UVOD

Ležišta građevinskih materijala čine ležišta nemetalnih mineralnih sirovina, koja se

koriste kao :
- glavna,
- prateća
- dodaci za dobijanje različitih građevinskih materijala.

Glavne nemetalne sirovine u proizvodnji građevinskih materijala su sirovine koje

većinski učestvuju u dobijanju različitih proizvoda građevinskih materijala:
(laporci za dobijanje cementa, gline za proizvodnju raznih proizvoda u ciglarskoj
industriji, krečnjaci i dolomiti za tehnički kamen i sl.)
Prateće nemetalne sirovine su sirovine koje se dodaju ispod 10 % za dobijanje
različitih paleta građevinskih proizvoda (npr. krečnjaci i pisaća kreda pri dobijanju
cementa).
Dodaci su nemetalne mineralne sirovine koje učestvuju u veoma malom procentu u
strukturi pri dobijanju različitih proizvoda građevinskih materijala. Njihovim
dodavajanjem poboljšava se kvalitet proizvoda. Radi se o sirovinama kao što su
dijatomit, plovučac, mineralni pigmenti i sl.
Podjela ležišta građevinskih materijala može se uslovno izvršiti na osnovu tehnološke
obrade i upotrebe sirovine u građevinarstvu. Prema tome se nemetalne sirovine dijele
na:
-prirodne (tehnološki neobrađene) građevinske materijale
-tehnološki obrađene građevinske materijale.

Sl. 1.1. Generalna shema sistematizacije građevinskih materijala mineralnog porijekla

U primjeni je više sistematizacija građevinskih materijala izmeđ u kojih se mogu

izdvojiti sljedeće:
Sistematizacija prema namjeni:
Konstrukcioni materijali (prirodni materijali, razni otpadni materijali i nusproizvodi
industrije, vještački kameni materijali kao malteri, betoni, keramički materijali, staklo
i sl.), organska veziva, metali i legure, drvo, ugljovodonična veziva, konstrukcione
plastične mase).
 Građevinski materijali specijalne namjene (termo, hidro i zvučne izolacije,
antikorozioni premazi, boje, lakovi i sl.).
Građevinski materijali obuhvataju pored navedenih materijala univerzalnog
tipa (građevinski materijali u užem smislu) i razne industrijske proizvode i
poluproizvode (na primjer betonska galanterija, razni proizvodi od drveta i sl.).

Sistematizacija građevinskih materijala prema ERA (Evropska agencija za

produktivnost)
 Amorfni materijali. To su materijali čijom se obradom ili preradom dobivaju
finalni građevinski materijali, kao što su kamen, agregati, cementi, kreč, gips,
metali, drvo, bitumen i drugi.
 Dimenzionisani materijali i elementi. Tu pripadaju:
Profilisani materijali (profili, cijevi, poluge, table, žica, žičana užad) .
Prosti elementi (opeke, blokovi, pločice, paneli, materijali za učvršćivanje). Složeni
elementi (građevinska stolarija, stepeništa, krovne konstrukcije, sanitarna
oprema, oprema za grijanje, elektrooprema i uređaji).
Funkcionalni elementi (temelji, noseći elementi, zidovi, krovovi, kompletne instalacije
sanitarija, grijanja, rasvjete i sl.).

Za pravilnu upotrebu građevinskih materijala neophodno je poznavati tehnologiju

proizvodnje, oblast primjene, način prerade, bitna svojstva, ponašanje u
eksploataciji, postupke ispitivanja i sl.

U primjeni je i sistematizacija građevinskih materijala prema podjeli hemijskih

elemenata na metale i nemetale:
 metalni materijali
 nemetalni materijali u užem smislu - razmatraju nemetalne hemijske elemente i
nemetalna hemijska jedinjenja sastavljena od nemetalnih hemijskih elemenata
 nemetali materijali u širem smislu – predstavljaju materijale kod kojih se u
hemijskom sastavu pojavljuju pored nemetalnih i neki metalni elementi, ali pri
tome nemetalni elementi ipak imaju odlučujući uticaj na osobine i ponašanje
ovakvih nemetala.

