FİİL ÇEKİMİ

• Türk dilinde fiille ilgili dilbilgisi kategorileri

çatı, öznelik, zaman, kip, soru, ve eylemsidir.
Türk dilinde bulunan fiille ilgili kategorileri
oluşturmak için başta ekleme kategorisi olmak
üzere çeşitli dilbilgisi yöntemlerinden
yararlanılır.
 Çatı Kategorisi
• Cümle kurucuya göre özne yüklem, özne yüklem, nesne tümleci
ilişkisini ifade eden kategoridir. Bu kategoriyi oluşturmak için öncelikle
ekleme yönteminden yararlanılır. Yardımcı söz yöntemiyle oluşturulan
çatı kategorisi bulunmaktadır.
• Çatı kategorisinde fiilin geçişli veya geçişsiz olması önemlidir. Geçişli fiil
dışa dönük olup yapma ifade eder. Geçişli fiiller cümlede veya söz
öbeğinde yüklem olarak kullanıldığında söylensin veya söylenmesin
bir nesne tümlecini gerektirir. Geçişsiz fiiller ise içe dönük olup olma
ifade ederler. Cümlede veya söz öbeğinde yüklem olarak
kullanıldığında bir nesne tümlecini gerektirmeyip hareket özneye olma
biçiminde geri döner.
• Çatı ekleri, eklendikleri sözlerden yeni anlamlı sözler türetmezler.
• Türk dilindeki belli başlı fiil çatıları şunlardır:
 Olumsuzluk Çatısı
• Cümle kurucuya göre söz öbeğinde veya cümlede
yüklem durumunda olan fiilin ifade ettiği hareketin
ortaya çıkmadığını bildirir. Türk dilinde olumsuz çatıyı
oluşturmak için ekleme yönteminden yararlanılır.
• Bu çatıyı oluşturmak için fiil tabanlarına «-ma-/-me-»
ekleri ulanır: gelmedi, yazmadı, okumadı, görmedi.
• Olumsuzluk eki her fiile eklenir ve eklendiği fiilin
geçişlilik veya geçişsizliğini etkilemez.
• Diğer çatı ekleri olumsuzluk ekinden önce fiile ulanır,
ondan sonra zaman, kip veya fiilimsi ekleri eklenebilir.
 Dönüşlülük Çatısı
• Cümle kurucuya göre, cümledeki öznenin yüklemin ifade ettiği
hareketten etkilendiğini, ifade eden çatıdır. Dönüşlülük çatısını
oluşturmak için genellikle ekleme yönteminden yararlanılır.
Fiilleri bu çatıya sokmak için «-n-» ekinden yararlanılır.
• -n- eki ulanarak dönüşlülük çatısına sokulmuş fiiller kendi
kendine yapma veya olma ifade ederler. Bu kendi kendine
yapma veya olmanın iki cephesi vardır: Biri kendi kendine,
kendi başına yapma veya olma; diğeri kendisine yapma ve­ya
olma. Yani bu ekle yapılan fiiller öznenin kendi kendisine
yaptığı hareke­ti ve kendisine tesir eden, kendisi için yaptığı
hareketi ifade ederler.
• Dönüşlü fiillerin büyük bir kısmı olma ifade eder, pek
az olmakla beraber yapma ifade edenleri de vardır.
• Dönüşlü fiiller genellikle ge­çişli fiillerden
oluştururlur. Fakat geçişsiz fiillerden yapılanları da
vardır. Bü­tün bunları şu örneklerde görmek
mümkündür: al-ı-n-, sal-ı-n-, gez-i-n-, giy-i-n-, dola-
n-, tıka-n-, bul-u-n-, aç-ı-n-, öğre-n-, tut-u-n-, döv-ü-
n-, saklan-, ara-n-, taşı-n-, sürü-n-, söyle-n-, kaç-ı-n-,,
tap-ı-n-.
 Edilgen Çatı
• Cümle kurucuya göre öznenin yüklemin ifade ettiği
hareketin edilgen öznesi olduğunu ifade eden
çatıdır. Esasta geçişli fiil tabanlarına -l- ekinin
ulanmasıyla edilgen fiiller elde edilir. Ünlü ile
veya /l/ ünsüzüyle sonlanan geçişli fiillerin edilgen
çatısını oluşturmak için ise /n/ ekinden yararlanılır.
• Edilgen fiillerin yüklem olduğu cümlelerde özne
pasiftir: Kalem kırıldı. Kitap okundu. Mektup
yazıldı. Ödev yapıldı.
 Belirsiz Çatı
• Geçişsiz fiillere -l- ekinin ulanmasıyla edilgen çatılı
fiiller oluşturulur. Ünlü veya /l/ ünsüzüyle sonlanan
geçişsiz fiillere ise -n- eki ulanır.
