UVOD U FARMAKOLOGIJU

Preporučeni udžbenici iz Farmakologije

Udžbenik za stomatologiju i zdravstvenu njegu:

Srđan Pešić, Trajan Balkanov. FARMAKOLOGIJA ZA
STOMATOLOGE, Med. Fakultet Niš, 2007.

Udžbenik za medicinu i farmaciju:

Vladislav Varagić, Milenko
Milošević.FARMAKOLOGIJA, Elit-Medica Beograd,
2012.
 Odgovorni nastavnici i saradnici

• Prof. dr Svjetlana Stoisavljević-Šatara

• Prof. dr Ranko Škrbić
• Doc. dr Lana Nežić
• Ass mr sc Nataša Stojaković
• Ass mr ph Ana Golić
 Farmakologija
farmakon=lijek, logos=nauka

• Medicinska farmakologija
Nauka o supstancijama koje se koriste za sprečavanje,
dijagnostikovanje i lečenje bolesti.

• Klinička farmakologija
-Praktična primena lijekova u lečenju bolesti

• Toksikologija
-Grana farmakologije koja se bavi ispitivanjem štetnih
dejstava supstancija

• Klinička toksikologija
- Dijagnostika i terapija trovanja
 Farmakologija
•Predmet proučavanja farmakologije je sve ono što se
odnosi na lijek:
– Porijeklo, sastav, fizička i hemijska svojstva, način
spravljanja i oblikovanja, željena i neželjena dejstva,
promene u organizmu, upotreba u terapiji.

•Dvije osnovne grane farmakologije su:

– Farmakodinamika, proučava delovanje leka na
organizam i njegove sisteme

– Farmakokinetika, proučava delovanje organizma na

lek, njegove hemijske promene i sudbinu u organizmu.
 Farmakologija

FARMAKOTERAPIJA - primjena
farmakoloških spoznaja u medicinskoj praksi
FARMAKOGRAFIJA (receptura) - propisivanje
lijekova
TOKSIKOLOGIJA – nauka o interakciji supstance i
čovjeka
FARMAKOPEJA - propisi o sastavu,
svojstvima, postupcima za ispitivanje čistoće, čuvanju
lijekova

OFICINALNI LIJEKOVI - farmakopejski

MAGISTRALNI LIJEKOVI - pripremaju se u apoteci prema liječničkom receptu
OPSOLENTNI LIJEKOVI - zastarjeli

6
 Farmakologija

• LEGISLATIVA - zakoni i propisi koji su

obavezujući za ljekara i farmaceuta, a osiguravaju
pravilnu primjenu i postupak s lijekovima, u cilju
sprečavanja štetnog utjecaja na ljude

• ZAKON O LIJEKOVIMA I MEDICINSKIM

PROIZVODIMA, “… ovim se Zakonom utvrđuje
način ispitivanja, proizvodnje i izrade, promet,
provjera kvaliteta, oglašavanje i obavještavanje,
nadzor nad lijekovima i medicinskim
proizvodima…”

7
ŠTA JE LIJEK

Proizvod za koji je naučnim putem i postupcima

utvrđeno da se, primjenjivanjem na ljudima, odnosno
životinjama, u određenim količinama i na određen
način, može upotrebljavati radi otkrivanja, suzbijanja i
liječenja bolesti, odnosno radi postizanja drugih
medicinskih opravdanih ciljeva...”
Zakon o lijekovima
 ŠTA JE LIJEK? (Zakon o lijekovima i medicinskim proizvodima)

• Gotovi lijekovi - proizvodi koji se stavljaju u

promet pod nazivom odabranim od proizvođača
• Imunološki lijekovi - vakcine, serumi, alergeni,
antigeni
• Radioaktivni lijekovi
• Lijekovi visoke tehnologije/biotehnologije
• Lijekovi iz ljudske krvi ili plazme - albumin,
faktori zgrušavanja
• Prirodni lijekovi

9
 ŠTA JE LIJEK? (Zakon o lijekovima i
medicinskim proizvodima)

