PORTRET VAN DE

AARDE
Hoofdstuk 1
1.1 Onderscheid tussen de soorten
hemellichamen
Leerplandoelstellingen:

- LPD 1 Het onderscheid tussen de aarde, maan en zon beschrijven

- LPD 2 De plaats van de aarde in het zonnestelsel, melkwegstelsel en heelal situeren,
gebruikmakend van specifieke afstandsmaten
Hoofdstuk 1 Portret van de hemel
1.1 Onderscheid tussen de soorten hemellichamen

A. Waarnemingen van op onze aarde

B. Hemellichamen
C. Instrumenten voor onze waarneming
D. Elektromagnetische straling
E. Ruimte – observatoria
F. Structuur van het heelal
 HET HEELAL
ZON

PLANEET AARDE
Endogene krachten &
Landschappen
platentektoniek

VULKANISME GEOSFEER
Verwering en
erosie
HYDROSFEER Exogene krachten &
& OCEANEN weer en klimaat

ATMOSFEER Globalisering

Voedselvoorziening
Energie &
Welvaart
Eerste grondstoffenEnergie en
BIOSFEER
levensvormen grondstoffen
Bevolkings- Klimaat
evolutie MENS
Ecologie
Voortplanting van leven
Ruimtegebruik
& erfelijkheid Geopolitiek
Sociale en economische
verschillen

Evolutie

Duurzame oplossingen

Complexere levensvormen
& biodiversiteit
A. Waarnemingen
Volle maan.
Ondergaande zon
Sterren.
Vallende ster of meteoor.
Hoofdstuk 1 Portret van de hemel
1.1 Onderscheid tussen de soorten hemellichamen

A. Waarnemingen van op onze aarde

B. Hemellichamen
C. Instrumenten voor onze waarneming
D. Elektromagnetische straling
E. Ruimte – observatoria
F. Structuur van het heelal
B. Soorten hemellichamen
De Poolster en de zon zijn sterren : Gloeiend gasvormig hemellichaam waarin (door
de hoge druk en temperatuur) een kernfusie plaatsvindt. De energie die daardoor
vrijkomt geeft het licht.
Zon
 H.R. – diagram  
Hertzsprung-Russeldiagram

• Veel heldere sterren hebben

een uit het Arabisch afkomstige
naam.
•  Oorzaak:  Arabieren eerder
dan de westerse
wereld serieuzer
over astronomie. Islam
B. Soorten hemellichamen
• De aarde is een planeet : een groot rond hemellichaam dat om een ster draait en
meestal geen licht geeft.
B. Soorten hemellichamen
Het Zonnestelsel is een planetenstelsel : een ster waar planeten omheen draaien.
B. Soorten hemellichamen
De Maan is een satelliet : een dwergplaneet die rond een grotere planeet draait.
B. Soorten hemellichamen
• Het ISS ruimtestation is een kunstsatelliet : een door de mens gemaakte en in de
ruimte gelanceerde satelliet.
Apps voor waarnemingen – stellarium
http://stellarium.org/nl/
Hoofdstuk 1 Portret van de hemel
1.1 Onderscheid tussen de soorten hemellichamen

A. Waarnemingen van op onze aarde

B. Hemellichamen
C. Instrumenten voor onze waarneming
D. Elektromagnetische straling
E. Ruimte – observatoria
F. Structuur van het heelal
C. Instrumenten voor
onze waarnemingen
Amateurtelescoop = meest linkse afbeelding.
Sterrenbeelden?

Grote Beer

Waarom “Grote Beer”?

Waar op
sterrenkaart?
De studie die de dierenriem
onderzoekt is de astrologie, de
wetenschappelijke studie die het
heelal bestudeerd is de
astronomie.
 Poolster
De poolster zoeken.

de Kleine Beer

(deel van) de
Grote Beer
En de Poolster?
Alle sterren draaien rond de poolster omdat deze in het verlengde van
de aardas staat.
Maan:
natuurlijke
satelliet Mars:
planeet
ISS:
kunstmatige satelliet
 Pleïaden: sterren
Saturnus:
planeet

Jupiter:
planeet

http://hemel.waarnemen.com/vannacht/

Niet alle “sterren” zijn sterren …

Met het blote oog zijn
zichtbaar:
•Zon
•Maan
•Sterren
•Vallende sterren
•Planeten

In goede omstandigheden
eveneens:
•Kometen
•Melkweg
C. Instrumenten voor onze
waarnemingen
Reflectortelescoop = middenste afbeelding
Astronomische hulpmiddelen: Mars door een kleine telescoop
 C. Instrumenten voor onze waarnemingen
Observatorium = rechtse afbeelding
Observatorium of sterrenwacht met openschuivende
koepel voor waarneming van hemellichamen.

