• Si Liwayway Arceo Bílang Kuwentista ng

Bayan
• Ang Nobela sa Supot ng Tinapay
• Kritisismo Bilang Mistisismo
• "Pambalot ng Tinapa“
• Nasaan ang Mambabasáng Pinoy?
Dela Cruz, Geraldine L. (BSED FILIPINO 3-A)
Si Liwayway Arceo Bílang Kuwentista ng Bayan
THIRD YEAR HIGH school ako nang una kong makita si
Liwayway Arceo. Lumiligaw noon (o kasintahan na yata niya)
ang manunulat na si Hilario Coronel sa titser kong si Miss
Leticia Maniquiz at inanyayahan ang klase naming bumisita sa
opisina at imprenta ng Liwayway Publishing sa Maynila. Noon
ko nakita, mula sa malayo si Aling Lily na nakatayo at kausap
ang isang manunulat. Hindi siya ang larawan ko ng isang
manunulat Para akong namalikmata. Hindi ko akalain na may
tulad niyang maganda at katakam-takam na manunulat.
Siyempre, tangang tanga pa ako noon at hindi pa nakikita sina
Carmen Guerrero Nakpil, Gilda Cordero- Fernando, Estrella
Alfon, at iba pang katakam-takam na manunulat ng Filipinas.
 Ibig kong idiin ang ginamit kong pang-uri.
Katakam-takam. Hindi ko ibig sabihing maganda
lámang, at higit din sa halinang pisikal ang ibig
kong ilarawan. May palagay ako na katakam-
takam ang isang birtud ng panitikang popular.
Upang bumighani ng mambabasá, lalo na't
ordinaryo't maramihang mambabasa, kailangan ng
panitikang popular na maging katakam-takam. At
hindi maitatatwa na sumikat at nagluningning ang
panulat ni Aling Lily sa loob ng pangunahing kuta
ng panitikang popular-ang magasing Liwayway.
 Totoo, isinilang ang karera ni Aling Lily bilang manunulat sa
pamamagitan ng kaniyang kuwentong "Uhaw ang Tigang na
Lupa' na isinulat niya noong tinedyer lamang siya.
Labimpitong taon siya noon, kung tama ang aritmetika ko.
Ngunit dahil sa digma, lumabas ito pagkaraan ng dalawang
taon at sa mga pahina ng Liwayway Pagkaraan ng digma, sa
Liwayway siya matagal na nagtatrabaho at dito lumabas ang
karamihan sa mga isinulat niyang kwento hanggang
sa panahon ng kaniyang pagreretiro. Sa loob ng mahigit 50
taon niyang búhay bílang manunulat, nakakatha siya ng
mahigit 50 nobela, umaabot sa sanlibong maikling kuwento,
daan-daang dramang panradyo, at mahirap nang bilang ng
mga sanaysay, Hinubog si Aling Lily ng adhikang sumulat
para sa madla.
 Ito ang pinagsanayan niya at ikinabubuhay bilang bahagi ng
patnugutan ng Liwayway Dito niya tinupad ang natutuhang mga
simulain sa pagsulat ng isang maikling kuwento, at sa sariling salita
na rin niya'y binubuo ng sumusunod "(1) ito'y may mga tauhan na
ang isa ay pangunahing tauhan at sa paningin nitó magaganap ang
kuwento; (2) ito'y nag-iwan ng tisang diwa o impresyon sa
damdamin ng bumabása; (3) ito'y naglalarawan sa isang
pangyayari." Parang halaw sa mga simulain ng kaisahan ni Aristotle.
Ngunit sa praktika sa totoong pagsusulat sa Liwayway,
nangangahulugan ito ng matipid ngunit sapat at may kulay na wika.
Mainipin ang mambabasa ayaw ng maligoy. Sa kabila ng gayong
pagkaunawa sa mambabasa ng magasing popular, kailangan pa
ring tumupad ang wika sa pagbuo ng tauhan, sa pagpapagalaw ng
kuwento, at sa pag-antig ng damdamin Matagal ding naging editor si
Aling Lily ng seksiyong pambabae ng Liwayway. May regular siyang
kolum dito para sa pagluluto.
