamg_doV {Xbobm eãX, KoVbobr enW AWdm AÝ` àH mao
{Xbobr h_r dMZnÌ åhUZy d {MmamV KV
o br OmV Zmhr. F UH m od
YZHm o `mX mK
o m Z
§ m na namd§ arb
{dídmg AWdm nV _mÝ` H ê Z V`ma Ho bbo o bIo r nÌH ho
dMZnÌ åhUZy H m̀Xeo ra X VEodO RaVo.
2) ) {d{eï Z_wZm ànÌ Zmhr :
dMZnÌ ho {d{eï Z_wÝ̀mV AWdm {d{eï H mJXmda d H m̀ÚmZo
RadyZ {Xboë`m Z_wÝ̀mV ZgVo H maU MbZj_ X VEodO H mÚ̀mV
Agm H moUVmhr Z_wZm Xo `mV
6.11
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~(H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
Ambobm Zmhr. YZH m o Am{UF UHm o `m§À̀mV {d{eï a¸ _ Xo m̀Mo
dMZ nï eãXmV Z_yX hmoUo A{^àoV AgV.o ~è`mM dom i gmdH ma,
ì̀mnmar BË`mXr dma§dma
{b{h m̀Mo H ï dmMmdoV åhUyZ dMZnÌ mnyZ KoVmV qH dm H mhr
domi hmVmZo
{b{hVmV.
3) ) {dZmAQ dMZ :
dMZnÌ ho {dZmeV© qH dm {dZmAQ ng¡ o Xo m̀Mo dMZ AgV.o
dMZnÌmV H m U
o Ë`mhr àH maMr Oa Va Mr ^mfm qH dm {d{eï
~m~tMr nyV©Vm hmo m̀Mo ~§YZ BË̀mXM t m C„oI Agob Va Vo dMZnÌ
RaV Zmhr. CXm.
A) am_ `mg AJa Ë`mÀ`m AmXoemZwgma 5000 ê . Xo m̀Mo _mÝ`H aVmo
qH dm 5000 ê . XoB©Z.
~) {ddmhHm̀ © Pmë̀mZ§Va EH _{hÝ`mZoí`m_ `mg 10,000 ê . XoB©Z.
H ) amhwb àmoph ìOZ `m§Zr nmR{dboë`md Vy nmohmoM{dë̀mZ§Va Ë`mMr
qH _V ê . 10,000 Xo m̀Mo dMZ XoVmo.
darb gd© ànÌo hr dMZnÌo RaUma ZmhrV H maU "A' {dYmZmV a¸ _
Xo m̀Mo _mÝ` H aVmo AWdm n¡go XoB©Z `m_Ü`o dMZmMm ^md ZgyZ
Ho d i AmídmgZ Amho, (~)
{dYmZmV {ddmhH m̀ © Pmë̀mZ§Va åhUOoM nyd©AQ KmbyZ AWdm
geV© dMZnÌ
H m̀ÚmZwgma A_mÝ` RaVo Va"H ' {dYmZmV Oa d Vy nmohmoMë̀m Va
n¡go Xo m̀Mo dMZ ho dMZnÌ åhUyZH m`XoeraX VEodO Rê eH V
ZmhrV.
4) ) A§H s d Ajar aH _oMr Zm§oX :
dMZnm
Ì Ûmao {d{eï a¸ _ Xo m̀Mo dMZ {Xbbo o AgVo Ë̀m_w i o
dMZnÌmVrb aH _ M o m A§H mV d AjamV C„oI H aUo Amdí`H
RaVo. A§H d Ajar ì`ŠV Ho bobr a¸ _ EH M a¸ _ A{^ì`ŠV H
aUmar Agbr nm{hOo. aH _~o m~V g§e`, g§X {½YVm BË`mXr AgVm H
m_m Z`o.
5) ) dmjar :
dMZnmÌ Mo gdmV© _hÎdmMo d{¡ eïç åhUZy dMZH Ë̀ mÀ© `m dma j rbm
_hÎd AgV.odMZH Ë̀ mZ© o dMZnÌmda dmjar H aUo ~Y§ ZH maH AgV.o
AÝ̀Wm dmjar {edm` boIr V`ma Ho bobm X VEodO hm MbZj_
X VEodO H m̀ÚmZwgma MbZj_ X VEodO RêeH V Zmhr.
6.12
McZj_ XñVEdo
O
6) ) AmXmË̀mMo Zmd :
dMZnÌmV {Z{X©ï Ho bobr a¸ _ Á`m ì`ŠVrbm Úmd`mMr Amho Ë̀mbm
AmXmVm Ago åhUVmV. dMZnÌmV AmXmË̀mMo Zmd {b{hUo Amdí`H
AgVo. dMZnÌmV dMZ XoUmam d Á`mbm dMZ Úmd̀mMo Vmo AmXmVm
m̀Mm C„oI _hÎdmMm AgVmo.
7) ) à{V\ bmMr ZmX | ZgVo :
dMZnÌmV a¸ _ Xo `mÀ`m H maUmMr ZmX | ZgVo åhUOoM YZH mobm
H moUË̀m H maUmgmRr a¸ _ Úmd`mMr Amho qH dm dMZnÌmMo
à{V\ b H m` ? `mÀ`m C„oImMr Amdí`H Vm ZgVo H maU MbZj_
X VEodO H m`ÚmVrbH b_ 118
(A) Zwgma Ho d i à{V\ bmgmRrM dMZnÌ Z {_m©U H a `mV òVo
Ago J¥hrV Amho
m̀MmM AW© F UHmobm dMZnÌmV {b{hboë`m aH _oMo _yë` `mnyduM
YZH m o
H SyZ
{_imbobo Amho Ago _mÝ` Ho bobo AgVo.
8) ) n¡emVrb Xm{`Ëd :
dMZnm Ì VZy {Xbbo o dMZ ho \ ŠVne¡ mVrba¸ _ Xo m̀Mo dMZ
AgV.o dMZnmÌ VZy n¡em{edm` d Vy AWdm BVa _mb_m Î m Xo m̀Mo dMZ
XoVm V̀o Zmhr. MbZj_ X VEodO H m̀ÚmZwgma Ho d i n¡emVrb
aH _o~m~V dMZ A{^àoVAgVo.
9) ) _wÐm§H mMr Amdí`H Vm :
dMZnÌ V`ma H aVmZm Ë`mdam̀½o ` Ë̀m {H _VrMo _wÐm§H bmdUo
Amdí`H AgVo. dMZnÌ {H Vr aH _ Mo o Amho d Ë̀mdoi r emgH s`
{Z̀_mZgw ma {H Vr _ëy m̀Mo {VH sQ AWdm _wÐm§H bmdUo Amdí`H
Amho Ë̀mZwgma _wÐm§H AgUo Amdí`H RaVo.
`mo½` VodTçm _wÐm§H mgh V`ma Ho bobo dMZnÌ H m`Xoera X
VEodO AgVmo.
10) àXmZmMm X {Zm§H :
dMZnÌmV aH _Ào `m àXmZmMm X {Zm§H {b{h `mMr Amdí`H Vm AgVoM
Ago Zmhr. dMZnÌmV _wXV {Xbobr Zgë`mg Vr _mJVmjUr Xo` AgVo.
VgoM dMZnÌmV
X{ZmH§ Z_Xy Ho bbo m Agbo Va Ë̀m X {ZmH§ mǹVª dMZXmË̀mMo
Xm{`Ëd d AmXmË̀mMo
h¸ à Wm{nV hmoV ZmhrV.
6.13
~H± ì`dgm` Am{U {dmÎ naw dRm ~
(H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
6.2.4 dMZnÌ njH ma (Parties to Promissory Note) :
ê n`o 10,000= 00
_r Ago dMZ XoVmo H s, lr. {Jarf JmoIbom̀§Zm qH dm Ë̀m§À̀m
AmXoemZwgma H moUmË̀mhr ì`ŠVrbm ê . 10,000 (XhA
mmhaO
².ma ênm
Eg². n`Q
o\
ŠV) XoB©Z. rb.
Wi- nwUo,
6.1
4X
{Zm§H - 1 Owb¡ 2009.
McZj_ XñVEdo
O dMZnÌmÀ`m darb Z_wÝ̀mZwgma lr. Ama². Eg². nmQrb ho {Jarf JmoIbo
m̀§Zm Ago dMZ {bhZÿ X V
o AmhVo H s 10,000 . hr a¸ _ Jm oI bo m̀Z§
m AWdm Ë̀mÀ§ `m AmXeo m Z
gw ma
AÝ` ì`ŠVrg X B
o© Z . dMZnÌm_Ü`o _X
w VrMr ZmX| H aVm V̀o o Am{U
Ë̀m {d{eï _wXVrǹVª dMZnÌmda dMZXmË̀mMo Xm{`Ëd qH dm AmXmË̀mMo
h¸ à Wm{nV hmoV ZmhrV. dMZnÌmV _wXV Z_yX Ho bobr Zgë`mg Vo
dMZnÌ _mJVmjUr Xo` AgVo.
6.3 {d{Z_` n Ì :
(Bill of Exchange)
amOrd goR
{VH sQ
6.19
~H± ì`dgm` Am{U {dm
Î naw dRm ~
(H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
6.4 YZmXeo :
(Cheque)
1)
boIr XVEodO :
dMZnÌ Am{U {d{Z_` nÌ `m X VEodOmà_mUo YZmXegwo
Õm bIo r X VEodO AgVmo
. {b{IV dê nmV ZmX|r Ho
ë`m{edm` YZmXeo MbZj_ RêeH V Zmhr.
6.20
McZj_ XñVEdo
O
2) ) ~±Ho bm AmXoe :
YZmXoe åhUOo n¡go Xo `m~m~V AmXo{eVrbm åhUOoM g§~§{YV ~±Ho
bm {Xbobm AmXoe AgVmo. YZmXoemMm H V m © ~±Ho bm n¡go Xo
`m~m~V AmXoe XoVmo.
3) ) _mJVmjUr Xo` :
MbZj_ H m̀ ÚmZgw ma YZmXeo hm _mJVmU j r Xo`AgVmo
. Ë̀m_w
i o
~H± o H So YZmXeo gmXa Ho ë̀m~amo~a n¡go Xo m̀Mo H V©ì`
~±Ho bm nma nmSmdo bmJVo.
4 ) {Z{üV a¸ _ :
YZmXoemda A§H Am{U AjamV {ZpíMV a¸ _ {b{hUo ~§YZH maH
AgVo. aH _o~m~V g§X {½YVm Agob CXm. ImSmImoS, A§H s-Ajar aH
_oV \ aH BË`mXr VaYZmXoemMm AZmXa H a m̀Mm A{YH ma ~±Ho
g àmá AgVmo.
5) ) {~ZeV© AmXoe :
YZmXoe hm n¡go Xo `m{df`rMm AmXoe AgVmo Ë`m_woi YZmXoemda
{dZ§Vr, H¥ n`m, ghH m̀© H amdo BË`mXr gmaIo eãX ZgVmV. AmXoe
hm {~ZeV©qH dm {dZmAQAgVmo.
6) ) AmXmË̀mMo Zmd :
YZmXoemMo n¡go {d{eï ì`ŠVrg {H§ dm dmhH mg Xo m̀Mm AmXoe
XoV AgVmZm YZmXoemda Á`mbm n¡go Úmd̀mMo AmhoV Ë̀mMo Zmd
{b{hUo Amdí`H AgVo.
7) ) {XZm§H :
YZmXoemda X {Zm§H mMr ZmX | Amdí`H AgVo H maU MbZj_ X
VEodO H m`Xoera Ra `mgmRr Vmo Ho ìhm H mTbr Am{U Ë`mMr
d¡YVm {H Vr? `mgmRr X{Zm§H Z_yX H amdm bmJVmo.
8) ) dmjar :
YZmXoemda AmXoeH mZo åhUOoM H Ë̀m©Zo dV…Mr dmjar H aUo
Amdí`H AgVo. AmXoeH mÀ̀m dma j rZo YZmXoe MbZj_ X VEodO
RaVmo.
9) ) aomI §H Z :
YZmXoemda aom I §H Z Ho ë`mg ~±H YZmXoemMr a¸ _ AmXmË̀mÀ̀m
~±H ImË`mV O_m H aVo. àË`j AmXmVm qH dm dmhH m̀§Zm amoH
S dê nmV a¸ _ àmá hmoV
6.21
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~(H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
Zmhr. Ë`m_woi AmW
{ ©H ì̀dhmamV gwa{V
j VmZ
{_m©U hmoVo. {~Ja
aom
I §{H V YZmXoe dmhH Xo` AgVmV.
10) à{V\ bmMr Anojm ZgVo :
YZmXeo {b{hVmZm VgMo Vmo AmXmË̀mg X Vo AgVmZm H m U
o Ë`mhr à{V\
bmMr Ano j mHo br OmV Zmhr åhUOoM YZmXoemÛmao Xo `mV òUmar
a¸ _ H emÀ`m ~Xë`mV
{Xbr OmV Amho `m~m~V åhUOoM à{V\ bmMr Anojm RodyZ {Xbr OmV
Zmhr.
6.4.4 YZmXoemVrc njH ma :
1 ) AmXoeH :
~±Ho V ImVoAgUmam d Ë̀m ImË`mdarb {d{eð a¸ _ H mT `mgmRr Omo
Ë̀m aH _oMm YZmXoe V`ma H ê Z h Vmj[aV H aVmo Ë̀mbm
"AmXoeH ' åhUVmV.
2) ) AmXo{eVr :
YZmXoe Á`m ~H± o Mm Amho Ë̀m ~±Ho g AmXo{eVråhUVmV.AmXoeH
AmXo{ eVrbm YZmXoemÛmao AmXo{eV H aVmo H s, YZmXoemda p WV
ì`ŠVrg C„o{IV a¸ _ AXm H aUo Amho AWdm ì`pŠVÀ`m ImË`mda
O_m H aUo Amho. AmXo{eVrZo AmXoe nmbZ Ho bo Va Ë̀mbm
AÐþV YZmXoe åhUVmV d Vm§{H Ì H maUmdê Z AmXoe nmbZ Zmhr
Pmbo VaË̀m YZmXoemg "AZmÐþV YZmXoe'åhUVmV.
3) ) AXmVm (n¡go KoUmam) :
Or ì`ŠVr YZmXoe ~±Ho V à VV
w H ê Z a¸ _ drH maVo Ë`mg "AXmVm'
åhUVmV H YrH Yr AmXoeH dV…M AXmVm AgVmo Aemdoir Vmo
YZmXoemda " dV…'Ago {b{hVmo(AWdm dV…MoM Zmd {b{hVmo).
6.4.5 YZmXoemMo àH ma :
6.22
McZj_ XñVEdo O YZmXoe Ago dê n àXmZ H aVmo.
dmhH YZmXoe åhUOo ""MbZj_ X VEodO H m̀ÚmZwgma Or ì`ŠVr
YZmXoe ~±Ho V KoD Z òVo Ë̀mbm n¡go àmá hmoVmV. a¸ _ X
V
o mZ
m
Vr ZoUmè̀m ì`ŠVr~Ôb ehm{Zem H a `mMr ~±Ho bm Amdí`H Vm
ZgVo.''
dmhH YZmXoe åhUOo AàË`jarË`m H mJXr MbZr Z mQ
oZ/moQm AgVmV.
H m U
o Vrhr ì`ŠVr Agm YZmXoe dV…H So H m`XoeranUo ~mJi V,o
VgMo ~H± o bm YZmXeo gmXa H ê Z Ë̀mMo n¡go KoD eH Vo. ~±H
n¡go {Xë`mMr nmoM (Acknowledgement) g~§ §{ YV ì`ŠVrH SyZ
YZmXeo mda dmjar H ê Z KV o AgV.o `m àH maÀ̀m YZmXeo mMr a¸ _
{_i{dVmZm ì`ŠVrbm dV…Mr Am oi I Úmdr bmJV Zmhr. VgMo Ë̀m
ì`ŠVrMo
~H± o V m I Vo Ag `mMr JaO ZgVo {edm` YZmXeo mdarb dmjar ì`{V[aŠV
Am W{H© ì̀dhmamMr H moUVrhr ZmX| g§~§{YV ì`ŠVrÀ`m Zmdmda hmoV
Zmhr.
aom
I §H ZZ Ho bobm Am{U YZmXoemdarb YmaH H m o OR BEARER ho
eãX Z m
I oSVm CnbãY H ê Z {XbobmYZmXoe dmhH YZmXoe AgVmo.
2 ) AmXoe YZmXoe (Order Cheque) :
YZmXoemdarb BEARER hm eãX m I oSbm AgVm qH dm BEARER hm
eãX mI oSyZ Ë`mOmJr ORDER Ago {b{hbo Agob Va Agm YZmXoe
AmXoe YZmXeo åhUZy g_Obm OmVm o. ~Ao aa hm eãXm
I So yZ AmS°
©
a hm eãX KmVë̀m_wi o YZmXemdao m
I Smm
I oS Pmbr Va YZmXeo
H mTUmè̀mZo dmjar H a m̀Mr Amdí`H Vm ZgVo.
AmXoe YZmXeo åhUOo YZmXemMo
r a¸ _ {d{eï ì`ŠVrbmM åhUOMo
Á̀
mÀ̀
m Zmdo YZmXeo H mTbm Ë̀mbmM Úmdr Agm ~H± o bm AmXeo
XU
o o hmo .̀
AmXeo YZmXemMo o n¡go g§~{YV§ ì`ŠVrÀ`m ~H± ImË`mV O_m Ho
ë`mg AmXemM
or V§VmV
o §V H m̀d© mhr h
mV
o o. `m{edm` AmS° ©a MoH
Mo n¡go ~H± o bm H m D§ Qada Úmd̀mMo AgVrb Va g§~{YV§
ì`ŠVrMr AmIio KoUo JaOMo o RaVo.
6.23
~H± ì`dgm` Am{U {dmÎ naw dRm ~
(H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
3) ) aoIm§{H V YZmXoe (Crossed Cheque) :
YZmXoemMm _hÎdmMm Am{U gdm©V gwa{jV àH ma åhUyZaom I §{H V
YZmXoembm
_hÎd AgVo. AmW { ©H d ì̀mnmar OJmV aom I §{H V YZmXoemMm dmna
_moRçm à_mUmV hmoV AgVmZm AmTV i mo. n¡emÀ`m Xo `mKo `mVrb
AWdm AmW { ©H ì`dhmamVrbd{œmgmhV© m dmTmdr Am{Ugaw {jV
ì`dhma nUy © H a `mgmRr YZmXeo aoI m §{ H V Ho bo OmVmV. aoI
m§{ H V YZmXeo åhUOo , "YZmXeo mÀ̀m XeZ© r
^mJmdarb Smì̀mH monè̀mV XmoZ g_m§Va aom f §Mr ZmX
| H aUo hmo`.''
YZmXoe Ooh ìm aom I §{H V Ho bm OmVmo Voh ìm Ë̀m YZmXoemMr a¸ _
Á`m ì`ŠVrÀ`m Zmdo YZmXoe H mTbobm Amho Ë̀mM ì`ŠVrbm
YZmXoemMr a¸ _ Xo` hmoVo. AÝ` H moUrhr åhUOoM YZmXoemMm dmhH
RaV Zmhr. aomI §{H V YZmXoemMr a¸ _ hr Á`mÀ`m Zmdo YZmXoe H
mTbobm Amho Ë`mÀ`m ~±H ImË`mVM O_m Ho br OmVo d Vem Zm|
Xr YZmXoe XoUmam d YZmXoe KoUmam `m§À̀m ImË`mV d nmg~wH da
Ho ë`m OmVmV.
4) ) AaoIm§{HV YZmXoe (Uncrossed Cheque) :
Oohìm AmXoeH YZmXoe aom I §{H V H aV Zmhr Voh ìm Ë̀m
YZmXoemcm "Iwcm YZmXoe' åhQco OmVo. Aem YZmXoemMr aŠH _
~±Ho À`m {ISH sda à VwV Ho ë̀mZ§Va {_iy eH Vo Ago YZmXoe ho
dmhH Xo` AWdm ì`ŠVr Xo` YZmXoe AgVmV.
5) ) nyd© {XZm§{H V YZmXoe (Anti Date Cheque) :
YZmXoe Á`m Vmao Ibm ~±Ho V à VwV Pmbm Ë̀m AmYrMr Vm[aI
YZmXoemda Agob, Va Ë̀mbm "nyd©{XZm§{H V YZmXoe'åhUVmV.YZmXoe
ho Omar Ho boë`m Vmao InmgyZ ghm _{hZo n`ªV MmbVmV åhUOo
EmI Xm YZmXoe 10.1.2013 bm Omar Pmbm Amho Agm YZmXoe
09.6.2013 n`ªV Ho ìhm§hrà VwV H aVm
òVmo.
6.24
McZj_ XñVEdo
O
6) ) Cm
Î a {XZm§{H V YZmXoe (Post Dated Cheque) :
YZmXoemda nwTrc VmarI QmHy Z Omar Ho cm Agoc Agm MoH Cm Îa
{XZm§{H V YZmXoe åhUyZ JUcm OmVmo. Agm YZmXoe Ë`mdarc X {Zm§H
mÀ̀m AmYr AÑV J«mø Yacm OmV Zmhr qH dm {Xcoë`m VmaIoÀ`m
AmYr Ë̀mcm n¡go àmßV hmoV ZmhrV. CXm. YZmXoemda X {Zm§H
12/1222013 Amho. Agm YZmXoe 11/ 12/2013 n`ªV H Yrhr
^yJVmZrV hmoV Zmhr (11/12/2013 n`ªV Aem YZmXoemda n¡go
àmßV hmoV ZmhrV) ~±H 12/12/2013 amoOr qH dm 11/
06/2013 n`ªV ^yJVmZ, H Yrhr H ê eH Vo.