• Lijekovi s vitaminima, odnosno mineralima

• Supstance hemijskog, mineralnog, biljnog,
životinjskog ili ljudskog porijekla koje se
koriste za proizvodnju lijekova
• Magistralni pripravci - pripremaju se u
apoteci prema liječničkom receptu za
specifičnog (pojedinačnog) bolesnika
• Galenski pripravci - izrađuju se u apotekama,
prema postupku opisanom u farmakopeji
• Krv i krvni sastojci
10
FARMAKOPEJA
FARMAKOPEJE su stručni propisi o drogama, prirodnim,
polusintetskim, sintetskim, organskim ili neorganskim
supstancama, koje se koriste za izradu lijekova.  
 
Sve što se nalazi u farmakopeji označeno je pojmom
"oficinalno".  
- Sve informacije o hemijskim, fizičkim i farmakološkim
karakteristikama supstanci koje se koriste za izradu lijekova,
kao i metode koje se koriste za njihovo ispitivanje.  
- Opisane su opšte i specifične metode čijom primenom se
obezbeđuju kvalitet (dobijanje, pakovanje, skladištenje),
odnosno parametri i metode kojima se ispravnost i kvalitet
kontroliše. 
 PORIJEKLO LIJEKOVA
• Mineralno - jod, talk,…
• Životinjsko - inzulin, antitoksin,…
• Biljno - brokula,…
• Hemijska sinteza - acetilsalicilna
kiselina, vitamin C,…
• Semisintetski lijekovi - prirodne
ljekovite supstance koje se dodatno
prerađuju

12
Organske prirodne ljekovite supstance - nalaze se
u biljkama i životinjama, a nazivaju se više prema
biološkim, nego hemijskim svojstvima

• Alkaloidi - bazične supstance koje sadrže azot

• Glikozidi - spojevi različitih šećera
• Saponini - glikozidi koji se pjene u vodi
• Masti i masna ulja - esteri masnih kiselina (ricinus)
• Eterična ulja - lako hlapljivi spojevi specifičnog mirisa
• Treslovine i tanini - adstringensi
• Gorke tvari (amara) - ksilostein, vrlo otrovan (pospješuje
probavu)
• Sluzi - viskozne tekućine (macerat sljezovog korijena)
• Antibiotici - proizvodi mikroorganizama koji djeluju
inhibitorno na rast drugih mikroorganizama

13
 Pojam DROGA
Pojam "droga" u farmaciji predstavlja ljekovitu
sirovinu koja je porjeklom iz prirode. Najčešće su
droge biljne ljekovite sirovine.  
 
Droge su osušeni dijelovi biljaka (algi, gljiva i
lišajeva) ili organi životinja koji sadrže farmakološki
aktivna jedinjenja i zbog njih se koriste u medicini i
farmaciji.

Danas se, u terapijske svrhe, rijetko koriste

mineralni proizvodi (kompleks mineralnih soli iz
morske vode ili algi). 
 Pojam DROGA
 Cijele, ili usitnjene droge se koriste za izradu ljekovitih pripravaka ili za
ekstrakciju delotvornih sastojaka, koji se dalje mogu koristiti kao
pojedinačna jedinjenja.  
  Biljne droge    
 Korjen i/ili rizom, krtola, lukovica 
 List 
 Herba (vršni, zeljasti deo biljke u cvetu) 
 Cvast ili cvijet, dio cvijeta 
 Plod ili dio ploda 
 Sjeme  
 
Animalne droge  
 Tireoidna žlijezda 
 Trbušne žijlezde mošuskog jelena  
 
Mineralne droge  
 Talk  
 Bijela glina 
Amanita muscaria 
Muhara

Muskarin
Atropa Belladonna
Ostali nazivi: beladona, bunika, luda trava, veliko bilje, vučja
trešnja.

