Qrup -164A

Fənn- Meşə ekologiyası

Mövzu – Meşələrin bərpası

TƏQDİMAT

Müəllim - Lalə Məcidova

Tələbə - Solmaz Ədilova

 Meşələrin toxumla bərpası

Meşələrin təbii bərpası iki yolla - toxumla və pöhrə verməklə gedir.

Toxumla bərpada əsas amil

keyfiyyətli toxumdur və toxumun
Çiçək - bitkilərin toxum verən orqanı olub, onların cinsi
əmələ gəlməsində ekoloji mühit
çoxalmasını təmin edir. Çiçək əsasən kasacıqdan, tacdan,
və keyfiyyətli çiçək mühüm rol
androseydən (erkəkcikdən) və genoseydən (dişicikdən) ibarət
oynayır. Toxumun ilk mənbəyi
olur. Kasacıq bir kasavari həlqə yaradır və bir neçə kasa
çiçəkdir.
yarpaqlarından ibarətdir. Kasa yarpaqlarının üz ərind əki
ikinci həlqə çiçək tacı adlanır və o da formasını dəyişmiş
ləçək adlanan yarpaqlardan yaranır. Tozlayıcı həşəratları
özünə cəlb etmək üçün ləçəklər ağ, sarı, çəhrayı, qırmızı və s.
rəngdə olur. Kasa yarpağı ilə çiçək tacı birlikdə çiçək yan-
lığını təşkil edir.
 Bəzi ağac bitkilərinin Çiçəklər bircinsli (erkəkciyə və yaxud dişiciyə malik olur), ikicinsli (bir
çiçəklərində çiçək yanlığı olmur çiçəkdə həm erkəkcik, həm də dişicik) olur. Bir ağacda həm erkəkcik,
(göyrüşdə olduğu kimi). Belə həm də dişicik çiçək­ləri olduqda be
çiçəklər örtüksüz lə bitkilər ikicinsli birevli bitkilər adlanır. Belə bitkilərə tozağacı, palıd,
çiçəklər adlanır. Çiçək yanlığımn fıstıq, adi qoz, şam, küknar, ağ şam və s. aitddir. Bitkidə çiçəklərin hər
içində erkəkciklər (mikrospor hansı birinin ancaq erkək- ciyi və ya dişiciyi olarsa, belə bitkilər
yarpaqcıqları)yerləşir, erkəkciklər
bircinsli ikievli bitkilər adlanır. Bu qrup bitkilərə söyüd, titrək qovaq,
tozcuq yuvasından və tozcuq
saplağından ibarət olur. Tozcuq
çaytikanı, püstə, əncir və s. aiddir. Çılpaqtoxumluların çiçəyi (hamaşçi-
yuvasında külli miqdarda çəkləri) bircinsli olub küləklə tozlanır.
tozcuqlar olur. Bir çiçəkdə bir və
bir neçə ədəd erkəkcik olur.
Dişiciyin aşağı enlənmiş hissəsi
yumurtalıq, yuxarıya doğru
sıxılmış nazik sütuncuq, uc
hissəsi isə dişicik ağızcığı
adlanır. Quruluşuna və formasına
görə çiçəklər düzgün, müntəzəm
və ya aktinomorf, qeyri-
müntəzəm və ya ziqomorf olur.
 Toxumla və ya cinsi çoxalma dörd mərhələdən ibarətdir

b) toxumların yeti­şib torpağa tökülməsi və

a) Ağacların meyvə (toxum) verməsi;
cücərməsi;

c) torpaqda olan cücər­tilərin böyüməsi və

d) yeniyetmələrin böyümə və inkişafı
inkişafı;

Göstərilən ayrı-ayrı mərhələlərin müvəffəqiyyətli getməsi ağac bitkisinin bioloji xüsusiyyətindən,

