Professional Documents
Culture Documents
Meşəcilik
Meşəcilik
Təqdimat
Müəllim-Lalə Məcidova
Tayqa
Tayqa meşələrini
meşələrini fərqləndirən
fərqləndirən onun
onun cins
cins tərkibidir.
tərkibidir. Burada
Burada meşələrin
meşələrin yaranmasında
yaranmasında ağac
ağac növləri
növləri
azlıq
azlıq təşkil
təşkil edir.
edir. Əsas
Əsas meşə
meşə əmələgətirən
əmələgətirən növlər
növlər adi
adi küknar
küknar və
və adi
adi şam
şamdır.
dır. Avropada,
Avropada, Uralda,
Uralda,
Sibirdə
Sibirdə geniş
geniş ərazidə
ərazidə sibir
sibir küknarı,
küknarı, qara
qara şam,
şam, sibir
sibir sidri,
sidri, sibir
sibir ağ
ağ şamı,
şamı, Uzaq
Uzaq Şərqdə
Şərqdə Koreya
Koreya küknarı
küknarı
və
və s.
s. meşələri
meşələri var
var
Mülayim iqlim qurşağının qarışıq meşələri
Hər iki yarımkürədə təsadüf edilir. Bu meşələr enliyarpaq cinslərin çoxlu növ müxtəliflikləri ilə səciyyələnir.
Burada palıdın, evkaliptin və s. müxtəlif növləri bitir. Bəzən ərazidə olan iynəyarpaq meşə massivlərinin
istismar edilməsinə cəhd göstərilir. Xüsusən çoxlu növ müxtəlifliyi olan şam meşələri sənaye əhəmiyyəti kəsb
edir. ABŞ-ın cənub-şərqində bilən Amerika şamlarından bataqlıq şamı {Pirns palustris Mili) qısa iynəli şam
(Pirnsechinata Mili), “ sleş payn” adlanan şam, Elliota şamı( Pinus elliottii Engeln), “ Lobloli payn”{Pinus
teata L.) adları çəkilən dörd şam cənub- şərq ştatlarında daha cox sənaye əhəmiyyətinə malik növlərdir.
Geniş tanınan və tez böyüyən “sleş - payn” şam növü kağız və selliloz istehsalında xüsusi yer tutur.
Uzuniynəli şam tikinti materialı kimi qiymətlidir. Vaxtıilə yüksək keyfiyyətinə görə həmin şamın
oduncağı dünya bazarlarında yüksək yer tuturmuş. Hazırda həmin şamın ehtiyyatı nəzərə çarpacaq
dərəcədə azalsa da öz əmtəəlik dəyərini itirməyib.
Bu zonanın cənub hissəsində
sututarlarda (nohurlarda və ABŞ-
m cənub - şərqində, tropikdə
bataqlıq sərvi{Taxodium distichum
Rich) yüksək keyfiyyətli oduncağa Qara şam kimi bataqlıq sərvi də
malikdir, lakin çox gec böyüyür və yarpaqlarını (iynələrini) qışda
onu bərpa etmək çətindir. Bataqlıq tökür və bəzən yarpaqla bərabər
sər vinin ehtiyyatı azalıb, o təzə zoğları da tökülür.İsti mülayim
vətənində (cənub-şərqi ABŞ- iqlim zonasında təbii meşələr geniş
da)yalnız rekrasiya əhəmiyyətli miqyasda tezböyüyən yerli və
şəhərətrafı meşələrdə qorunub ekzot iynəyarpaq növlər hesabına
saxlanılır. plantasiyalar salmaqla əvəz olunur.