7) ) _wXV ~møYZmXoe (State Cheque) :
YZmXoemda C„o{IV Vmao InmgyZ ghm _{hZo hmoD Z Joë`mda Oa
YZmXoe ~±Ho V à VwV Ho bm Jobm Va Ë̀mbm _wXV ~mø
YZmXoe åhUVmV. åhUOoM 10.1.2013 bm Omar YZmXoe
10.6.2013 nmgyZ nwT o _wXV ~mø AgVmo d Agm YZmXeo AZmÑV
AgVmo d Ë`mdaAmXeo H mbm gwÕm a¸ _ {_iV Zmhr.
8) ) ~hþ^mJr YZmXoe (Multi dated Cheque) :
Ooì hm YZmXoe \ mQco m AgVmo d EH mnom j A{YH VH
w Sçm§Zr
O_m Ho cm OmVmo Voh ìm Ë`mg ~hþ^mJr YZmXoe åhUVmV. ~±H
AmXoeH mH SyZ ImÌr H ê Z KoVë`m{edm` n¡go AXm H aV Zmhr
(åhUOoM AmXoeH mZo ImÌr {Xcr VaM Vmo AÑV YZmXoe JUcm
OmVmo).
9) ) E_.Am`.gr.Ama YZmXoe (M.I.C.R Cheque) :
~±Ho À`m{ZagZ J¥hmV YZmXoe dJuH aUmMo H m_ ËdarV ìhmdo åhUyZ
(_°½Zo{QH B H
§ Hm S
o QoH J{ZeZ) E_.Am`.gr.Ama. YZmXeo m M
m
dmna gwê H a `mV Amcm Amho. m̀Mm H mJX nmB© EH X_
doJir AgVo. YZmXoemÀ̀m ImcÀ`m ~mOyg nm§Tè̀m nQQ² rV g
mH§ o {VH
AmH So AgVmV Ë`mVrc n{hco ghm emIm XmIdVmV. YZmXoe H
mO i rnyd©H dmnamdo cmJVmV Ë̀m§Mr KSr KmcZy MmcV Zmhr, QmMUr
6.25
~H± ì`dgm` Am{U {dm
Î naw dRm ~ (H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
cmdm`Mr ZgVo, nm§Tè̀m nQ²QrV MwHy Z H mhr {c{hco Joco AWdm
ghr WmoSr Imcr nm§Tè̀m nQ²Qrda Amcr Va à{H« `m Ì̀§ Vmo YZmXeo
~mOcy m H mTVo. `m_wo i YZmXeo hr gaw {jV amhVmV d ~ZmdQ
YZmXeo Amoi Iy V̀o mV. Ë̀m_w
i o AnhmamMr eŠ`Vm ZgVo.
6.4.6 YZmXoemMo aom I §H Z (Crossing of Cheque) :
YZmXoemMo aomI §H Z Pmë`mda YZmXoemMr dgycr ~±Ho _m©
\ V hmoV
AgVo. Ë`m_woi YZmXoemÀ̀m aom
I §H ZmMr _m{hVr OmUyZ KoUo `mo½`
Raoc.
1) ) AW© :
YZmXoemÀ̀m aom I §H ZmMm AW© nwTrc _wÚm§À̀m AmYmao OmUyZ
KoVm òB©c :
A) YZmXeo mÀ̀m aoI m H
§ ZmMm AW© (Meaning of Cross
Cheque) : McZj_ X VEodO H m`ÚmVrc H c_ 123
AÝd`o, YZmXoemda XmoZ g_m§Va {Vaß`m aom
f H mT `mÀ`m Am{U
Ë`mV "A±S H§ nZr' qH dm BVa eãX
{c{h `mÀ`m à{H« `og "aom
I §H Z' åhUVmV. YZmXoe aom
I §{H V Ho
ë`m_woi Á`m ì`ŠVrcm M Ho Mo n¡go {Xco OmVmV, Ë̀m ì`ŠVrMo
Zmd ghO Am oi IVm
`oVo. Ë`m_woi Agm YZmXoe hadcm, Var Xwgè̀m ì`ŠVrg n¡go
{_i `mMr
eŠ`Vm ZgVo. W mS
o Š`mV, Ooì hm YZmXeo mÀ̀m XeZ© r ^mJmda
eŠ`Vmo COì̀m H monè̀mV XmoZ g_m§Va aom f H mTcoë`m
AgVmV, Vohìm Ë`mg YZmXoemMo aomI §H Z åhUVmV.
~) aoIm§{H V YZmXoe (Crossed Cheque) :
YZmXoemMm _hd ÎmMm Am{U gdm©V gwa{jV àH ma åhUyZ
aom
I §{H V YZmXoembm _hÎd AgVo. AmW { ©H d ì̀mnmar OJmV
aom
I §{H V YZmXoemMm dmna _moRçm à_mUmV hmoV AgVmZm
AmTV i mo. n¡emÀ`m Xo `mKo `mVrb AWdm AmW { ©H ì`dhmamVrb
d
{œmgmh©Vm dmTmdr Am{U gwa{jV ì`dhma nyU© H a `mgmRr
YZmXoe aom I §{H V Ho bo OmVmV. aom
I §{H V YZmXoe åhUOo,
6.26
McZj_ XñVEdo O "YZmXoemÀ`m Xe©Zr ^mJmdarb
Smì̀mH monè̀mV XmoZ g_m§Va aom
f §Mr ZmX
| H aUo hmo`.''
YZmXeo Ooì hm aoI m §{ H V Ho bm OmVmo Voì hm Ë̀m YZmXeo mMr a¸
_ Á`m ì`ŠVrÀ`m Zmdo YZmXoe H mTbobm Amho Ë̀mM ì`ŠVrbm
YZmXoemMr a¸ _ Xo` hmoVo. åhUOoM AÝ` H moUrhr YZmXoemMm
dmhH RaV Zmhr. aom I §{H V YZmXoemMr a¸ _ hr Á`mÀ`m Zmdo
YZmXoe H mTbobm Amho Ë`mÀ`m ~H± ImË`mVM O_m Ho br
OmVo d Vem ZmX | r YZmXoe XoUmam d YZmXoe KoUmam `m§À̀m
ImË`mV d nmg~wH da Ho ë`m OmVmV.
2) ) aoIm§{H V YZmXoemMr d¡{eîQ ço :
A) dmhH Vm ZgUo :
YZmXoe hm Zoh_rM dmhH YZmXoe AgVmo Am{U Vmo _mJVmU j r Xo`
AgVmo; na§Vw YZmXoemdarb Smì̀m H monè̀mV XmoZ g_m§Va {Vaß`m aom f
H mTë`mgAgm YZmXoe dmhH YZmXoe RaV Zmhr.
~) e¡br :
YZmXeo mdarb X mZ
o g_m§Va ao mf_§ Üò "A° S H§ nZr', "AH mD
§ Q ǹo
r AmoZbr'BË`mXr qH dm BVa eãX {b{h `mMr àWm Amho.
H ) YmaH mÀ̀m ~±H ImË`mVM O_m :
aoI m H§ Z Ho bbo m YZmXeo hm Á̀mÀ̀mZmdo YZmXeo H mTbbo m
Amho (Payee) Ë̀mÀ̀m
~H± ImË`mVMO_m Ho bm OmVmo d g~§ §{ YV ì`ŠVrbm Amnë`m
mI Ë̀mVZy YZmXeo m Mo amoH S n¡go àmá hmoVmV.
S ) ZmX |r :
aomI §{H V YZmXoemÀ̀m ZmX | r YZmXoe H mTUmè̀mÀ̀m ~±H ImË`mda d
nmg~wH mV hmoVmV Ë`m{edm` Á`mbm YZmXoe {XbmAmho Ë`mÀ`m ~±H
ImË`mV d nmg~wH da Ho ë`m OmVmV Ë`m_woi AmW { ©H ì̀dhmambm H
m`Xoeradê n àmá hmoVo.
6.27
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~ (H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
B) \ gdUyH Zmhr :
aom
I §{H V YZmXoemÀ̀m ì̀dhmamV H moUVrhr \ gdUyHhmoV Zmhr.
YZmXoe Jhmi Pmbm AWdm Mmoarg Jobm Var H moUVohr ZwH gmZ
hmoV Zmhr.
B©) Ah Vm§VaUr̀Vm àmár :
aom
I §{H V YZmXoe hm An[aH« må`qH dm Ah Vm§VaUr̀ hmoVmo
åhUOoM YZmXoemMr a¸ _AÝ` H m U
o mhr ì`ŠVrg nana XoVm `oV
Zmhr.
\ ) h Vm§VaU :
YZmXeo mdarb aoI m H§ Zmw
_i o ne¡ m Mo hV mV
§ aUX U
o mè̀mH SyZ
(Sender) K Uo mè̀mH So
(Receiver) {Z{üVnUo hmoV o.
3) ) aom
I §H ZmMo àH ma (Types of Crossing) :
YZmXoemdarb aom I §H ZmMo _w»V̀… nwTrb àH ma
nSVmV …A) gd©gmYmaU aom I §H Z (General
Crossing) :
MbZj_ X VEodO H m̀Xm 1881 À`m H b_ 23 _Ü`o
gd©gmYmaU aom I §H ZmMo nïrH aU H a `mV Ambobo Amho.
Ë̀mZwgma "YZmXoemÀ̀m Xe©Zr
^mJmda "A° S H§ nZr' qH dm 'Not Negotiable' `m eãXmgh
qH dm `m eãXm{edm` XmoZ g_m§Va aom f H mTë`mg Ë̀mbm
gd©gmYmaU aom I §H Z åhUyZg§~moYbo OmVo.'
YZmXeo mda darb àH maMo aom I §H Z ZmX| {dë`mg Á`m ~H± o da
YZmXeo H mT `mV Ambobm Amho Ë̀m àXm`r ~±Ho bm
AmXoeH gyMZm H arV AgVmo H s,
1) g§~{§ YV YZmXoemMo ng¡ o ~H± o À`m H m D§ Qada VËH mi
AWdm amoI dê nmV Xody Z`oV. 2) YZmXoemMr a¸ _ hr Z_yX Ho
boë`mì`ŠVr / g§ WoÀ̀m ~±H ImË`mda O_m H amdr. 3) YZmXoe
hm MbZj_ X VEodO Z amhVm _`m©{XV à_mUmV AMbZj_
Amho. CXm. g§~§{YV~±Ho V àmáH Ë̀ m©Mo ~±H ImVo Zgob VaAÝ`
~±Ho Vrb ~±H ImË`mV a¸ _ O_m Ho br OmB©b; na§Vw ~±H
ImË`mVM a¸ _ O_m hmoB©b.
6.28
McZj_ XñVEdo
O
~±qH J ì̀dhmamV YZmXoemdarb gd©gmYmaU aom
I §H Z nwTrbà_mUo
Ho bo OmV AgVmZm AmTiVo.
.
Co
ble
&
y
ble
t ia
(1) (2) (3) (4) (5)
an
.
o
mp
a
Co
eg
oti
Co
tN
eg
&
tN
No
&
No
darb {d{dY àH maMo eãX XmoZ g_m§Va {Vaß`m ao
m
f_§ Üò ZmX
|dyZ
ao
m
I H§ Z Ho bo OmV o. YZmXeo mda darb qH dm AÝ` eãXm§À̀m
ZmX| r H ê Z Ho bëo `m ao
m
IH§ ZmMm AW© hm Ho d i YZmXoe
hm Á`mÀ`m Zmdo H mTbobm Amho Ë̀m ì`ŠVr AWdm g§ WoÀ̀m
dV…À̀m ~±H ImË`mVMO_m Ho bm OmB©b. YZmXoemMo ~±Ho À`m
Hm D
§ Qada amoI n¡go àmá hmoUma ZmhrV.
~) {deof aom
I §H Z (Special Crossing) :
MbZj_ X VEodO H m̀Xm 1881 À`m H b_ 124 A Zwgma
{deof aom I §H Zm~m~V nwTrb AW© nï Ho bobm Amho. Ë̀mZwgma
""Oa YZmXoemÀ̀m Xe©Zr ^mJmda YZmXoe XmoZ g_m§Va aom f §_Ǜo
{d{eï ~±Ho Mo Zmd Z_yX H arV Agob qH dm Ë`m{edm`
Ë`m_Ü`o "Zm°Q {ZJmo{eE~b' (Not Negotiable) eãX Ë̀m ~±Ho À`m
ZmdmnT
w o Agob qH dm Zgbo Var Vmo YZmXoe {deof aom I§{ HV
YZmXoe g_Obm OmB©b. {deof aom I §H Z Agbobm YZmXoe hm Ë̀m
{d{eï
~±Ho VM dQ{dbm OmD eH Vmo.'
AmYw{ZH H mm i V eoAa ~mOma, H O©amo»
m̀§Mo ~mOma,
å`w°À`wAb \§ S BË`mXr §
JV
w dUwH sVyZ àmá hmoUmam bm^m§e,
ì`mO Am{U AÝ` naVmdo BË`mXr ì`dhma
_moRçm à_mUmV dmT{dë`m_wo i Am{U`mAmW
{ ©H ì̀dhmam§À`m
A{YH gwa{V j VoMr Amdí`H Vm bjmV KoD Z AZoH H§ nÝ`m
Jw§VdUwH Xmam§Zm \ m
_°©
6.29
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~
(H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
^ê Z KoV AgVmZm Ë̀m§Mr ~±H , ~±H emIm d ImVo H« _m§H
XoUo Amdí`H Ra{dVmV.{defo aoI mH
§ ZmÀ̀m gmhmæ̀mZo {d{eï ~H±
o V, ~H± emV Io M YZmXeo m Mo àXmZ hmoV AgVmZm AmTiyZ
`oVo.
h
nc
k
ra
ab a n
{deof aom
I §H Z nwTrb {d{dY àH mao Ho bo OmV AgVmZm
.
k
L td
B
an
oti p.B
d.
le
ia
p. B
nk
dR
e g -o
(1) (2) (3) (4) (5)
Ind
AmTiVo …
Ba
t N Co
-O
au
of
Co
ra
kP
No wat
nk
na
nta
Ba
an
Ca
ra
Ja
bB
Sa
nj a
Pu
H ) {Z~ªYmË_Haom I §H Z (Restrictive Crossing) :
aomI §{H V YZmXoemMm ~±qH J ì̀dhmamVyZ CX`mg Ambobm Am{U
_moRçm à_mUmV dmnamV AgUmam àH ma åhUyZ {Z~ªYmË_H
aom
I §H Zmbm _hÎd AmTiVo. ~±qH J joÌmV A{YH m{YH gwa{V j Vm
{_id `mÀ`m CÔoemZo Am{U Á`mÀ`m Zmdo YZmXoe H mT `mV
Ambobm Amho Ë̀mbmM YZmXoemMo àXmZ h ìmdo åhUZy
YZmXoemda X m
Zo g_mV§ a aof m H mTyZ Ë`m_Ü`o 'Account
Payee Only' qH dm 'Payees A/c Only' BË`mXr dê nmÀ̀m
ZmX| r Ho ë`mg YZmXeo
{Z~Yª mË_H hmoVmo. {Z~Yª mË_H YZmXoemMo n¡go Á`mÀ`m Zmdo
YZmXeo H mTbbo mAmho Ë̀m ì`ŠVr AWdm g§ WoÀ̀m ~±H
ImË`mVMO_m hmoVmo.
{Z~ªYmË_H YZmXoemÀ̀m àXmZm~m~V ~±Ho H SyZ {ZîH mO i rnUm
Pmbm AWdm Aem YZmXoemMo àXmZ g§~§{YV ì`ŠVrÀ`m ~±H
sh
ly
ly
On
On
ho
ee
.O
y
(1) ( 4) ( 5)
ee
a
B.
Pa
et
/c
ay
hw
c.
tP
A/
un
.S
es
co
un
ia
tS
ye
nd
Ac
co
un
Pa
I
Ac
co
Ac
nk
Ba
6.31
~H± ì`dgm` Am{U {dmÎ naw dRm ~
(H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
6.5 dMZ{MÇr Am{U hþ§S r `mVrc \ aH :
(Difference Between Promissory Note and Bill of Exchange)
6.36
nð¥
mH§Z 7
1.
2.
n¥ð m§
HZ
H m`Xoera n¥ð m§H ZmgmRrÀ̀m
7
AQr
3. n¥ð m§H ZmMo àH ma
4. n¥ð m§H ZmMo n[aUm_
àmñVm{dH :
(Introduction)
7.1
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~(H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
H mÚ̀mV nð¥ m H§ ZmMo H mX̀erao _hËd {deX H a `mV Ambo
Amho. Ë`m_woi n¥ðmH§ Z H aVm§Zm AZoH JmoïtMr I~aXmar ¿`mdr bmJVo,
VgoM H mhr VdÎm§Mo nmbZ H amdo bmJVo. n¥ðm§H Z H em nÕVrZo Ho
bo OmVo `mdê Z n¥ðm§H ZmMo H m o
ao n¥ðm§H Z, g§nyU© nð¥ m
H
§ Z, geV©
nð¥ m
H§ Z, Ame {H§ nð¥ m
H
§ Z, {Z~YrVª nð¥ m
H
§ Z, h¸ n¥ðmH§ Z, Ë̀m
O{V
O~m~Xmar, _wŠV n¥ðmH§ Z Aem doJdoJù`m àH mam§V dJuH aU Ho bo
OmVo. n¥ðm§H Z à{H« ò_w
i o MbZj_ X VEodOm§da AZHo n[aUm_ XoIrb
KSyZ `oV AgVmV. Ë`m_oiw n¥ðm§H ZmMr _m{hVr OmUyZ KoUo `mo½` Raob.
7.1 nð¥ m§H Z :
(Endorsement)
MbZj_ XVEodO
H m`Xm, 1881 À`mH b_ 15 …
Zg
w ma ""X VEdo OmÀ̀m XeZ© r ^mJmda qH dm Ë̀mÀ`m _mJrb
~mOdy a qH dm OmoSbë̀mo H mJXmda X VEdOmÀ̀mo H
Ë̀
mZo© qH dm YmaH mZo Vmo X VEdOo "MbZ_j' qH dm "namH« må`' H a
`mgmRr dmjar H a `mÀ`m à{H« g̀o n¥ðmH§ Z åhUVmV.'
7.2
nð¥ m
H
§
Z
7.1.3 njH ma (Parties of Endorsement) :
n¥ðm§H ZmÀ̀m n«H
{ « `oV XmoZ njH ma gh^mJr AgVmV, Vo
nwTrbà_mUo :
1) ) n¥ð m§H H (Endorser) :
n¥R
îm§H Zmda ghr H aUmè̀m åhUOoM n¥ðm§H Z H aUmè̀m ì`º
sg n¥ðm§H H åhUVmV.
2) ) n¥ð m§H{ Vr (Endorsee) :
Á`mÀ`m ZmdmZo n¥ðm§H Z Ho bo OmVo Ë̀m ì`ŠVrg n¥ðm§H sVr
åhUVmV.
nð¥ m H
§ H Amnë̀mH Srb X VEdo OmMo X gw è`m ì`ŠVrÀ`m Zmdmda
hV md
§ a H aVmZm Ë̀m X VEodOmda qH dm Ë`mÀ`m nmRr_mJo
Vgm hoVy Z_yX H ê Z Amnbr ghr H aVmo. Ë̀mZo Á`m ì`º sÀ`m
Zmdmda X VEodO h Vm§Va [V H a `mgmRr ghr Ho br Amho, Ë̀m
ì`º sMm CëboI n¥ðm§H { Vr åhUyZHo bm OmVmo. Ë`m_wo
i ho XmoZM
njH ma n¥ðm§H Z à{H« `oV gh^mJr AgVmV.
7.1.4 n¥ð m§H ZmMr d¡{eîQço (Characteristics of
Endorsement) :
3) ) n¥ðm§H ZmMr OmJm :
X VEdo OmMr MbZj_Vm Z {_m©U H a `mÀ`mCÔoemZo X VEdo OmÀ̀m
nmRr_mJo qH dm gmo~V OmoSboë̀m H mJXmda n¥ðm§H Z Ho bo OmVo.
2) ) dmjar :
X VEodO MbZj_ Am{U H m`Xoerah Vm§VaUr̀ nÌH Ra{d `mgmRr
Ho d i n¥ðm§H H mMr dmjar nwaoer RaVo.
3) ) nÕV :
n¥ðm§H Z ho Ho d i ~m°bnoZ / emB©Mo noZ `m§À̀m gmhmæ̀mZoM H
aVm `oVo. noÝgrb AWdm a~ar {e¸ m `m§À̀m gmhmæ̀mZo Ho bobo
n¥ðm§H Z ~oH m`Xoera AgVo.
4) ) nyU© n¥ðm§H Z :
MbZj_ X VEdo Omda nyU© n¥ðm§H Z Amdí`H AgVo. Am§{ eH n¥ðm§H
Z / dmjar X VEodOmg MbZj_Vm àmá H ê Z XoV Zmhr.
7.3
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~(H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
5 ) gd© AmXmË̀m§H Sy Z n¥ð m§H Z :
MbZj_ X VEodOmMo AmXmVo EH mnom j Om V AgVrb Va gd©
AmXmË̀m§Zr n¥ðm§H Z Ho ë`m{edm` X VEodO MbZj_/ naH« må` Rê
eH V Zmhr.
nð¥ m
H§ ZmMr ì`m»`m Am{U Ë`mÀ`m d¡{eïçmdê Z MbZj_ nÌH mbm
h VmVaU§r̀ H a `mgmRr n¥ðm§H ZmMm H gm CǹmJo hm V
o m o Am{U
MbZnÌH mbm namH« må̀Vm AWdm MbZj_Vm àmá H ê Z XoVmo m̀Mo
nïrH aU {_iVo. MbZj_ X VEodOmbm H m`XeraarË`mo MbZj_
qH dm h VmVaUr̀§ ~Z{d `mgmRr nð¥ m
H
§ ZmZo Ho bboo n¥ðmH§ Z d
Ë`m~m~VMr MbZj_ X VEodO H m`ÚmVrb VaVyX A{Ve` _hÎdmMr
Rabbro Amho.