Atropin
Nikotin
Opijum Morfin
Penicillium notatum
 KLASIFIKACIJA I NAZIVI LIJEKOVA

a) Farmakodinamska - prema mehanizmu djelovanja

b) Farmakoterapijska - prema medicinskoj upotrebi

• FARMAKODINAMSKA
- Antagonisti kalcija
- Beta blokatori
- Beta blokatori
- Inhibitori sinteze
prostaglandina
- Inhibitori sinteze
prostaglandina
• FARMAKOTERAPIJSKA
- Antihipertenzivi
- Antihipertenzivi -
Antiaritmici
- Protuupalni lijekovi
- Antitrombotici

21
 NAZIVI LIJEKOVA

• Tradicionalni nazivi - talk, morfin,

ricinus
• Hemijski nazivi - askorbinska kiselina
• Generički nazivi (INN) - izonijazid
(izonikotinska kiselina hidrazid)
• Zaštićena imena - Sumamed®
(azitromicin)

22
 ATC klasifikacija lijekova
U ATC sistemu klasifikacije, lijekovi su svrstani u različite grupe prema organu ili sistemu na
koji djeluju, kao i na osnovu njihovih hemijskih, farmakoloških i terapijskih osobina.
Svi lijekovi su svrstani u cetrnaest anatomskih grupa gdje veliko slovo označava pripadnost
odgovarajućoj grupi i to:

A Lijekovi koji djeluju na probavni sistem i metabolizam

B Lijekovi koji djeluju na krv i krvotvorne organe
C Lijekovi koji djeluju na kardiovaskularni sistem
D Lijekovi koji djeluju na kožu - dermatici

G Lijekovi koji djeluju na urogenitalni sistem i polni hormone

H Sistemski hormonalni lijekovi, isključujući polne hormone
J Lijekovi za liječenje sistemskih infekcija – sistemski anti-infektivi
L Lijekovi za liječenje malignih oboljenja – antineoplastici i imunosupresivi
M Lijekovi koji djeluju na koštano mišićni sistem
N Lijekovi koji djeluju na nervni sistem
P Lijekovi za liječenje infekcija uzrokovanih parazitima – antiparazitici, insekticidi i
repelenti
R Lijekovi koji djeluju na respiratorni sistem
S Lijekovi koji djeluju na čula
V Različiti lijekovi
 ATC klasifikacija lijekova

Lijekovi su klasifikovani u grupe od pet različitih nivoa:

• prvi nivo je anatomski i označava se jednim od gore pomenutih

slova označavajući organ ili sistem na koji lijek djeluje,

• drugi i treći nivo označavaju terapijsko-farmakološku podgrupu,

• četvrti nivo je terapijsko-farmakološko-hemijska podgrupa,

•peti nivo označava hemijsku supstancu, odnosno INN

(internacionalni nezaštićeni naziv), ili kako se češće, ali pogrešno
označava kao “generički naziv”.
 ATC klasifikacija - primjer
C – Lijekovi koji djeluju na kardiovaskularni sistem
ATC nivo I – anatomska grupa
C01 – Lijekovi koji djeluju na srce
ATC nivo II – terapijska podgrupa
C01A – Kardiotonični glikozidi
ATC nivo III – farmakološka podgrupa
C01AA – Glikozidi digitalisa
ATC nivo IV – hemijska podgrupa

C01AA05 – Digoksin
↓ ATC nivo V – hemijska supstanca

INN – Internacionalni Nezaštićeni Naziv

 ATC klasifikacija - primjer

Na primjer, ibuprofen ima ATC oznaku M01AE01, što,

razloženo po nivoima, znači:

M – lijekovi za bolesti mišićno-kostnog sistema

M01 – antiinflamatorni i antireumatski proizvodi
M01A – nesteroidni antiinflamatorni i antireumatski
proizvodi
M01AE – derivati propionske kiseline

M01AE01 – ibuprofen
Djelovanje i primjena lijeka
DJELOVANJE
Lokalno Opšte

Primjena Primjena

Lokalno Enteralno Parenteralno

- na kožu - peroralno - iv, im, sc.