çiçəklənmənin və ma­ yalanmanın gedişindən, toxumun sağlam olmasından, eko­ loji mühitdən-iqlim
şəraitindən, torpaqdan onun rütubət- liyindən, ağaclığı əhatə edən biomüxtəliflik növlərindən, meşə
döşənəyinin qalınlığından, ağaclığın sıxlığından və nəhayət, heyvanat aləmindən asılıdır.
 Cinsi çoxalmanın mahiyyəti və meşəçilikdə rolu. Cinsi
çoxalmada çiçəklərdə erkəkcik və dişicik cinsi hüceyrələrin Enliyarpaqlılarda isə yumurtalıq
(qametanın) birləşməsi nəticəsində meyvə və toxumun əmələ xüsusi örtülü halda
gəlməsi ilə baş verir. İynəyarpaqlı ağac bitkilərində (şam, yerləşir. Bitkilərin çiçəkləri şam,
küknar, ağ şam və s.) toxum yumurtalığı açıq ortaq şəkildə küknar, ağ şam, qara şam,
olur. Bu səbəbdən də iynəyarpaqlı bitkilər çılpaqtoxumlular palıd, fıstıq, vələs, qarağaclar,
adlanır. tozağacı, qızılağac, qovaq,
fındıq və s. külək vasitəsilə tozlanır.

Külək əsdikcə erkəkcik

tozcuqları dişiciyin ağızcığına
düşür və çiçək mayalanır.
Digər ağaclar isə söyüd, şabalıd,
cökə, ağ akasiya, alma,
armud, gilas, gilənar və s.
həşəratlar vasitəsilə mayalanır.
Həşəratlar vasitəsilə tozlanan
bitkilər entomofıllər adlanır.

Ağaclarda iki forma yetkinlik yaşı mövcuddur:
a) toxum verib nəsil artırmaq üçün olan yetkinlik
yaşı
b) müxtəlif növ baş istifadə qırıntılarının tətbiq
olunduğu
yetkinlik yaşı. Biz burada toxumvermə yetkinlik
yaşı üzə­ rində dayanacayıq. Qırıntı yetkinlik yaşı
isə növbəti fəsil­ lərdən birində öz əksini
tapacaqdır.
Eyni yaşlı və eyni cinsdən olan ağac bitkisi açıqlıqda
yoxsa meşədə bitməsindən asılı olaraq toxum verməyə
müxtəlif yaşlarda başlayır. Açıq­lıqda bitən ağacın ehtiyat
qida maddələrindən hərtərəfli və istədiyi qədər istifadə
etməsi onun yetkinlik yaşma çatmasını tezləşdirir və
toxum verməyə də meşədə bitən ağacdan daha tez
başlayır. Belə ki, açıqlıqda bitən eyni cinsdən və eyni
yaşda olan ağac meşədə bitən ağacdan 10-15 il tez yetişir
və toxum verir. Buna səbəb açıqlıqda bitən ağacın daha
güclü kökə və geniş çətrə malik olmasıdır.

Meşələrin bərpası ağaclığın yetkinliyindən və yaşa dı

masından çox asılıdır. Meşə bitkiləri müxtəlif yaşlarda to­
xum verməyə başlayır. Ağacların toxum verməsi onların yet­
kin yaşa çatması ilə əlaqədardır və toxumvermə intensiv şəkil
aldıqda belə ağaclar yetkin meşələr adlanır. Meşə cinsləri
müxtəlif yaşda yetkinlik həddinə çatır. Ağacların yetkinlik
yaşa çatması ekoloji şəraitdən də asılıdır.
Bitkilərdə yetişmiş toxumların yayılması aşağıdakı
kimdir.
1. Anemofor (külək vasitəsilə yayılan) bitkilərdə toxum­
lar külək vasitəsilə yayılır. Bura əsas qanadlı toxumlar;
qovaq, söyüd, tozağacı, adi şam, küknar, qara şam, ağ
şam, ağcaqayın, göyrüş, qarağac, cökə və s. aiddir.
2 . Hidrofor bitkilər - toxumları əsasən su vasitəsilə
yayılanlar; qara qızılağac, bataqlıq sərvi, söyüd və
qovaq növləri (sonuncu iki cins anemohidrofor
bitkilərdir) yəni külək və su vasitəsilə toxumları
yayılanlar.

