मकै खेती प्रविधि

तयार कर्ता
सन्तोष कडेल
कृषि विकास अधिकृत
सनु वल नगर कार्यपालिकाको कार्यालय
 विषयसचू ी
मकै को परिचय

खेति प्रबिधि

मकै वालीमा क्षति गर्ने रोग तथा किरा व्यवस्थापन

वीउ उत्पादन
 परिचय
• मकै नेपालको प्रमख ु अन्नबाली हो । यो हिमाल, पहाड, तराई सबै भेगमा धेर–थोर उत्पादन हुन्छ ।
मकै बाट ढिंडो, रोटी, ग्रिटको भात आदि परिकार तयार गर्न सकिन्छ । स्वादिष्ट सपु बनाउनका लागि
हरियो दधु े मकै को पिठो (कर्न पाउडर) अनिवार्य हुन्छ ।
• मकै बालीमा फूल फुल्ने बेलामा १० डिग्रीसेन्टिग्रेड भन्दा कम तापक्रम भएमा पराग सेचन क्रियामा
कमी आइ दाना नलाग्ने समस्या देखा पर्दछ । उन्नत प्रविधि र उन्नत बीऊको प्रयोगबाट खाद्यान्न
बालीको उतपादन २५ प्रतिशतले बढाउन सकिन्छ । मकै तराईदेखि उच्च पहाडसम्म खेती गरिने
बाली भएकाले विकसित देशहरूको तल ु नामा नेपालमा मकै को औषत उत्पादन न्यनू रहेको छ ।
 मकै का जातहरु
• गणेश १ जातको बीऊ उच्च पहाडमा लगाउँदा उपयक्त
ु हुन्छ ।

• त्यस्तै मनकामना –१, मनकामना –३, देउती, शितला, पोषिलो मकै –१, आदि जातका बीऊ
मध्य पहाडमा लगाउनको लागि उपयक्त
ु हुन्छ ।

• रामपरु कम्पोजिट, अरुण–१, अरुण–२ आदि बीऊ बेसी, भित्री, मधेश र तराई क्षेत्रमा लगाउन
उपयक्त
ु हुन्छ । निश्चित ठाउँका लागि उन्मोचित तथा सचू ीकृत जातहरू हुन् ।
 जातहरु
• रामपरु हाइब्रिड ४ : ६८ दिन
अरुण २ छिटो पाक्ने ८०-९० दिन , गाउमा ६० दिने मकै
• राजकुमार – छिटो पाक्ने जात
• सेतो मकै – बिजोर नं. ३,५,७ –बिजोर मकै ( ढिडो, रक्सि)
• पहेलो मकै - जोर नं- रामपरु हाइब्रिड २,४,६ ( चामल बनाउन, कुखरु ाको दाना, चारो )
 बीउ दर
• १ के जीप्रति रोपनी अथवा सात सय ग्राम प्रति कठ्ठा ।
• गणु स्तरीय बीऊको प्रयोगबाट राम्रो उत्पादन हुन्छ ।
• बीऊलाई आठ घण्टा पानीमा भिजाएर छहारीमा सक ु ाइ रोप्ने ।
 रोप्ने समय
• वर्षे मकै उच्च पहाड, मध्य पहाड, खोच, तराइ
• हिउँदे मकै भित्री मधेश, तराई
• बसन्ते मकै तराई
जमिनको तयारी
जमिनलाई दईु देखि तीन पटक खनजोत गरी राम्रोसँग सम्याउने ।
– बीऊको राम्रो उमार शक्तिको लागि माटोमा चिस्यान कायम राख्ने ।
– खेतबारीमा पाके को गोबरमललाई खेतबारीमा लगेर लामो समयसम्म थप्रु ो पारी राख्नाले मलमा भएको पौष्टिक
तत्व नष्ट भएर जान्छ ।
• बीऊलाई लाइनमा लगाएमा लाइनको दरू ी ७५ सेमी र बोटको दरू ी २० देखि २५ सेमीको फरकमा
लगाउने र एक ठाउँमा दईु दानाका दरले रोप्ने