 Ito rin ang sinasabi kong katangian ng "katakam-
takam" Na muli, para sa kaniya, ay "paglikha ng
impresyon o kakintalan na "aantig sa damdamin."
Hindi ko na dapat talakayin kung paano tinupad ni
Aling Lily ang Kaniyang panukatan bilang
mangangatha. Saksi ang maraming taon niyang
pananatili sa Liwayway. Saksi ang maraming
mambabarang tumangkilik sa kaniyang magasin sa
panahon niya, kaya hindi ito naibuwal ng malakas na
kompetisyong idinulot ng ibang magasing popular.
Bukod sa saksi rin ang tinamong papuri ng mga katha
ni Aling Lily mula sa akademya at mga kritikong may
iba't ibang oryentasyong pampanitikan.
Marami lámang manunulat sa magasing popular-
at hindi ito maliwasan-na hindi nakatutupad sa
mga pamantayang sinundan ni Aling Lily Hinihingi
rin ng mabilisang paglalathala ang mabilisang
pagsulat kaya't mahirap garantiyahan ang
palagiang "pag-antig ng damdamin ng
mambabasa. Kahit henyo ay mahihirapang
sumulat ng 50 dakilang nobela at sanlibong
dakilang maikling kuwento.
Isa halimbawang fokus ng panulat ni Aling Lily ang sitwasyong
domestiko. Nakilála siyá sa gawaing ito dahil sa kaniyang
seryeng Mag- anak na Cruz at dahil na rin sa pangyayaring
tunay na marami siyang kathang umiinog sa suliraning
pantahanan at ugnayan ng mga anak at mga magulang at
mga mag-asawa. Hindi bago ang paksang ito. Ngunit higit na
naging sining at malimit na "umaantig sa damdamin" sa
pamamagitan ng dalubhasang pagkatha ni Aling Lily.
Mananamnam pa ang katakam-takam na bisa ng panulat ni
Aling Lily kapag binása ang isinulat na nobelang Maling Pook,
Maling Panahon. .. Dito Ngayon at ang bagong kalipunan ng
kaniyang mga kathang may bidang babae, ang Ina,
Maybahay, Anak, at iba pa.
Pinatutunayan dito ni Aling Lily na hindi nabubúhay
ang panitikan sa mabibigat na paksa lámang.
Pinatutunayan din niya, bagama't matagal na
niyang pinatunayan, na may makabuluhang sining
sa likod ng tungkuling umaliw at maging katakam-
takam sa panlasa ng mambabasa Para kay Aling
Lily, isang mundong kuwento ang ating mundo May
karapatang maikuwento ang anumang bagay o
anumang paksa. Ang trabaho ng manunulat ay
mag kwento. Na pagkukuwento ang sining ng
kuwentista, para sa Collegian Folio man o sa
Liwayway ang isinusulat.
 Ang ibig ko pang sabihin, hindi lamang
binabása upang maaliw ang mga kuwento sa
Liwayway. Sinusubaybayan din ang Liwayway
ng mahilig sumulat, lalo na ng mga kabataang
walang pagkakataóng sarap ng pagsulat at
makadalo ng writers workshop. Kung walang
tulad ni Aling Lily, magagaya lámang nilă ang
mga kuwentistang maligoy at mabulaklak
gumamit ng wika at mahilig lámang kumahig ng
di-kapani paniniwala.