3. Zoofor bitkilər - toxumları heyvanlar, quşlar (ornimoforlar) vasitəsilə yayılanlar: Buraya gilas,
dağdağan, meşə gilası, quşarmudu, sarmaşıq və bir çox kollar, quş gilası, göyəm, yemişan, itburnu
, gəndəlaş, qarağat, alma, armud, əzgil və s. daxildir. Zoofor bitkilərə adi qoz, palıd, sidr şamı və s.
ayılar, dələlər, porsuqlar, kəsəyənlər, quşlar zığ-zığ, qar­ ğa tərəfindən toxumları geniş yayılır. Bitki
toxumları zədə­ lənmədən (bütöv) udularaq heyvanların həzm orqanlarından keçir və ifrazat ilə xaric
olunur. Həzm orqanlarından keçən toxum nəinki cücərmə qabiliyyətini itirmir, hətta bir növ cücərmə
prosesi tezləşir.
 Toxum məhsulunun uçota alınması
metodikası.
Məhsulun uçota alınması müxtəlif metodlarla
həyata keçirilir:
I. Gözəyarı məhsuldarlığın təyini. Bu zaman ağaclığa
baxış keçirilir və V.Q.Kapperin şkalasından istifad ə
olunur.
Bu şkala aşağıdakılardan ibarətdir.

2) nümunə budaqlarda 1. Məhsul yoxdur - toxum və ya meyvə tam mənada yoxdur.

l)gözəyarı;
meyvələri saymaq; 2. Çox zəif məhsul - toxum və ya meyvə çox az,açıqlıqda
bitən, meşə kənarındakı nüsxələrdə toxum seyrək gözə çarpır.
3) model 4) toxumtularların
ağacları seçmək; qurulması; 3. Zəif məhsul - açıqlıqda və meşə kənarında bitən ağaclarda
məhsul qənaətbəxşdir. Meşə daxilində isə məhsul azdır.
5) uçot mey­dançalarına tökülən toxumları 4. Orta məhsul - açıqlıqda və meşə kənarı sahələrdə bitən
hesaba almaq vasitəsilə. nüsxələrdə bol məhsul var, Ortayaşlı və yetkin yaşlı meşədə
məhsul qənaətləndiıicidir

5. Yaxşı məhsul - açıqlıqda və meşə sahəsində bol məhsul

nəzərə çarpır.

6 . Çox yüksək məhsul açıqlıqda və meşə sahəsində

bitən ağaclarda bol meyvə və toxum məhsulu vardır.
 Toxum məhsulunun uçota
alınması metodikası.
I. Gözəyarı məhsuldarlığın
təyini
II. Nümunə budaqlarında
meyvələri saymaq. Bu üsul
1914-cü ildə N.S.Nesterov
tərəfindən təklif olunmuşdur.
Toxum yetişməyə və tökülməyə
bir neçə gün qalmış 10-25
ağacdan budaqlar kəsilir və hər
budaqda olan toxumlar
təmizlənib, hesablanır və lm-
də neçə toxum olduğu
müəyyən edilir.
III. Model ağacı seçmək üsuluBu üsul iynəyarpaqlı cinslər
üçün yararlıdır və enliyarpaqlıcinslərdə məhsuldarlığı l əyin
etməyə yaramır. Model ağacları Kraft sinfindən seçilir və
hər sinifdən ağacların sayı 10% olmalıdır.
IV. Uçot meydançaları üsulu. Bu üsulda meşə çətri altında
İm2 meydançalar düzəldilir. Toxum tökülməyə az qalmış
meydançalarqalıqlardan, xəzəldən, ağac qırıntıla­rından və
s. təmizlənir və torpağın üstü azacıq yumşaldılır.
Meydançaya düşən toxumun yumşaldılmış torpaq səthində
qalması təmin edilir və onun uçota alınması asanlaşır. Mey­
dança üsulu palıd və fıstıq meşələrində daha əlverişli üsul
hesab olunur.
V. Toxumtutarlar qurulması üsulu. Bu üsulda sahəsi İm2, dərinliyi 12 sm
olan qutular düzəldilir. Qutuların dibində yağış suları keçm ək üçün xırda
deşikləraçılır və əlavə tor qoyulur. Qutuların üstünə isə toxumları
asan keçirə bilən irigözlü tor bərkidilir. Toxum tökülüb qur­
tardıqdan sonra qutulardakı toxum toplanır
 Meşədəki ağacların toxumvermo qabiliyyəti eyni deyildir.
Eyni cinsdən və eyni yaşdan olan ağaclar meşədə müxtəlif
miqdarda toxum verir. İ.S.Melexov (1980) A.N.Sobolyevin
və A.V.Fomiçevin (1908) tədqiqatlarına əsasən göstərir ki,
toxum ilində küknar meşəsində toxumun 98%-ni Kraft sin­
finə görə I.II. və bir hissəni isə III sinifə daxil olan ağaclar
vermişdir. IV sinifə daxil olan ağaclar isə çox az toxum
vermişdir.