Svojstva materijala se mogu analizirati kroz utvrđivanje :

 mikrostrukture /nanostrukture
 mezostrukture
 makrostrukture
Nanomaterijali se definišu kao materije kod kojih je jedna dimenzija veličine od 1nm
do 150nm i za koje je karakteristično da imaju veliku površinu u odnosu na
volumen. Upravo zbog svojih dimenzija te kvantnog efekta veličine (quantum
size effect) posjeduju svojstva koja nemaju materije mezoskopskih ili
makroskopskih dimenzija. Kod nanostruktura oblik materije može se bitno
mijenjati s veličinom. Tako dolazimo do temeljne osobine nanostruktuirane
materije da njen oblik i fizikalna svojstva ovise o veličini što generalno nije slučaj
za materiju tvar na mezoskopskoj ili makroskopskoj skali. Promjenom veličine
mijenja se struktura, a u skladu s tim i fizikalna svojstva. Sasvim je opravdano
reći i obrnuto, da fizikalna svojstva utiču na strukturu.
Nanonauka predstavlja proučavanje fenomena i manipuliranja materijalom na nano
razmjeri.
Nanotehnologija se može definisati kao dizajniranje, karakterizacija, proizvodnja i
primjena struktura, uređaja i sistema kontroliranjem oblika i veličine na
nano nivou.
Nanotehnologija zahtijeva napredne tehnologije za proučavanje i poboljšanje
svojstava materijala te za dizajniranje i proizvodnju veoma sitnih prahova,
tečnosti ili čvrstih materijala sa česticama veličine od 1nm do 100nm .
Nanočestice i nanoprahovi koji se mogu proizvesti u obliku suspenzija (koloida),
sol-gelova i aerogelova otvaraju mogućnosti razvoja niza novih proizvoda.
Sitne čestice imaju mnogo veću aktivnu površinu u odnosu na njihov obim ili masu,
što povećava hemijsku aktivnost i topivost u vodi.

U odnosu na druge postupke, u razvoju je danas vrlo raširen sol-gel proces koji
omogućava stvaranje organsko-anorganskih hibrida u obliku prahova, vlakana,
membrana, slojeva, kompozitnih struktura i drugih oblika materijala za različita
područja daljnje primjene.
2. OSNOVNI POJMOVI O ATOMSKO-MOLEKULARNOJ STRUKTURI MATERIJALA

Ponoviti iz Hemije u građevinarstvu :

Građa atoma,
Hemijske reakcije
Pojam pH
Hemijske veze (Jonska , Kovalentna, Metalna, Van der Valsova)
Struktura čvrstih materijala može biti kristalna, amorfna i kristalno -amorfna.
Kristalna struktura ima pravilan raspored izgrađivača supstance (molekula, atoma ili
jona) koji je uređen u prostoru po određenom poretku. Pri tome se formiraju uređeni
skupovi elemenata u vidu prostorne kristalne rešetke.
Prema vrsti čestica izgrađivača supstance, razlikuju se slijedeće vrste kristalnih
rešetki:
Molekulska rešetka
Odlikuje se relativno niskim tačkama topljenja supstance. Ova vrsta kristalne rešetke
karakteriše većinu organskih i neorganskih materijala.
Atomska rešetka
Atomi u čvorovima rešetke povezani su zajedničkim parovima elektrona. Materijali sa
atomskom kristalnom rešetkom su vrlo tvrdi i sa vrlo visokim tačkama topljenja.
Jonska rešetka
Karakteristična je za soli i okside. U čvorovima rešetke su pozitivni i negativni joni.
Metalna rešetka
U čvorovima rešetke su pozitivni metalni joni, a između njih se slobodno kreću
elektroni. Omogućava metalni sjaj, kovnost, provodljivost elektriciteta i toplote.

Kristalna rešetka se razara topljenjem, isparavanjem i rastvaranjem suptance, a

temperature topljenja, isparavanja i rastvaranja zavise od energije kristalne rešetke.
Rastvorljivost u datim uslovima se povećava sa smanjenjem energije rešetke.
Materijali amorfne strukture nemaju uređen raspored čestica izgrađivača supstance,
pa njihove osobine ne zavise od pravca posmatranja, odnosno ispitivanja.
Pri prelazu iz čvrstog u tečno stanje postoji bitna razlika između materijala kristalne i
amorfne strukture (slika 2.6.).