- na sluznicu - rektalna klizma - inhalacija
- direktno u tkivo - na sluznicu
(npr. zglob) - na kožu
- direktno u krvnu
žilu (npr.
koronarografija)

27
 Uvođenje novih lekova

• Proces uvođenja novih lekova je zakonski regulisan

– Prvi korak je otkriće nove supstance (potencijalni lek)
– Daleko češće modifikovanje poznatih jedinjenja
• Hemijskih supstanci
• Biološki aktivnih jedinjenja
• Ciljni prilaz
– Novi lek se traži posle dobro proučenih fizioloških i patoloških
funkcija
– Sir James W. Black (Nobel Prize in Medicine, 1988) je prvi
ovakvim prilazom otkrio propranolol (beta blokator) i cimetidin
(H2 blokator).
 Predklinička ispitivanja:

•Odabir “screening” novog leka

•Farmakodinamske studije (upoznaje se mehanizam dejstva
leka
•Farmakokinetičke studije (upoznaje se resorpcija,
raspodela, metabolizam i izlučivanje leka iz organizma)
•Toksikološke studije
-Akutna toksičnost
-Hronična toksičnost
-Toksičnost za reprodukciju
-Mutagenost
-Kancerogenost
-Teratogenost
Ekstrapolacija podataka (rezultata)
dobijenih na jednoj vrsti životinja na drugu nije uvek pouzdana.

• Posebno nije pouzdana ekstrapolacija sa životinja na ljude.

• Neki podaci o leku dobijeni na psima ne mogu se automatski

primeniti i na mačke zbog mogućih kinetičkih i receptornih
razlika između ove dve vrste životinja.

• Uprkos obimnim predkliničkim i toksikološkim ispitivanjima

novog leka, uvek je moguće da se u toku tih ispitivanja
ne otkriju svi njegovi neželjeni efekti, već se oni otkrivaju tek
posle duže kliničke primene.
Kliničko ispitivanje leka protiče u 4 faze.

• U prvoj fazi se lek ispituje na manjem broju zdravih dobrovoljaca

(pacijenata) da bi se utvrdila njegova podnošljivost i orijentaciona
maksimalna terapijska doza za bolesne.

• Kod humanih lekova cilj ispitivanja je da se utvrdi postoji li neka značajna

razlika između životinja i ljudi (ispitivanje je otvoreno, ispitivač i bolesnik
znaju o kakvoj je supstanci reč).

• U ovoj fazi kliničkog ispitivanja sprovodi se i farmakokinetičko ispitivanje

novog leka.

• Ukoliko se na osnovu ovih preliminarnih ispitivanja utvrdi da lek nema

štetno dejstvo na organizam zdravih dobrovoljaca, pristupa se ispitivanju
terapijske efikasnosti leka koja se obavlja u 2. i 3. fazi kliničkih ispitivanja.
U drugoj fazi ispitivanja dokazuje se efikasnost na
manjem broju bolesnika
-10 do 200 bolesnih od indikovane bolest

• Ova faza se izvodi u obliku jednostruko slepe probe,

uz primenu placebo kontrole ili primenu poznatog
leka (pozitivna kontrola).

• Ispitivana se sprovode u humanoj medicini u

specijalizovanim kliničkim ustanovama pri čemu
ispitivanjem rukovode klinički farmakolozi.
U trećoj fazi kliničkog ispitivanja leka dokazuje se njegova
efikasnost na velikom broju bolesnika , na nekoliko hiljada, da bi
se potpuno utvrdila pouzdanost i efikasnost.

• Ispitivanje se vrši u obliku “dvostruko slepe probe” u kojoj ni

lekar ni bolesnik ne znaju o kakvom je leku reč.

• Obično su ispitivaja multicentrična!

• Na kraju ove faze ispitivanja poznata je efikasnost leka, raspon

terapijskih doza, podnošljivost leka, odnosno njegova sigurnost
primene i donekle profil neželjenih reakcija novog leka.

• Po završetku ove faze ispitivanja, farmaceutska kuća podnosi

zahtev za dobijanje dozvole za promet leka na teritoriji države.
Četvrta faza kliničkog ispitivanja je praćenje efikasnosti
leka i njegove sigurnosti posle registracije.

• U ovoj fazi se organizuju šira ispitivanja leka, kako bi se

još bolje upoznala efikasnost i neželjene reakcije leka.