• Belirsiz çatılı fiillerin yüklem olduğu cümlelerde özne
belirsizdir. Özne ne söz olarak ne de ekle ifade edilir.
Bu sebeple belirsiz çatılı fiiller, cümlede yüklem
olduğunda 3. kişiymiş gibi çekimlenir. Çünkü normal
fiil çekimlerinde öznenin ekle ifade tek çekim 3. kişi
çekimidir: yatıldı, susuldu, çıkıldı, ölünür, gülündü vb.
 İşteş Çatı
• Cümle kurucu, yüklem olacak fiilin özne tarafından
ortaklaşa yapıldığını ifade etmek istediğinde fiil tabanına –ş-
ekini ular. –ş- eki ulanmış fillere işteş çatılı fiiller denir.
• Geçişli fiillere ulanan –ş- ekiyle, öznelerin hareketi karşılıklı
ortaklaşa yaptığı ifade edilir. Böylesi fiillerin yüklem olduğu
cümlelerde özneler karşılıklı olarak birbirlerini etkilerler:
dövüştü, atıştı, kucaklaştı, görüştü vb.
• Geçişsiz fiillere ulanan –ş- ekiyle, öznelerin hareketi birlikte
ortaklaşa yaptığı ifade edilir. Böylesi fiillerin yüklem olduğu
cümlelerde özneler hareketi birlikte yaparlar: kaçıştı,
gülüştü, uçuştu, ağlaştı vb.
 Ettirgen Çatı
• Cümle kurucu, yüklem olan fiilin ifade ettiği
hareketi özne tarafından başka birisine
yaptırıldığı ifade edilmek istendiğinde fiil
ettirgen çatıya dönüştürülür. Ettirgen çatı
geçişli fiillere –Ar-, -r-, -t-, -DIr-, -z-, -dar-, -Gır-,
-Gız- vb. eklerin ulanmasıyla elde edilir: içir-,
geçir-, arat-, söylet-, çıkar-, yazdır-, kurdur-,
emzir-, gönder-, irgür-, körgüz-
 Süreklilik Çatısı
• Cümle kurucu, yüklem olan fiilin ifade ettiği
hareketin özne tarafından sürekli
gerçekleştirildiğini bildirmek istediğinde fiil
süreklilik çatısına sokulur. Fiilleri bu çatıya
sokmak için –ala-/-ele eklerinden yararlanılır:
kov-ala-, ov-ala-, silk-ele-, eş-ele-, şaş-ala-, dur­
ala-, gev-ele-
 Öznelik Ekleri
• Zaman veya kip eki alarak şekle sokulmuş fiilin
hangi özne tarafından ifade edildiğini belirmek
için kullanılan eklere öznelik ekleri denir.
• Öznelik ekleri kökenleri dikkate alınarak kişi
zamir kökenli öznelik ekleri ve iyelik kökenli
öznelik ekleri biçiminde iki gruba ayrılır.
 Kişi Zamiri Kökenli Öznelik Ekleri
• Kişi zamirlerinin ekleşmesi
sonucunda oluşmuşlardır.
Geniş zaman, öğrenilen
geçmiş zaman, şimdiki
zaman, gelecek zaman,
gereklilik ve istek kipinin
ikinci kişilerinin
çekimlenmesinde
yararlanılır. Türkiye Türkçesi
ölçünlü dilinde kullanılan
biçimleri şöyledir.
• TEKLİK
• 1.ŞAHIS:-IM,-İM,
• 2.ŞAHIS:-SIN,-SİN
• 3.ŞAHIS: Ø
• ÇOKLUK
• 1.ŞAHIS:-IZ,-İZ
• 2.ŞAHIS:-SINIZ
• 3.ŞAHIS:-Ø, LAR,-LER
 İyelik Kökenli Öznelik Ekleri
• İyelik ekleri kökenli • TEKLİK
olduğu düşünülen öznelik • 1.ŞAHIS:-M
ekleridir. Görülen geçmiş • 2.ŞAHIS:-N
zaman, şart kipi ve istek • 3.ŞAHIS:Ø
kipinin I. kişilerinin • ÇOKLUK
çekimlenmesinde
• 1.ŞAHIS:-K
yararlanılır. Türkiye
• 2.ŞAHIS:-NIZ
Türkçesi ölçünlü dilinde
kullanılan biçimleri • 3.ŞAHIS:Ø, -LAR
şöyledir.
 Kaynaklar

• Ergin M. (1982) Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak.

• Ahanov K. (2008) Dil Bilminin Esasları, çev. Murat Ceritoglu, Ankara:
TDK.
• Karaağaç G. (2012) Türkçenin Dil Bilgisi, İstanbul: Akçağ.
• Vardar B. vd. (1998) Açıklamalı Dilbilim Yerimleri Sözlüğü, İstanbul: abc.
• Karaağaç G. (2013) Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK.
• Aksan D. (2015) Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim), Ankara: TDK.
• Eker S. (2010) Çağdaş Türk Dili, Ankara: Grafiker.
• Hasenov É. (2003) Til Bilimi, Almatı: Sanat.
• Safiyullina F:S. (2001)Til Gıylimine Kiriş, Kazan: TaRİH.