(n100C - n1000C)
a) b)

a) kristalni materijali b) amorfni materijal

Kristalna građa materijala

Kristali nastaju kristalizacijom, tj. procesom u kojem se zavisno od vrste materijala

ostvaruje potpuno određen i pravilan raspored čestica izgrađivača supstance
(molekule, atomi ili joni). Kristal čini čvrsto tijelo homogenog sastava gdje čestice
izgrađivači obrazuju određenu pravilnu pro stornu strukturu.
Kristalna rešetka predstavlja cjelokupnost čestica izgrađivača supstance pravilno
raspoređenih u prostoru.
Kristalni materijali nastaju iz rastvora ili iz rastopa. To je prelaz tečnog sistema u
termodinamički stabilnije stanje.
Uslovi za nastanak kristala su:
-da je temperatura (T) tečnog sistema manja od određene karakteristične vrijednosti.
-da postoje centri kristalizacije čijim povećanjem tečnost prelazi u kristalno stanje.

Centri kristalizacije su prve submikroskopske čvrste čestice koje nastaju pri snižavanju
temperature tečnog sistema. Sa povećanjem brzine hlađenja povećava se broj
ovih centara, uz formiranje sitnozrnije strukture kristalne supstance.
Polimorfizam je pojava da jedan materijal pri kristalizaciji obrazuje kristale različitih
formi.
Izomorfizam je pojava da različiti materijali obrazuju kristale istih formi. Čvorovi
kristalne rešetke su mjesta koja zauzimaju čestice izgrađivači
supstance. Elementarna ćelija je najmanji dio kristalne rešetke čijim se paralelnim
pomjeranjem u prostoru može izgraditi čitava rešetka.

Karakteristike elementarne ćelije su definisane sa kristalografskim osama a,b i c.

Kristalni materijali se dijele u sedam kristalnih rešetki (Braveove rešetke):
kubna, tetragonalna, heksagonalna, rombična, triagonalna, monoklinična i triklinična.
U zavisnosti od mjesta koja u elementarnoj ćeliji zauzimaju čestice izgrađivači moguća
su četiri tipa rešetki

primitivni tip bazno centrirani zapreminski centr. površinski centr.

Realna kristalna tijela nisu idealna. U njihovoj kristalnoj strukturi javljaju se različiti
defekti uglavnom u obliku:

-tačkastih defekata - pomjeranja čestica iz elementarne ćelije usljed čega nastaju

“prazni čvorovi” i slobodni čvorovi :

- dislokacije koje nastaju djelovanjem vanjskih sila i unutrašnjih napona u

materijalu. Razlikuju se linijske i zavojne dislokacije
2.5. Disperzni sistemi i rastvori

Disperzni sistem je sistem kod kojeg je jedna supstanca u vidu vrlo sitnih čestica
raspoređena u drugoj supstanci. Osobine disperznih sistema zavise od agregatnih stanja
sudjelujućih supstanci i od veličine čestica (disperzne faze) raspoređenih u datoj
supstanci (disperznoj sredini).
Najznačajniji su disperzni sistemi sa disperznom sredinom u tečnom stanju (suspenzije i
emulzije).
Suspenzija je disperzni sistem sa tečnom disperznom sredinom i čvrstom disperznom
fazom čije su čestice reda veličine 10 - 7 m.
Emulzija je disperzni sistem gdje su i disperzna sredina i disperzna faza u tečnom
stanju.

Disperzni sistemi nastaju usitnjavanjem čestica do određene veličine ili sjedinjavanjem

molekula, atoma ili jona u krupnije čestice.

Disperzni sistemi mogu biti:

-mikroheterogeni (grubo disperzni) - veličina čestica ( d) > 10- 7 m;
-ultramikroheterogeni (koloidni)-veličina čestica (d) = 10-7 m - 10- 9 m.

Karakter kretanja disperznih čestica zavisi od njihove veličine.

Praškasti građevinski materijali (cement, abrazivi i sl.) u zavisnosti od krupnoće čestica

svrstavaju se u koloidne ili grubo disperzne sisteme.

Mnogi koloidni sistemi u određenim uslovima gube svojstva tečnosti i prelaze u tzv. gel.
To je, prelaz iz tečnog koloidnog sistema u čvrsti si stem, bez razdvajanja disperzne faze
i disperzne sredine. Gel je spada u čvrste sisteme nastale djelovanjem
međumolekularnih sila između koloidnih čestica.
Koloidne čestice često obrazuju tzv. krte gele, vrlo krutog skeleta i visoke poroznosti
(napr. cementni kamen).