Əgər Kraft sinfinə aid olan ağaclardan I sinfintoxum

verməsini 1 0 0 % götürsək onda başqa sinfə mənsub
olan ağacların toxum vermələri aşağıdakı kimi paylanır:
II-sinif-8 8 %, III- 37%, IV-0,5%, V-0 olmuşdur. Meşədə I-
sinfə daxil olan ağaclar azlıq təşkil etdiyin ə görə toxum-
vermədə əsas ağırlıq II və III-sinfə mənsub nüsx ələrin üz ərin ə
düşür.

Meşələrin təbii bərpası üçün lazımi qədər toxum tələb

Yüksək keyfiyyətli toxumvermə isə I və II
olunur. Məhsuldar ildə 1 ha şam meşəsi sahəsinə 1 milyon
sinifdən olan ağaclarda qeydə alınmışdır. III-
ədəd və daha çox toxum düşür. Şam meşəsinin bərpası üçün
sinfə daxil olan nüsxələrdə toxumların
bəzən 100 min ədəd cücərti də yetərlidir. Lakin tökülən
keyfiyyəti nisbətən aşağı olmuşdur
toxumun yalnız 60-80% cücərmə qabiliyyətinə malik olur.
 Toxumların cücərməsi. Meşələrdə yeni nəslin törəməsi V.Q.Nesterova (1954) görə, I sinfə
üçün ağaclığa tökülən toxumların cücərib inkişaf etməsi vacibdir. mənsub olan toxum­
ların cücərməsinin faizlə ifadəsi
Güclü inkişaf edən cücərti meşə döşənəyini və ot örtü­ aşağıdakı kimidir:
yünü asanlıqla keçir və gələcəkdə meşənin bərpasına əlverişli
şərait yaranır. Bu bioloji qanundur -sağlam və güclü toxum,
sağlam da nəsil verməyə qadirdir. Torpağa düşən toxum
birmüddət dinclik dövrü keçirdikdən sonra cücərti verir. To­
xumlarda dinclik dövrü də müxtəlifdir.

Meşədə tozağacı və
qovaq toxumlarının dinclik dövrü bir neçə gündür.
Şamın, küknarın, qara şamın və palıdın toxumlarında
dinclik dövrü 10-20 gün, ağ şamın, qara qızılağacın 20-40
gün, fıstığın 30-50 gün, cökə, göyrüş, vələs toxumlarının
dinclik dövrü 1 ilə kimi uzanır.

Toxumların keyfiyyətli cücərti verməsi üçün torpaqda

istilik, nəmlik və hava şəraitinin normal olması çox vacibdir.
Toxumların cücərməsi üçün şam-5-6üC, küknara 20°C istilik
lazımdır, normal nəmlik 50-70% həddə olmalıdır.
 Cücərtilərin meşə çətiri altında yaşamalarını müvəqqəti
olaraq iki mərhələyə bölmək olar.
A) kölgədə böyüyən cücərtilər.
B) işıqlıqda böyüyən yeniyetmələr.

Meşə çətiri altında kölgəli mühitdə tozağacı yeniyet­

mələri 1 il, qara qovaq 2-3 il, şam 2-3, palıd 3-5 il,vələs 3-5 il,
fıstıq 35-40 il, küknar 20-50 il yaşaya bilir. Əgər ekoloji ş ərait
imkan versə yeniyetmələrin kölgəli mühitdə yaşama müddəti
arta bilər.

Meşənin doluluğu 0,6-0, 8 olduqda ağcaqayının, cökənin,

qarağacın cücərti və yeniyetmələri meşə çətiri altında 6 - 1 0 il
dözüb yaşaya bilir.