– बीऊलाई पाँचदेखि सात सेमी गहिराईमा हलो अथवा कुटोले बनाएको सियोमा रोप्ने वा हाते मकै
प्लान्टरले रोप्ने ।

– बिरुवा उम्रनासाथ (सात दिनभित्र) ५० प्रतिशत भन्दा बढी उमार भएमा खाली ठाउँमा पनु रोप्ने।
– बढी उत्पादन लिनको लागि प्रति रोपनी ३३ सय अथवा प्रति कठ्ठा २२ सय बिरुवा लगाउने ।
 मलखाद
• उन्नत जातको लागि सिफारिस मलखादको मात्रा । जमिन तयार गर्दा कम्पोष्ट मल प्रति रोपनी ६ सय के जी र प्रति
कठ्ठा चार सय के जी हाल्नु पर्दछ ।
• यरिु या मल प्रति रोपनी २.५ के जी र प्रति कठ्ठा १.७ के जी हाल्नु पर्दछ ।(आधा भाग जग्गा तयारी गर्दा र बचेको
आधा भागलाई घडँु ा जति अग्लो भइपछि एक पटक र धान चमरा निस्कनु अघि गारी लगाउने )
• डीएपी मल प्रति रोपनी ३.० के जी र प्रति कठ्ठा २.० के जी जमिन तयार भएपछि हाल्नु पर्दछ । पोटास प्रति रोपनी
२.५ के जी र प्रति कठ्ठा १.७ के जी जमिन तयार भएपछि हाल्नु पर्दछ ।
• हाइव्रिड जातको मकै लगाउँदा उन्नत जातको भन्दा डे ढ गणु ा बढीका दरले मलखाद तथा रासायनिक मलको प्रयोग
गर्ने ।
 सिचाई
• हिउँदे मकै र बसन्ते मकै मा चारदेखि पाँच पटकसम्म सिँचाइ गर्ने ।

• सिँचाइ गर्दा ड्याङको बीचको कुलेसोबाट सिँचाइ गर्ने ।

• सिँचाइ गर्नुपर्ने विशेष अवस्थाहरूमा यरिु या मल दिने समय, घोगाामा जँगु ा आउने समय र दानामा
दधु लाग्ने समय हुन् ।
 गोडमेल तथा झारपात नियन्त्रण
• पर्वू बालीमा झारपातको बीऊ तयार हुन नदिने । नपाके को गोबरमलबाट झारपातको बीऊ आउने हुदँ ा पाके को
मल मात्र प्रयोग गर्ने ।

• मकै को पहिलो गोडाइ बीऊ रोपेको २० देखि २५ दिनपछि गर्ने र बाक्लो भएको बिरुवा हटाउने साथै उके रा
लगाउने ।

• दास्रो गोडाइ बोट घडँु ा जति अग्लो भएपछि गर्ने र यरिु या मल टप ड्रेस गरी मकै लाई उके रा दिने ।
• मकै वालीका रोगहरु मकै वालीका कीराहरु

• पातमा लाग्ने डढु वा १. खुम्रे कीरा

• घोगा कु हिने रोग २. गवारो
• कालो पोके रोग ३. अमेरिकन फौजी कीरा
४. लाही
• पातमा लाग्ने डढु वा

- पातमा ठु ला लाम्चा आँखा आकारका दागहरु देखिन्छन र पछि ति थोप्लाहरु एक आपसमा जोडीइ पात
सुकाइदिन्छन
- रोगको लक्षण सुरुमा तल्लो पातबाट सुरु भइ माथितिर बढ्छ
- यो रोग साधारणतय धान चमरा निस्किसके पछी देखिन्छ
व्यवस्थापन
स्वस्थ बिउ प्रयोग
बिउ उपचार : कार्बण्डाजिम ५०% wp (bevistin) २ ग्राम प्रति किलो बिउ
रोग अवरोधक जातहरु – मनकामना ३, गणेश १, २ लगाउने
Leaf blight in maize
घोगा कु हिने रोग
• घोगाको टुप्पोबाट रातो र गुलाबी रङ्ग भइ कु हिन थाल्छ । कु नै बेला घोगाको फे दबाट कु हिने गर्छ ।
• व्यवस्थापन: रोग अवरोधक जात (मनकामना—१, गणेश—२)
• स्वस्थ घोगा छनोट
• बिउ उपचार : थाईराम, कार्बण्डाजिम ५०% wp (bevistin) २ ग्राम प्रति किलो बिउ