7.2 H m`Xerao nî¥ m
H
§ Zmgm rÀ`m AQr :
(Essentials of Valid Endorsement)
7.4
nð¥
m
H
§ Z
6) ) MbZj_ X VEodOmda AmXmË̀mMr Zmdo Á`m H« _mZo {b{hbr
AgVrb, Ë̀mM H« _mZo Ë`mdan¥ðm§H Z H amdo bmJVo.
7) ) MbZj_ X VEdo OmÀ̀m gmno dUHw sZV§ a nð¥ m H§ ZmMr à{H« `m
nU©y h mV
o Agë`mZo n¥ðmH§ H mZo dV: X VEodOmMr gmndo UHy
n¥ðm
H
{§ VrH So H a `mMr Amdí`H Vm AgVo.
8) ) MbZj_ X VEodOmMr gmondUyH geV© Agë`mg Vr eV© nyU©
Pmë`m{edm` gmondUwH sMr n«H
{ « `m nyU© hmoV Zmhr.
9) ) MbZj_ X VEdOmMoo AX{V EH mn m
j o Om V AgVrb Va
Ë̀m gd© AmX
mm
Ë̀
§Z
r n¥ðm§H Z H a `mMr Amdí`H Vm AgVo.
10)MbZj_ X VEodOmda n¥ðm§H Z H aVmZm n¥ðm§H H mZo Amnë`m
ZmdmAJmoXa VwV{dmMH eãXm§Mm dmna H ê Z`o. CXm. "n§{SV', "H°
ßQZ' B.
7.3 nð¥ m
H
§ ZmMo àH ma :
(Types of Endorsement)
7.5
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~ (H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
g_Om, 1000 ê n`o a¸ _ ZmX | {dbobm YZmXoe "A' ì`ŠVrg Xo `mV
Ambobm Amho. m̀Mm AW© YZmXoemMr a¸ _ . 1000/- "A' `m
ì`ŠVrg qH dm Ë`mÀ`m AmXeo m Z
gw ma àmá h m
Uo ma Amho. "A' hr
ì`ŠVr YZmXeo mÀ̀m nmR_ rmJo Ho d i dmjar H aVo Voh ìm ho H m o
a
n¥ðm§H Z hmoVo. `m n¥ðm§H Zm_woi "A' qH dm Ë`mÀ`m AmXoemZwgma
AgUmam 1000 n`o YZmXoe YmaH qH dm dmhH YZmXoe hmoVmo
Am{U Or ì`ŠVr Vmo YZmXeo K Do Z ~H± o À`m H m D
§ Qada B̀o ©
b
Vr ì`ŠVr 1000 ê n`o a¸ _ {_id `mg nmÌ RaVo.
W m S
o Š`mV, H m o
è `m nð¥ m H
§ Zmw _i o X VEdo O / nÌH naH« må`
qH dm MbZj_ H a `mg g§_Vr {_iVo Am{U Agm X VEodO dmhH
Xo` RaVmo.
2) ) g§nyU© qH dm {deof n¥ðm§H Z (Full or Special
Endorsement) :
MbZj_ X VEdo O H m`ÚmVrb H b_ 49 _Ü`o MbZj_ X VEdo
OmMo ng¡ o {d{eï ì`ŠVrbm qH dm Ë̀m ì`ŠVrÀ`m AmXoemZwgma
ÚmdoV, Agm eoam ZmX |dyZ Ë`mda n¥ðm§H Z Ho ë`mg Ë`mg nyU© n¥ðm§H
Z qH dm {deof n¥ðm§H Z åhUyZ g§~moYbo OmVo. n¥ðm§H H {d{eï
ì`ŠVrMo Zmd KmbyZ Ë̀mbm n¡go ÚmdVo Agm AmXoe qH dm Amkm
H ê Z dmjar H aVmo, Voh ìm Ë̀m X VEodOmbm nyU©Ëd àmá hmoVo.
g_Om, Ooh ìm YZmXoemMo n¡go í`m_ `mbm qH dm Ë`mÀ`m AmXoemZwgma
{_mi d`mMo AmhoV Am{U Ë̀m YZmXoemda í`m_ `mg qH dm Ë`mÀ`m
AmXoemZwgma n¡go ÚmdoV Aem eãXmMr ^a KmbyZ n¥R îm§H H ghr H
aVmo, Vohìm Ago n¥ðm§H Z nyU© qH dm
{deof n¥ðm§H Z hmoVo. WmoSŠ̀mV, H moè̀m MbZj_ X VEodOmMm
YmaH Ë̀m X VEodOmMo n¡go H moUmbm {_imdoV Ë̀mMo Zmd
ghrÀ`m darb ~mOyg {b{hVmoVoh ìm g§nyU© n¥ðm§H Z Ap VËdmV `oVo.
3) ) geV©n¥ðm§H Z (Conditional Endorsement) :
MbZj_ X VEodO H m`ÚmVrb 52 ì`m H b_m_Ü`o MbZj_ X
VEodOmMm n¥ðm§H ZH V m© {d{eï AQ KmbyZ dV…Mr MbZj_ X
VEodOm~m~VMr O~m~Xmar Zmhrer H ê eH Vm o. `mbmM geV© nð¥ m H
§
Z qH dm O~m~Xma Z YaVm Ho bobo nð¥ m H
§ Z (Endorsement
Sans Recourse) Ago åhQco OmV o.
7.6
nð¥ m
H§ Z ì̀mnmar ì̀dhmamVyZZ {_m©U hmoUmao g§boI qH dm
X VEdo O. CXm. dMZ{MÇr, hþ§Sr BË̀mXr§gmRr `m nÕVrMm _moRçm
à_mUmV dmna hmoV AgVmZm AmTV i mo. geV© n¥ðm§H Z nwTrb XmoZ àH
mao AmTiVo …
A) Xm{`Ëd_wŠVn¥ð m§H Z :
`m nÕVrV MbZj_ X VEodOmda n¥ðm§H Z H aVmZm n¥ðm§H H
AmnU`m X VEodOmg O~m~Xma Zmhr Am{U AmnU Xm{`Ëd_wŠV
AmhmoV Aer AQ KmbVAgVmo.
CXm. "aqdÐ JUmoaH a qH dm Ë̀m§À̀m AmXoemZwgma àXmZ H amdo _r
O~m~Xma Zmhr.'
ghr - nr.EZ². JmoS~mobo.
~) KQ ZodaAmYma [V n¥ð m§H Z :
`mnÕVrV {d{eï KQZm KSë`mg MbZj_ X VEodOmMo àXmZ H amdo
Ago
{bhÿZ n¥ðm§H H dV…Mr dmjar H aVmo. Ë`m_woi Vr {d{eï
Jmoï KSë`mgM n¥ðm§H H mda Xm{`ËdmMr O~m~Xmar `oVo.
CXm. "gmo~V OmSo bëo `mX VEdo Omda / ànÌmda / nmdVrda dmjar
Ho ë`mg gwhmg OmYd m̀§Zm a¸ _ àXmZ H amdr.'
ghr - gwhmg Xoenm§So.
4 ) Am§{eH n¥ðm§H Z (Partial Endorsement) :
MbZj_ X VEodO _yë`mÀ`m h Vm§VaUmMo à^mdr gmYZ AgVo. MbZj_
X VEodO H m`ÚmVrb H b_ 56 Zwgma Em I Xm n¥ðm§H H MbZj_
H m`ÚmVrb Z_yX Ho boë`m aH _oMo ^mJ nmSyZ {d{eï _wXVrV {d{eï
a¸ _ àXmZ H amdr qH dm aH _ Mo o Am§{ eH àXmZ H amdo Agm
hV
o y ì`ŠV H arV Agbo Va Vmo g§boI {d{YJ«mø RaV Zmhr.
WmoSŠ̀mV, MbZj_ X VEodO hm g§nyU© aH _oMo h Vm§VaU KSdyZ
AmUUmam AgVmo. Ë̀m aH _oMo Am§{eH àXmZ A_mÝ` RaVo. (H
m`ÚmVrbA§{eH
7.7
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~ (H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
n¥ðm§H Zm~m~VMr dV§ Ì VaVXy åhUZy Ẁo o hm àH ma {Xbbo m
Amho. Am§{ eH n¥ðm§H Z
{dYrJ«mø ZgVo).
5) ) _`m©{XV AWdm {Z~Yª mË_H n¥ðm§H Z (Restrictive
Endorsement ) :
_`m©{XV AWdm {Z~ªYmË_H eãXmÀ`m AWm©Zwgma MbZj_ X VEodO
"naH« m{_V' qH dm "MbZj_' H a `mÀ`m A{YH mamda _ m̀X© m
Kmb `mÀ`m hV o Zy o _m̀©{ XV nð¥ m H
§ Z H a `mV `oVo. `m nÕVrV
n¥ðm§H H X VEodOmÀ̀m MbZj_Voda _m̀©Xm KmbVmo.
ì̀mnmarì̀dhmamVyZZ {_mU© hm U
o mè̀m g§boImVrb OmoIr_ H _r H a
`mÀ`mCÔeo mZo
_`m©{XV n¥ðm§H Zmbm _hÎd àmá Pmbobo AmTiVo. CXm.
1) ) \ ŠV {XZH a _mir m̀§ZmM n¡go ÚmdoV.
2) ) _mẦmgmRr Aê U H Mao m̀§Zm n¡go ÚmdoV.
3) ) í`m_ nmQrbqH dm Ë̀m§À̀m AmXoemZwgma n¡go ÚmdoV.
darb gd© CXmhaUmV X VEodO "naH« m{_V' qH dm "MbZj_' H a
m̀Mm A{YH ma Zmhr.
6) h¸ Ë`m{OV n¥ðm§H ZqH dm AZwko`n¥ðm§H Z (Facultative
Endorsement) :
MbZj_ X VEodOmÀ̀m n¥ðm§H ZmMm hm àH ma MbZj_ X VEdo O
H m`Xm, 1881
_Ü`o g_m{dï Ho bobm Zgbm, Var AmW { ©H Am{U ì̀mnmarì̀dhmamV hr
nÕVr ê T Agë`mZo, Am{U `m nÕVrZwgma X VEodO g§boI naH«
m{_V/MbZj_ hmoV
Agë`m_wio n¥ðm§H ZmMm dV§Ì àH ma åhUyZh¸ Ë`m{OVn¥ðm§H
Zmbm _hÎd AmTiVo. h¸ Ë`m{OV n¥ðm§H Z åhUOo n¥ðm§H H mZo
Amnbo H mhr h¸ gmoS m̀Mm
{ZU©` KoD Z Ho bobo n¥ðm§H Z hmo.̀ m̀MmM AW© Ooh ìm n¥ðm§H ZH
V
m© Ë`mÀ`m ì`ŠV
eãXm§Zr Ë`mgMbZj_ X VEodO H m`ÚmImbr AgUmam A{YH ma
H _r H aVmo Voh ìm Aem n¥ðm§H Zmg AZwko`/h¸ Ë`m{OVn¥ðm§H Z
Ago åhUVmV.
CXm. n¥ðm§H ZH V m
© nïnUo Ago {b{hVmoH s,{Xbrn Jm§Yr qH
dm Ë̀m§À̀m AmXoemZwgma àXmZ H amdoV, AZmXaUmMr gyMZm {_i
m̀Mm h¸ gmoSbm Amho.'
nð¥
m
H
§ Z
`m CXmhaUmV MbZj_ X VEodOmMm AZmXa Pmë`mg n¥ðm§H H
mbm Ver gyMZm
{_imbr Zmhr, Var Vmo Ë̀m X VEdo Omg O~m~Xma amhVm
o.
7) ) O~m~Xmar _wŠV nð¥ m§H Z (San Recourse
Endorsement ) :
H mhr dom i n¥ðmH§ H n¡go Xo `mMr O~m~Xmar dV:H So KoVM
ZmhrV.
CXm : "A' cm qH dm Ë`mÀ`m AmXoemà_mUo n¡go ÚmdoV, "A' da
Adc§~yZ Z amhVm Aem doiog n¥ðm§H H nyU©nUo O~m~XmarVyZ
_wŠV hmoVmo. BVa ì`ŠVr
{Z`_mà_mUo ngo¡ Xo `mg ~m§Yrc AgVmV. g_Om "A' hm M Ho da
Imcrc n¥ðmH§ Z
H aVm o. "j' cm qH dm "A' À`m AmXemà_mUoo o, Ë`mÀ`m
O~m~Xmarda n¡go ÚmdoV, n¥ðm§H Zm_Üò AmXoeH "j' cm qH dm
nwTÀ̀m H w Rë`mhr n¥ðm§H
{ Vrg O~m~Xma amhUma ZmhrV, Vo "A' À`m
nyduÀ`m gd© njH m a
mZ
§ m O~m~Xma Yê eH VmV. Oa "A' hm n T
w
o McZj_ nÌH m M
m YmaH ~Zcm Va Ë̀m§À̀m nyduMo gd© nð¥ mH
§ H
Ë`mg n¡go Xo `mgmRr O~m~Xma amhVmV.
4. nð¥ m
H
§ ZmMo n[aUm_ :
(Effects of Endorsement)
n¥R
îm§H ZmMo n[aUm_ `m{df`rMr _m{hVrnwTrb _wÚm§À̀m AmYmao
OmUyZ KoVm
`oB©b.
1. AW© :
MbZj_ X VEodO H m`ÚmVrb H b_-50 AÝd`o "n¥ðm§H ZmMo
n[aUm_' `m
{df`r {Z`_ CXY¥V² Ho bobo AmhoV. MbZj_ X VEodOmMo n¥ðm§H Z H ê Z
Vo n¥ðm§H { Vr bm àXm{ZV Ho ë̀mZ§Va MbZj_VoMo gd©A{YH ma
n¥Rî m{H VrH So amhVmV, Ago
n¥R
îm§H Z nï eãXm§Üò; na§Vw `mh¸ mda ~§YZH maH AgVo qH dm,
n¥ðm§H{ Vrbm g§^dV: EH A{^H Vm© (à{V{ZYr) `m
ZmË`mZo n¥ðm§H Z H a `mMo qH dm Xgè`mHw
~H± ì`dgm` Am{U {dm
Î naw dRm ~
(H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
7.4.2 n¥ð m§H Zm_woi hmoUmè̀m Jmoï tMr ImÌr …
7.10
nð¥ m
H
§
Z
3) ) ~§YZHmaH n¥ð m§H ZmMo n[aUm_ …
~§YZH maH n¥ðm§H Z Agob Va Ë̀mMo n[aUm_ Imbrb à_mUo {XgyZ
`oVrb…
H ) n¥ðm§H Z Am{U àXmZrH aU ho XmoÝhr ~§YZH maH qH dm
gŠVrMoAgob.
I) n¥ðm§H
{ Vrbm n¥ðm§H Z H Ë̀
m©Mm à{V{ZYr _mZbo OmB©b Am{U
Vmo n¥ðm§H Z H aV OmB©b.
J) nð¥ m§{ H VrZo à{V{ZYr `mZmË̀mZo nð¥ m
H
§ Z à Wmn
{V Ho bo H
s, Vmo Vo X VmEdo O AÝ` C„o{IV ì`ŠVrbm Xo `mgmRr KoD
eH Vmo.
Oohìm X VEodO gm_mB©H g§`wŠV arVrZo ^yJVm{ZV H am̀Mo
AgVrb, Va Ë̀m gdmªZr Vo àW_ g§`wŠVnUo n¥ðm§H
{ V H aUo
Amdí`H Amho, AÝ`Wm H mÚ̀mÀ̀m ÑpQ î H moZmVyZ Ago X
VEodO ho ~oH m`Xoera_mZbo OmVrb. Oar X
g
w è`m ì`ŠVtH a[Vm
nð¥ m§
H Z Agbo , Varhr Vo g
Õw m _mÝ` hmUo ma Zmhr.
4) ) ~ZmdQ n¥ð m§H ZmMo n[aUm_ …
n¥ðm§H
{ V MbZj_ X VEodO, Oa _ybV: Á`mì`ŠVrbm aŠH _ Xo` Amho
Ë̀mZo nð¥ m§{ H V Ho bo Agbo AWdm Ë`mÀ`m AmXoemà_mUo Agob
qH dm Ë`mÀ`m H a [Vm n¥ðm§H
{ V Ho bo Agob VaM nwTo n¥ðm§H Z
qH dm àXm{ZH aU hmoV amhrb, AÝ`Wm Zmhr. nU Oa H m Ago
n¥ðm§H Z n¥ðm§H
{ VrMr ~ZmdQ ghr H ê Z ~Zdbo Jobo AgVrb, Va
Ë`mda H m U
o mMmhr h¸ amhUma Zmhr Oar Aem Ho ggo _Ü`o nð¥ m
§{
H Vr hm J«mhH ^mdZoZo nwT o Ambm Agob Varhr Ë̀mMm h¸ amhmV
Zmhr.
Aem Jmoït_Ü`| m
I oQçm X VEodOmda n¥ðm§H Z Ho bo Agob Va Vo
d
{ZmnmoM nmdVr n«Xm{ZV H aVm `oVo, H maU Vo dmhH X VEodO
AgVo. Aem doir Agm X VEodO YmaH hm Ë̀mMo H m`Xoera h¸
{_idy eH Vmo. Ho d i Ë̀mbm Vo àmá Pmboo EdTçm EH m H
maUmdê Z Vmo aH _ogmRr g§~§{YV H w Rë`mhr njmH So
_mJUr H ê eH Vmo Vohr Ë`mÀ`mda Ë̀m§Mo n¥ðm§H Z Zgbo Varhr
Ë̀mMm _mJUr
7.11
~H± ì`dgm` Am{U {dm
Î naw dRm ~
(H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
H a m̀Mm h¸ A~m{YV amhVmo. Aem àH mao Ago ~ZmdQ n¥ðm§H Z
AmnmoAmnM Xwb©{Vj hmoVo d Ë`mMr H moUr XIbhr KV o Zmhr. H
maU Vo gmYo dmhH n¥ðm§H Z AgVo (ImoQçm n¥ðm§H Zm§à_mUo ) Oar
Ë`mdarb ghr Iar Agob qH dm ~ZmdQ ghrMo Agob Varhr Ë`mMr H
m`XoeraAnmÌVmH Yrhr ~Xbbr OmD eH V Zmhr.
5) ) gd©gmYmaU n[aUm_ …
n¥ðm§H ZmMo gd©gmYmaU n[aUm_ nwTrbà_mUo AmTiVmV.
A) _yë` àmár :
n¥ðm§H Zmbm MbZj_ X VEodO H m`Xm, 1881 Zwgma {d{YJ«møVm
àmá Pmbobr Agë`m_wio H moUË̀mhr g§boImdarb n¥ðm§H ZH Ë̀
m©Mo
n¥ðm§H Z Ë̀m g§boImg _yë` àmá H ê Z XoVo.
~) MbZj_Vm àmár :
gb§ oI AWdm X VEodOmda n¥ðm§H Z Pmë̀mZV§ a H m̀Xeo ra
M mH
¡ QrV Ë̀m gb§ oI mg/ X VEdo Omg naH« må`Vm/MbZ_ j Vm àmá
h
m V
o o. X VEdo O_ëy m̀Mo ghO dhZ qH dm h Vm§VaU hmoVo.
H ) _mb_Îmm àmár :
gb§ oI /X VEodO Á`mÀ`m ZmdmZo H mTbbo m Amho Ë̀mMo Zmd
KmbZy nð¥ m §
H ZH Ë̀mZ© o X VEodOmda n¥ðm§H Z Ho ë`mg g§~§{YV
ì`ŠVr YmaH `mZmË̀mZo _mb_m
Î m AJa
_yë`mMr _mbHs àmá H aVo.
S ) _mJUr XòVm :
n¥ðm§H ZH V
m © n¥ðm§H ZmÀ̀m gmhmæ̀mZo AmXoe qH dm Amkm XoVmo.
n¥ðm§H ZH Ë̀m©Mr dmjar, g~§ §{ YV ~H± o bm àmá AmkMo o nmbZ
H a `mg ~Y§ ZH maH Ra{dUmar AgV.o n¥ðm§H Z Pmbobo YZmXoe,
{d{Z_` nÌ ho ~±Ho gmRr _mJVmjUr _mJUr Xo` AgVo.
7.12
nð¥ m
H
§
Z
B) MbZmMm XOm© :
n¥ðm§H Z hr g§H ënZm BVH s n[aUm_H maH AgVo H s, gd©gmYmaU
H mJX AWdm nÌH mbm MbZmMm XOm© XoUmar AgVo. {d{YJ«mø
MbZmà_mUo n¥ðm§H sV X VEodO ì̀dhmamV H m̀ © H ê eH Vo.
B©) _mbH s d h¸ :
ne¡ mMr _mbH s d h¸ Á̀mà_mUo X g
w è̀mH So ~QdSm Ho ë̀m_wi o
AWdm gmno {dë`m_wi o àmá hmoVmo Ë̀mMà_mUo MbZj_ X VEodOmMr
_mbH s Am{U h¸ {d{eï eãX ZmX| dZy nð¥ m H
§ Z Ho ë̀m_wi o
dmhH mbm qH dm Á`mÀ`mH So X VEdo O àmá h m
Vo mo Ë̀mbm
àmá hmoVmo.
