Интегралын

хэрэглээ, өргөтгөсөн
интеграл
Лекц-6
 Дэд сэдвүүд
Тодорхой интегралын геометр утга
Тодорхой интегралыг ашиглан муруй
шугаман трапецийн талбай олох
Эргэлтийн биеийн эзэлхүүн олох
Эргэлтийн биеийн гадаргуун талбай
олох
Муруй нумын уртыг олох
Өргөтгөсөн интеграл
 Тэгш өнцөгт координатын системд
дүрсийн талбай олох
y=f(x)функц [a,b] хэрчим дээр
тасралтгүй, f(x)>0 функц байг.
Дээрээсээ y=f(x) функцийн график
доороосоо ОХ тэнхлэг баруун ба зүүн
талаасаа x=а ба x=b шулуунуудаар
хүрээлэгдсэн дүрсийг муруй шугаман
трапец гэнэ.
a n
I   f ( x)dx  lim  f ( i )xi
 0
b i 1
 Тэгш өнцөгт координатын системд дүрсийн
талбай олох
Муруй шугаман трапец f(x)<0 a<x<b
бол түүний талбайг

b b
S  f ( x)dx   f ( x)dx
a a
Муруй шугаман трапец g1 ( x)  0,
бол түүний талбайг
b b
S   g1 ( x)dx  f
a a
b
f 2 ( x)  0, a  x  b
b b
2 ( x)dx   g1 ( x)dx   f 2 ( x)d
a a

 [ g ( x)  f
a
1 2 ( x)]dx

b
S   [ f1 ( x)  f 2 ( x)]dx
a
жишээ
 дараах дүрсээр хүрээлэгдсэн дүрсийн
талбайг ол
Туйлын координатын систем дэх дүрсийн
талбай
Хавтгай дээр туйлын координат систем
нь туйл гэж нэрлэгдэх О цэг авч, туйлын
тэнхлэг гэж нэрлэгдэх цацраг авна.
Хавтгай дээрх цэг бүхэн М
коодинатаар тодорхойлогдоно. Үүнд
 дүрсийн талбайг олохын тулд
дэд
хэсгүүдэд хуваавал
жишээ
хоёр функцээр хашигдсан дүрсийн
талбай олох
Эргэлтийн биеийн гадаргуун талбай олох
 [a,b]
хэрчимд тасралтгүй
дифференциалчлагдах f(x) функц өшөдсөн бол
түүнийг Ох тэнхлэгийг тойрон эргэхэд үүсэх
гадаргуун талбайг интеграл ашиглан дараах
томъёогоор олно.
 Хэрэв бие ОУ тэнхлэгийг тойрон эргэсэх бол
f ( x)  y  x   (y)
d
Q  2   (y) 1   '2 (y)dy
c
 Хэрэвy=f(x) функц параметрт хэлбэрээр
өгөгдсөн бол
 ' (t)
f ( x)  y x   (t) y   (t) t  [a, b] f ' (t ) 
 ' (t)
b
Q  2   (t)   ' (t)     ' (t)  dt
2 2

a
 Хэрэв туйлын координатын системд өгөгдсөн
бол
   ( ) x   ( ) cos  y   ( ) sin      

Q  2   ( ) sin    ' ( )  2
   ' ( )  d
2


 Биеийн эзэлхүүн олох
Т биеийг ОХ тэнхлэгт перпендикуляраар
огтлоход үүсэх огтлолын талбайг S=S(x) гэе.

 бол түүний эзэлхүүн нь

Эргэлтийн биеийн эзэлхүүн
[a,b]хэрчимд тасралтгүй y=f(x) функц
өгөгджээ. Энэ биеийг ОХ тэнхлэгт
перпендикуляраар огтолбол f(x)
радиустай дугуй үүснэ.
Дугуйн талбай нь

Үүнийг ашиглан эзэлхүүнийг олбол

жишээ

 муруй ОХ тэнхлэгийг тойрон

эргэсэн бол үүсэх биеийн эзэлхүүнийг
ол.
Гөлгөр муруй, Нумын урт
 x   (t )
[a,b]хэрчимд тасралтгүй 
 y   (t )
Өгөдсөн бол эдгээр  z   (t )

тасралтгүй муруйг тодорхойлно.
Эдгээр функц нэгэн зэрэг тэгээс ялгаатай
тасралтгүй уламжлалттай байвал
түүнийг гөлгөр муруй гэнэ. Г тэмдэглэнэ.
n
Г   Ak Ak 1
Нумын уртыг хэсгүүдэд хуваавал
i 1