• Organizovani sistem farmakovigilance

 Pharmacokinetics

• Drug

• Absorption
• Distribution
• Metabolism
• Elimination • Receptor site
 Plasma concentration

• The plasma concentration is a function of:

1. the rate of input of the drug (by absorption) into the

plasma,
2. the rate of distribution to the peripheral tissues (including
the target organ), and
3. the rate of elimination, or loss, from the body.

• These are all functions of time

 PK Definitions
Cmax: Maximum concentration –
may relate to some side effects
10000
AUC: Area under the curve (filled
area) = overall drug exposure
Plasma Concentration

3000

1000
Cmin: minimum or
trough concentrations:
may relate with efficacy
of HIV drugs
100
0 2 4 6 8 10 12

Time Postdose (hr)

http://www.thebody.com/content/art875.html
Route of Administration Determines Bioavailability
(AUC)
Effect as a function of time. From a graph such as this we can see the relationship between drug
concentration and drug effect. If a drug has to reach an effective concentration at a receptor site this
will be reflected as a required blood concentration.
The therapeutic window for theophylline in a 13-year-old patient

16 mg/L

8 mg/L

7. 5
 Farmaceutski bum
• Poslednjih 50 godina je u znaku novih lijekova
• Godisnje se pojavi preko 40-60 novih lijekova
• Pojava biotehnoloških lijekova
• Farmaceutska trka u sintezi tzv. “life saving drugs”
• Izdvajanja za zdravstvenu zaštitu i liječenje su drastično povećana
• Farmaceutska industrija je u poslednjoj deciniji jedna od
najprofitabilnijih industrija svijeta
• Novi stavovi u liječenju: karcinoma, hipertenzije, ishemijske bolesti
srca, ulkusne bolesti, astme, bola, infektivnih oboljenja...
 Farmakoterapijski problemi
• 70-80% svih posjeta doktoru završi propisivanjem nekog lijeka
• Na bolničkim odjeljenjima se nerjetko propiše i do 9 lijekova
istovremeno
• Broj lijekova koje jedan doktor dobro poznaje
nije veći od 20 !!!
• “Problem” u liječenju predstavljaju: neželjena dejstva, interakcije
lijekova, interakcija sa hranom, toksičnost, polipragmazija, novi
terapijski stavovi, cijena lijeka i liječenja, odnos koristi i rizika, odnos
koristi i cijene, adekvatne informacije o lijekovima i liječenju...
• Edukacija ljekara je uglavnom usmjerena na dijagnozu, a
nedovoljno na terapiju
 Farmacetsko tržište

• Svjetsko farmaceutsko tržište se procjenjuje na 850 milijardi $

• Godišnji rast iznosi 7-8%
• Farmaceutska industrija je druga najprofitabilnija industrija na
svijetu
• Oko 3500 lijekova je u prometu u RS
(priblizno 1000 generika)
• Broj fitopreparata i homeopatskih preparata nije poznat?
 Farmacetsko tržište
RANKING COMPANY LOCATION REVENUE
2011 2011
Rx Sales R&D spend
($ billions) ($ billions)

1 Pfizer USA 57.7 9,112

2 Novartis Switzerland 54.0 9,100
3 Merck & Co. USA 41.3 8,467
4 Sanofi France 37.0 6,007
5 Roche Switzerland 34.9 7,862
6 GlaxoSmithKline UK 34.4 5,822
7 AstraZeneca UK 33.6 5,033
8 Johnson & Johnson USA 24.4 5,138
9 Abbott USA 22.4 4,129
10 Eli Lilly USA 21.9 5,020
 Nacionalna politika lijekova
• Profesionalni i politički dokument,koji
postavlja ciljeve i prioritete djelovanja u
oblasti lijekova
→ okvir za regulisanje oblasti lijekova
→ vodič za sprovođenje aktivnosti
→ u srednjoročnom periodu
• Proizilazi iz strateških reformskih
dokumenata, programa EU i SZO
 …Nacionalna politika lijekova
• Usvojena od strane Vlade RS (juli
2006)
• Brošura (podijeljena/internet)