C ) n¥ð m§H Z h¸ mMo h Vm§VaU :
n¥ð m§H ZmMm gdm©V _hÎdmMmn[aUm_ åhUOo X VEodOmdarb n¥ð
m§H Z ho H m`Xoera[aË`m g§nÎmrÀ`m _mbH s h¸ mMo h Vm§VaU H
aUmao AgVo.
7.1
3
~H± ì`dgm` Am{U {dm
Î naw dRm ~
(H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
gamdmgmR r àíZ
20 eãXmV CÎmao
à. 1 . n¥ðm§H H åhUOo H
m`? à. 2 . n¥ðm§H
{ Vr åhUOo
H m`? à. 3 . n¥ðm§H ZmMm
AW© gm§Jm.
à. 4 . n¥ðm§H ZmMm n[aUm_
åhUOo H m`?
à. 5 . H m o
a
o n¥ðm§H Z
åhUOo H m`?
50 eãXmV CÎmao
à. 1 . g§nyU© qH dm {deof
n¥ðm§H Z hr g§H ënZm nï
H am.
à. 2 . geV©n¥ðm§H Z `mda
{Qn {bhm.
à. 3 . H m oa
o n¥ðm§H Z `m
n¥ðm§H Z àH mamMr _m{hVr
gm§Jm.
à. 4 . Am§{eH n¥ðm§H Z hr
g§H ënZm nï H am.
à. 5 . h¸ Ë`m{OVn¥ðm§H
ZmMm AmTmdm ¿`m.
150 eãXmV CÎmao
à. 7.1
1 . n¥ðm§H Z H m`Xoera
4
H a `mgmRr Amdí`H
AgUmè`mAQr nï H am.
à. 2 . n¥ðm§H Z åhUOo H
m`? n¥ðm§H ZmVrb njH mam§Mr
_m{hVr gm§Jm.
500 eãXmV CÎmao
à. 1 . n¥ðm§H ZmÀ̀m {d{dY
àH mam
§M
m g{d VanUo
AmTmdm ¿`m.
~±H ì`dgm`mV
V§kÌmZmMmdmna
87
1. ~±H ì`dgm`mV V§kÌmZmMr
JaO
2. ~±H ì`dgm`mV V§kÌmZmMo
_hÎd
8.3 B©-~±H s¨J
4. H moAa-~±H s¨J
5. BboŠQ́m°{ZH pŠbA[a¨J {g Q
r_
àmñVm{dH :
(Introduction)
8.2
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm
dmna
3) ) emIm {d Vma :
^maVr` ~±H m§À̀m BVa Xoem§_Üòhr AZoH emIm CKS`mVAmë`m.
Aem àH mao
^maVmMo A_o[aH m, ẁamon, X{jU Am{e`m`r Xoe, OnmZ, _Ü` -
nyd}Vrc Xoe BË`mXr AZoH Xoem§er ~mø{dÎmr` ì`dhma gwê Pmco.
4) ) ì̀dhmam§_Ü`o dmT :
~±H ì̀dhmam§_Üò dmT hmodyZ ho gd© ì`dhma H m`©_j nUohmVmi
`mgmRr ^maVr`
~±H m §Z
m Ë̀m§À̀m H m̀n© ÕVr/àUmcr g§JUrH¥ V Am{U AmYw{ZH H
amì̀m cmJë`m. Ë̀ mZ§ m B ©- _co , Z Q
o d{Hª J, gQ° oc m B
Q
© da
AmYma [V YZmXeo dQ{d `mMr àUmcr BË`mXr gw{dYm CncãY H ê Z
Úmì̀m cmJë`m. ẁamonmVrc ~±H m§à_mUoM ^maVm_Üò AmYw{ZH
V§kÌmZmMm dmna gwê Pmcm.
5) ) nY}V dmT :
~±H s¨J joÌmV AZoH naHs` ~±H m Amë̀mZo nY}V dmT Pmbr
Amho. ^maVmVrc 80% ~±H ì`dgm` Oa g§JUrH¥ V hmoD Z EH
_oH m§er OmoSco Joco Va naH s`
~±H m§À̀m VwcZoV ^maVr` ~±H m d V XamV ~±H godm CncãY
H ê Z XoD Z nY}V
{QH md Yê eH Vrc.
`mgd© ~m~rcjmV KoD Z ^maVm_Üò ~±H ì`dgm`mV AmYw{ZH V§Ì
dmnamMr JaO Z {_m©U Pmcr.
8.2 ~H± ì`dgm`mV VÌkmZmM§ o _hÎd :
(Importance of Technology in Banking)
8.3
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~
(H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
1) ) H m`©_ j VoV dmT :
AË`mYw{ZH _m{hVr d XoIaoI ì`d W m {Z{_©Vr VgMo H m`©j_ A§VJ©V
{Z`§ÌUoMr C^maUr, g§ Wm§VJ©V g_Ýd` d _m{hVr g§H cZ ì`d W m
`m_wo i H m`©_jVoV dmT hmodyZ J«mhH m §
Z
m VËna d H m`©j_ godm
nwa{dVm `oVmV.
2) ) _m{hVrMoOVZ :
AmYw{ZH V§kÌmZm_woi _m{hVrMo OVZ H aUo gmono hmoVo VgoM
_m{hVrda à{H« `m H aUohr gmono hmoVo, H mJXnm Ì §Mr Om V Amdí`H
Vm amhV Zmhr.
3) )M I m©V ~MV :
AmYw{ZH V§kÌmZmÀ`m dmnam_woi M I m©V ~MV, OmJoV ~MV, _moR_moRr
coOg© Rod `mMrAmdí`H Vm ZgVo.
4) ) AMyHVm :
YZmXoemMr _§Owa,r m I Vodøm§EodOr g§JUH dmna, nmg~wH mV g§JUH
m Ûma
m Zm|Xr, emm I §VJ©V d ~±H m-~±H m§_Yrc {hemo~ nyU© H aUo
`mgmaIr H m_o AMyH nUo, doJmZo Ho cr OmVrc.
5) ) J«mhH godm d g§nH© :
BQ§ aZQo À`m àgmam_woi J«mhH m §Z
m AmVm ~±Ho V Om `mMr JaOM
^mgUma Zmhr. KamV
~gZy qH dm àdmgmV AgVmZm XoI rc YZmXeo ^aU,o nmg~Hw ZmX| r
AÚ`mdV H aUo hr H m_o H aVm V̀o rc. Xay A V§ amda AgZy g
Õw
m MMm ©
, {dMma{d{Z_`, gMy Zm, AmXeo , gX§ e o d _m{hVrdhZ B.
Jmoï r EH _Ho m H§ So nmho m Mo H aVm V̀o rc. åhUOo H O © àH
aUmMr M Mmh
© r ~±H a d H O©Xma `m§À̀mV eHo Smo _¡cmMo A§Va
AgyZhr hmoD eHo c.
6) ) godoMrCnbãYVm :
B§QaZoQ_woi d g§JUH m_woi ~±H s¨J godm AmVm df©^a, Mmodrg Vmg
CncãY hmoD eHo c. ~±Ho V H m_H mOmÀ̀m doo i VM Om m̀Mo ~§YZ
Zmhrgo hmoB©c.
8.4
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm
dmna nmíMmÎ̀ XoemV ~±H m §
Mo J«mhH m§er,_Ü`dVu H Moarer, emIm§er d
BVa ~±H m§er hmoUmao gd© ì`dhma g§JUHmÛmaoM nma nmSco OmVmV.
^maVr` ~±H m §
Z
m Oa Am§VaamQî —r̀
nY}V Q{ Hy Z amhm̀Mo Agoc Va AmYw{ZH V§Ì drH ma `mIoarO n`m©`
Zmhr.
8.3 B©-~±H s¨J :
(E-Banking)
8.5
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~ (H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
Omom I A§VJ©V d _`m©{XV d nmV Rod `m BVnV hmoVo 1970 Am{U
1980 À`m XeH m§V Am°Z bmB©Z ~H± s̈JMm dmna ~±H ì̀dhmamV H a
`mg gw dmV Pmbr Ë`m_woi "gw{dYmnyU© ~±H ì`dhma' hm nadbrMm eãX
~Zbm `m_wo i ~±H J«mhH m §
Zm KanmoM godm XoD bmJbr 1940 À`m XeH
m§V g§JUH s` ì`d WmnZ g§~§{YVnÕVrMm
~±H ì`dgm`mV OmoaXma àdoe Pmbm. ~±H CÚmoOH m§Zr Ë̀mMo dmJV
Ho bo. Aem V§ÌkmZ àUmbr_yio J«mhH godm A{Ve` gwairV nma nSV
AgyZ, ~±H ì`dgm` Amnbo BVa Amdí`H ì`dhma {dZmm Ì gmMo H ê
bmJbm Amho. `m V§ÌkmZm_yo i
{~ZMwH Vm d J{V{ebVm EdTr Amho H s, OodTo J«mhH nydu ~±Ho À`m
nyU© doioV ì`dhma H ê eH V hmoVo VodTo J«mhH ~±H n{hë`m 15
{_ZrQm§V nyU© H aVo.
Vrd« ì`dgm{`H nY}_wo i ~±H mZm H mhrVar{dbjU eŠVr Agbobo gmYZ
JaOMoo hm Vo
Mo Ë`m_oiw Ë̀mZ§ r `mVM nÝhmw gwYmaUm H ê Z {H
_VrÀ`m _mZmZo A V
{è bm^Xm`r godm Xo m̀Mo V§Ì AmË_gmV Ho bo. H
_rVH _r {H _VrV d doioV Om VrVOm V gdmo ho B~ -H±© s¨J _
M
i ow
~H± ì`dgm`mbm gmÜ` h mDo eH bboo Amho.
^{dî`mV g§JUH m Mo kmZ AgUmaoM gd© J«mhH AgVrb Ë`m_woi
~±H gdmª{JU godm CnbãY H ê eHo b d J«mhH Ë̀mMm Om VrVOm V
dmna H aob. AmVm {dÎm ì`d W m Am{U AmW{ ©H nÕVr `m§V gwÕm
A_ybmJ« ~Xb hmoD bmJbm Amho. ZdZdr CËnmXZo, CnH aUo BVH s d
BVŠ`m àH ma dmnamV§ Ambr Amho H s, _mZdr OrdZmV AmW { ©H CËH«
m§Vr Pmbr Amho H s, Oa ~±H m Om VrVOm V BboŠQ́m°{ZH CnH
aUmMm dmna H aVZgVrb VaË̀m Ap VËdmVM amhUma Zmhr.
8.3.3 B©-~±H s¨JMr d¡{eîQ ço :
B©~
-±Ho Ûmao ì̀dhmamË_Hd {~Ja ì̀dhmamË_HAemXmoZ àH maÀ̀m godm
nwa{dë`m OmVmV. Ë̀m AmYmao B©-~±H s¨JMr d¡{eîQço nwTrbà_mUo gm§JVm
`oVrb.
1 ) ì̀dhmam§Mr CnbãYVm :
B~
-H±© s¨J_wo
i ~H± s¨J ì̀dhmamMr§ CnbãYVmKa~gë`m eŠ`
hmoVo. H maU AmnUB§QaZoQÀ̀m _mǛ_mVyZ Amnë`mImË`mdarb a¸ _
OmUyZ Kody eH Vmo. VgoM
8.6
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm
dmna
AmnU ImË`mda H m U
o Vo ì`dhma Ho bo `mMrhr _m{hVr àmá
hmody eH V
o. Ë̀mgmRr
~±Ho V OmdyZ dmQ ~K `mMr Amdí`H Vm ZgVo.
2) ) n¡emMo h Vm§VaU :
B©-~±H s¨JÀ`m _mǛ_mVyZ ne¡mMo qH dm aH _oMo h Vm§VaU doJmZo
KSdyZ AmUUo eŠ` hmoVo. AmnU Ka~gë`m Amnë`m ImË`mdarb n¡go
BVa ~±Ho V qH dm BVam§À̀m ImË`mV h Vm§VaV r H eH Vmo. ho B©-
~±qH JMo EH d¡{eîQç gm§JVm
`oB©b.
3) ) {~bm§Mm ^aUm :
B©-~±H s̈JÛmao AmnU Ka~gë`m {d{dY àH maÀ̀m ~ {bm§Mm ^aUm
AmnUmg doi
{_iob Voh ìm H eH Vmo. B©-~±H s¨JÀ`m _mǛ_mVyZ AmnUmg {~b
^a `mMr gw{dYm àmá hmoVo. B§QaZoQÀ̀m _mǛ_mVyZ {~bmMo n¡go
AmnUAmnë`m~±H ImË`mVyZO_m H eH Vmo.
4) ) ObX ì`dhma :
ì`dhmamVrb ObXnUm ho B©-~±H s̈JMo _hÎdnyU© d¡{eîQç Amho. H
maU gd©gm_mÝ̀ ~±H àUmbrV AmnUmg ne ¡mMo ì`dhma H aVmZm Iwn
doi am§JoV C^o ahmdo bmJVo. ~±Ho V àË`j Omdo bmJVo. _mÌ B©-~±H s¨J
gw{dYo_woi hr gd© H m`} AmnU H moRohr ~gyZ H eH Vmo Am{U
{Vhr ObXnUo.
5) ) J«mhH godm :
B©-~±H s¨JÀ`m _mǛ_mVyZ {d{dY àH maÀ̀m J«mhH gw{dYm CnbãY
hmoVmV. AmnUB©-_ob gw{dYoÀ`m _mǛ_mVyZ ~±H m§H So doJdoJù`m d
nmMr _m{hVr
_mJdy eH Vm o. ImË`mV ì`dhma Ho ë̀mMm Vnerb E. Qr. E_. g{dYmw ,
Ho« SrQ H mS©, So{~Q H mS©~ÔbMr _m{hVr Aem doJdoJù`m
AmYw{ZH ~±H mgw{dYm
AmnUmg B©-~±qH J_m© \ V àmá hmoVmV.
6) ) ~hþAm`m_r dê n :
B©- ~H± s¨J àUmbr hr ~hþAm`m_r d nmMr
Amho H maU Qobr ~H± s¨J, _m~mB©o
b
~±H s¨J, drâQ, ZoâQ, ZoQ ~±H s¨J, H«o SrQ H mS©, So{~Q
H mS©, E. Qr. E_.
8.7
~H± ì`dgm` Am{U {dmÎ naw dRm ~
(H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
`mgma»`m {d{dY _mǛ_mVZy AmnUmg B-~q± H J gw { dYm CnbãY
hmV
o o. åhUOMo AmYw{ZH H mm i V {d{dY d nmV B©-~±H s̈JMm {d
Vma KSyZ Ambm Amho.
8.3.4 B©-~±H s̈JMo \ mX̀o :
8.8
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm
dmna
3) ) H _r M I m©V godm …
~±H m J«mhH m §
Zm B©-~±qH J godm Xo `mgmRr H moUË̀mhr àH
maMo doJio ewëH AmH maV Zmhr. Ë`m_woi J«mhH m §
Z
m ~±Ho V Z
OmVm ghO d gwb^nUo Amnbo ì`dhma H _r M I m©V H aVm
`oVmV.
4) ) gw{dYm …
B©-~±qH J_wo i J«mhH m §
Zm doimodoir ~±Ho V Omdo bmJV Zmhr.
Ë`m_woi doi, l_ Am{U ng¡ m m̀M§ r ~MV h m
Vo o. ~H± o Mm
Jm« hH Amnë`m ~H± ImË`mdarb ì`dhma dV…À̀m gJ§ UH mda
nmhÿ eH Vm o. Ë̀mbm gJ§ UHmd ZM Amnë`m ImË`mVrb
{e„H MoH Mo ì`dhma VgoM BVa ì̀dhmam§g§~§YrMr _m{hVr
CnbãY hmoVo.
5) ) ne ¡m§Mo gwb^ h Vm§VaU …
~±H J«mhH B©_ -obÛmam ~±Ho bm gyMZm XoD Z EH m ~±H
emIoVrb ImË`mVyZ Xwgè̀m ~±H emIoVrb ImË`mV n¡go h Vm§VarV
H eH Vmo. Ë`mgmRr ~±Ho V Om `mMr JaO ZgVo. EH m
jUmV Ago n¡go h Vm§VaV r hmoD eH VmV. AemàH mao h Vm§VaU
ho {dZm_yë` Ho bo OmVo Am{UVo {dídgZr` AgVo.
6) ) {d{dY XoUr^mJ{dUo …
B©-~±qH J_wo i Jm« hH m §
Z
m hmoUmam gdm©V _hÎdmMo \ m̀Xo
åhUOo Ë̀m§À̀m {d{dY
~
{bmM§ r XoUr ^mJ{dUo hm hmo.̀ B ©
- ~q± H JMm CǹmJo H Z
~H±
J«mhH Amnbr
{d_mImVo, H O ©I mVo, drO ~rb, Qo{b\ moZ ~rb BË`mXrÀ`m aH
_m Ka~gë`m
~H± o bm B©_ -obÛmam gyMZm XoD Z ^ eH Vmo. {H Ë̀Ho ~±H ,
Amnë`m Jm« hH m Z
§ m A°Qmo_°Q
{ H no_Q
| {g Q_Ûmao Aem godm
nwa{dVmV Á`m_Ü`o J«mhH m §
Zm Ë̀m§Mr
{~bo ^a `mMr AmRdU H Z Xo `mMr JaO ZgVo. ~±H m
hr {~bo doioda
^aVmV.
~) ~±H m §Z
m hmoUmao \ mX̀o …
B©-~±qH JMo ~±H m §Z
m hmoUmao \ m̀Xo Imbrbà_mUo gm§JVm `oVrb …
8.9
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~
(H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
1) ) J«mhH m§À̀m g§»`oV dmT …
B©-~±qH J godo_woi ~±H m J«mhH m §
Z
m CËH¥ ï Am{U ObX godm
nwady eH VmV. B©-~±qH J gw{dYo_woi ~±H m Om VrVOm V bmoH
m§ǹªV nmohmoMë̀m Agë`mZo J«mhH m§À̀m g§»`oV _moRçm à_mUmda
dmT Pmbr Amho.
2) ) ì`d WmnZ M I m©V ~MV …
B©- ~±qH J_w i o ~±H m§À̀m ì`d WmnZ M ImV© _ mR
o çm
à_mUmda ~MV h mVo o H maU
~arMer H m_o g§JUHmÀ̀m ghmæ̀mZo nyU© Ho br OmVmV. _m{hVr
V§kÌmZmÀ̀m dmnam_woi AZoH H m_o H _r doioV AmnmoAmn Ho
br OmVmV. Ë`m_woi ~±Ho bm
_moRçm à_mUmda H _©Mmar dJm©Mr JaO ^mgV Zmhr.
Ë`m_woi ~±Ho À`m
ì`d WmnZ M I m©V AmnmoAmnM KQ hmoVo d nYm©Ë_H H
mbI§SmV ~±H m§Mr Z\ m_ jVm dmTVo.
3) ) AmH © f H Xa Am{U g§àoaHo …
B©-~±qH J_wio ~±H m §
Mm J«mhH dJ© dmTbm Amho. g§JUH mÛmao
~è`mMem godm nwa{dë`m_wo i ~±H m§_Ǜo _moRçm à_mUmda H
_©Mmar dJm©Mr JaO ^mgV Zmhr. H _©Mmar dJm©Mr g§»`m H _r
Agë`mZo ì`d WmnZ IM©hr H _r hmoVmo n[aUm_ d n ~±H m§À̀m
Zâ`mV dmT hmoVo. Ë`m_woi ~±H m Amnë`m J«mhH m §Z
m A{YH
ì`mOXa Am{U g§àoaHo nwady eH VmV Á`m_wo i J«mhH `m ~±H mH
So AmH {f©V hmoVmV.
4) ) nmaXe©H Vm
…
B©- ~q± H J_w i o ì̀dhmamVnmaXeH© Vm V̀o o. Ë̀m_w i o Jm« hH
m
§
e r CÎm_ g~§ Y § Z {_mU© hmoVmV. n[aUm_ d n J«mhH g§»`m
dmTVo d ~±Ho À`mCbmTmbr dmTVmV.
~±H m§Mr bm^àXVm dmTVo.
5) ) OmoIr_ g_ `m Xya hmoVmV
…
B
©- ~q± H J_w i o_ mR
o_ m
Ro çm aH _ mM§ o ì`dhma hmVmUio
gmno o ~ZVo. àË`j aH _ mM§ r XodmUKodmU hmoV Zgë`mZoaH _m
h Vm§VaUmVrb AZoH OmoI_r AmnmoAmnM
8.10
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm dmna H _r h m V
o mV d
~q± H J ì`dhma gaw {jV ~ZVmV.Ë̀m_w i o ~H± m M
§ r à{V_m C
M§
mdVo. bmoH m §
Mm ~±H m§darb {dídmg dmTVmo.
6 ) ~±H m §
M m {dH mg …
B©-~±qH JÛmao ~±H m J«mhH m§À̀m AË`§V Odi `oVmV.n[aUm_ d n ~±qH
J ì̀dgm`mMm {dH mg hmoV Amho. B©-~±qH J AàË`j[aË`m ~H±
m §
Zm J«mhH m§À̀m KamV nmohmoMd {Vo Am{U `m godo_woi ~±qH J
ì`dhma AMyH , gwa{jV d
{dídmgmg àmá hmoVmV Am{U~±H m§À̀m {dH mgmg hmV^ma bmdVmV.