Ekvatorial yağışlı meşələr Burada gecböyüyən, ağır və bərk oduncağa malik
cinslərlə yanaşı, tez böyüyən, yüngül və yumşaq
oduncaqlı cinslərə də rast gəlinir. Meşənin belə
Ekvatorial yağışlı meşələr bütün il boyu yağışların mürəkkəb tərkibi oduncaq hazırlığının məhdud olmasına
olduğu əksər tropik rayonlarda bitir. FAQ-nun (1966) səbəb olur. Latın Amerikasında bir çox küknar,
apardığı təxmini hesablamalara görə, yağışlı meşələrin maxoqoni,dəfinə fasiləsinin növləri, o cümlədən Qərb
ərazisi 850 mln hektar, oduncaq ehtiyyatı isə 125 mlrd ölkələrində gəmi qayırmada çoxdan istifadə edilən
m3-dur. Meşələr növ tərkibinə görə zəngindir, əsasən qiymətli ağac - yaşıl ürək (Ocotea rodioci Mez) bitir.
həmişəyaşıl enliyarpaqlı növlərdən ibarətdir. Bəzən bir Yaşıl ürək ağacının odun cağından Panama kanalında
hektarda 100 və daha çox növlər olduğu göstərilir. şlüz (mütəhərrik qapı) düzəl dilməsində istifadə
edilmişdir.
Afrikanın yağışlı meşələrində istifadə edilən sənaye əhəmiyyətli cinslər Sipo, limba, Obexe adlandırılır.
Bundan baş qa Afrika maxoqonisindən də istifadə olunur. Maxoqoni Meliaceae fasiləsinə daxildir. Bu
fasiləyə 40 cins və 700 növ daxil olduğunu demək kifayətdir. Bu növlərdən çoxu tropik qurşaqda bitir.
İnsanlar Cənubi Amerikada yağışlı meşələrə az (yalnız kənar hissələrə) toxunublar. Afrikada və Asiyada
meşələrin istismarı daha geniş ərazilərdə aparılır. Burada bitən enliyarpaq cinslər dünya bazarının yüksək
keyfiyyətli oduncaqla təmin edilməsində mühüm rol oynayır. Meşələrin dəyərli sərvət olmasına
baxmayaraq onların ərazisi əkin sahələrini genişləndirmək məqsədilə daima kökdən kəsilərək azalır.
Enliyarpaq rütubətli tropik meşələr,
Yalnız Asiyada bu meşələrdə sənaye əhəmiyyətli cinslərdən ibarət ağaclara rast gəlinir. Burada
geniş tanınan və istifadə olunan tik (Tectona grandis L.) ağacıdır. Tik ağacı çürüməyə və
xəstəliklərə davamlıdır. Oduncağı möhkəm, ağır və qatranlıdır.
Quru meşələr.
Tropik həmişəyaşıl
Tundra (yağmurlu) və yayda
çılpaq musson meşələr
zonası
Subtropik meşələr
Meşə tundra zonası
Meşələr coğrafi zonalara görə
qeyri-bərabər paylanmış dır və
hər zonanın özünə məxsus
meşəsi, onun cins tərkibi və
Enliyarpaqlı Bərk yarpaqlı məhsuldarlığı var.
Tayqa meşələr zonası meşələr zonası.
1. Tundra - Burada vegetasiya müddəti 1,5-2,5 aydır. Bu müddətdə orta
illik temperatur 5-6 °C, ən isti ayda iyulda 8- 10 °C olur. Yağıntıların
ortaillik miqdarı 300 mm-dən az olur. Bitki örtüyü alcaqboylu (cırtdan)
tozağacı, söyüd, ayı- qulağı (Arctostaphylos), qarağac və s. ibarətdir.
Tundra zonasında meşələr yoxdur, iqlim amilinin təsiri nəticəsində bitki
örtüyü alcaqboylu və yerə sərilmiş haldadır.
4. Enliyarpaqlı meşələr zonası - Burada vegetasiya müddəti 5-7 aydır, orta illik
temperatur 14-18 °C, iyulda isə 18-21 °C-yə çatır. Meşələrin tərkibində fıstıq, palıd,
göyrüş, ağcaqayın, cökə, qarağac və s. bitir. Zonanın cənub yarım- zonasında
meşələrin tərkibinə yuxarıda göstərilən cinslərdən əlavə adi şabalıd, adi qoz, tükcüklü
palıd (Quercus
pubescens) və s. daxildir. Şimali Amerikada müvafiq zonada qırmızı palıd (Quercus
rubrä), qara qoz (Juglans nigra), pekan (Carya pecan), tülpan ağacı, qışda yarpağını
tökən maqnoliya daxildir. Oxşar tərkibli (tipli) meşələr Şərqi Çində də mövcuddur.