Küknar yeniyetmələri meşə çətiri altında 50 yaşında Meşə döşənəyinin qalınlığı ilə yanaşı meşələrin
0,5m boya və 6 - 8 sm diametrə çatır. bərpasına onun doluluğu da təsir göstərir
Cədvəldəki rəqəmlərdən aydındır ki, 0,7
doluluqdakı meşədə bütün
kateqoriyalardan olan yeniyetmələrin 1
hektardakı miqdarı 44700 ədəd
olmuşdur. Bunlardan gələcəyi
gözlənən palıd yeniyetmələri (boyu lm-
dən artıq olanlarj 1000 ədəd, vələs
4000 ədəd və fıstıq 1300 ədəd
olmuşdur.
Rəqəmlərdən aydındır ki, 0,9
doluluqda fıstıq yeniyetmə­
lərinin miqdarı 1 hektarda 2800 ədəd,
palıd- 1 2 0 0 ədəd, vələs-
3500 ədəd, cəmi bir hektarda 7500
ədəd olsa da, böyük yeni­
yetmələr 0,9 sıxlıqda olduqca az
nəzərə çapır. Doluluğu 0,6
olan ağaclıqda boyu 0.5m-ə kimi olan
yeniyetmələr üstünlük
təşkil edir və cəmi 44800 ədəd, 0,5
doluluqda isə yeniyet­
mələrin sayı azalaraq 27900 əd/ha
olmuşdur.
 Bitkilər cinsi çoxalmadan başqa vegetativ yolla da çoxa­
lır. Cinsi çoxalmada bitkilərin cinsi orqanları - erkəkciklər v ə
dişiciklər iştirak edir. Vegetativ çoxalmada bitkil ər vegetativ
orqanları - budaqları, zoğları, yarpaqları, sporları və zoospor-
ları (bir hüceyrəli və suda yaşayan bitkilər) ilə çoxalır.

Təbii halda ağac bitkiləri kök və kötük

F.M.Məmmədova (1998) görə vegetativ
pöhrələri, yerə
çoxalma üsulları
yatan budaqların kök verməsi (süni
3 qrupda birləşir (buraya əsasən süni
çoxalmada buna
yolla çoxalma aiddir):
daldırma üsulu deyilir) ilə çoxalır.
1 .“İxtisaslaşmış orqanlarla çoxalma;
Vegetativ çoxalmada ən
2. Kök, gövdə və yarpaq hissələri ilə
geniş yayılanı və meşə təsərrüfatı üçün
çoxalma;
daha sərfəlisi kötük
3. Calaq ilə çoxalma.
və kök pöhrələri ilə çoxalmadır.
 Kötük pöhrələri ilə çoxalma cinsindən, yaşından, bitdiyi
ekoloji mühitdən asılı olaraq dəyişir. Kök və kötük pöhrələri
ilə enliyarpaqlı cinslər, o cümlədən palıd, göyrüş, qara qızıl-
ağac, ürəkyarpaq və saqqallı qızılağaclar, ağcaqayın, cökə,
tozağacı, lələk, şabalıd, vələs, qarağaclar, fıstıq, adi qoz,
mancur qozu, şümşə, pirkal, şümşəd (Buxus), dəmirağacı,
iydə, yülgün, söyüd, və s. çoxalır. Adları göstərilən bitkilərin
çoxunda pöhrələr yatmış tumurcuqlar hesabına əmələ gəlir.

Bəzən pöhrələr əlavə törəmə Yüksək pöhrəvermə qabiliyyəti

(adventiv) tumurcuqlar hesa­
bına da əmələ gəlir. Bura vələs,
qarağac növlərinin bəziləri,
at şabalıdı, ağ akasiya daxildir.
Törəmə tumurcuqlardan
əmələ gələn pöhrələr bəzən
palıd, fıstıq, cökə və qara qızıl-
ağacda da müşahidə olunur.
cökə, adi şabalıd, göyrüş,
vələs və lələk cinslərində qeydə
alınmışdır. Nisbətən az pöhrə
verənlər: palıd, ağcaqayın,
qarağaclar, qara qızılağac; orta
mövqe pöhrə verənlər:
tozağacı,fıstıq; zəif pöhrə verənlər:
qara qovaq və keçi söyüdü hesab
olunur.
 İynəyarpaqlı cinslərdən (qaraçöhrə müstəsna olmaqla)
heç biri təsərrüfat əhəmiyyətli pöhrəvermə qabiliyyətinə ma­
lik deyil. İynəyarpaqlı cinslərdə təsadüfən 1 - 2 ədəd pöhrə
versələr də, həmin pöhrə çox yaşamır və tezliklə də məhv
olur. Enliyarpaqlı cinslərin çoxu təkcə kötükdən deyi, eyni
zamanda budaqları kəsildikdə də pöhrə verib təzələnir və
çoxbudaqlı çətir formalaşır.