Pri rastvaranju čvrstih supstanci u tečnostima, nastaju dva procesa:

-razaranje strukture supstance koja se rastvara,
-međudejstvo između rastvarača i čestica koje prelaze u rastvor.
UTVRĐIVANJE SVOJSTAVA MATERIJALA

Svojstva građevinskih materijala se utvrđuju ili postupcima ispitivanja sa razaranjem ili

bez razaranja ili kombinovano. Ispitivanja daju određene rezultate, najčešće kao
konkretne brojne veličine za pojedine osobine materijala (rezultati ispitivanja).
Mjerodavna vrijednost za praktičnu upotrebu ne može se dobiti samo na bazi
jednog ispitivanja, nego se zasniva na većem broju rezultata. Sa povećanjem
broja rezultata povećava se vjerovatnoća tačnije ocjene traženog, odnosno
ispitivanog svojstva.
Ispitivanja građevinskih materija mogu biti standardna i nestandardna (naučno-
istraživačka).

Standardna ispitivanja
Standardna ispitivanja provode se radi tehnički pravilnog i ekonomičnog izbora
materijala za gradnju objekata u cilju ostvarivanja stabilnih, funkcionalnih, ekonomičnih
i estetskih rješenja konstrukcija i objekata.
Standardna ispitivanja mogu biti prethodna i kontrolna.
Prethodna ispitivanja treba da izvrše i verifikuju izbor materijala koji će najbolje
ispuniti projektne zahtjeve. Provode se prije početka građenja. (napr. prethodna
ispitivanja za izgradnju hidrotehničkih i infrastrukturnih objekata).
Ako se za gradnju koriste gotovi materijali (opeka, čelik i sl.), izbor se vrši prema
svojstvima koje deklariše proizvođač uz odgovarajuću provjeru pojedinih svojstava u
okviru prethodnih ispitivanja. Ukoliko za neki materijal postoje čvrsti dokazi o kvalitetu i
saglasnosti deklarisanih i stvarnih svojstava, prethodna ispitivanja mogu i da izostanu
(npr. kod certificiranih materijala kod kojih je proveden postupak ocjene usklađenosti
sa zahtjevima tehničkih specifikacija).
Kontrolna ispitivanja su obavezna i provode se u toku građenja sa ciljem da se
provjeravaju sv ojstva koja su utvrđena prethodnim ispitivanjima ili koja su deklarisana
od proizvođača. Kontrolna ispitivanja se provode i u toku same proizvodnje
građevinskih materijala (cement, keramički proizvodi, beton, čelik i dr.) na osnovu čega
se dokumentuje kontrola tvorničke proizvodnje i izdaje deklaracija proizvođača.
Kontrolna ispitivanja se uglavnom provode neposredno prije ugradnje materijala u
objekat, ali se mogu vršiti i na uzorcima koji se uzimaju iz ugrađenog materijala. Ta
ispitivanja se rade kada postoji sumnja da ugrađeni materijal ne zadovoljava projektne
uslove.

Kontrolna ispitivanja se ponekad vrše i u posebnim slučajevima kao što su sporovi