Ang Nobela sa Supot ng Tinapay
BILANG PANGWAKAS, NAIS kong balikan ang pamumuno sa
Pamagat Sikat ni Lope K. Santos at nalathalang "Lope K. Santos
Nobelista sa librong Mula sa Parolang Ginto (1969), koleksiyon ng
mga panunuring pampanitikan ni Clodualdo del Mundo. Dinakila ni C
del Mundo ang nobela ni LK. Santos, gaya ng diumano'y pagsaludo
dito ng mga unang kritiko mula kina Juan Cabreros Laya at Teodora
A. Agoncillo "Naniniwala kaming ang Banaag at Sikat," wika pa ni C
del Mundo, ay isang nobelang gintong lantay, kung papaanong ang
Noli me Tangere at El Filibusterismo ni Dr. Jose Rizal ay mga
nobelang namumukod ng isang nobelistang Pilipino, at kung
papaanong ang Florante at Laura ni Francisco Baltazar, ay
nagtataglay ng kasaysayang mala-nobela bagama't patula ang
pagkakasalaysay."
Hindi ako interesadong sinsayin ang papuri C del Mundo hinggil
sa pagiging "nobelang gintong lantay ng Banaag at Sikat. Higit
akong interesadong basahin mabuti ang kaniyang suhay hinggil
sa pagiging "nobelang gintong lantay ng katha ni LK. Santos.
Halimbawa, kaugnay ng paghahambing niya sa nobela ni LK.
Santos sa mga nobela ni Rizal at awit ni Balagtas ay naidugtong
nya: "Ang tatlong kathang iyan ay may nagkakaisang katangian
ang matapat na pagkakalarawan sa isang kapanahunan ng
ating bayan, ang pagkakalikha ng mga tauhang namumukod sa
pagkakaroon ng matitibay na kapaniwalaang kanilang
paninindigan, at pamamandila ng mga simulaing kasinlantay ng
katotohanang hindi mapapawi sa alinmang panahon at sa alin
mang bayan Wow, ang bigat! Subalit dahil hindi ko maintindihan
ang ibig sabihin ni C del Mundo.
 Kritisismo Bilang Mistisismo

Sa unang malas pa lamang ay mahiwaga ang mga katangiang inilista ni C.

del Mundo hinggil sa Banaag at Sikat. Ano halimbawa ang kahulugan ng
'mapangahas na kawagasan? Ng "kakanyahan sa pamamaraang
mapanarili? Subalit nang isulat niya pagkaraan na mga katangian ito ng
isang mahusay na nobela ay maaaring mahinuha na naglilista lamang si C
del Mundo ng mga nabása niyang "gintang taglayin' ng nobela, Malaki din
ang posibilidad na nabása niya ang mga ito sa isang sangguniang
Kanluranin at kaya salin lamang niya mula Ingles ng mga unibersal na
katangian ng nobela. Naging mistikal ang mga karaniwang katangian ng
isang nobela dahil sa paraan ng pagkakasalin Dili kaya, baka sinadya
niyang magmistulang mistikal ang salin upang hindi maintindihan ang
kawalan niya ng orihinalidad bilang kritika? Hanggang ngayon, isang bisyo
ng maraming umaastang kritiko ang tila Orakulo ng Delphi sa pananalitang
mahiwaga.)
 Sa dulo, sa gayon, ay nagsalin lämang siya ng isang tersera
klaseng kritikong Amerikano at wala naman siyang naibigay
na kakaibang katangian ng Banaag at Sikat upang maging
"nobelang gintong lantay” na natampok noon at patuloy na
umiiral sa iba't ibang paraan sa mga teksbuk at babasahing
pampaaralan hanggang ngayon Unang-una, deribatibo ang
panunuri. Nagmumula sa pagbabasa ng banyagang panitikan
at sa pagtingin sa ating panitikan alinsunod sa natutunan ng
pamantayang banyaga Ikalawa, wala kahit munting
pagkabatid sa kasaysayan ng panitikan ng Filipinas upang
magamit na saligan sa wastong pagtingin sa kabuluhan ng
pinupuri o tinutuligsang akda. Ikatlo, nagkukunwang eksperto
sa pagbása ng panitikan ng Filipinas
 Ang ganitong kritiko ang maituturing na "kaaway na lihim alinsunod sa
pagunita ni Antenor Ang ganitong kritiko ang nagkalat ng tiwaling
pagsusuri sa nobelang Filipino gamit ang mga kasangkapang Kanluranin
upang "mapalaya" diumano ang panitikan mula sa matandang
bilangguang kolonyal nitó. At ibinilanggo ng ganitong kritiko ang nobela
noong ika-20 siglo sa mga bagong bilangguang Kanluranin. Ang
ganitong kritiko ang tulad ni C. del Mundo ay nagdudulot ng papuri na
sa dulo'y ikapanganganyaya pa ng pinupuring akda. Ang ganitong kritiko
ang sanhi ng mga maling paraan ng pagpapahalaga at pagtuturo
ngayon ng panitikan sa mga paaralan. Ang mga anak ng ganitong kritiko
ang nagsisilbi ngayong editor, rebyuwer, o manunulat ng teksbuk,
konsultant o eksperto ng panitikan sa DepEd, nagtuturo ng panitikan sa
mga normal school, at patuloy na naghahasik ng krimen laban sa
panitikan ng Filipinas.