Ağac bitkilərinin pöhrəvermə qabiliyyətinə görə 4

qrupa
bölmək olar.
1. Uzun müddət güclü pöhrə verən ağaclar - palıd,
göyrüş, qarağaclar, armud, ağcaqayın, adi şabalıd.
2. Güclü və qısamüddətli pöhrə verənlər - qızılağac,
tozağacı, vələs və cökə.
3. Uzun müddətə və zəif pöhrə verən ağaclar - fıstıq,
qovaq.
4. İşlik oduncaq pöhrəsi verməyən ağaclar -
bütövlükdə iynəyarpaqlı cinslər.
 Kötükdən törənmiş pöhrələr yaşlandıqda və kötük təd­
ricən çürüyüb torpağa qarışdıqdan sonra müstəqil böyüyür v ə
adi ağac görkəmi alır. Belə pöhrələr qrup şəkilində görünür
və bir neçə ağac bir-birindən çox da uzaq olmayan məsaf əd ə
yerləşir. Ağaclığın belə qruplardan təşkil olması onlann pöhr ə
mənşəli olmalarını göstərən xüsusi əlamətlərdir

Ağaclar kəsildikdə kökdə və kötükdə olan qida mad­

dələri hesabına yatmış və törəmə tumurcuqlar güclü inkişaf
edən pöhrələr əmələ gətirir. Pöhrədən törəyən meşələr
toxumdan törəyən ağaclıqlara nisbətən daha tez böyüyür və
tez də toxum verir, yetkinlik yaşa da tez çatır. Odur ki,toxum
dan törəmə meşələr uzun ömürlü, pöhrədən törəyən
meşələr isə nisbətən qısa ömürlü olur.
Çətirlərin birləşməsi - cavan meşədə və meşə əkinlərində
çətirlərin tez birləşməsi barədə meşəçi mütəxəssislər
əkin aparmazdan əvvəl düşünməlidirlər. Cavan
meşələrin və əkinlərin sıxlığı ağaclıqda çətirlərin
birləşməsini tezləşdirən əsas amil hesab olunur.
Tək və ya seyrəklikdə bitən cücərti, ting, toxmacar kiçik
yaşlarında bir sıra xoşagəlməz amillərlə rastlaşır. Bu
xoşa­gəlməz amillərdən bəzilərini göstərək:
1. Həddindən artıq günəş radiasiyası almaqla hücey­
rələrin normadan artıq isinməsi və fotosintez
prosesinin zəifləməsi;
2. Küləyin güclü təsirindən rütubət mübadiləsinin pozul­
ması və nəticədə hava quraqlığının baş verməsi;
3. Ağaclığın yerləşdiyi ərazidə alaq otlarının güclü inki­
şafı və torpağın çimləşməsi nəticəsində qida
maddələrinin və torpaq rütubətinin mənimsənilməsində
yeni şərikçilərin ya­ranması.
V.Q.Nesterov (1954) meşələrin həyatında aşağıdakı
yaş
dövrlərinin olduğunu göstərir və bu bölgünün
sxematik
səciyyə daşıdığını qeyd edir.
1. Toxumun, yatmış tumurcuğun və əlavə
tumurcuğun
əmələ gəlməsi.
2. Toxumların cücərməsi və tumurcuqların
göyərməsi.
3. Birillik bitki cücərtilərinin həyatı.
4. Çoxillik cavan yeniyetmə bitkilərin həyatı.
5. Cavan meşənin əmələ gəlməsi.
6. Pərdilik ağaclığın meşə qruplaşmasının
formalaşması.
7. Orta yaşlı meşələrin yaranması.
8. Yetişməkdə olan meşələr.
9. Yetişmiş meşələr.
10. İnkişafı dayanmış qocalmış meşələr.
11. Qurumuş və məhv olmuş meşələr.
 Ədəbiyyat

Q.Ş.MƏMMƏDOV, K.S.ƏSƏDOV
MEŞƏ EKOLOGİYASI pdf