5. Bərk yarpaqlı meşələr zonası. Zonada vegetasiya müddəti
7-9 aydır. Orta illik temperatur 18-21 °C, iyulda orta temperatur
22-25 ÜC - dir. Meşələrin tərkibində dəfinə, zeytun, həmişəyaşıl
palıdlar, saqqız ağacı, sərvlər, ağacvari ardıclar, çiyələk ağacı,
sahil şamı və s. cinslər mövcuddur. Bu meşələr Aralıq dənizi
ölkələrində, Kaliforniyada, Cənubi- şərqi və Cənubi-qərbi
Avstraliyada və s. yayılıb.
Meşələr tərkibcə çox mürəkkəbdir, əsas palma növləri və sarmaşan bitki növləri ilə
zəngindir. Yağıntıların bol olmasına görə buradakı meşələr «Yağmurlu meşələr»
adlanır. Bitkilərdə yuxu dövrü olmur, vegetasiya il boyu gedir. Orta illik temperatur
25-28 °C - yə çatır və mövsümlərə bölünmür.
Quraq keçən vilayətlərdə hind palıdından ibarət musson meşələri yayda çılpaq olur. Bu meşələr
Seylonda, İndoneziya adalarında, Cənubi Hindistanda, Yeni Qvineyada, Cənubi Meksikada,
Mərkəzi Amerikada (Amazon çayı vadisində), Qərbi Afrikada (Konqo çayı vadisində) yayılmışdır.
Düzən şəraitdə üfiqi zonalardan başqa dağlıq şəraitdə də şaquli qurşaqlar (zonalar) mövcuddur.
Meşələrin şaquli qurşaqlara görə
paylanması
Mədəni əkinçiliyin inkişafı ilə əlaqədar olaraq bu zona nın meşə bitkiləri
tədricən sıxışdır ilmişdir və hazırda Böyük Qafqazın ümumi meşə fondunun
10%-ni təşkil edir. Meşələr fraqment şəklində olmaqla kiçik sahələrdə
qorunub saxlan mışdır.
Burada əkin tarlaları ilə yanaşı yovşanlı səhra, səhra efemer bitkilərinin
çoxluq təşkil etdiyi kolluq və kolçuqlar da müəyyən yer tutur.
Aşağı dağ-meşə qurşağı. Buraya 500 (600)-90ü (1200) m yüksəkliklər arasında
olan ərazi daxildir. Bu qurşaqda rü tubətli nisbətən isti və mülayim isti iqlim tipləri
mövcuddur. Bitki örtüyü düzən zonadan kəskin fərqlənir. Meşənin tərkibi qafqaz
vələsi, gürcü palıdı, çöl ağcaqayını, şərq vələsi, şərq alması, qafqaz xurması, alça,
əzgil, Qafqaz armudu, yemişan və quşarmudu növləri, dağdağan, şabalıd, zoğal,
böyürtkən və s. ibarətdir. Düzən zonada edifikator rolunu oynayan ağ- yarpaq
qovağa, yalanqoza, qızılağaca, söyüdə və s. aşağı dağ qurşağında yalnız dərələr
boyunca rast gəlirik. Bu qurşaqda ot örtüyünün tərkibində kserofit bitkilərlə yanaşı
mezofit bitki növlərinə də təsadüf olunur.
Orta dağ-meşə qurşağı. Bu qurşaq 900 (1200)-1600 (1800) m yüksəklikləri əhatə edir.