 "Pambalot ng Tinapa”
Isang katangi-tanging anekdota na napulot ko kay C del mundo ay ang
Islnudlong niyang "talababa" sa kaniyang "panunuring pampanitikan" ng
Banaag at Sikat. Nagkaroon siya ng magandang pagkakataon na makausap
si LK Santos bago mamatay. Naikuwento raw ng nobelista kung paano niya
sinulat ang Banaag at Sikat upang mailathala araw araw sa Muling Pagsilang.
Dalawang detalye ang napakatimyas sa naturang kuwento. Una, isinulat
kamay ni LK. Santos ang bawat labas ng nobela. kalawa, isinulat niya ang
buong nobela sa súpot ng tinapay. Ang tungkol una ay ordinaryo lamang
noong panahon nina Dumas, Hugo, Dickens, * Sue (at kahit ni Rizal) at higit
na mahaba ang kanilang isinulat kamay na mga nobela. Ang tungkol sa
ikalawa ang higit na kaakit-akit para sa mga sumusubaybay ng nobela
ngayon, Maaaring nais lamang gulatin ni LK, Santos si C. del Mundo. Kung
bagá, nais paandaran ng nakatatanda ang nakababata. Bakit niya gagamitin
ang supot ng tinapay upang pagsulatan ng nobela? Hindi naman siya
naghihirap sa panahong iyon bukod sa editor siya ng Muling Pagsilang kaya
siguradong may rasyon ng kailangang papel sa pagsulat.
 Ang haka kong reaksiyon ni C. del Mundo sa kuwento ni LK.
Santos at haka kong layunin niya sa pagsusulong nito bilang
talababa ng kaniyang 'panunuring pampanitikan ay isang
paraan ng pagtukoy sa malungkot na kapalaran ng nobela sa
kasalukuyan. Noon pang simula ng 'gintong panahon ng nobela
ay nakasulat na sa súpot ng tinapay ang paghihirap na
dadanasin ng mga nobelista. Isang pito ng alegorya ang
pagsulat sa súpot ng tinapay para sa panitikan ngayon. Isang
dagdag na idyoma ita sa palasak nang tudyo hinggil sa
panitikang "pambalot ng tinapa na totoong dinanas ko sang-
ayon sa kuwento ng aking ina. Isang araw, excited daw na
nilapitan si Inay ng kumare niyang tindera sa palengke hawak
ang isang pahina ng diyaryo. Ipinakita kay Inay ang retrato ko
sa dyaryo.
Pahina palá iyon ng The Dawn at kinalalagyan
ng kolum kol Naláman ng kaniyang kumare at
marahil ng iba pang tindera sa palengke na
sumusulat ako dahil sa kaniyang binasa ng
pambalot ng tinapa Subalit mainam-inam na't
may silbi kahit paano ang panitikang pambalot
ng tinapa. Ang pagsulat sa súpot ng pandesal
ang higit na marawal na larawan ng hikahos na
bühay ng manunulat. Bakit nga ba hindi
bumabasa ng panitikan ang mayorya ng
sambayanang Filipino?