između investitora i izvođača radova u pogledu kvaliteta završenog objekta, zatim u
slučajevima istražnih radnji nakon oštećenja, kolapsa ili rušenja konstrukcija i sl.
Standardna ispitivanja se utvrđuju radi neposredne primjene dobijenih rezultata u
praksi. Zato ovi rezultati moraju biti logični, uporedivi i nezavisni od subjekta koji
vrši ispitivanja. Standardna ispitivanja moraju biti reproduktivna, a disperzije
ponovljenih ispitivanja u granicama prihvatljivosti, isključivo vezane za materijal
koji se ispituje.
Obzirom na ovo, u standardnim ispitivanjima nije dozvoljena sloboda u izboru metoda,
uslova ispitivanja ili drugih bitnih faktora, jer bi se na taj način za svaki konkretan slučaj
dobijali različiti rezultati. Stoga se standardna ispitivanja moraju provoditi strogo prema
odredbama pojedinih standarda, pravilnika, preporuka i drugih dokumenata tehničke
regulative, gdje su svi detalji vezani za ova ispitivanj a precizno definisani. Tu su za
pojedine materijale tačno propisane procedure za uzimanje i pripremu uzoraka, oblik i
broj uzoraka, uslovi i postupci ispitivanja, način obrade rezultata, kriterijumi ocjene i sl.
Kao aktivnost, standardizacija je stara stotinama godina. Još u antička vremena su
ljudi pokušavali da uspostave neke kriterije za pravljenje određenih predmeta ili
izvršenje nekog posla. Iako „standard“ kao termin nije korišten u to vrijeme, njegovi
korijeni se mogu naći već u kulturama drevne Kine i Mesopotamije.
Jedna od definicija standarda kaže da je to usvojena specifikacija ograničenog broja
rješenja za postojeće ili potencijalne probleme,
napravljena za dobrobit uključenih strana, koja balansira njihove potrebe, a namjenjena
je za ponovljivu ili kontinualnu upotrebu tokom određenog perioda od značajnog broja
zainteresiranih strana za koje je napravljena.

Proces standardizacije je planska djelatnost vođena od svih zainteresiranih krugova na

ujednačavanju materijala i nematerijala kao predmeta za opštu korist.
Savremena standardizacije je rezultat tehnološkog progresa (na koji je i sama imala
uticaj), te težnje za ekonomskim rastom, saradnjom i pristupom tržištima na svjetskom
nivou.
Osnovne karakteristike procesa standardizacije/normatizacije u građevinarstvu su:
-dobrovoljnost,
-otvorenost,
-učešće svih zainteresiranih,
-ujednačenost,
-realitet
-usklađenost sa naukom i tehnikom,
-usklađenost sa privredom i ekonomijom,
-opća korist i dobrobit,
-internacionalnost.

Ciljevi standardizacije:
-uređenje oblasti,
-ušteda energije,
-mogućnost izmjene
-smanjenje asortimana,
-optimalizacija,
-povećanje kvaliteta,
-informisanost i komunikativnost
-pravna sigurnost
-opća sigurnost i pouzdanost
Proces standardizacije ne smije biti podređen posebnim pojedinačnim privrednim ili
ekonomskim prednostima i koristi.
Zahtjeva se racionalnost i sigurnost u privredi, tehnici, nauci i upravi.
Obezbjeđuje se sigurnost ljudi i stvari, a naročito zaštita okoline i povećanje kvaliteta u
svim područjima života.

Standardi olakšavaju trgovinu, pomažu razvoj, čine svijet sigurnijim, upućuju na i služe
certificiranje kvaliteta poslovanja, stvaraju zdravu okolinu i okolinu za zdravlje, brinu se
za kupce, potiču razmjenu tehnologije i inovacija, pomažu u savladavanju kulturnih i
jezičkih razlika, pomažu širenju znanja putem informacijske i komunikacijske
tehnologije, omogućavaju pronalaženje informacija.
Standard se najviše definiše kao dokument za opštu i višekratnu upotrebu, donesen
koncenzusom stručnjaka i odobren od mjerodavnog tijela ili institucije, koji sadrži
pravila, smjernice ili karakteristike aktivnosti i koji ima za cilj postizanje optimalnog
stepena uređenosti u datoj oblasti.

Ispitivanja naučno-istraživačkog karaktera

Ispitivanja naučno-istraživačkog karaktera spadaju u nestandardna ispitivanja. Ona su
obično dugotrajna, često vrlo složena i u mnogim slučajevima pored novih saznanja
čine osnovu za donošenje novih standarda ili za dopune i poboljšanja postojećih
standarda.

Primjena standarda i drugih propisa

Savremena standardizacija se provodi na različitim nivoima u odnosu na geografski,

politički ili ekonomski obim uključenosti.
-Međunarodna standardizacija, u kojoj učestvuju odgovarajuća tijela ili pojedinci iz svih
zemalja
-Regionalna standardizacija (napr. EU zemlje i sl. )
-Nacionalna standardizacija
-Lokalna standardizacija.

Najveća međunarodna organizacija za standardizaciju ISO (International Organization

for Standardtization), sa sjedištem u Ženevi Švicarska, razvija i izdaje najveći broj
međunarodnih standarda na svijetu. Standardi se donose putem tehničkih komiteta. U
tehničkim komitetima i potkomitetima rade stručnjaci iz zemalja zainteresovanih za
donošenje standarda iz date oblasti .