Buranın mülayim rütubətli və çox rütubətli iqlimi var. Bitki senozunun formalaşmasına şaquli
qurşaq dəyişkənliyindən əlavə cəhətlərin də təsiri ay dın nəzərə çarpır. Belə ki, cənub
yamaclarda palıd-vələs, şi mal yamaclarda isə məhsuldar fıstıq-vələs meşəliyi üstünlük təşkil
edir. Bunlardan əlavə meşənin tərkibində çöl ağcaqayı nı, Qafqaz dağdağanı, alça, göyrüş,
zoğal, alma, armud, əzgil, şabalıd və s. ağaclara tez-tez rast gəlinir, gözəl ağcaqayına, cökəyə,
dağ qarağacına, fındığa, kəndəlaşa da təsadüf edilir.
Yuxarı dağ - meşə qurşağı. 1600 (1800)-2200 (2400) m yüksəkliklərdə yerləşməklə çox rütubətli soyuq iqlim
tipinə malikdir. Bu qurşaqda yamacın cəhətləri meşənin tərkibinə nəzərə çarpacaq dərəcədə təsir göstərmir.
Yuxarıda qeyd olunan qurşaqlardan fərqli olaraq bu qurşaqda meşələrin tərkibində soyuğa daha davamlı bitki
lərdən tozağacı, Trautvetteri ağcaqayını, qafqaz quşarmudu, rododendron keçi söyüdü, qarağat, motmotu,
gəlinbarmağı, dovşanalması, canavargiləsi və s. ağac və kol cinslərinin ya yıldığı qeydə alınmışdır. Yuxarı dağ-
meşə qurşağında meşə lər başdan-başa örtük təşkil etmir. Relyef elementləri (uçqun, qayalıq və s.) ilə yanaşı
subalp və alp bitki senozları hesabına örtük ara-sıra kəsilir. Dərələr boyunca meşələr bəzən daha yuxarılara meyl
edir, subalp və alp bitkiləri isə su ayrıcları boyunca aşağıya doğru meşələrin içərilərinə uzanaraq çox mənzərəli
landşaft qruplaşmaları yaradır.
Yuxarı dağ-meşə qurşağı ilə subalp qurşağın sərhəd- ləndiyi sahələrdə park şəkilli şərq palıdı və
Trautvetteri ağ caqayını bitir. Bununla yanaşı daha yuxarılarda kollaşmış alçaqboylu fıstıq və əyrigövdəli
tozağacı meşələri yayılmışdır. Tədricən kollaşan meşəliklər subalp və alp qurşaqda tamamilə yox olur və
onu subalp bitkiləri əvəz edir. Subalp bitkiləri içərisində ara-sıra sürünən gövdəli ardıc, itburnu, xanıməli,
moruq və s. kollara təsadüf edilir.
Subalp qurşağı. 2200 (2400) -2600 (2800) m yüksəkliyi əhatə etməklə çox ağır meşəbitmə şəraitinə
malikdir. Burada həddindən artıq rütubətli soyuq iqlim mövcuddur. Odur ki ,subalp qurşaqda
meşəəmələgətirən ağac növlərinə təsadüf edilmir. Bu qurşaqda ağac bitkilərindən itburnu, ardıc, xa
nıməli, tubulqa kollarına təsadüf edilir.
Dəniz səviyyəsindən 2600 (2800) m yüksəklikdən başla yaraq zirvəsi daim qar və buzlaqlarla örtülü dağlar
alp və nival qurşaqlara aiddir. Bu qurşaqlarda yaşıl xalıya bənzəyən alp çəmənliyi və daha yuxarıda qar
örpəkli zirvələr nəzərə çarpır.
Meşə coğrafi landşaft kompleksi olmaqla yanaşı təbiətin yaratdığı bənzərsiz rənglər
qammasıdır.
Ekoloji mühit dəyişdikcə meşələr də tərkibinə, taksasiya göstəricilərinə, meşəçilik və digər
əlamətlərinə görə qanunauyğun şəkildə dəyişir.
Ədəbiyyat
http://eco.gov.az/az/meseler/olkenin-meseleri/mese-anlayisi-haqqinda-
melumat
https://az.wikipedia.org/wiki/Me%C5%9F%C9%99
http://www.anl.az/down/meqale/kaspi_az/2011/may/ma46.htm