8.3.5 B©-~±H s̈JMo VmoQo :
1 ) {d{eï
dJm©cm cm^ :
B©- ~H± sJ̈ gw { dYm dmna `mgmRr ej¡ {UH UJw dmÎ m Amdí`H AgV;o naV§
w ^maVmÀ̀m
{Zaa
jVÀo`mAmH SodmaM r m {dMma H aVm ^maVr` {ZajaVm _moRçm à_mUmda
Amho. Ë`m_woi B§QaZoQ ~±H s¨J gwd
{YoMm cm^ hm \ ŠV gw{eV{j m§ZmM
hmoVmZm {XgVmo.
2) ) gm`~a JwÝho :
AmYw{ ZH V§Ì ho gaw {jVVm dmT{d m̀~am~o a dJo dmZ gdo m X U
o
mao Agc,o Var Ë`mVrc "gm`~a JwÝho' gwÕm _moRçm à_mUmV dmTV
AmhoV. Ë`m_woi B©-~±H sJ̈~m~V Agwa{V j Vm Z
{_m©U Pmcocr AmTiVo.
ImË`mda AgUmè`m aH _m nana H mTyZ KoVë`mMr AZoH CXmhaUo
AmTiyZ `oVmV.
3) ) _hmJS r `§ÌUm :
B©-~±H s¨JgmRr _moRm IM© H amdm cmJVmo. CXm. ATM Mo `§Ì
IMr©H AgyZ
~hþVoH dom i Vo Am`mV H amdo cmJVo. VgoM gwa{V j Vm, XoI^mc
`mgmRrhr _moRm IM© H amdm cmJVmo.
4) ) ZoQdH© g_ `m :
B©-~±H s̈JMm _hd ÎmMm Xmof åhUOo ZoQdH© SmD Z AgUo. n[aUm_r
B©-~±H s̈JÛmao H a `mV òUmè̀m ~±Ho À`m ì̀dhmamV ASWio Z {_m©U
hmV
o mV d Ë`m_woi AZoH g_ m̀§Zm VmS | Úmdo cmJVo.
8.11
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~
(H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
5 ) {d{eï ì`ŠVtgmR r {Zén`moJr :
A§Y, An§J, d¥Õ, A{e{jV BË`mXr ì̀ŠVr§Zm B©-~±H s̈JMm cm^ KoVm
`oV Zmhr. åhUOMo g_mOmVrc_`m©{XV cmHo M `mm̀Oo Z Mo m cm^
KVo mV. Ë̀m_wi o {_iUmè`m
\ mÚ̀mV VgoM {dH mgmV Xar Z {_m©U hmoVo.
8.3.6 B©-~±H s¨J A§VJ©V nwa{dë`m OmUmè̀m godm :
8.12
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm
dmna
~) E.Q r.E_. gw{dYm :
i) ) EH CnHaU :
E.Qr.E_.ho ~±Ho À`mg§JUHm Mo Xwgao QmoH AgVo. ho EH àH maMo
_erZ AgVo. Jm« hH dV: n¡go ^aUo, H mTUo, {ebHo Mr MmH¡ er,
{ZYtMoh Vm§VaU, {hemo~mMr
{ddaU nÌo BË`mXr g§~§YmV ho `§Ì dmnê Z dV: _m{hVr KoD eH Vmo.
ii) E.Q r.E_.Mr aMZm :
`mCnHaUmbm EH pìh{SAmonSXm AgVmo, Ë̀mMà_mUo amoI aH
_ogmRr EH OmJm AgVo OoWyZ AmXoe {Xë̀mà_mUo ZmoQm ~mhoa
`oVmV.
iii) E.Q r.E_.H m S© :
J«mhH mbm EH E.Qr.E_. H m S© {Xbo OmVo. Ë̀mbm EH H moS
Z§~a AgVmo, Vmo n«Ë̀oH J«mhH mM m doJim AgyZ Vmo \ ŠV Ë̀mbmM
_mhrVAgVmo. Ë̀m Z§~a_woi J«mhH mMr AmoiI nQVo. ho H m S©
E.Qr.E_. _{eZ_Ü`o QmHy Z J«mhH m §
Z
m Ë̀m§Mm Am`S|{Q{\ Ho eZ
Z§~a QmB©n H amdm bmJVmo.
iv) {nZ Z§~a :
Xo `mVAmbobm {nZ Z§~a hm H m°åß̀wQaÛmao Xo `mV òVmo, ImVo
CKSë`mZ§Vahm Z§~a Xo `mV òVmo. ~±Ho Vrb H _©Mmè̀m§bmhr hm
Z§~a _mhrV ZgVmo.
H ) E.Q r.E_.\ mX̀o :
v) ) gd©H mi CnbãYVm :
M md
o rg Vmg, VrZeo nmgîR {Xdg ~H± ImË`mVrb ng¡ o H mTUo
H mS©YmaH mg eŠ` hmoVo.
ii) doJdmZd AMyH godm :
g§JUHs` àUmbrZo~±H ì`dhma hmoV Agë`m_wio doJdmZ d AMyH
godm àmá hmoVo.
8.13
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~
(H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
iii) a
moH S ~miJUo AZmdí`H :
gd©H mi n¡go H mT `mMr gmò Agë`m_wio dV…Odi amoH S a¸ _
~miJ `mMr Amdí`H Vm ZgVo.
iv) ImË`mg§~§Yr Ëd[aV _m{hVr :
~±H ImË`mdarb O_m-ZmdoÀ`m Zm§oXr _mhrVH ê Z KoUo H mS©YmaH
mg eŠ` hmoVo.
ATM À`mnSÚmda ~±H ImVo d Ë`mVrb ì`dhma {XgVmV.
v ) ì̀dhmam§Mr gwb^Vm :
~±H ImË`mV amoI a¸ _ Am{UMoH ^aUogwb^ hmoVo Ë`mgmRr ~±Ho V
{d{dY \ m _°©
^aUo, VmQH iV Amnë`mZ§~aMr dmQ nmhUo BË`mXrMrAmdí`H Vm
ZgVo.
vi) ) gwa{Vj Vm :
ßbp° QH Mo m QooHm S
© åhUOoM amoH S ng¡ m Aer n[ap WVr
Z
{_mU© Pmë̀mZo g§~§ { YV ì`ŠVr_Ü`o gwa{V
j VoMr OmUrd àJë^ hmoVo.
vii) H _©Mmè̀ m§Mo gmhmæ` AZmdí`H :
AmYw{ZH ~±H s¨J godoMm Am{dîH ma åhUyZATM \ m`XoeraAmho.
òWo ~±H H _©Mmè̀m§Mr d Ë`mÀ`m gmhmæm̀Mr Amdí`H Vm ZgVo.
viii) gd©Ì CnbãYVm :
g§~§{YV~±Ho À`mH moUË̀mhr ATM H| ÐmVyZ H mS©YmaH mg Amnë`m
ImË`mdarb n¡go {_iVmV. {d{eï ATM H| ÐmVM Om `mMr Amdí`H
Vm ZgVo.
ix) CMb Ko `mMr gw{dYm :
ASMUrÀ`m H mb§ ISmV Amnë`mImË`mVrb CnbãY aH _onom j OmXm
5000/
-ê . A{V[aŠV CMb H mTVm `oVo. Ë̀m OmXm aH _oda~±H {d{eï
XamZo ì`mO AmH maVo.
x) _Ü`dVu {R H mUr CnbãYVm :
ATM gw{dYm àË`oH ehar ^mJ, _w»` a Vo, aoëdo {d^mJ,Eg.Qr.
Q±S BË`mXr
_Ü`dVu {RH mUr Agë`m_wio J«mhH m §
Z
m n¡go H mTUo, ì`dhma H
aUo gmòrMo RaVo.
8.14
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm
dmna
S ) E.Q r.E_.Mo VmoQ o
i) ) {d{eï dJm©bm bm^ :
ATM gw{dYm dmna `mgmRr {H _mZ e¡j{UH JwUdm Î oMr Amdí`H Vm
AgVo.
^maVmVrb{Zaa j VoMo_moRo à_mU bjmV KoVm `mgwd {YoMm bm^ ehar
^mJmVrb Cƒ-{e{jVm§ZmM hmoV AgVmZm AmTV i mo.
ii) AÝ` ì`ŠVrg ì`dhma H aUo AeŠ` :
ATM H m S
Y© maH dV…M ng¡ o H mT y eH Vmo. AÝ` H m Uo mghr
ng¡ o H mTVm V̀o ZmhrV.AmOmanU qH dm AÝ` H maUm_woi H
mS©YmaH ATM n`ªV nmohMy eH V Zgob Va
_mÌ àíZ Z {_m©U hmoVmV.
iii) {d{eï _ m̀©XoMo ~§YZ :
ATM H| Ð mVyZ EH mdoir RadyZ {Xboë`m {d{eï _m̀©XoBVH sM a¸ _
H mTVm `oVo. åhUOoM ~±H ImË`mV n¡go AgyZgwÕm _m̀©XoMo C„§KZ
H aVm `oV Zmhr.
iv) gm`~a JwÝho :
AmYw{ZH V§Ì ho gaw {jVVm dmT{d `m~amo~a dJo dmZ gdo m XoUmao
Agbo VarË`mVrb Q Ìw r emYo Zy "gm`~a JÝw ho' g Õ
w m _ mR
o çm
à_mUmV dmTV AmhVo . `m_w i oHm S
Y
© maH mÀ̀m ImË`mdarb aŠH
_m na na H mTyZ KoVë`mMrAZoH CXmhaUo AmTiyZ `oVmV.
v ) _hmJS r `§Ìgm_J«r :
ATM H| Ð gwê H a `mgmRr ~ H± m § m_
Z m
Ro m IM© H amdm
bmJVo , H maU ATM Mo `§Ì I{M©H AgyZ ~hVþ oH dom i Vo Am`mV
H amdo bmJVo, Ë̀mM~amo~a Mmodrg Vmg H| Ð gwê RodUo, Ë`mMr
gwa{Vj Vmd `§ÌmMr XoI^mb BË̀mXr§gmRr _moRm IM© òVmo.
vi ) {d{eï ì`ŠVtgmR r {Zén`moJr :
A§Y, An§J, d¥Õ, A{e{jV BË`mXr ì`ŠVr VgoM gd© g§ W m
BË̀mXZ tm ATM
gwd{YoMm bm^ KoVm `oV Zmhr.
AmYw{ZH H mbI§SmVATM gw{dYoZo `wdH, ZmoH aXma, Cƒ-
_Ü`_dJ©, ì`mdgm{`H BË̀mX§
rMo b j _moRçm à_mUmV AmH {f©V Ho
bobo AmTiyZ `oVo.
8.15
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~(H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
2) ) H«o {SQH mS © :
AmYw{ZH H mm i V ~±H ì`dgm`mVrc AZoH ZdrZ àdmhm§nH ¡ sH o«o
{SQ H m S© hm EH àdmh Amho. Ho«o {SQ H mS©Ûmao J«mhH m §Z
m
~mOmanoRoV IaoXr Ho coë`m d Vy dm gdm§Mo r a¸ _ XoVm V̀o .o Ë`m_oiw
J«mhH m §
Zm amoI a¸ _ Odi ~miJ `mMrAmdí̀H Vm
^mgV Zmhr. åhUOMo ~H± m Amnë`m JmhH« m Z
m§ {d{eï ßcmp°
QH H m S© X Vo mV Am U
{ Ë̀mÛmao J«mhH m§Zr IaoXr Ho coë`m d Vy
godm§Mr a¸ _ Xo `mMr O~m~Xmar ~±H m drH maVmV. `m nÕVrV JmhH«
d {dHo« Vm, IaXrMoo {RH mU BË`mXr~m~V JmhH« m Mm
§ H moUmerhr
n[aM` ZgVmo;na§Vw {dH«o Ë̀m§Mm H«o {SQH m S
© CncãY H Z XoUmè̀m
~±Ho da {dídmg AgVmo. Ë`m_woi J«mhH m§H SyZ H moUVrhr qH _V
Z AmH maVm d Vy CncãY H Z {Xë`m OmVmV d Ë̀m§Mr {~co g§§~§{YV
~±Ho cm nmRdcr OmVmV.
A) AW© :
H«o {SQ H m S
© nÕVr åhUOoM J«mhH Am{U H«o {SQ H m S
© XoUmar
~±H `m_Yrc nVì`d W m hmo.̀ ~H± m `m àH maÀ̀m ì̀dhmamV d
{Ho«
Ë̀mH SyZ {~cmÀ`m 2% XamZo H {_eZ {_i{dVo. `mMdoir Amnë`m
J«mhH m§H SyZ dm f ©gmRr EH XmM {d{eï Ho« {SQH m S
© \ s KoV
AgVo. Ho« {SQH m S
© YmaH mcm amoH S n¡emMrAmdí`H Vm
^mgë`mg g~Y {§§ V ~Ho± À`m H mUË̀mho r ~H± emVIZyo
{d{eï a¸ _ CMc Ko `mMr gm̀o H«o {SQ H m S
© YmaH mg AgVo d
Aem CMc aH _oda~±H {d{eï XamZo ì`mO AmH maVo.
~) ì`m»`m :
"~±Ho Zo Amnë`m J«mhH m §
Zm {d{eï aH _onª̀VMr IaoXr qH dm H
O©aH _oMr CMc H a `mgmRr CncãY H Z {Xcocm {d{eï gm§Ho
{VH H« _m§H Agcoco ßc°p QH H m S© åhUOo H "«o {SQ H m S©'
hmo`.''
H ) H«o S rQH mS ©Mr (nVnÌmMr) H m`©nÕVr :
ì̀mnmar ~H± m Amnë`m ì̀dgm`mMm H m̀ © {d Vma H a `mgmRr
Amnë`mJmh« H m Z
m§ H«o {SQ H mS
© CnbãY H ê Z X Vo mV. `mgmRr
J«mhH m Z
m§ ~Ho± H So {d{eï Z_wÝ̀mVb r AO© H amdm bmJVmo.
ì`ŠVtMo CËnÞ, ì`dgm`, nVnmÌVm BË̀mX~
rm~V§ g_mYmZ
8.16
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm
dmna
Pmë`mg {d{eï ewëH AmH mê Z ~H± m Jm« hH m §
Z
m {d{eï gmH§ o
{VH H« _m§H AgUmao ßb°p QH Mo H m S
© CnbãY H ê Z XoVmV. `m
nVnÌmÀ`m gmhmæ̀mZo J«mhH nwTrb àH maMo ì`dhma H ê eH Vmo …
1) ) Xoe-{dXoemVrb H moUË̀mhr {RH mUr Oo {dH« oVo ~±Ho Mo J«mhH
AmhoV Ë̀m XwH mZo/ hm°Qob/bm°O/ g§ W m BË`mXrVyZ RadyZ {Xboë`m
{d{eï _`m©XoǹªVÀ`m aH _oMr IaoXr H«o {SQ H mSm©À̀ m gmhmæ̀mZo
H ê eH VmV.
2) ) ~±Ho À`m Xeo -{dXoemVrb H moUË̀mhr ~±H emm I §_YyZ amoI a¸ _
CMb åhUyZ KoVm
`oVo.
3) ) ~±H H«o {SQ H m S
© YmaH mg gw_mao 45 {Xdgm§Mo Ho« {SQ
CnbãY H ê Z XoVmV d Ë̀mZ§Va J«mhH m§À̀m ~±H ImË`mVyZ IaoXr
/CMb a¸ _ dgyb H aVmV.
S ) H«o {SQ H mS©Mo JwU :
i) ) amoIn¡emg n`m©` :
H«o {SQ H m S© ho ~±H J«mhH m§À̀m ÑïrZo A{Ve` gmoB© H a
gmYZ Amho. àË`oH doir amoH S n¡go Odi ~miJ m̀Edo Or Ho d i
Ho« {SQ H m S
© ~miJë`mg gd© ì`dhma nUy ©H aVm `oVmV.
ii) gwb^IaoXr-{dH« s :
Xoe -{dXoemVrb H moUË̀mhr {RH mUr d Vyg /odm§Mr a IXo r H aUo
H«o {SQ H m S
© YmaH mbm eŠ` hmoVo. H moUË̀mhr amoI aH
_o{edm` d AmoiI/nV ZgVmZm ~±H H«o {SQ H mS©Ûmao gd©gm_mÝ̀
ì`ŠVrg "nV' àmá hmoVo.
iii) {dZmHmJXnÌ H Om©Mr CnbãYVm :
H mS©YmaH m §
Zm Ho ìhmhr d H moUVrhr H mJXnÌoBË`mXr§{edm` H
O© CnbãY hmoVo. VgoM H moUË̀mhr ATM H| ÐmVyZ Ho« {SQ H m S
©
YmaH amoI a¸ _ àmá H ê eH Vmo.
iv) àdmgmV gwb^Vm :
àdmg H mbI§SmV amoI a¸ _ Odi ~miJUo Omo_ IrMo AgVo. H«o {SQ
H mS©À̀m gmhmæ̀mZo amoI aH _o{edm` àdmg, ghb BË`mXr eŠ`
hmoVo.
8.17
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~
(H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
v ) AmZwf§{JH godm :
H«o {SQ H mSm©À̀ m gmhmæ̀mZo AZoH AmZw§ f{JH godmMm bm^ àmá
hmoVmo Ogo ~±H mH«o {SQ H m S© YmaH m §
Z
m {d_m gmò CnbãY H
ê ZX Vo mV Ë`m{edm` aoëdo, {d_mZm§Mr
{V{H Qo H mTUo BË`mXr gmor̀ àmá hmoVmV.
vi) )~±H s¨J godm §Mm {d Vma :
H«o {SQ H m S
© nÕVr_wo i ~±H s¨J godoMm {d Vma _moRçm à_mUmV
KSyZ òVmo.
vii) ~±H m §M
o CËnÞmMo gmYZ :
~±H mZm Xwhoar CËnÞ gmYZo àmá hmoVmV `m_Ü`oH«o {SQ H
mS©YmaH mH SyZ dm{© f H \ s VgoM {dH«o Ë̀mH SyZ H {_eZ `m_wo i
~±H m§Mr bm^Vm dmTVo.
viii) ~mOmanoR oÀ̀m ì`márV dmT :
~mOmanoRoMr ì`már dmTVo H maU H«o {SQ H mS©_w oi AZoH J«mhH
{_iyZ EHy U {dH« s dmTVo.
ix) gwa{V j Vm :
H«o {SQ H m S
© hm amoI MbZmbm Mm§Jbm n`m©` Rabobm Amho.
amoI a¸ _ ha{dUo/ Mmoar hmoUo BË`mXr ZwH gmZ hmoVo; na§Vw H«o
{SQ H m S
© hadbo /Mmoarg Jobo Var ~±Ho g gyMZm XoD Z ZwH gmZ
QmV i m `oVo. ZdrZ H«o {SQ H m S© àmá H aVm `oVo.
x) amoIaH _oMrCnbãYVm :
H«o {SQ H m S
© ATM H| ÐmgmRr dmna `mg nadmZJr Agë`mZo H«o
{SQ H m S
© YmaH m §
Zm Ho ìhmhr, H moRohr d H moUË̀mhr ATM H|
ÐmVyZ amoH S {_iy eH Vo.
B) H«o {S Q H mS©Mo Xmof :
i) ) IMuH godm :
H«o {SQ H mS©gmRr AmH ma `mV òUmao ewëH , KoVbbo r CMb d
Ë`mdarb A{V[aŠV ì`mOXa `m_wo i Ho« {SQ H m S© gw{dYm IMuH RaVo.
8.18
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm
dmna
ii) AZmdí`H M
I m©V dmT :
H«o {SQ H m S© ho J«mhH m §
Z
m AZmdí`H IaoXrbm MmbZm XoUmao
AgVo d Ë`m_woi AZmdí`H IM© dmTVmo.
iii) {d{eï ì`ŠVtgmR r {Zén`moJr :
H«o {SQ H m S
© YmaH mbm àË`oHì̀dhmamV dmjar H aUo Amdí`H
AgVo Ë`m_woi
{Zaja, A§Yì`ŠVr H«o {SQ H m S© gw{dYonmgyZ d§{MV amhVmV.
iv) Zw H gmZrMr eŠ`Vm :
H«o {SQ H m S© H mO i rnyd©H gm§^mm i do bmJVo. H«o {SQ H m S
©
hadë`mg AWdm Mmoar Pmë`mg nVnm Ì Mm J¡admna Wm§~{d `m~m~V
~±Ho bm {dZ§Vr H aVm `oVo; na§Vw Xaå`mZÀ`m H mm i V _moRçm ZwH
gmZrbm gm_moao Om `mMrdoi J«mhH mda `oVo.
v ) {d{eï {R H mUr IaoXrMo ~§YZ :
gy{MVg_m{dï AgUmar XwH mZoh/m°Qoëg BË`mXrgmRr Ho« {SQ H m S
©
MmbVmV Ë`m_woi
`m{d{eï {RHmUr IaoXr H a m̀Mo ~§YZJ«mhH mda `oVo.
vi ) J«m_rU ^mJmV {Zén`moJr godm :
ehar ^mJmV H«o {SQ H m S© gw{dYm bmoH {à` RaV Agbr Var
^maV o ISçm§Mm Xoe Amho d 70% bmoH g§»`m IoSçmV amhVo.
J«m_rU joÌmV Ho« {SQ H m S© {Zê n`moJr RaVo.
3 ) So{~Q H m S© :
d Vy dm godm IaoXr H aVmZm n¡go MwH Vo H a `mgmRr amoI n¡go
Xo `mEodOr Xwgam gmonm n`m©` åhUOo So{~Q H mS©Zo no_Q | H aUo.
So{~Q H m S
© Am{U H«o {SQ H m S
© `mVrc
\ aH åhUOo So{~Q H m S
© dmnaë`mda {Snm°{PQ AH m D§ Q_YyZ
n¡go dOm hmoVmV. Va H«o {SQ H mS©da n¡go H«o {SQ da dmnaVm `oVmV.