• Opšti cilj:
osigurati dostupnost kvalitetnih, sigurnih i
efikasnih lijekova svom stanovništvu, te
njihovu upotrebu organizovati na racionalan
način
• Cilj ostvariti kroz:
- legislativu i organizaciju
- kvalitet, sigurnost i efikasnost lijekova
- dostupnost lijekova
- upotrebu lijekova
 Strategija u oblasti lijekova do 2012
• Implementacija politike lijekova
1. dostupnost lijekova
sistem snabdijevanja/ liste lijekova/ finansiranje
lijekova i priuštivost
2. kvalitet lijekova
zakonska regulativa / obezbjeđenje sistema kvaliteta
3.racionalna upotreba
informacije o lijekovima/ vodiči/ humani resursi
• Situaciona analiza u oblasti lijekova
• Navedene aktivnosti koje se odnose na postizanje
svakog cilja, i
• Aktivnosti koje je potrebno provoditi u periodu do
2012. kako bi se ostvarili ciljevi (ili bar što više približili
ciljevima)
• Akcioni plan implementacije NPL
 Program u oblasti lijekova do 2020
• Implementacija strategije u oblasti lijekova

1. dostupnost lijekova
sistem snabdijevanja/ liste lijekova/ finansiranje lijekova i priuštivost
2. kvalitet lijekova
zakonska regulativa / obezbjeđenje sistema kvaliteta
3.racionalna upotreba
informacije o lijekovima/ vodiči/ humani resursi
• Praćenje i evaluacija Politike lijekova
• Smijernice za realizaciju Programa
 NEŽELJENA
NEŽELJENADEJSTVA
DEJSTVA
LEKOVA
LEKOVA

OČEKIVANA
OČEKIVANA NEOČEKIVANA
NEOČEKIVANA

- nisu u vezi sa farmakodinamskim

- posledica
farmakodinamskih efekata
- zavise od doze
- blaga i prolazna
- koriguju se redukcijom doze
efektima
- ne zavise od doze
- samo kod nekih ljudi
- neuobičajena interakcija leka i
organizma
- alergijske reakcije i genetski deficit
enzima
 Neželjena dejstva i interakcije

Preko 50.000 smrtnih ishoda godišnje u bolnicama SAD zbog

interakcija lijekova i neželjenih reakcija
Institute of Medicine of the National Academy of Sciences

Interakcije i neželjena dejstva lijekova su najčešći uzroci jatrogene

bolesti; godišnji trošak u SAD se procjenjuje na 130 miliardi $

7-15 % svih hospitalizacija u Evropi je posljedica neželjenih

dejstava i interakcija lijekova
 Javnozdravstveni problem NSAIL

Procjenjuje se da više od 20 mil ljudi u SAD ima artritis i da

redovno uzimaju neki od NSAIL

Učestalost NR na NSAIL je 0.1-0.6 slučajeva na 100 bolesnika na

godinu - svaki deseti slučaj završava fatalno

103.000 ljudi u SAD-u je hospitalizovano zbog ND na NSAIL, a

16.500 je završilo fatalno (National Consumer Ligue, 2003)

12 do 20 mil ljudi u SAD uzima antihipertenzive i NSAIL

istovremeno
ACE inhibitori, tiazidi, NSAIL opasna kombinacija !!!
(Australian Adverse Drug Reactions Bulletin August 2003; 22(3)
 Primjeri interakcija: lijek-lijek
Terfenadin (astemizol, cisaprid) u kombinaciji sa eritromicinom
 produžuje QT interval
1998 god terfenadin povučen sa tržišta SAD (134 smrtna ishoda)

Mibefradil (Posicor) interakcije sa: terfendain, cisaprid, lovastatin,

amjodaron, eritromicin... Povucen sa trzista SAD-a 1998

statini plus gemfibrozil  rabdomioliza , 54 smrtna ishoda u SAD, ukupno

oko 100 u svijetu; “Lipobay” povučen sa tržišta SAD-a 2001

varfarin plus Aspirin (ili NSAIL) (aditivno dejstvo)  produženo krvarenje

SSRI plus tramadol  konvulzije; serotoninski sindrom

Oralni kontraceptivi plus antibiotici  smanjenje efikasnosti