Evropski komitet za standardizaciju CEN (European Committee for Standardization) sa

sjedištem u Briselu, je mjerodavna evropska organizacija za planiranje, kreiranje i
donošenje evropskih standarda u svim oblastima privredne aktivnosti. Za oblast
elektrotehnike i telekomunikacija je mjerodavan evropski komitet CENELEK.

Evropska standardizacija, kao i međunarodna, bazirana je na konsenzusu. Konsenzus

reflektuje ekonomske i socijalne interese zemalja članica CEN -a, koji su kanalisani
kroz njihova tijela za nacionalnu standardizaciju.
U prethodnoj državi standardna ispitivanja materijala, uključujući i građevinske
materijale vršena su prema tzv. JUS–standardima, a djelimično i prema raznim
pravilnicima, naredbama o obaveznom atestiranju, preporukama i sl. U nedostatku
domaćih standarda i u slučajevima radova u inostrantsvu, korišteni su standardi,
norme i sl. drugih zemalja, najčešće onih najrazvijenijih.

Bosna i Hercegovina je preuzela JUS-standarde i druge dokumente regulative koji su

izašli do 1991.godine, s tim da se oni postepeno zamjenjuju odgovarajućim novim
bosanskohercegovačkim standardima koji nose oznaku BAS. Za ovo je zadužen
Institut za standardizaciju BiH koji za pojedine oblasti i materijale formira odgovarajuće
tehničke komitete kao svoja radna tijela za donošenje novih BAS standarda.
Oblast standardizacije u Bosni i Hercegovini regulisana je Zakonom o standardizaciji
BiH (Službeni glasnik BiH br. 19/01). Ovim zakonom utvrđeni
su ciljevi i principi bosanskohercegovačke državne (nacionalne) standardizacije i
uređuje se priprema, prihvatanje, objavljivanje i upotreba bosanskohercegovačkih
državnih standarda (nacionalni standardi Bi H).
Sljedeći poslovi i zadaci iz područja standardizacije su u nadležnosti BAS instituta:
-pripremanje, prihvatanje, objavljivanje i održavanje državnih standarda Bi H i drugih
dokumenata državne standardizacije Bi H
-vođenje registra državnih standarda Bi H
-formiranje stalnih i privremenih tehničkih stručnih tijela, koordinacionih odbora,
tehničkih komiteta i radnih grupa za izvršenje programa rada na poslovima iz područja
standardizacije
-učestvovanje u radu i zastupanje interesa državne standardizacije BiH u
međunarodnim i evropskim organizacijama za standardizaciju
-sakupljanje, uređivanje i distribuiranje standarda i drugih dokumenata, te informacija s
područja standardizacije, u skladu sa programom rada, uz uspostavljanje, vođenje i
održavanje odgovarajućih baza podataka
-proglašavanje upotrebe državnih standarda Bi H na prijedlog odgovarajućeg
tehničkog komiteta

- izdavanje glasila namijenjenog za objavljivanje prihvaćenih o državnih

standarda BiH, te informacija drugim dokumentima sa područja
standardizacije.

Da bi se odnos između BAS standarda nastalog preuzimanjem i odgovarajućeg

preuzetog međunarodnog ili evropskog standarda mogao odmah ustanoviti, treba
odrediti i označiti njihov stepen usklađenosti. Prema međunarodnim pravilima utvrđena
su tri osnovna stepena usklađenosti standarda: identičan (skraćenica IDT); modificiran
(skraćenica MOD); neekvivalentan (skraćenica NEQ).
Kod preuzimanja evropskih i međunarodnih standarda vrijede slijedeća pravila:
- evropski standard može se preuzeti na nacionalnom nivou samo sa stepenom
usklađenosti : identičan
- evropski harmonizirani dokument može se preuzeti sa identičnim stepenom
usklađenosti, a i sa stepenom modificiran, zbog posebnih tehničkih zahtjeva koji
se daju u normativnom dodatku o nacionalnom odstupanju
- međunarodni standard se smatra preuzetim ako je nacionalni standard identičan
ili modificiran u odnosu na međunarodni standard.