कालो पोके
धान चमरा कालो भइ लट्टा परेको जस्तो देखिन्छ । घोगामा दानाको सट्टा कालो ढु सीको धुलो भरिएको हुन्छ ।
कालो पोके
• व्यवस्थापन वारीमा कालो पोके देख्नासाथ जम्मा गरि नस्ट गर्ने
• धेरै रोग आउने ठाँउमा बिउ उपचार गर्ने (कार्बण्डाजिम ५०% wp (bevistin) २ ग्राम प्रति किलो बिउ)

डाठ कु हिने
जमिन भन्दा माथि डाँठको दोस्रो आँख्लो नजिकै को भित्री भागको गुदिको रङ्ग बदलिन्छ । डाँठ कु हिन गइ बोट ढल्दछ ।
व्यवस्थापन:
सिफारिस मात्रामा मलको प्रयोग गर्ने
गवारो नियन्त्रण गर्नका लागि (फ्यूराडन ३ प्रतिशत गेडा) विषादी प्रयोग गर्ने ।
मकै काटेपछि ढोडका ठु टा नस्ट गर्ने
Dimethoate 30% EC 1.5 ml/liter+lamda sailathrin 9.3%EC 1ml/4liter पानीमा
मिसाई ५०० लिटर प्रति हेक्टर छर्क ने
 कीरा
• खम्रु े किरा : लार्भाहरु खैरो टाउको सेतो शरीर भएका छुदा बतारियेरा बस्ने हुन्छन
• यिनीहरु माटोभित्र बसी जराहरु खान्छन जसले गर्दा बिरुवा बढ्न सक्दैन र मर्ने हुन्छ
व्यवस्थापन
खेत वारीलाई गहिरो गरि जोत्नाले सर्यु को तापले मर्छ
काचो गोबर मलको प्रयोग नगर्ने
खपटे मौलि बत्तिको पासो प्रयोग गरि मर्ने
रासायनिक मलको हकमा क्लोरोपाइरीफस ( डर्सभान) २ एम.एल पानीमा घोली प्रति कठ्ठा २५/३०
लिटरको घोल बनाइ छर्ने
 गवारो
• कुनै हल्का खैरो रंगका हुन्छन, शरीरमा ४ वटा खैरो धर्काहरु हुन्छन,लार्भाहरुले पात खान्छन र
पातमा छिद्रा पर्छन र पछि गबु ोमा पसेर डाठ खान्छन, बिरुवाको टुप्पो मा लार्भाले बिस्ट्याएको
पदार्थ देखिन्छ
• Spray Imidachloropid 17.8% SL(kemida, himida) @1ml/4 liter of water
OR deltamethrin 2.8%EC (delsaid) @1.2 ml/liter of water
• लाही
• पखेटा भएका र नभएका मसिना हरिया कला रंगका हुन्छन
• लाखौ संख्यामा हुन्छन