De Europese Organisatie voor Astronomisch

Onderzoek op het Zuidelijk Halfrond (ESO)
koos daarom locaties in de Chileense
Atacamawoestijn voor haar sterrenwachten.

Beeldfragment La Silla
https://www.eso.org/public/belgium-nl/tele
s-instr/lasilla/
C. Instrumenten voor onze waarnemingen
De logo’s stellen de volkssterrenwachten bij ons voor te Hove (Urania), Genk
(Kattevennen), Grimbergen (Mira)

Bij ons:
http://astrolab.be/
Wat hebben ze in Zillebeke? https://www.youtube.com/watch?v=Fc5LkeKHlRA
 C. Instrumenten voor onze waarnemingen
Radiotelescoop

-Waarneming van
stralingen van 1 cm
tot enkele meters golflengte.
-Stralingen afkomstig van
ruimteobjecten.
-Passief en actief luisteren
 C. Instrumenten voor
onze waarnemingen
Hubble Space telescoop (HST) – Nasa (=
Amerikaans ruimteagentschap)

- Zorgde voor zeer scherpe foto’s omdat

ze niet verstoord zijn door de atmosfeer.
- Genoemd naar astronoom Edwin Hubble (cfr. infra)
- Gelanceerd en in baan rond aarde gebracht op 24 april
1990
- Camera’s, ook infrarood en röntgengolflengtegebied.
Adelaarsnevel.
• Zou mooiste foto van Hubble zijn.
• Is een emissienevel die jonge, open
Sterrenhoop omgeeft.
• Ligt op 7000 lichtjaar van ons vandaan.
 C. Instrumenten voor
onze waarnemingen
Ruimtestation ISS (cfr supra)
- International Space Station
- Ongeveer 380 km hoog, nu 355 km. Massa 262, 2 ton nu. 52 m.
lang, 92,7 m breed en 27,4 m hoog nu.

- Permanent bemand
- Waarnemingen zichtbaar licht, infrarood, X-ray
(röntgen).
- Gelanceerd op 20 november 1998 en bewoond sinds 2 november 2000.
- Draait rond de aarde in ongeveer 91,2 minuten (baanlengte ongeveer 42 000 km).
- Einde waarschijnlijk 2020, mogelijk 2028.
- Zichtbaar met telescoop, soms met blote oog vooral door de grote, reflecterende
zonnepanelen. Te zien als snel bewegende ster die zich in enkele minuten van west
naar oost beweegt. Meest zichtbaar enkele uren na zonsondergang.
Hoofdstuk 1 Portret van de hemel
1.1 Onderscheid tussen de soorten hemellichamen

A. Waarnemingen van op onze aarde

B. Hemellichamen
C. Instrumenten voor onze waarneming
D. Elektromagnetische straling
E. Ruimte – observatoria
F. Structuur van het heelal
D. Licht is een elektromagnetische
straling
1. Electromagnetische straling omgeeft je
D. Licht is een elektromagnetische
straling
2. EM-straling bestaat uit een spectrum van golven
 golflengte
verschil

optisch venster radiovenster

Hoofdstuk 1 Portret van de hemel
1.1 Onderscheid tussen de soorten hemellichamen

A. Waarnemingen van op onze aarde

B. Hemellichamen
C. Instrumenten voor onze waarneming
D. Elektromagnetische straling
E. Ruimte – observatoria
F. Structuur van het heelal
E. Ruimte - observatoria
Bijv: GAIA
http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Gaia

Global Astrometric Interferometer for Astrophysics

-Gelanceerd op 19 december 2013. Geplande levensduur: 5 jaar.
-ESA
-Is de meest nauwkeurige driedimensionale kaart van de Melkweg aan het
maken. Moet posities, afstanden en snelheden van meer dan een miljard sterren
bepalen met een nauwkeurigheid van een 10 miljoenste boogseconde.
-Is daartoe uitgerust met de grootste digitale camera die ooit gebouwd is.
-Zal naar verwachting ook een 50 000 – tal nieuwe planeten ontdekken.
-Hangt op ongeveer 1.5 miljoen km van de aarde.
 el x Gamma
is ue uv
V

o d
ro
fra
CHANDRA
SWIFT
In
NUSTAR

HST
LISAPF FERMI
GAL
XMM-Newton
EX
EUCLID
o
icr
M
GAIA
JWST

gamma
x
SPITZER uv
Planck

HESS
Visueel

dio
SPECTR-R
Ra
Infrarood

MAGIC

Micro

Radio ALMA 2013

Fig. 1.1.17
 Objecten die zich in een baan om een hemellichaam
bevinden zijn satellieten. De aarde heeft één natuurlijke
satelliet: de maan. De door de mens gefabriceerde
toestellen die in een baan om de aarde worden geplaatst
noemen we kunstmanen of kunstsatellieten. Ze zijn niet
alleen interessant om naar de sterren te kijken. Je kan er
ook de aarde mee bekijken en bestuderen.