 Nasaan ang Mambabasáng Pinoy?Tamad daw magbasa ang
sambayanang Pilipino? Hinding-hindi. Ikinalat lamang din ang
mapang-aglahing pagtinging ito ng mga elitistang nagkukunwang
umuunawa sa mababang panlasa at literasi ngunit ang totoo'y nais
kutyain ang matagal na niláng inaalipustang lipunang bakya, Kapag
hinandugan ng babasahing gusto nilá (at may presyong kaya ng
kanilang bulsa) gaya nga ng romance novels ay mababasa ang
madlang Filipino May panahong sako-sakong ibinebenta ang mga
aklat sa Divisoria, sa bangketa, sa harap ng simbahan, sa perya, sa
palengke. Natikman ni Iñigo Ed. Regalado na bayaran ng paunang
P500 para sa hindi pa nailalathalang una niyang nobela, ang Madaling
Araw, At iyon ang tinagurian niyang gintong panahon ng nobela sa
mga taong 19051921 sa kabila ng pananakop ng mga Amerikano, Ano
ang nangyari at naglaho ang mambabasa ng nobelang nakaaklat?
Dumating daw ang mga makabago at mûrang anyo ng aliwan, Inagaw
ng radyo, pelikula, at telebisyon ang madlang mambabasa.
 Una, ibig kong isipin na maliit pa't kulang sa katatagan ang
lipunang mambabasá ng panitikan sa unang dalawang
dekada ng ika-20 siglo Kagagáling lámang niláng lumaya
mula sa matagal na pagkaplit sa mga metriko romanse at
akdang makasimbahan at uháw na uháw silá sa kabaguhang
idinudulot ng nobela at tula. Ngunit tandaan din na higit
silang namihasa sa panitikang pabigkas. Anupa't madall nga
siláng mabibighani ng makabagong aliwang hatid ng
Amerikanisasyon, ang radyo, sinema't TV na bukod sa múra
ay nagbabalik sa nakamihasnan ilang panitikang oral
Ikalawa, ibig kong iugnay bilang pangunahing salarin ang
pinalaganap na sistema ng edukasyong publiko sa panahon
ng Amerikano. Isa itong edukasyong kasangkapan sa
Amerikanisasyon, sa PAghahasik ng bighani't kapangyarihan
ng kulturang Amerikano.
 Kung bakit aambisyunin din ito ng isang pobreng may
kakayahang buma kaya magtitiyagang maghalungkat sa
tindahan ng segunda manong librong Ingles kaysa bumili ng
nobelang nakasulat sa katutubong wika. Kung bakit sakaling
bumasa ng aklat na sinulat ng Filipino ay nakabatay pa rin
ang pagpapahalaga ng mambabasa, mayaman man o
mahirap sa ipinalalagay na magandang katangian ng popular
na aklat sa Amerika Marami pang baryasyon, at lubhang
hahaba ang aking talakay kapag lsang hinimay ang mga
manipestasyon ng ganitong halagahang ang kultura
alinsunod sa pag-iral ng kaayusang kolonyal at feudal.
Biktima ng ganitong edukasyon kahit ang mayorya ng mga
guro administrador ng mga paaralan, at lalo na ang mga
opisyal ng DepEd at CHED.
 Hindi ito basta pagtatatag ng mga aktibong book club
ng kabataan at katandaan sa buong bansa Hindi ito
basta pagbibigay ng higit na espasyo sa mass media
para sa mga aklat at gawaing literasi. Hindi ito basta
pagtatanghal ng mga sikat na artista sa mga / Read
Books poster at bilbord. Hindi ito basta pag order ng
ilang libong kopya ng aklat pampanitikan para sa mga
aklatan. Hindi ito basta pagbibigay ng parangal at
gantimpala sa pinakamahusay mga nobela ng taon at
paggarantiya na bibilhin ito ng mga laybraryan Hindi
ito basta pagtatanghal ng mga natatanging aklat sa
National Bookstore.