Хуваалтын алхмын хамгийн уртыг

  max ti
Хэрэв хуваатын алхамын урт 0-рүү Г-
ийн хязгаар төгсгөлөг оршин байвал
түүнийг гөлгөр муруйн нумын урт гэнэ.
b
Г   [ ' (t )]  [ ' (t )]  [  ' (t )] dt
2 2 2

a
 Өргөтгөсөн интеграл
b

Тодорхойлолт: lim
b  
a
f ( x ) dx (1) интегралын
f(x) функцийн 1-р төрлийн өргөтгөсөн
интеграл гэнэ.
 b

 f ( x)dx  lim  f ( x)dx

a a
b  (2)
хэрэв (1) интеграл нийлэх байвал (2)
интегралыг нийлэх өргөтгөсөн
интеграл гэнэ. Хэрэв (1) интеграл нь
төгсгөлгүй эсвэл үл орших бол (2) өргөтгөсөн
интегралыг сарних интеграл гэнэ.

Өргөтгөсөн
b
интегралыг бодох арга
 f ( x)dx  lim  f ( x)dx  lim F ( x)  lim F (b)  F (a) 
b
a
(3)
b  b  b 
a a
b b

 f ( x)dx  lim  f ( x)dx  lim F ( x)

b
A

A  A 
 

 lim  F (b)  F ( A)   F (b)  lim F ( A) (4)

A  A 

3 ,4 интегралууд нь blim

 F (b)  lim F ( A)
A 
төгсгөлөг байхад
нийлнэ.
 im[l arctgBarctg0]limarctgBarctg 
2
Жишээ нь:
 B
1 1

B  B 
0 1  x 2 dx  Blim 
B
dx  lim [arctgx ] 0 
 1  x 2 B 
0

lim[arctgB  arctg 0]  lim arctgB  arctg   

B  B  2
 Өргөтгөсөн интегралын нийлэлтийг
тогтоох
 интеграл нийлэх зайлшгүй бөгөөд
хүрэлцээтэй нөхцөл нь дурын >0
авахад B>0 тоо олдоод B’>B , B”>B
байх B’ ба B”н хувьд B"
 f ( x)dx  
B'

Тэнцэл биелэх явдал юм.

Теорем:( жиших шинж) [a,[ завсарт
тодорхойлогдсон [a,b] хэрчимд
интегралчлагдах сөрөг биш f(x)ба (x)
функцүүд хa0, 0 f(x)(x) байвал



  ( x) dx нийлэх интеграл
 байвал  f ( x)dx
a
a
нийлэх ба харин
 f ( x)dx сарних
a


интеграл байвал   ( x)dx

a
сарних
байна.
Теорем:( жиших шинж) [a,[ завсарт тодорхойлогдсон
эерэг f(x)ба (x) функцүүд нь ямарч төгсгөлөг
[a,b[ дээр интегралчлагддаг байг. Тэгвэл төгсгөлөг
хязгаар
f ( x)
lim L0
x   ( x )  

Оршин байвал
 f ( x)dx
a
  ( x)dx
a

Интеграл нэгэн зэрэг нийлэх буюу эсвэл сарних байна.

 Жишээ нь:

dx
 x 2  2 x  3
  
f ( x)dx x 2 dx dx
  ( x)  x 2  2 x  3 dx 1
  x 2 нийлнэ.
x  2x  3

2

 
f ( x)dx x 2 dx
    ( x)  x 2  2 x  3  1B

dx dxdx

d ( x  1)
 x 2  2 x  3   ( x  1) x2 нийлнэ.
 lim  



2
2 A A ( x  1)  2
B   2

lim arctg ( x  1)  lim  arctg ( B  1)  arctg ( A  1) 

B  B 
A  A 

  
arctg ()  arctg ()       
2  2
Өргөтгөсөн интегралын нөхцөлт ба
абсолют нийлэлт
Тодорхойлолт:


 f ( x)dx нийлж байвал өргөтгөсөн


a
интеграл  f ( x)dx
a
ийг абсолют нийлэлт
гэнэ. 


Харин  f ( x)dx сарниж байвал  f ( x)dx

a
a

нийлж байвал түүнийг нөхцөлт нийлэлт

гэнэ.
 2-р төрлийн өргөтгөсөн интеграл
b 

 Тодорхойлолт: хэрэв lim

 0  f ( x)dx
a
хязгаар
төгсгөлөг оршин байвал түүнийг зааглагдаагүй
функц f(x)ийн өргтгөсөн интеграл буюу 2-р
төрлийн өргтгөсөн интеграл гэнэ.
b b
lim
b  
a
f ( x ) dx  lim
  0 
a
f ( x ) dx

x  a нь онцшой цэг бол

b b
lim
b  
a
f ( x ) dx  lim
  0   f ( x ) dx
a