!! correctie p.12  geen 2600 satellieten maar 6000

ondertussen

Opruimen van ruimte afval

• COMMUNICATIESTATELLIETEN
Telefoon, internet, tv, radioverkeer over lange afstanden
Bijv. Intelsat, Globalstar, Artemis
• NAVIGATIESTAELLIETEN
Zorgen voor plaatsbepaling op aarde (scheepvaart, luchtvaart, auto’s,
bergbeklimmers) en bestaan uit een netwerk van kunstmanen
Bijv. GPS, Galileo, Navistar
• OBSERVATIESATELLIETEN
Observeren de aarde, maken kaarten, geven info over bodemsamenstelling,
zeestromingen, maken beelden van milieuverontreiniging, …
Dienen ook voor militaire doeleinden.
Bijv. Envisat, Landsat, DSP, ERS
• ONDERZOEKSSATELLIETEN
Worden ingezet voor allerlei wetenschappelijke en technische onderzoeken.
Bijv. de ruimtetelescopen cfr. supra
• WEERSATELLIETEN
Observeren weer en klimaat voor meteorologische en wetenschappelijke doeleinden.
Bijv. Meteosat, Goes, NOAA
 Goes 13
NOAA

Globalstar

Meteosat 10

Artemis Intelsat

GPS-III-A

Galileo

Envisat Navstar-2

ERS

Hubble
DMSP

SOHO

Landsat DSP

Sampex
Landsat 8

Fig. 1.1.20
Hoofdstuk 1 Portret van de hemel
1.1 Onderscheid tussen de soorten hemellichamen

A. Waarnemingen van op onze aarde

B. Hemellichamen
C. Instrumenten voor onze waarneming
D. Elektromagnetische straling
E. Ruimte – observatoria
F. Structuur van het heelal
F. Structuur van het heelal
1. Planetenstelsel (bijv ons Zonnestelsel) – zie ATLAS
Naam Diameter (km) Afstand tot de zon Massa tov de aarde
1. Zon 1 392 000 332 946
2. Mercurius 4 880 57 910 000 0,1
3. Venus 12 104 108 208 930 0,9
4. Aarde 12 756 149 597 870 1
5. Mars 6 794 227 936 640 0,1
6. Jupiter 142 984 779 412 010 318
7. Saturnus 120 536 1 426 725 400 95
8. Uranus 51 118 2 870 972 200 15
9. Neptunus 49 572 4 498 252 900 17
1. Planetenstelsel ( vb. ons Zonnestelsel)

Zon

2
4 8

7
Fig. 1.1.20
• De 4 planeten, het dichtst bij de zon zijn rotsachtig, het zijn de
aardse planeten nl: Mercurius, Venus, Aarde en Mars.
• De 4 grotere en verder verwijderde planeten zijn gasvormig: de
reuzenplaneten nl: Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus.
• Tussen Mars en Jupiter bevindt zich de asteroïdengordel A.
• Voorbij Neptunus bevindt zich de Kuipergordel.
• Objecten op grote afstand van de zon bestaan uit ijs en stof:
kometen. https://www.youtube.com/watch?v=XcEq9O94tLo
• Vallende sterren of meteoren zijn stenen die tegen een hoge
snelheid onze dampkring binnenkomen.
https://www.youtube.com/watch?v=dYooOOv5ISI
Noteer wat je hoort over de planeten :
 • https://www.urania.be/astronomie/sterrenkunde/zonnestelsel/saturnus

- Gasvormige reuzenplaneet
- 2de grootste van ons zonnestelsel
SATURNUS - Ringensysteem bestaande uit vele kleine rotsen en
: de ijsbrokken
- Meer dan 82 manen (in filmpje 60 maar overlaatst 20
geringde nieuwe ontdekt)
planeet - Kan je zien zonder telescoop
NEPTUNUS
• https://www.urania.be/astronomie/sterrenkunde/zonnestelsel/neptun
us