Ho« {SQ H mS©no mj So{~Q H m S
©Mm dmna A{YH dmTy cmJcm Amho
Ago ^maVr` [aPìh© ~±Ho H SyZ CncãY Pmcoë`m `m AmH Sodmard Z
nï hmoVo. gÜ`m 19 H moQr So{~Q H mS©g AmhoV. Va H«o {SQ H
m S
©
8.19
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~ (H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
Ho d i 1 H moQr 90 cmI EdTr AmhoV. VgoM So{~Q H mS©Ûmao IM© H
a m̀Mo à_mU 2008 À`m AmW { ©H dmf ©V 17% hmoVo Vo 2010 _Ü`o
30% dmTco Amho. Ë`m_woi H mS©Ûmao IM© H a `mÀ`m à_mUmV OyZ
2010 _Ü`o So{~Q H mS©Ûmao M
I m©Mo à_mU 32% Pmco Amho.
A) AW© …
So{~Q H mSm©bm _amRrV "Zmdo nÌ' åhQbo OmVo; na§Vw ì̀dhmamV
"So{~Q H mS©' hm eãX àM{bV Amho. Á`m ì`ŠVrMo ~±Ho V ImVo
Amho Ë̀m ì`ŠVrMr nV Am{U ZmoH ar /ì`dgm` bjmV KoD Z ~±H m
Amnë`m RodXrmam§Zm So{~Q H mS
© CnbãY H ê Z XoVmV. `m H
mSm©À̀m gmhmæ̀mZo Amnë`m ~±H ImË`mdarb ì`dhma H aVm
`oVmV. Ë̀mM~amo~a So{~Q H m S
m©
Mm dmna H ê Z d Vy d godm§Mr
IaoXr H aVm `oVo. H mS©YmaH Ooh ìm IaoXr ì`dhma H aVmo Vohìm
Ë̀mbm H moUVohr H«o {SQ {_iV Zmhr Va a
IXo rÀ`m doi r ~H±
m
I Ë̀mVZy aIXo rMr qH _V dOm h m
Vo o d Vr a¸ _ d {Ho« Ë`mÀ`m
~±H ImË`mV O_m hmoVo. So{~Q H m S
© {_id `mgmRr H«o {SQ
Hm S
© d ATM
{_id `mgmRrMrMà{H« `mH amdr bmJVo.
~) ì`m»`m :
""So{~Q H m S© åhUOo ~±Ho Zo Amnë`m J«mhH m §
Zm Ë̀m§À̀m ~±H
ImË`mV AgUmè`m aH _oÀ`m dmnamgmRr CnbãY H ê Z {Xbbo r
gw{dYm hmo`.''
H ) So{~Q H m S
© Mo \ mX̀o :
i) ) ì`dhmamVrb gwb^Vm :
So{~Q H mS©YmaH ~±Ho À`mH moUË̀mhr emIoVyZAWdm ATM H|
ÐmVyZ Amnë`m ImË`mdarb n¡go Ho ìhmhr H mT
y eH Vmo VgoM ^ê
eH Vmo.
ii) amoH S ~miJUo Amdí`H ZgVo :
So{~Q H mS©YmaH mbm dV…Odi amoH S ~miJ `mMr Amdí`H Vm
ZgVo. So{~Q H m S
© åhUOoM dV…Mo ~±H ImVo dV… ~amo~a Aer
n[ap WVrAgVo.
8.20
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm
dmna
iii) ~±H ì̀dhmam§Mr ì`már dmTVo :
So{~Q H mS©g§~§Y {V ~±Ho À`mXoe-{dXoemVrb emImV MmbV
Agë`m_wio ~±H ì̀dhmam§Mr ì`már dmTVo.
iv) d V y d godm§Mr IaoXr :
So{~Q H mS©YmaH So{~Q H mS©À̀m gmhmæ̀mZo ghOnUo d Vy d
godm§Mr IaoXr H ê eH Vmo.
v ) AmZwf§{JHgodm§Mm bm^ :
So{~Q H mS©À̀m gmhmæ̀mZo AZoH AmZw§ f{JH godm§Mm bm^ hmoVmo.
CXm. {d_mZo, aoëdoMr {V{H Qo ~wH H aUo BË`mXr.
vi) ) O mXm CMb :
So{~Q H mS©YmaH Amnë`m~±Ho VyZ Amdí`H VoZwgma ImË`mVrb {e„H
aH _onomj OmXm CMb H mT y eH Vmo. `m OmXm CMb aH _oda
~H± {d{eï XamZo ì`mO
AmH maV o.
vii) ~±Ho g Am W
{ ©H bm^ :
~±Ho bm CËnÞ gmYZo {_idyZ Xo `mgmRr So{~Q H m S© Cn`wŠV
RaVo. ~±H Aem H mS©YmaH mH SyZ {d{eï dm{© f H ewëH AmH
maVo.
S ) S o{~Q H mS m ©
Mo Xmof :
H«o {SQ H mS©Mo gd© Xmof So{~Q H mS©gmRr bmJy nSVmV Ago
{ZXe©Zmg `oVo.
viii)) IMr©H gw{dYm :
So{~Q H m S
© gw{dYm IMuH AgVo. CXm. ewëH d BVa IM© ì`mO
BË`mXr.
ii) AZmdí`H IaoXr :
So{~Q H mS©YmaH AZmdí`H IaoXrg àd¥m Î hmoV AgVmV.
iii) {d{eï ì`ŠVtgmR r {Zén`moJr :
{Zaja d A§Yì`ŠVr `mgw{dYonmgyZ d§{MVamhVmV. H maU àË`oH
ì̀dhmamV H mS©YmaH mg dmjar H aUo Amdí`H RaVo.
8.21
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~(H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
iv ) Z wH gmZrMr g§^mdZm :
So{~Q H m S
© hadë`mg/Mmoarg Joë`mg ZwH gmZrMr ^rVr g§^dVo.
v ) J«m_rU^mJmgmR r {Zén`moJr :
Jm« _rU ^mJmV hr gw{dYm {Z ǹmJo r RaVo Am{U~hþg»§ ` bmHo g»§ `m
Jm« _rU ^mJmV amhUmar Amho.
4) ) Q o{b~±Hs¨J :
AmOÀ`m J{V_mZ d YmdnirÀ`m H mb§ ISmV X¡Z§{XZ d nmMo ~±H s¨J
ì`dhma H a `mgmRr doi XoUo H RrU hmoV Amho. dmTVo eharH aU,
Xÿa A§Vamda AgUmao ì`dgm`mMo, Z {dmgmMo {RH mU, ~±Ho Vrb
ì̀dhmam§Mr dmTVr _mJUr Am{U Ë`m_woi
~±Ho V hm
Uo mar JXu BË`mXr n[ap WVrV ~H± s¨J H m_o H a `mgmRr
_m Ro m doi XoUo H RrU h mV
o Amho. m̀VZy Jm« hH mbm gm̀o r-
gw{dYm CnbãY H ê Z Xo `mgmRr ~±H m§Zr X "ay ^mf
~±H godm'CnbãY H ê Z Xo m̀Mo YmoaU drH mabobo AmTiVo.
A) AW© :
Xya^mf~±H godm åhUOo ~±H J«mhH XyaÜdZrdêZ ~±H s¨J {df`H H
m_o nyU© H ê eH Vmo. Ë`mgmRr àË`j ~±Ho V `o `mMr Amdí`H Vm
ZgVo.
~) H m`©nÕVr:
~±Ho _Ü`o Z OmVm ì`ŠVr ~±H s¨J godm {_idy eH VmV. `mgmRr dmna
`mV òUmè̀m gw{dYocm Qo{c~±H s¨J Ago åhQcoOmVo. Qo{c\ moZMm dmna
H ê Z VmVSrZo Am{U gw{dYmOZH godm CncãY H ê Z Ko m̀Mm
Vmo EH _mJ© Amho. `m _mǛ_mVyZ EImXr ì`ŠVr ImË`m~Ôc _m{hVr,
H mhr {ZdSH ì`dhma, EQrE_ H mS©, So{~Q H mS©, H«o {SQH m S
©
qH dm MoH ~wH BË`mXt~m~VÀ`m godm CncãY H ê Z KoD eH Vo.
Aer godm-gw{dYm CncãY H ê Z Ko `mgmRr m I VoXmamcm ~±Ho H So
AO© H amdm cmJVmo. AWm©V Aer godm nwa{dUo qH dm Z nwa{dUo
ho ~±H ì`d WmnH mda Adc~§ Z y AgVo. Á`m ì`ŠVtMo ~±Ho _Ü`o ~MV
qH dm Mmcy dV§ Ì m I Vo Amho Aem ì`ŠVrcm hr gw{dYm àmá hmoD
eH Vo.hr _m{hVr EH m nrgrdê Z Omo ~±Ho À`m
8.22
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm
dmna
VÏ`/_m{hVr {d^mJmer O m S
o cocm AgVmo Ë`mdê Z {_iVo. `m_Ü`o
gd© AÚ`mdV
_m{hVr gH§ {bV Ho cco r AgV.o Jm « hH m§À̀m _mJUrà_mUo hr _m{hVr
nwa{dcr OmV o. J«mhH m§Zm m
I/VoXmam§Zm Ë̀m§À̀m ImVo Z§~am~amo~aM
doJim H moSg/m§Ho {VH Z§~a
{Xcm OmVmo. Omo Ë̀m§Mm "cm°J BZ Am` Sr' AgVmo.m I VoXmam§Zr
Ë̀m§À̀m gm§Ho {VH Z~§ aÀ`m JwáVo~m~V gVH© amhUo Amdí`H AgVo.
Jm« hH m Z
§ m hm Z~§ a Sm`c H ê Z
hr gw{ dYm dmnaVm `oVo.`m_mǛ_mVyZ m I VoXma MoH ~wH Mrhr _mJUr
H ê eH Vmo. Ago MoH ~wH H w [aAa godoZo J«mhH mÀ̀m ~±Ho _Ü`o
ZmX | Agcoë`m nÎ`mda nmR{dco
OmVo.
H ) godm gw{dYm :
Qo{c-~±Hs¨J gw{dYoA§VJ©V J«mhH mcm nwTrc godm CncãY hmoVmV :
i) ) Am°Z cmB©Z {e„H M mH¡ er.
ii) godm§gmRr {dZ§Vr.
iii) eodQÀ`mnmM ì̀dhmam§Mr_m{hVr.
iv) AbrH SÀ`m Vmao IMm ì`dhma.
v)d ì̀hmam§Mm Vnerc.
vi) ) M oH ~wH gmRr {dZ§Vr.
vii) {hemo~mÀ̀m {ddaU nÌm§Mr _mJUr BË`mXr.
Aem àH mao m I VXo mamcm àË`jmV ~H± o V Z OmVm ~mhao JmdmhZÿ hr
Amnë`m ImË`mMr
_m{hVr {_iy eH Vo. hr godm J«mhH m §
Z
m Mmodrg Vmg {_iVo ho `m
godoMo d¡{eîQç Amho.
5 ) _mo~mBb ~±H s¨J :
AmOÀ`m `m H mm i V J«mhH A{YH m{YH V§ÌkmZmer n[a{MV hmoV
Mmbbo AmhoV. AmO Odi-Odi gd©M bmoH _mo~mB©b \ moZMm dmna
H arV AmhoV. AmO Am°ZbmB©Z ì̀mnmamda _moRçm à_mUmda ^a {Xbm
OmVmo, Ë`m_woi ~±H s¨J joÌhr
`m~m~V _mJo Zmhr. Ë`m§Zrhr \ moZ d _mo~mB©bdê Z godm nwa{d `mg gw
dmV Ho br Amho. `m _mǛ_mVyZ ~±H m§_Ǜo A{YH m{YH ne ¡m§Mm
ì`dhma hmo `mMr ~±H m§Mr
8.23
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~(H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
Anojm Amho. _mo~mB©bX
,yaÜdZr g§XoedhZ gmYZm§Zr
~±H s¨J ì̀dhmam§_Ü`o EH H« m§Vr KSdyZ AmUbr Amho. B§QaZoQ Am{U
dm`abog V§kÌmZmZo `mbm _moRçm à_mUmda hmV^ma bmdbm Amho.
AmOÀ`m `m YmdË̀m ẁJmV J«mhH m §
Mo b j doYyZ KoUo Am{U J«mhH
{QH {dUo `mgmRr ~±H m§Zmhr Ë̀m§À̀m godm§Mr ì`már dmT{d `mMr JaO
Z
{_m©U Pmbr Amho. Ë̀m§À̀m Mmby g§aMZm VgoM Vo gÜ`m XoV Agboë`m
{dVaU _mJmªda H moUË̀mhr àH maMm \ aH Z nSVm _mo~mB©b Am{U
dm`abog _mǛ_m§À̀m dmnamVyZ
~±H m Z
§ r Ë̀m§Mr godm ì`már dmT{dë̀mMo {XgyZV̀o o. dmàbgo ZoQdH© ,
_mo~mB©b \ moZ hr {d{dY _mÜ`_o _mo~mB©b ~±H s¨J ì̀yhaMZm ~mOmamV
AmU `mgmRr EH _hÎdmMr
^y{_H m nma nmSVmV.
A) _mo~mB©b ~±H s̈JMo \ mX̀o :
i) ) AmRdSçmMo 7 {Xdg 24 Vmg godm CnbãYr :
_mo~mB©b d \ moZ ~±H s¨J_wo i ~±H m Ë̀m§À̀m J«mhH m §
Zm
AmRdSçmMo 7 {Xdg Am{U 24 Vmg godm nwady eH VmV. `m
gw{dYo_woi J«mhH m §
Z
m ì`dhma H aUo AË`§V gmono Am{U ghO hmoVo.
Am°ZbmB©Z Ho ~bÛmao J«mhH m §
Z
m H moUË̀mhr àH maMm Ìmg Z
hmoVm ~±H s¨J ì`dhma H aVm `oVmV.
ii) _mo~mB©b Z oQ dH© Mo dmTVo joÌ :
AmO _mo~mB©b ZoQdH© g§nUy © ^maV^a ngabobo Amho. oISmonmSrhr \
moZ d _mo~mB©b gw{dYm CnbãY Agë`mZo gdmªZm gVV ~±H s¨J
ì̀dhmamgmRr \ moZ d _mo~mB©bMm Cn`moJ hmoD eH Vmon
.aXoem_Ǜo ho
Omo i Xyada ngabo Agë`mZo Odi-Odi 90% bmoH g§»`obm `m
godm§Mm Cn^moJ KoVm òVmo. ^maVm_Ǜo ho à_mU H _r Agbo Var
Ë`m_Ü`oXaamoO dmT hmoV Amho.
iii) dV:Mm Rgm :
{d{eï {g_H m S© wi o _m~o m
_ B
©
b YmaH mbm dV:Mr Aer EH Am oi
I AgV.o Ë̀m_w i o Ë̀m§Zm ì`dhma H a `mgmRr EH dV§Ì Aer
gw{dYm CnbãY hmoVo. _mo~mB©bÀ̀m
_mǛ_mVyZ Vo àË`j Ë̀m§Zm Amdí`H AgUmè`m godm§Mm bm^ KoD
eH VmV.
8.24
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm
dmna
{d{dY gwam j àmá h mV
o Agë`mZo bmHo _m~o mB©b ~H± sJ̈H So
A{YH m{YH AmH V f{© hmoVmZm {XgyZ `oVmV.
iv ) d°n WAP (Wireless Application Protocol) :
d°n gma»`mOmJ{VH àmoQmoH m°b_Üò doJmZo Pmboë̀m H« m§Vr_woi
g§JUH Am{U
_mo~mB©bgma»`m gmYZm§_Ǜo g§XoedhZ _mJmM ª m dmna H aUo eŠ`
Pmbo Amho. d°n_Yrb KQH m§_w oi dm`abog h° SgoQda _m{hVr
CnbãY hmoVo.
v ) ObX _m{hVrMr CnbãYVm :
àJV V§kÌmZm_woi _mo~mB©b SmQm gpìh©gog A{YH m{YH H m`©j_
Am{U doJdmZ
~Zbr
Amho.
vi) )
gwa{j V
Vm :
da Z_yX Ho boë`m gd© gw{dYm§~amo~aM, {g_H mS©bm AgUmè`m ImgJr
{nZÀ`m gmhmæ̀mZo _mo~mB©b ~±{H §Jdarb gd© ì̀dhmam§Zm gwwaV {jVm
àXmZ hmoVo. Ë`m_woi AmO _mo~mB©b \ moZ ho EH àH maMo
dm`abogAgo {IemVrb nmH sQ (dm°boQ) Pmbo Amho. Á`m_wo i »maoXr
Am{UBVa {dÎmr` _m{hVr gwa{jV amhÿ eH Vo.
vii) _mo~mB©bdê Z àXmZ (Mobile Payment) :
_mo~mB©bdarb àXmZ åhUOo _mo~mB©bgma»m̀ dm`abog gmYZm§À̀m
gmhmæ̀mZo
{~bm§À`m aŠH _m àXmZ H aUo hm̀ o . _m~o mB
©
b gw{dYm hr "BbŠo Q
ḿ °{ ZHàXmZ _mÜ`_' åhUyZH m̀ © H aVo ho `mgmYZmMo d¡{eïç d \
m̀Xm Amho. H moUË̀mhr àH mao doi Am{U {RH mU `mMr ~mYm Z
òVm aŠH _m MwH {dUo`m_mÜ`_m_woi eŠ` hmoVo.
Qo{b\ moZ Am{U B§QaZoQ ~±H s¨J_wo i J«mhH m §
Zm Ë̀m§À̀m {~bmÀ`m
aŠH _m MwH {dVm
òVmV Am{U Ë`m_woi H moUË̀mhr doir IaoXr H a `mMr gw{dYm
Ë̀m§Zm àmßV hmoVo.
~) _mo~mB©b ~±H s̈JMo VmoQ o :
i ) ì`dhmamMr _m̀©Xm :
_mo~mB©b ~±H s¨J godm§~m~V {H Vrhr m̀oOZm AmIë`m Joë`mVar
àË`jm_Ü`o `mà̀ËZm§Zm _m̀©Xm nSVmV.~±H s¨J ì`dhmamVrb {H VrVar
ì`dhma ho IaoXr qH dm
8.25
~H± ì`dgm` Am{U {dm
Î naw dRm ~
(H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
ì̀mnmamnomj ImË`mVrb {eëbH qH dm H«o {SQ H m S© qH dm
~±H ImË`mÀ`m
_m{hVrg§~§YmV AgVmV. Aem doir _mo~mB©b ~±H s̈JMm \ magm CǹmoJ
hmoV Zmhr.
ii) Vm§{ÌHASMUr :
_mo~mB©b ~±H s¨J_Ü`o Vm§{H
Ì _wÔo, gwa{V
j Vm Am{U IM© `mgmaIo AZoH
_wÔo `m gw{dYoÀ`m _m̀©Xm AmhoV. d°n ho _mÜ`_ Iyn hiy Amho Am{U
J«mhH m §
Z
m g_mYmZ Xo `mg Anaw o Amho. ì`dhma H aVmZm bmHo
gaw V{jVMo m {dMma H aVmV; naV§ w _m~o m B
©
b
~±H s¨J_Ü`o Ë̀m§À̀m `mAnojm nyU© hmoV ZmhrV.
iii) IMuH `§ÌUm :
_mo~mB©b ~±H s¨J_Yrb gdm©V _moRr g_ `m åhUOo `m gw{dYonmgyZ
{_iUmè`m
\ m`XçmÀ`m à_mUmV IM© Om Vhmo.̀ {H ËòH Xoem§_Ǜo _m{hVr nwa{d
`mgmRr bmJUmam IM© hm Iyn Agë`mZo _mo~mB©b ~±H sJ̈bm _m̀©Xm
nSVmV.
iv) _mo~mB©b ~±H s̈JMm ZH mamË_H AZw^d :
`wamo{nAZ Xoem§_Yrb _mo~mB©b ~±H s̈JMm AZw^d hm \ magm Mm§Jbm
Zmhr CXm. B§½b§S_Ǜo _mo~mB©b ~±H s¨J Am°\ a H mT y Z Ko m̀Mm
ZoË̀m§Zr {ZU©` KoVbm. J«mhH m§_Ǜo _mo~mB©b ~±H s¨J godm dmna
`m~Ôb \ magm CËgmh {XgyZ `oV Zmhr.
6) ) ZoQ ~±H s¨J :
A) AW© :
g§JUHsH¥ V AgUmar ~±H B§QaZoQÛmam OJ^amVrb AÝ` g§JUHm§er
OmoSbr OmVo Am{U~±H J«mhH àË`j ~±Ho V Z OmVm dV…À̀m
g§JUHmda Amnë`m
~±H ImË`mdarb ì`dhma H ê eH Vmo Ë̀mbm "ZoQ ~±H s¨J' Ago
åhUVmV.
~) H m`©nÕVr :
dëS© dmB©S do~ (WWW.) Ûmao gìh©a (_w»` g§JUH ) B§QaH ZoŠQ
H ê Z EH g§nH© Omoi Z {_m©U Ho bo OmVo. Ë`m_woi ~±H hr
J«mhH mÀ̀m KamV nmoMVo. ~±H ì`dgm`mVrb JmonZr̀Vm Am{U
gwa{Vj Vm {QH dyZ RodyZ ~±Ho Vrb dV…Mo ~±H
8.26
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm
dmna
m
I Vo Kar ~gyZ B
Q§ aZQo da àË`j nmhUo ~H± Jm« hH mbm eŠ`
h
m Vo o. gÚ…p WVrV ZoQ
~H± s¨J gdo o
Mm bm^ ^maVmVrb 9 bmI Jm« hH KoV AgyZ Ë`m_Üò
doJmZo dmT KSyZ
`oV
Amho.