Hinating Amerikanisasyon at edukasyon hindi lámang ang lipunang
Filipino sa uring edukado't mariwasa at sa uring mangmang at
maralita. hinati rin nito ang mambabasa sa uring edukado,
mariwasa at nagbabasá sa wikang Ingles at sa uring mangmang,
maralita't nagbabasá sa wikang katutubo. At nanatili ang
sitwasyong ito hanggang bigyan ng kasarinlan ang Pilipinas at
hanggang sa kasalukuyan. Ang sitwasyong ito ang pangunahing
ugat ng mga anomalyang pangkultura sa lipunang Filipino ngayon
at di kasi ay pangunahing ugat ng hindi lumalaking bílang ng
mambabasa ng nobela at ng panitikang Pilipino. Ang nakakatawa,
hindi naman naging garantiya ang paggamit ng Ingles upang makita
ng ating mga manunulat sa Ingles ang mga may kaya edukado.
Higit siláng mabibighani ng mga bestseller mulang Estados Unidos
kaysa akda ni Nick Joaquin o ng kahit sinong sikat na manunulat na
Filipino sa Ingles.
 Kailangan ang lahat ng ito. Kailangan ang tulong-tulong na
pagtataguyod sa mga ito ng mga samahan ng manunulat,
samahan ng mga pabliser at bookseller, samahan ng mga
laybraryan, samahan ng mga kritikong guro ng panitikan,
samahan ng mga peryodista, brodkaster, at abertayser,
samahan ng mga negosyante't bangkero, National Book
Development Board, kahit samahan ng mga kolektor ng antik,
atbp. Kailangan ang pasiyang pampolitika ng mga lider at
pinuno ng bansa upang isaayos ang sistemang pampolitika't
pangkabuhayan na magtataguyod sa pagbabago ng
kabuuang halagahang pangkultura ng Filipinas. Kung maaari,
kailangan ang lubos na paglahok ng Hukbong Sandatahan, ng
PNP, ng Korte Suprema, at ng mga kapisanang barangay sa
buong kapuluan, kahit ng NPA at MILF, upang isulong ang
pambansang Programa sa pagbabasa kahit sa loob lamang
ng limang taon.
Limang taon lamang. Limang taon lamang at
isang himala ang magaganap sa Filipinas-
nagbabasa ng aklat ang magsasaka at pulis
papunta sa trabaho, pumipila ang madla sa
booklaunch ng makata, agawan ang mga tao
sa bagong libro sa library, at higit na malaki
ang Filipiniana kaysa imported books sa
National Bookstore. At ang himala ng mga
himala. Higit na may pag-asa ang bansang
nagbabasá. Higit na umuunlad ang
bumubuklat ng aklat.
 Ferndale Homes 6 Agosto 2008Makata at kritiko, si Virgilio 5. Almario ng
pangunahing tagasubaybay ngayon sa nagaganap na modernisasyon ng wikang
pambansa sa loob at labas ng akademya Kinilala na ang talino niya bilang
manunulat sa pamamagitan ng magawad at premyong pampanitikan, kabilang
ang TOYM Ten Outstanding Young Men, 1983). Southeast Asia Write Award
(Bangkok, Thailand, 1989), at Gawad Patnubay ng Sining at Kalinangan Araw ng
Maynila, 1992). Tatlong ulit siyang nahalal na chairman 19861999 kasalukuyang
chairman emeritus (1992-) ng Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL):
pundador at secretary general (1984-In Philippine Board on Books for Young
People (PBBY at naging editor ng ba't bang libro at pahayagan. Kasalukuyan
siyang dekano sa Kolehiyo ng Arte at Literatura, Unibersidad ng Filipinas,
Diliman; tagapangulo ng Filipinas Collecting and Licensing Society (FILCOLS) at
ng Barasoain Kalinangan Foundation at kasapi ng lipunan ng Filipinas Institute of
Translation (FIT) at Wika ng Kalinangan at Agham (WIKAJ Hinirang siyang
Pambansang Alagad ng Sining para sa Panitikan (National Artist for Literature)
noong 2003.
Maraming Salamat sa Pakikinig!