- Gasplaneet
- Blauw maar donkerder dan Uranus
- Enkele dunne ringen
- 14 gekende manen
- Verste planeet van ons zonnestelsel
- 164 jaar voor het een rondje rond de
zon gedaan heeft
•
JUPITER
https://www.urania.be/astronomie/sterrenkunde/zonnestelsel/jupiter

- Vijfde planeet in ons zonnestelsel

- Grootste planeet
- Gasreus
- Te zien vanaf de aarde. Hoger aan het
firmament dan Venus.
- Minstens 67 manen, enkele zeer klein.
- Grootste maan in het zonnestelsel bij Jupiter
- Grote stormen, bekendste = GRV (Grote
Rode Vlek)
VENUS
• https://www.urania.be/astronomie/sterren
kunde/zonnestelsel/venus

• Ongeveer even groot als de aarde

• Warmste planeet door dikke atmosfeer en
ligging tov de zon
• Ziet er zeer mooi uit
• Tweede helderste object aan onze hemel
URANUS
https://www.urania.be/astronomie/sterrenkunde/zo
nnestelsel/uranus

• Blauwe planeet door de blauwe wolken

van methaan
• Gasplaneet
• Draait op zijn zij
• Smalle ringen
• 27 gekende manen
 MARS
https://www.urania.be/astronomie/sterrenkunde/zonnestelsel/mars

• Aardse planeet
• Rode planeet door roest
• Kleiner dan Venus en de aarde
• Koud en rotsachtig
• Dunne atmosfeer
• Water (ijs)
• Kunnen mensen er leven?
• Veel onderzocht
MERCURIUS
• https://www.urania.be/astronomie/sterren
kunde/zonnestelsel/mercurius

• Kleinste planeet
• Zeer warm in de zon, koud in de
schaduw
• Draait snelst rond de zon (88 dagen)
AARDE

https://www.urania.be/astronomie/sterrenkunde/zonne
stelsel/aarde

• Derde planeet vanaf de zon

• Enige planeet met leven in ons
zonnestelsel
AFSTANDEN IN HET ZONNESTELSEL
https://youtu.be/Kj4524AAZdE?t=122
• 1 AE of AU = de gemiddelde afstand tussen de aarde en de zon = 149 597
870 km (ongeveer 150 000 000 km)

km AE (ongeveer)
Mercurius 58 x 106 0,4
Venus 108 x 106 0,7
Aarde 150 x 106 1
Mars 228 x 106 1,5
Jupiter 779 x 106 5,2
Saturnus 1 427 x 106 9,5
Uranus 2 871 x 106 19,1
Neptunus 4 498 x 106 30
F. Structuur van het heelal
2. Sterrenstelsel of Galaxy (bijv. onze Melkweg)
STAMBOOM VAN ONZE AARDE
planeet planetenstelsel sterrenstelsel super cluster

aarde Zonnestelsel Virgo super cluster

PLANEET Aarde Melkweg
zichtbaar
universum

PLANETENSTELSEL Zonnestelsel naburige naburige

ster planetenstelsels groep of cluster superclusters
planeten

STERRENSTELSEL OF GALAXY Melkweg planetoïden

manen
meteoroïden
Virgo cluster

kometen

https://youtu.be/RUNFI2-12h0?t=212
 Welke vorm?

p l at
t e sc
hijf
centrale kern

spiraalarmen

Draaikolk Sterrenstelsel Sterrenstelsel NGC 891

Melkweg (visueel licht)

Melkweg (infrarood)

=
Sterrenstelsel
NGC 891

MELKWEG = ons sterrenstelsel

lichtende band aan de sterrenhemel
(we zitten in dit sterrenstelsel)
AFSTANDEN BUITEN HET
ZONNESTELSEL
• Afstand aarde – zon = 150 000 000 km of 1 AE

Een lichtjaar is DE AFSTAND die het licht aflegt

in een jaar tijd aan een snelheid van 300 000
km/s
• Een lichtjaar = 300 000 x (365 x 24 x 60 x 60) s

= 9 460 800 000 000 km = 9,46 x 1012 km

 F. Structuur van het heelal
3. Cluster (bijv. onze Lokale Groep)

Diameter: Afstand tot de Melkweg:

1. Large Magellanic Cloud 1. Melkweg
2. Melkweg 2. LMC
3. Triangulum 3. Andromeda
4. Andromeda 4. Triangulum
De Virgo - supercluster
https://www.youtube.com/watch?v=Z3wi6sQ3kFQ

Onze plaats in het heelal

Het heelal
https://www.youtube.com/watch?v=Iy7NzjCmUf0