Da je BAS standard preuzeti međunarodni ili evropski standard treba da je korisniku

uočljivo iz oznake dokumenta, bez provjere njegovog sadržaja .
Oznaka BAS standarda, koji je nastao preuzimanjem , kombinacija je oznake
utvrđene za bosanskohercegovačke standarde i oznake izvornog dokumenta
(primjenjuje se „jednoredno označavanje“).

BAS XX XXX YYYY

identifikacioni broj izvornog dokumenta

slovna oznaka izvornog dokumenta

slovna oznaka bosanskohercegovačkog dokumenta

Stepen usklađenosti BAS standarda i preuzetog međunarodnog ili evropskog

standarda označava se skraćenicom koju treba navesti u zagradi sa oznakom i
godinom izdanja međunarodnog ili evropskog standarda, a iza oznake godine
izdanja i naziva BAS standarda.

Primjer
BAS EN ISO 6947: 1997, Zavareni spojevi – Radni položaji – definicije uglova nagiba i
rotacije
(EN ISO 6947: 1993, IDT; ISO6947: 1992, IDT)

Izvorni bosanskohercegovački standardi donose se samo u slučaju da ne postoje

odgovarajući međunarodni ili evropski standardi za dato područje i predstavljaju
izuzetak od donošenja standarda preuzimanjem. Označavaju se alfa-numeričkom
oznakom:

BAS YYYY

identifikacioni broj standarda

oznaka bosanskohercegovačkog izvornog standarda

Primjer
BAS 1057: 2020 (1. izd.) (izv.) (bs) ( 20 str.) Smjernice za primjenu standarda BAS EN
206

Obrada rezultata ispitivanja

Najveći broj svojstava građevinskih materijala definiše se numeričkim pokazateljima.

Veoma rijetko se za ovu svrhu koriste opisivanje i poređenje, jer su ti postupci dosta
subjektivni i neodređeni. Kao primjer, može se navesti kolorimetrijska metoda za
utvrđivanje štetnih primjesa u pijesku i šljunku.

Pijesak (ili šljunak) se potapa u 3% rastvor natrijumhidroksida (NaOH), te se nakon

taloženja prema boji rastvora ocjenjuje prisustvo organskih materija. Kao kriterij
opisivanja služi boja rastvora, a kao kriterij poređenja služi uporedba sa određenim
kolor-etalonom.
U istoj grupi nalazi se metoda utvrđivanja dubine karbonatizacije betona sa 1% -tnim
rastvorom fenolftaleina.

Numeričko definisanje svojstava je najpouzdanije i gotovo uvijek je i moguće. Dobijene

numeričke veličine treba kritički tretirati.

Pri ispitivanjima svojstava uvijek se za jedno svojstvo provodi nekoliko, a često i veći
broj identičnih eksperimenata, a rezultat je skup, po pravilu, različitih numeričkih
vrijednosti.
Postavlja se pitanje zašto dolazi do rasipanja rezultata, zatim pitanje prihvatljivih
granica ovog rasipanja i pitanje koja se vrijednost ispitivanja može uzeti kao
mjerodavna ili reprezentativna????. Zbog toga se rezultati ispitivanja podvrgavaju
različitim oblicima obrade.
Standardna ispitivanja materijala se provode pod istim, nepromjenjenim uslovima, pa
ipak se u svakom istovrsnom ispitivanju dobiju rezultati koji se međusobno razlikuju.
Razlozi za ovo su:
-stohastički (slučajni) karakter samih svojstava materijala od uzorka do uzorka,
-nemogućnost da se ispitivanja svih uzoraka izvrše pod apsolutno istim
uslovima,
-prisustvo različitih grešaka pri mjerenjima fizičkih veličina. Ove greške mogu biti:
- slučajne (neizbježne) kao posljedica nesavršenosti mjernih uređaja
(instrumentalne greške) i čovječijih čula (subjektivne greške) i ove greške su
uvijek različitog znaka,
- sistematske greške uslijed netačnosti ili nekalibrisanosti mjernih uređaja; one
su uvijek istog znaka i moraju se eliminisati,
- grube greške zbog nepažnje ispitivača; moraju se isključiti.