H ) ZoQ
~±H s̈JMo \
mX̀o :
i) ) J«mhH
m§Z m
gw{dYm
:
ZoQ ~±H
s¨J_wo i
~±Ho V
hobnmQo
_maUo
Am{U
doi, H
ï Am{U
IM©
BË`mXrMr
_moRr
~MV hmoVo. ~±H J«mhH Amnë`m~±H ImË`mVrb ì`dhma dV…À̀m
g§JUHmda nmhÿ eH Vmo. ImË`mVrb {e„H , MoH Mo ì`dhma
BË`mXr~m~V _m{hVr {_iVo.
ii) ghO CnbãYVm :
~±H s¨J ì`dhma qH dm ~±H hr ZoQÛmam ~±H J«mhH mÀ̀m g§JUH mda
ghO CnbãY hmoVo.
iii) ne¡m§Mo gwb^ h Vm§VaU :
~±H J«mhH B-_obÛmam ~±Ho bm gyMZm XoD Z EH m ~±H emIoVrb
ImË`mVyZ Xwgè̀m
~±H emIoVrb ImË`mV n¡go h Vm§VaV
r H ê eH Vmo.
iv) ì`d WmnZ M I m©V ~MV :
ZQ o ~H± sJ̈ _w
i o ~H± o À`m XZ¡ §{ XZ ì`d WmnZmMm IM© _m
Ro
çm à_mUmV KQVm o.
nYmË© _H H mbI§SmV ~±Ho Mr Z\ m- j_Vm dmTVo.
v)
JwáVm
:
ZoQ ~±H s̈JMo ì`dhma AË`§V JmonZr` AgVmV åhUOoM g§~§{YV
~H± ì`dgm` Am{U {dmÎ naw dRm ~
(H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
vii) {d{dY XoUr^mJ{dUo :
~±H J«mhH mMr {d{dY àH maMr XoUr CXm. {d_mImVo, H O©m I Vo,
drO{~b, Qo{b\ moZ{~b BË`mXr ^a `mgmRr ~±Ho bm Ka~gë`m B-
_obÛmam gyMZm XoD Z Amnë`m ImË`mVyZ XoUr ^mJ{d m̀Mo H m_
~±H J«mhH mbm H aVm `oVo.
viii) {Z…ewëH godm :
ZoQ ~±H s¨JÀ`m godm {Z…ewëH Agë`m_wio ~±H J«mhH mÀ̀m ÑïrZo
Iyn \ m`Xoera RaVo.
ix) ~±H s¨J godm §Mm {dH mg :
ZoQ ~±H s̈JÛmam ~±H m J«mhH mÀ̀m A{Ve` Odi òVmV Ë̀mMm
n[aUm_ ~±H s¨J ì`dgm`mÀ`m {dH mgmV hmoV Amho. ZoQ ~±H s¨J
AàË`jarË`m J«mhH m§À̀m KamVM nmohmoMbobr AgVo `m godo_woi ~±H
s¨J ì`dhma AMyH , gwa{jV d {dídmgmg nmÌ hmoVmV.
7 ) drâQ :
SWIFT åhUOo The Society for the Worldwide Inter-bank
Finan- cial Telecommunication `m g§ W _
o m ©\ V EH Z Q
o dH©
Mmc{dcoOmV o. `m_mǛ_mVZy
~±H m {dÎmr` ì̀dhmam§er g§~§{YV _m{hVrMr na nam§_Ǜo XodmU-KodmU
H aVmV. hr OmJ{VH Vamdarc {dÎmr` g§ W m Amho OrOJ^amVrc ~±H
m §
Zm ImÌrera[aË`m Am{U H _r Om oI r_ drH mê Z Z {amon XodmU-
KodmUrMr godm naw {dV.o ~opëO`_ _Yrc ~w g« ë og
òWo hr gmogm`Qr gwê Pmcr. hr EH ghH mar gmogm`Qr Amho. {VMo
_w»` H m`m©c̀ cm hëþ n (La Hulpe) òWo Amho. `m gmogmQ̀rZo gd©
{dÎmr` ì`dhma, VÏ` à{H« `m àUmcr Am{U OJ^amVrc g§XoedhZ Omoi
`mgmRr EH (Common) gd_© mÝ̀ ^mm f {ZpíMV Ho cr Amho. hr
gmogm`Qr 194 XoemVrc 7,000 {dÎmr` g§ W m §Z
m EH _oH m§er OmoSVo. hr
gmgo m`Qr {VÀ`m gX m̀§~am~o a H m_ H aV o. hr g§ W m H _r M ImV© ,
nYmË© _H {dÎmr` à{H« `m Am{U g§XoedhZ gw{dYm/godm `m A{YH
gwa{Vj nUo d ImÌrcm`H [aË`m
8.28
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm
dmna
nwa{dVo. Ë`mgmRr `mg§ WoH So àJV Aer à{H« `mgw{dYm CncãY
Amho. hr g§ W mAmnë`mgX m̀§Zm Vm§{H Ì kmZhr nwa{dVo.
A ) gwédmV/àma§^ :
SWIFT hr g§ W m Am§Vaamḯr̀ {dÎmr` d
ì̀hmamg§ mRr EH gh^mJr Ago
OmJ{VH
_m{hVr à{H« `m Am{U g§XoedhZ Xwdm Am{U EH gd©_mÝ` Aer ^mfm
Z
{_m©U H a `mÀ`m XyaÑïrZo gw dmV Pmcocr g§ W m Amho. {dÎmr`
ì̀dhmamV à^mdrnUm AmU `mgmRr Ë`mV g_m{dï AgUmè`m gd©
{dÎmr` g§ W m `mg§Xoe XiU- diU à{H« `oV^mJ KoV AmhoV `mMr
ImÌr H a `mgmRr H m̀©aV Amho.
~) drâQ nwa{dVAgboë`m godm :
drâQ hr g§ W m ~±H m§Zm, Xbmbm§Zm Jw§VdUyH ì`d WmnH m §
Z
m
g§Xoe XodmU-KodmUrMr gdo m naw {dVo. Ë̀mMà_mUo hr g§ W m
àXmZ,H mof,à{V^yVr Am{U ì̀mnma
`mg§X^m©V ~mOmanoR nm`m^yV godm nwa{dVo. `mgodm§_woi J«mhH m§À̀m
MI m©V H nmV hmoVo, d`§MbrH aUmV gwYmaUm hmoVo Am{UOmoI_tMo
ì`d WmnZ hmoVo.
H ) drâQMr g§aMZm :
drâQ hr ~opëO`_ H m`ÚmImbr WmnZ Pmbobr EH ghH mar
gmogm`Qr Amho Ë̀m gmogmQ̀rMo gX ` `m g§ WoMo _mbH AgyZ Ë̀m
g§ WoMo {Z`§ÌU H aVmV. `m gmogm̀QrMo 25 g§MmbH m §
Mo EH _§Si
AgVo. H§ nZrMo H m_H mO `m _§Sm i _m©
\ V Mmb{dbo OmVo. `m
_§Sm i Mo H m̀©H mar A{YH mar _§Si AgVo. Á`m_Ü`o nyU©doi H m_
H aUmao H _©Mmar AgVmV. `m _§Sm i Mm à_wI _w»` H m̀©H mar
A{YH marAgVmo. hm A{YH mar `m g§ WoMo {dÎmr` {ddaU nÌ V`ma
H aVmo. Ë̀mMà_mUo dm{© f H AhdmcmVBVa _m{hVr àX{e©V H aVmo.
S ) drâQMr C{Ôï o :
drâQ `mg§ WoMr C{ÔïoImcrcà_mUo AgVmV.
i ) à{H«`m Am{U g§XoedhZ godm :
`m g§ WoÀ̀m gX m̀§Zm H _r {H _VrV VwcZmË_H Aem {dÎmr` à{H«
`m Am{U C{MV gwa{jV Am{U {dídgZr` Aem g§XoedhZ godm nwa{d
`mgmRr EH Ì `oDZ H m_ H aUo.
8.29
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~(H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
ii) ì`dhma à{H« òMo d`§McrH aU :
`m g§ Wo_m ©
\ V _moRçm à_mUmda g§Xoem§Mr XodmU-KodmU hmoVo. `m
g§ WoÀ̀m gX m̀§Zm {dÎmr` ì`dhma à{H« `oV A{YH m{YH d`§McrH
aU hmoD Z Ë̀m_m© \ V ì`mdgm{`H `e {_i{d `mgmRr _hÎdmMo H m̀ ©
H aVo.
iii) ^m§S dcrH aU :
hr g§ W m åhUOo EH Am§Vaamḯr̀ _wŠV ì`mgnrR Amho OoWo
OJmVrc {d{dY
{dÎmr` g§ W m§Z
m CÚmoJ-nmVirdarc YmoHo , g§Yr Am{U BVa ~m~r
`m g§X^m©V
_m{hVr XoVo Á`mdê Z `m g§ W m Amncr p WVr _O~yV H a
m̀Mm à`ËZ H aVmV.
iv) cmoH m §gmR r amoOJma nwa{dUo :
hr g§ W m CËH¥ ï cmoH m§Mr {ZdS H ê Z Ë̀m§Mr {Z`wŠVr H aVo.
A{YH \ m`Xoera g§gmYZm§_Ǜo Jw§VdUyH H aUo Am{U ì`mdgm{`H
XyaÑïr, à^mdrnUm Am{U ì`d WmnZ `mgmRr OJmVrc EH AJ«J ` g§
W m ~ZUo.
B©) gwa{V j VmAm{U {dídgZr`Voda ^a :
`m g§ WoMo O~m~Xmar Am{U Xm{`Ëd {ZpíMV H a m̀Mo {Z`_ {c{IV
dê nmMo AmhoV Am{U Vo àË`jmV dmnaco OmVmV. drâQ_mJrc _yc^yV
VÎdo ho `m g§ WoÀ̀m gw dmVrÀ`m Qßß̀mVM {ZpíMV Ho coco AmhoV, H
maU hr g§ W m Am§Vaamḯr̀ nmVirda H m_ H aVo. AZoH XoemVrc CËH¥
ï H m`©nÕVrZo `mg§ WoMo emgZ à^m{dV Pmcoco
{XgyZ `oVo. `m g§ WoÀ̀m g§MmcH _§Sm i À`m 7 g{_Ë`m AgVmV. Ë̀m§Zm
A{YH ma àXmZmMo A{YH ma AgVmV. `m gmV g{_Ë`m åhUOo A§Ho jU
Am{U{dÎm, ~±H s¨J Am{UàXmZ, ZwH gmZ ^anmB©, E-{gŠ`w[aQrO, à_mUHo
, V§ÌkmZAm{UCËnmXZ `m hmoV.
\ ) ^maVmVrc drâQ Mo H m_H mO :
^maVm_Ǜo EH drâQ dmnaUmam g_yh V`ma H a `mV Amcm Amho.
B§{S`Z ~±H s¨J Agmo{gEeZMo MoAa_Z `m g_yhmMo MoAa_Z AgVmV. Va
[aPìh© ~±Ho À`m _m{hVr V§ÌkmZ {d^mJmMo _w»` gaì`d WmnH ho n`m©r̀
AÜ`j AgVmV. gÜ`m ^maVmVrc
8.30
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm
dmna
92
A g§pŠcAatJ
m{U Wm `mAm JwJn°« ©
ZÀ`mm̀PegX
o Z` AmhVohm
V.o`mm
_.Ü`oË̀
o mM ~
§±Hr m ,m
{d^ Xcmc,
JUr {dVaH ,
gM
|Q
m̀§´cm{Snm °{PdQ
g_m eoarO Imcrcà_mUo :
gX ` 48
CngX ` 36
X
g|Qcm ´cc{Snm°{PQarA° S 1
1
A m {
pŠcAatJU 5
{^dV a H
mJYmaH Zgcoë`m 1
~
E±H
Hy m Uà{V{ZYr H 92
ìAo am`m
8 ) EZrh ~±©Hc̀os¨J …
^maVr` ~±qH J joÌm_Ü`o g§JUH m M
m gw Pmbobm dmna Am{U
E.Qr.E_.Mm emoY
`m_woi ~±H m§~mhoa ~±qH J godm nwa{d `mg gw dmV Pmbr. AmVm gd©
~±qH J ì`dhma H a `mgmRr J«mhH m §
Zm ~±Ho V àË`j Om `mMr JaO
ZgVo. ~±H m Amnë`m J«mhH m§gmRr
`mgodm Qo{b~±qH J Am{Ua [_moQ-~±qH J gw{dYo_m©
\ V nwa{dVmV. `m~±qH J
àH mambm BboŠQ́m°{ZH ~±qH J Ago g§~moYbo OmVo.
Qob{~q± H J Am{UE.Qr.E_.m̀À§ `m_mǛ_mVZy ~±Ho À`m~mhao amhZÿ hr
AJXr Xay À`m
{RH mUr {dÎmr` Vnerb àmá hmoD eH VmV VgoM _yb^yV ì`dhmahr hmoD
eH VmV. E.Qr.E_.À`m gmhæ̀mZo AmnU H moUË̀mhr {RH mUmhÿZ n¡go H
mTy eH Vmo. Zoh_r àdmg H aUmè̀m§gmRr hr godm AË`§V Cn`wŠV RaVo.
E.Qr.E_.da So{~Q H m S© dmnamMr gw{dYmhr CnbãY AgVo. AbrH SÀ`m
H mm i V ~±H m§Zr AnmngmV Ver ì`d W mH ê Z H m U
o Ë`mhr ~±H mÀ
§
`mE.Qr.E_.da H moUË̀mhr ~±Ho À`m ImË`mVyZ n¡go H mT `mMr ì`d W m
H a `mV Ambr Amho. a§JamOZ g{_VrÀ`m AhdmbmMr A§_b~OmdUr H
aVmZm gaH maZo EAanmoQ©, em°qnJ _m°ëg Am{U Am°{\ g H m°åßboŠgog `m
~±H m§À̀m emIm Zgboë`m {RH mUrhr E.Qr.E_. C^ma `mMr nadmZJr XoD Z
~±qH J joÌmV EH àH maMr H« m§VM r KSdyZAmUbr Amho.
8.31
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~ (H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
EZrh
ìAo a ~q± H J hr ~H± o ~mhao emIm-AV§ JV © d ì̀hmamg§ mRr
A{Ve` gaw {jV Am{U gmor̀MrAm°ZbmB©Z àUmbr Amho.
EZrìhoAa ~±qH JÛmao nwa{d`mV `oUmè`m gw{dYm :
1) ) amoH S ^aUm / {dÎmàofU :
ì`dgm`g§ W m qH dm ^mJrXma EH _oH m§À̀m ImË`m_Ü`o H
moUË̀mhr emIo_m\© V Ëd[aV aH _oMm ^aUm H ê eH VmV. hr gw{dYm
~MV, Mmby H O © Am{UA{YH mar m I Ë`m§gmRr CnbãY Amho.
2) ) amoH S H mTUo :
ì`ŠVr ~±Ho À`m H moUË̀mhr emIoVyZ EZrìhoAa ~±qH J MoH À`m
gmhmæ̀mZo 50,000/- ǹm§nom j H _r a¸ _ H mT y eH Vo; na§Vw hr
gw{dYm Ko `mgmRr ì`ŠVrbm Ë̀m ~±Ho À`m EImÚm emIoV Amnbo
ImVoCKSmdo bmJVo.
3) ) {ZYtMo h Vm§VaU :
`m gw{dYoImbr ì`ŠVr àË`oH {Xder EH m ImË`mVyZ Xwgè̀m ImË`mV
{ZYtMo h VmV
§ aU H ê eH V o. 10 gHo § Xm_Ǜo `m gw
{ dY_o wi o
Z
{YMr§ o hV mV§ aUhmoD eH V o.
4) ) {e„H / nmg~wH MmH ¡ er :
Hm U
o Ë`mhr emVIo Z y ì`ŠVr Amnë`m ImË`mVrb {e„H nmhÿ eH Vo.
EImXr ì`ŠVr
{VÀ`m ImË`mdarb d ì̀hmam§Mo Vnerb Vnmgy eH Vo Am{UAmnë`m
m
I Ë`mMo EH bKw {ddaUnÌ àmá H eH Vo.
8.4 H mAa-~±Ho s¨J :
(Core Banking)
8.32
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm
dmna
à_mUmda hmoUmè̀m dmnam_woi ~±H m
§
Zm Amnbm Agm {d Vma H aUo
eŠ` Pmbo Amho. nydu ~±Ho À`m J«mhH mbm Ë̀mMo Á`m ~±Ho V ImVo
Agob Ë̀mM ~±Ho VyZ ì`dhma H amdo bmJV AgV _mÌ V§kÌmZmÀ̀m
dmnam_woi AmVm J«mhH mbm Ë`mÀ`m ~±Ho À`m H moUË̀mhr emIm§_YyZ
ì`dhma H aVm `oVmV. H moAa ~±H s¨J_wo i ho eŠ` Pmbo Amho.
OdiOdi gd©M ~±H m§Zr H moAa ~±H s¨J `mg§H ënZoMm drH ma Ho
ë̀mMo {XgyZ `oVo.
1. AW© :
H moAa ~±H s¨J åhUOo EImÚm ~±Ho À`mg§JUH Omù̀mZo OmoSboë̀m
emmI §Mm g_yh XoV AgUmè`m ~±H godm hmo.̀ `m àH maÀ̀m ~±H s¨J g§H
ënZo_woi J«mhH m §
Z
m Ë̀m§À̀m ~±Ho À`m H moUË̀mhr emIo_YyZ Ë̀m§Mo n¡go
H mT m̀Mm qH dm BVa ì`dhma H aUo eŠ` hmoVo. H moAa åhUOo
~o{gH (_yb^yV). Aem àH mao ~±H m Ë̀m§À̀m OmoiH¥ V emm I §_m©
\ V
XoV Agboë`m _yb^yV godm åhUOo H moAa ~±H s¨J hmo.̀ gmYmaUnUo
H moAa ~±H s¨J åhUOo ~±H s¨J g§ W m Ë̀m§À̀m {H aH moiAm{U bhmZ
ì`mdgm{`H J«mhH m §
Zm godm Xo m̀Mm ì`dgm` åhUOo H moAa ~±H s¨J
hmo.̀{H ËòH
~±H m Ë̀m§À̀m {H aH m oi Jm« hH m
§ m Ë̀
Z mM§ o H moAa ~H± sJ̈
J«mhH _mZVmV Am{U Ë̀mgmRr dV§Ì Aer godm nwa{dVmV. àW_Xe©Zr H
moAa ~±H s¨J åhUOo n¡go O_m H aUo Am{U AXm H aUo hmo.̀ AbrH
SÀ`m H mm i V ~hþVoH ~±H m Ë̀m§À̀m H m̀m©_Ǜo H moAa
~±H s̈JMm Cn`moJ H aVmZm {XgVmV. gd©gmYmaUnUo H moAa ~±H s¨J
H m`mª_Ǜo Rod ImVo, H O©, JhmU Am{U ne ¡mMo àXmZ Aem H m̀ mM
ªm
g_mdoe hmoVmo. ~±H m, E. Qr. E_., B§QaZoQ ~±H s¨J Am{U emm I §_m©
\ V
Aem godm nwa{dVmV.
2. \ mX̀o :
8.34
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm dmna hm ómoV CnbãY
Agë`mZo _m{hVr V§ÌkmZ _Zwî̀~m i Mm `mo½` àH mao Cn`moJ H Z
KoVm òVmo.
6) ) _w»` H m`m©b̀mbm hmoUmao \ mX̀o :
A) _m{hVr ì`d WmnZ àUmbr EH mM {RH mUr EH dQbbo r AgV,o
Ahdmbhr EH mM
{RH mUr nmRdmdm bmJVmo Ë`m_woi {d{dY emIm§_Ü`o hmoUmar H
m_mMr nwZ ŠVr QiVo.
~) MmbVm MmbVmM emIm§daXoIaoI hmoVo.
doioda A§Ho jU Am{U {Z`§ÌU V§m Ì Mm dmna H aVm òVmo.
H )m I Ë̀m§Mo h {emo~mMo Vmi_oi bJoM VnmgyZ nmhVm `oVmV.
S ) AZwËnmXH ImË`m§da b j RodVm `oVo. Ë̀m ImË`m§À`m g§X^m©V Am{U
WH sVImË`m~m~VnmRnwamdm H Z g_Ýd` gmYVm òVmo.
B) d¡Ym{ZH Ahdmb Am{U nyV©Vm `mgmRr emm I §H SyZ nyV©Vm§Mr dmQ
nmhmdr bmJV Zmhr.
B©) H moAa ~±H s¨J_wo i J«mhH {Zhm`, CËnmXZ {Zhm` J«mhH _m{hVrMo
{díbofU H Z
{ZU©` KoUo gmono OmVo. Aem àH maÀ̀m {díbofUm_wio ~±H ì`mdgm{`H
ÑîQçm gwÑT ~ZVo.
C ) ~aoMgo ì`dhma § `m
Ì §Ûmao hmoV Agë`mZo _Zwî`~i \ mago bmJV Zmhr.
) gd© _m{hVr EH mM {RH mUr CnbãY Agë`mZo ImË`m§À`m H
m̀m©Ë_H ~m~M t o A§Ho jU EH mM {RHmUr H aUo eŠ` hmoVo.
7) ) J«mhH mbm hmoUmao \ mX̀o :
A) J«mhH H moUË̀mhr emIo_YyZ m I Ë̀mMo ì`dhma H eH Vmo.