Ako se eliminišu sistematske i grube greške i uzme u obzir stohastički karakter

svojstava materijala i nemogućnost provođenja ispitivanja pod apsolutno istim
uslovima, postaje očigledno da i ukupni rezultati ispitivanja imaju stohastički karakter.
Ispitivanjem određenog svojstva materijala dobija se skup numeričkih pokazatelja
(rezultata ispitivanja) i očigledno je da se mjerodavna (karakteristična) vrijednost nalazi
između najmanje i najveće vrijednosti u skupu. Vrlo često se kao mjerodavna
vrijednost usvaja aritmetička sredina ili
se koriste postupci zasnovani na pricipima matematičke statistike i teorije
vjerovatnoće.
Aritmetička sredina je često potpuno prihvatljiva, ali uz vođenje računa o razlici
Xmax. – Xmin.
Pri znatnijim rasipanjima rezultata, ispitivanje je obično nevažeće i treba ga
ponoviti.
U slučaju manjeg broja uzoraka u skupu, na primjer tri, često se kao mjerodavno usv aja
Xmin, a nekad se vrši i dodatno smanjivanje te vrijednosti, čime su dobijeni rezultati na strani
sigurnosti.

Primjena matematičke statistike i teorije vjerovatnoće

Ako se raspolaže dovoljno velikim brojem rezultata ispitivanja u okviru jednog skupa,
onda se najpouzdanije utvrđivanje mjerodavnih vrijednosti svojstava materijala dobija
primjenom matematičke statistike i teorije vjerovatnoće.
Kada se raspolaže u skupu sa Xi(i=1,2,...n) rezultata ti rezultati se najčešće prikazuju u vidu

histograma ili poligona frekvencije (učestalosti) pojavljivanja. Pri tome je raspon rezultata Xn
– X1 = Xmax – Xmin i oni su poredani u rastućem nizu. Taj raspon se dijeli na izv jestan broj

jednakih (grupnih) intervala ograničenih veličinama XJ(J=I, II,...N, N+1). Ovi grupni intervali
predstavljaju podskupove (razrede) osnovnog skupa rezultata ispitivanja

Histogram i poligon frekvencija rezultata ispitivanja

Histogram i poligon frekvencija ne daju dovoljno dobar uvid u raspodjelu slučajne

promjenljive Xi.

Pored histrograma koriste se i sljedeći pojmovi:

 n

X i


aritmetička sredina X i 1
n

širina raspodjele podataka se određuje preko pojma disperzije, odnosno

preko standardne devijacije (srednjeg kvadratnog odstupanja):

n
2
XX
Sn  
i 1 i 
n1

Sa povećanjem veličine standardne devijacije histogram (poligon)

frekvencija postaje sve položeniji i više raširen.
Koeficijent varijacije daje bolji uvid u stepen rasipanja rezultata:
  100 %
Sn
X

Kriterij ocjene ujednačenosti raspodjele rezultata, p rema Cordonu, na

temelju veličine koeficijenta varijacije
ocjena koeficijent varijacije (%) na
gradilištu na mjestu spravljanja
(tvornica)
vrlo dobar < 10 <5
dobar 10-15 5-7
zadovoljavajući 15-20 7-10
loš > 20 > 10

 Rezultati ispitivanja svojstava građevinskih materijala se najčešće prikazuju

određenim teorijskim zakonima raspodjele veličine Xi.
 n

X i


aritmetička sredina X i 1
n

širina raspodjele podataka se određuje preko pojma disperzije, odnosno

preko standardne devijacije (srednjeg kvadratnog odstupanja):

n
2
XX
Sn  
i 1 i 
n1

Sa povećanjem veličine standardne devijacije histogram (poligon)

frekvencija postaje sve položeniji i više raširen.
Koeficijent varijacije daje bolji uvid u stepen rasipanja rezultata:
  100 %
Sn
X

Tabela 5.1. Kriterij ocjene ujednačenosti raspodjele rezultata, p rema

Cordonu, na temelju veličine koeficijenta varijacije
ocjena koeficijent varijacije (%) na
gradilištu na mjestu spravljanja
(tvornica)
vrlo dobar < 10 <5
dobar 10-15 5-7
zadovoljavajući 15-20 7-10
loš > 20 > 10

 Rezultati ispitivanja svojstava građevinskih materijala se najčešće prikazuju

određenim teorijskim zakonima raspodjele veličine Xi.