~) J«mhH m §Z
m A{YH m{YH godm _mJ© CnbãY H Z XoVm `oVmV.
H ) Ë̀m ~±Ho À`mM emm I _§ Üò ì`dhma Agob VabJMo Ë̀m ImË`mda a¸
_ O_m hmoVo.
8.35
~H± ì`dgm` Am{U {dm
Î naw dRm ~
(H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
S ) EŠ Q|eZ H m D§ Qada J«mhH m §
Z
m gd© godm CnbãY hmoVmV.
~±H m§À̀m emIm BVa H m̀mª_YwZ _wŠV Pmë̀mZo Vo J«mhH m§H So
A{YH b j X Do eH VmV Am{U J«mhH m §Z
m
g_mYmZr H aVmV.
B) Ë`mÀ`m ImË`m_Ü`oPmboë̀m ì̀dhmamMo _mo~mBb© da g§Xoe nmRdyZ Jm«
hH m §
Zm gVH© Ho bo OmVo. Aem godo_woi J«mhH mbm gw{dYm Am{U
gwamj àmá hmoVo.
8.4.3 H moAa ~±H s̈JMo VmoQo :
8.36
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm
dmna
4 ) Jw§VmJw§VM
r r àUmbr :
H moAa ~±qH J àUmbrMo H m_H mO Jw§VmJw§V M
r o AgVo. `mo½`
_mJ©Xe©Zm{edm` Vo g_OUo AdKS AgVo. Oa àUmbr~m~V AkmZ Agob
Va Vr à^mdrà_mUo am~{dVm `oV Zmhr. ~±Ho Vrb g_Ýd` Am{U ghH
m̀
m©Mm A^md `màUmbrÀ`m H m_mV ASWim AmUy eH VmV.
8.5 BbŠQ´om{ZH° pŠbA[aJ¨ {gñQr_ :
(ECS)
Á`m d
ì̀hmamMo§ dê n nZ n:wÝw hm KSUmao Am{U AmdVu AgVo
Aem BbŠQ́o m ZH
{°
{ZYr h VmV aUmgmR§ r BgE
rg© `màH mam
M m CǹmoJ Ho bm
OmVm o. _
mR o çm à_mUmdarb aH _oMo àXmZ H a `mgmRr g§ W m Aem
pŠbAatJ àUmbrMm CǹmoJ H aVmV. ~±H m Ë̀m§À̀m
^mJYmaH m §
Zm ì`mO, bm^me§ àXmZ H aVmV.
^mJYmaH mM §r g»`m§ _
mRo r AgV.oAem n[ap
WVrV ~H± m `m nÕVrMm dmna H aVmV. H§ nÝ`m Ë̀m§À̀m H
_Mmmè̀§M© o dVZo
, noÝeZ
dJ¡aoÀ`m àXmZmgmRrhr `m àUmbrMm CǹmoJ H aVmV qH dm Q o{ b\
moZ/drO, nm `mÀ`m
{~bmÀ`m aH _m, H a Jmom i H aUo, H O m©
Mo háo ^aU,o RamdrH
H mbmdYZ rVa§ å̀À̀Abww
\§ SmV aH _m ^aUo `mgmRr `m nÕVrMm _ mR
o çm à_mUmda CǹmJo
hmoVmo. _»`V:w EH
m
~Ho± À`m m I Ë̀mVZy ~è`mM ~Ho± À`m ImË`mV nem§M¡ o/aH _Moo
h VmV
aU§ Ha
`mgmRr `màUmbrMm CǹmJo Ho bm OmVm o.
B©grEgMo àH ma :
àW_V: B©grEgMo XmoZ àH ma nSVmV.Vo åhUOo B©grEgH«o {SQ
(O_m) Am{U B©grEgSo{~Q (Zmdo / ImVr).
1 ) B©grEg H«o {S
Q : A)
AW© …
_
mRo çm à_mUmdarb bm^mWu, Á̀mM§r ~H± o À`m{d{dY {RH mUr {d{dY
emm
I _Ǜo§ ImVr AgVrb Am{U Á`m ~±H emIm BgrEg H| ÐmÀ̀m A{YH
ma H joV Agob
8.37
~H± ì`dgm` Am{U {dmÎ naw dRm ~
(H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o Aem
{RH mUr H«o {SQH a `mgmRr (ImVr O_m H a `mgmRr) B©grEg Ho«
S
{QMm dmna Ho bm OmVmo. Ë`mgmRr ~±Ho À`m EH m ImË`mV n¡go
O_m H ê Z ì`ŠVr Vo n¡go BVa ~±Ho À`m {d{dY ImË`m§_Ü`o O_m H
eH Vo.`m àH m am
Mm Cn`moJ bm^m§e, ì`mO, doVZ, noÝeZ BË`mXrÀ`m
{dVaUmgmRr Ho bm OmVmo. Xwgè̀m ~±H m§Vrb ImË`m§_Ü`o Aem aH
_m W oQ O_m Ho ë`m OmVmV. Ë`mgmRr Ë̀m ~±Ho À`memIobm
^oQ ÚmdrbmJV Zmhr.
~) B©grEgH«o {S Q m̀oOZoMo \ mX̀o :
B©grEg H«o {SQ m̀oOZoMo {d{dY KQH m
§
Zm \ m̀Xo hmoVmV. Vo
nwTrbà_mUo …
1) ) bm^mWvZm \ mX̀o :
bm^mWvZm AZoHàH maMo \ m̀Xo hmoVmV. ho \ mX̀o
Imbrbà_mUo gm§JVm
`oVrb …
A) ~±Ho bm ^oQ Úmdr bmJV Zmhr :
bm^mWubm Ë`mÀ`m ImË`mV O_m hmoUmè̀m aH _og§X^m©V
`mo½` Vr H mJXnÌo / X VEodO KoD Z Ë`mÀ`m ~±Ho bm
^oQ Úmdr bmJV Zmhr. Oa Ë̀mbm Ë̀m B©grEg H«o {SQ
m̀oOZoMm bm^ {_imbm ZgVm Va Ë̀mbm doi IM© H ê Z
Ë`mÀ`m ~±Ho _Ü`o OmD Z gd© nyV©Vm H amdr bmJbr
AgVr.
~) VmoQ m qH dm MmoarMr eŠ`Vm QiVo :
EmI Xo X VEodO àË`jmV ~±Ho V KoD Z OmVmZm Vo Jhmi
hmo `mMr qH dm M m a
o rbm Om `mMr ^rVr AgVo. _mÌ Bg
© rEg
Ho« {SQ m̀Oo Z_o woi mI VoXmambm Ago H m U
o Vho r X VEodO
KDo Z àË`jmV ~±Ho V Omdo bmJV Zmhr. Ë̀m_w i o Mmoar {H
§dm Jhmi hmo m̀Mm àg§J `oV Zmhr qH dm Ë`m_Ü`o H mhr
b~mSr AWdm \ gdo{Jar hmo m̀Mm g§^d amhmV Zmhr.
H ) IM© QV i mo :
~±Ho V OmD Z `mo½` Vr H mJXnÌo O_m H a `mgmRr doi d
n¡gm IM© hmoD
eH Vmo. `m`moOZo_woi Agm IM© QV i mo.
8.38
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm
dmna
2) ) `wOag§ Wobm hmoUmao \ mX̀o :
`wOa g§ Wobmhr AZoH àH maMo \ m̀Xo hmoVmV. ho \ m̀Xo
Imbrbà_mUo gm§JVm
`oVrb.
A) MI m©V H nmV :
Oa `wOa g§ Wobm B©grEg H«o {SQ m̀oOZoMm bm^ {_imbm
ZgVm Va `m g§ Wobm bm^mWvZm àXmZ H amd̀mÀ̀m aH
_m§g§~§Yr {Za{Zamù`m àH maMr X VEodOo V`ma H amdr
bmJbr AgVr. Ë`mgmRr Ë̀m§Zm nmB©, Vr X VEodOo
nmR{dUo Am{UË̀m§Mm Vmi_oi `mgmRr àemgH s` `§ÌUoda IM©
H amdm bmJbm AgVm. `m `moOZo_woi `wOa g§ WoÀ̀m `m
g§X^m©V hmoUmè̀m MI m©bm Amm i ~gVmo.
~) Mmoar qH dm \ gdUwHsMr eŠ`Vm QiVo :
`wOa g§ WoZo Ago X VEodO H ê Z Vo bm^mWvZm nmR{dbo
AgVm Vo Jhmi qH dm Mma or hmo `mMr ^rVr AgV.o VgMo \
gdUHy H ê Z qH dm b~mSrZo Vo dQ{dbo Om `mMr eŠ`Vm
AgVo. _mÌ, `m`mOZ_oiwoo hm Y
mH
o mQ Vm
io.
H ) {dídgZr` godm :
RamdrH Vmao Ibm bm^mWuÀ̀m ImË`mV aH _m O_m hmo
`mgmRr àXmZmMm hm gdmV© {dídgZr` Agm _mJ© Amho.
3) ) ~±qH J àUmbrbm hmoUmao \ mX̀o :
~qH± J àUmbrbmhr `m `mOZ_oiwoo AZHo \ m̀Xo hmVmV o.
ho \ m̀Xo n T
w rbà_mUogm§JVm `oVrb :
A) nonahmVmiUr Q iVo :
Oa hr m̀oOZm ZgVr Va ~±Ho bm Ag§»` X VEodO
hmVmm i do bmJbo AgV.o Ë̀mÀ̀m§ ZmX|r H amì̀m bmJë`m
AgË`m. ho AË̀V§ IMuH A m
U{ doiImD H m_ AgVo. `m
m̀OZo_o woi ~±Ho bm \ mago nng©o hmVmm i do bmJV ZmhrV
Ë`m_woi àemgH s` M I m©V H nmV h mVo o.
8.39
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~
(H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
~) gmonr à{H«`m :
Bg
© rEg Ho« {SQ `mm̀Oo Z_o wi o Spo QZeo Z ~H± o À`m
emmI _§ Üò aH _m nmR{dUo Am{UË̀m bm^mWuÀ̀m ImË`mV
O_m h m U
o o hr à{H« `mghO Am{U gbw ^
~ZVo.
H ) nm°Ýga ~±Ho bm \ m̀Xm :
nm°Ýga ~±Ho Mr nwZ_}i à{H« `mgwariVnUo MmbVo.
S)M I m©V H nmV :
{d{dY H mJXnÌ hmVmU i r `mgmRr bmJUmè̀m àemgH s`
M
I m©V ~MV hmoVo. `m `moOZo_woi ~±Ho À`m M I m©V H nmV
hmoVo.
2) ) B©grEg S
o{~Q : A)
AW© :
EImÚm B©grEg H| ÐmÀ̀m A{YH ma H joVrb {Za{Zamù`m{RH
mUr p WV AgUmè`m ~±H m§À̀m emIm§_Ü`o AZoH ImVr
AgUmè̀m§gmRr B©grEg So{~Q (ImVr Zmdo QmH Uo) Mm Cn`moJ
Ho bm OmVmo. B©grEgSo{~Q ho Qo{b\ moZ / drO_§Si / nmUr
~rb H a/ gmam ^aUo, H O m©Mm hám ^aUo, na na {ZYrV
RamdrH H mbmdYrZ§Va aH _m O_m H aUo `mgma»`m
gmVË̀mZo H amì̀m bmJUmè̀m ^a `mgmRr Cn`wŠVRaVo.
~) B©grEgSo{~Q m̀oOZoMo \ mX̀o …
Bg
© rEg So{~Q m̀oOZoMo {d{dY KQH m § m \ m̀Xo hmoVmV. Vo \
Z
m̀Xo nwTrbà_mUo …
1) ) J«mhH m§Zm hmoUmao \ mX̀o …
`m`moOZo_woi J«mhH m §
Zm AZoH \ m̀Xo hmoVmV. ho \ m̀Xo
Imbrbà_mUo gm§JVm `oVrb.
i) ) emIobm ^oQ Úmdr bmJV Zmhr …
J«mhH mZo AJmoXa Xa_hm qH dm RamdrH VmaIobm
{d{eîQ aŠH _
{d{eîQ ImË`mV h Vm§VaU H a `mgmRr g§_VrnÌ {Xbobo
AgVo.
Ë̀m RamdrH Vmao Ibm Vr aŠH _ Ë`mÀ`m ImË`mV Zmdo
QmHy Z `wOa g§ WoÀ̀m ImVr O_m Ho br OmVo.
Ë`mgmRr J«mhH mbm Ë̀mMo ImVo
8.40
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm
dmna
Agboë`m ~±Ho V Omdo bmJV Zmhr. Ë`m_woi Ë̀mMm doi
Am{U l_
`m§À̀mV ~MV hmoVo.
ii) àXmZmÀ̀m VmaImbjmV R od `mMr JaO ZgVo …
`mm̀Oo Z_o woi H moUË̀m {Xder {H Vr aŠH _ H moUË̀m
ImË`mV ^amdr
`mMr ZmX | Rod `mMr J«mhH mbm JaO ^mgV Zmhr.
Ë̀mMà_mUo Ë̀mbm Ë`mgmRr {deof b j Úmdo bmJV Zmhr,
H maU RamdrH Vmao Ibm AmnmoAmnM hm ì`dhma nyU©
hmoVmo. Ë`mgmRr Ë̀mbm ~±Ho bm doJir gyMZm Xo `mMr
JaO ^mgV Zmhr.
iii) B©grEg `wOaMr XoIaoI …
J«mhH m§À̀m ImVr Zmdo QmH `mg§X^m©Vrb H m_H
mOmda B©grEg
`wOaM XoIaoI H arV Agë`mZo J«mhH mbm Ë`mV b j
Kmb`mMr JaO ZgVo.
iv) MI m©V H nmV …
gdM© ì`dhma BbŠo Q́ m°{ ZHnÕVrZo h
mV
o Agë`mZo H mJX,
àemgHs` IM© d BVa M I m©V H nmV hmoVo.
2) ) `wOag§ Wobm hmoUmao \ mX̀o …
i) ) nonahmVmiUr dmMVo …
gd©M ì`dhma BboŠQ́m°{ZH nÕVrZo nyU© hmoV Agë`mZo
J«mhH m §H SyZ MoH O_m H aUo, Vo ~±Ho V àXmZmgmRr
gmXa H aUo, Vo dQVrb Am{U nwZ_o©i hmoB©b `mÑîQrZo
XoIaoI R odUo BË`mXrgmRr bmJUmar àemgH s` `§ÌUm `m
m̀oOZoV Amdí`H ZgVo. _moRçm à_mUmda nona hmVmU ir
QiVo.
ii) CËH ¥ îQ amoH S ì`d WmnZ …
òUo aŠH _ `m `moOZo_woi A{YH H m`©_ j nUo Am{U dodio
a {_iV Agë`mZo amoH So ì`d WmnZ CËH¥ îQ hmoVo. \
magm à`mg Z H aVm
`oUr dgyb H aVm `oVmV.
8.41
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~(H± ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
iii) Mmoar/Jhmi h mo `mMr eŠ`Vm Q iVo …
àË`j ì̀dhmam_Ü`o X VEdo O Jhmi hmo `mMr, Mmoar hmo
`mMr ^rVr AgVo. Ë̀mMà_mUo b~mS rZo Am{U \ gdUwH
sZo X VEodO dQ{d `mMr eŠ`Vm AgVo. _mÌ, `mB©grEg
So{~Q `moOZo_woi hr eŠ`Vm QiVo. H maU `m_Ü`o X
VEodOmMo àË`jmV AmXmZ-àXmZ hmoV Zmhr.
iv) EH m M doir dgwbr …
`m nÕVr_wo i òUo aH _m EH mMdori O_m hmoVmV.
àË`jmV dgwbr H aVmZm Vr doJdoJù`m doir, V Hw Sçm
VwH SçmZo {_i `mMr eŠ`Vm AgVo. B©grEg `moOZo_woi EH
aH _r dgwbr H aUo ghO eŠ` hmoVo.
v)M I m©V ~MV …
hmVmiUr, àemgH s` IM© `mgmaIo IM© `oV Zgë`mZo hr
nÕV AË`§V Cn`moJr RaVo. g§ W oMm `mgmRr hmoUmam IM©
dmMVmo.
3) ) ~±qH J àUmbrbm \ mX̀o …
B©grEg So{~Q `moOZo_woi ~±qH J àUmbrMohr AZoH \ m̀Xo
hmoVmV. Vo Imbrbà_mUo gm§JVm `oVrb …
i) ) nonahmVmiUr H _r h moVo …
Oa hr m̀oOZm ZgVr Va ~±Ho H So AZoH {~bo, YZmXoe
O_m Pmbo AgV.o Ë`m_Üò ~amM doi OmVm o; naV§ w `m
m̀Oo Z_o wi o àË`j X VEdo O IynM H _r AgVmV.
Ë`m_woi ~±Ho Mr X VEodO hmVmU i r QiVo. doioV H m_
hmoVo.
ii) S o p Q ZoeZ ~±Ho gmR r gmonr à{H«`m …
`m `moOZo_woi Sop QZoeZ ~±Ho À`m emmI §Mo H m_ IynM
H _r hmoVo. Ë̀m§À̀mgmRr `m ì̀dhmamMr nyVu H a `mMr
à{H« `m gwb^ ~ZVo. `m
g§X^m©V Sop QZoeZ ~±H emm I §Zm \ ŠV J«mhH m§Zr
{Xbobo AmkmnÌ
8.42
~H± ì`dgm`mV V§Ì kmZmMm dmna VnmgyZ
nmhmdo bmJVo. Ë̀m§Zm H amdo bmJUmao H m_ åhUOo Jm«
hH m À
§ `m mI Ë̀m§g§X^m©V Zmd, ImVo Z§~a, aŠH _ BË`mXr
_m{hVrÀ`m
Vn{ebmMr ImÌr H ê Z J«mhH m§À̀m ImVr aŠH _ Zmdo QmH Uo hmo.̀
Oa ho Vn{eb Owb i o ZmhrV Va {Z`_mà_mUo Ë̀m gyMZm
naV nmR{dUo ho Sop QZoeZ ~±Ho Mo H m_ AgVo.
iii ) nm°Ýga ~±Ho gmR r Cn`wŠV …
`m`moOZo_woi nm°Ýga ~±Ho bm nwZ_}i H a `mMr gwb^ Am{UghO à{H«
`mCnbãY hmoVo.
iv )IMm©V H nmV …
nona hmVmiUr, àemgH s` IM©, doioV ~MV BË`mXt_wo
i ~±Ho À`mM
I m©V
_moRçm à_mUmda H nmV hmoVo.
darb {díbofUmdê Z B©grEgH«o SrQd B©grEgSo~rQ `m~Ôb g{d Va
_m{hVr
{_iVo B©grEg {g Qr__woiM
I m©V H nmV,\ gdUHw snmgZy g§ajU, gmno
r à{H« `m, AemàH maMo \ m̀Xo {_iVmV.
gamdmgmR r àíZ
20 eãXmV CÎmao
à. 1 . "B©~
-H± sJ̈ ' åhUOo H
m`? à. 2 . "E.Qr.E_' Mm
AW© gm§Jm. à. 3 . H "«o {SQ
H mS©' åhUOo H m` ?
à. 4 . "So{~Q H mS©' Mm
AW© gm§Jm.
8.43
~H± ì`dgm` Am{U {dm Î naw dRm ~
(H±
ì`dgm`mMr _cy VÎd)o
à. 5 . H moAa ~±H s¨J åhUOo H m`?
à. 6 . _mo~mB©c ~±H s¨J åhUOo H m`?
50 eãXmV CÎmao
à. 1 . B©-~±H sJ̈ À`mCËH« m§Vr ~m~V _m{hVr gm§Jm.
à. 2 . B©-~±H sJ̈ Mr d¡{eîQço gmJ§ m.
à. 3 . " drâQ' hr g§H ënZm nï H am.
à. 4 . H m A
o a ~±H sJ̈ åhUOo H m`? Ë̀mMo \ m̀Xo gmJ§ m.
à. 5 . ~±H ì`dgm`mV V§kÌmZmMr AgUmar JaO nï H am.
à. 6 . B©grEgSo{~Q Am{UB©grEg H«o SQ r Mm AW© gm§Jm.
150 eãXmV CÎmao
à. 1 . Ho« {SQH m S© åhUOo H m`? Ho« {SQH mS©Mo \ m̀XoV -moQo
nï H am.
à. 2 . So{~Q H m S© åhUOo H m` ? So{~Q H mS©À̀m \ m̀ÚmV -mQo
çmM§
r _m{hVr gmJ§
m.
à. 3 . ~H± ì`dgm`mV V§kÌmZmMo AgUmao _hÎd nï H am.
à. 4 . Qo{ c~±Hs¨J åhUOo H m`? Qo{ c ~±H s̈JÛmao nwa{dë`m OmUmè̀m
gw{dYm§Mr _m{hVr gm§Jm.
500 eãXmV CÎmao
à. 1 . B©~
-H± sJ̈
åhUOo H m`? B©-~±H sJ̈ Mm AW© gm§JyZ \ m̀XoV -mQo o nï H am.
à. 2 . E.Qr.E_. åhUOo H m`? E.Qr.E_ Mo \ m̀XoV -mQo o {deX H
am.
à. 3 . _m~mBo ©c ~H± s¨J åhUOo H m`? Ë̀mMo \ m̀XoV -mQo o gmJm§.
à. 4. B©-~±H s¨J A§VJ©V nwa{dë`mOmUmè̀m {d{dY gwd
{Ym§Mm WmoSŠ̀mV
AmTm dm
8.4
¿`m4.
à. 5 . BbŠQo ḿZ{° H pŠbA[aJ¨ {g Qr_ åhUOo H m`gmJy§ Z Ë̀mMo àH
ma {deX H a m.