व्यवस्थापन
- सर्ती
ु को झोल छर्ने
- गाई वस्तक
ु ो मत्रु र पानि (१:४) को अनपु ातमा मिसाई २-३ दिनको फरक मा पटक पटक छर्ने
- पहेलो पासो को प्रयोग गर्ने
- Dimethoate 30%EC
 American fall Armyworm
• अमेरिकन फौजीकिरा मकै बालीमा लाग्ने पतु ली समहू अन्तर्गत पर्ने रात्रीचर किरा हो
• मख्ु यतया मकै मन पराउने यस किराले जनु ेलो, धान, गहु,ँ कोदो, उखु तथा घाँसेबालीहरु र
तरकारीबालीमा समेत व्यापक रुपमा क्षति पर्याु उने गर्दछ
• बयस्क पतु ली १.६ से.मी लामो र खरानी मिश्रीत खैरो रङ्गको हुन्छ । भाले पतु लीको अघिल्लो
पखेटाको टुप्पोतिर ठूलो सेतो धब्बा हुन्छ भने बीचतिर अण्डाकार हल्का खैरो रङ्गको धब्बा देखिन्छ
तर पोथी पतु लीमा यस्ता धब्बाहरु देखिदँ नै
• एक समहू मा १००–२०० फूल हुन्छ , एक पोथी पतु लीले आफ्नो जीवनमा १००० भन्दा बढी फूल
पार्दछ
 अमेरिकन फौजी कीराको पहिचान
• यस किराको लार्भा सरुु को अवस्थामा हल्का हरियो रङ्गको हुन्छ भने टाउको कालो हुन्छ र हुर्कि दँ ै
जाँदा पछिल्लो अवस्थामा लार्भाको शरीर खैरो रङ्गको र टाउको गाढा खैरो रङ्गको हुन्छ ।
• लार्भाको टाउकोमा अग्रं ेजी अक्षरको ‘Y’ आकारको सेतो रङ्गको धर्का हुन्छ । लार्भाको अन्तिम
खण्डमा ठूला काला रङ्गको चारवटा थोप्लाहरु बर्गाकार रुपमा देखिन्छ र लार्भाको शरीरको
माथिल्लो भागमा तीनवटा पहेलो रंगका धर्काहरु टाउको पछाडीदेखि अन्तिम भागसम्म समानान्तर
रुपमा रहेको प्रष्ट देखिन्छ।
• यसको लार्भा अवस्था ६ वटा चरणमा परू ा हुन्छ र १४ देखि १८ दिनमा लार्भा प्यपु ा अवस्थामा
जान्छ।
• प्यपु ा अवस्था २–८ से.मी.भित्र माटोमा ७–८ दिनसम्म बिताउँछ र बयस्क पतु ली भइ निस्कन्छ र
साधारणतया यसको जीवनचक्र ३० दिनको हुन्छ।
किराको जिवन चक्र
तस्वीर
 व्यवस्थापन

• पहिलै बाट यो किराको समस्या भएका ठाउमा समय परिबर्तन गरि बाली लाउन सकिन्छ ।

• बाली लगाउँदानै Desmodium, भटमासे लगायतका घाँस बालीको बीच बीचमा लगाउने (यस्को
गन्द, स्वादले किरा भाग्छ) र नेपियर घाँस आलितिर लगाउने (किरा बालीमा नगई घाँसमा आएर
बस्छ र यहा यसलाई मर्ने )

• अरु कोसे बाली लाई पनि बीच बीचमा लाउन सकिन्छ

• काठको धलु ो, खरानी आदि लाई छर्नाले किरा ले पात खान पाउदैन
• बोट मा काहिँ मरे को किरा भेटियो भने तेस्लाई पिनेर एउटा घोल बनाउने र छर्ने (यसो गर्दा त्यो किरा
एदी भाइरस, ढुसी आदि ले मर्या छ भने जोडन को रुपमा काम गर्छ )

• सरफ पानीमा नीमको पात र डाठ कुटेको रस थोरै र थोरै चिनी मिसाउने अनि गबु ो भिज्ने गरि हाल्ने
(यस्ले किरा inactive बनाउंछ

• बिरुवा उम्रेको १० दिनपछि निमयक्त

ु विषादी Azadiractine 0.03% EC, ३–५ मिलिलिटर प्रति
लिटर पानीमा घोलेर १०-१२ दिनको फरकमा पनु ः प्रयोग गर्ने
• रासायनिक विषादीमा Spinosad (market name = traser etc) 0.4ml/l water
• Emamectin Benzoiate(Market name= Crop Star etc) (55 SC 0.4 - 0.5 gm/L
water)
• Spinetoram (Market name = Deligate etc)= 0.4ml/l water

• विषादी प्रयोग गर्दा सके सम्म एउटै विषादी 2 पटक भन्दा बढी प्रयोग नगरुम, एक पटक एउटा गर्दा
वा एक हप्ता एउटा गर्दा अर्को पटक अर्को प्रयोग गरुम
Insecticide
 वाली भित्र्याउने
• मकै को घोगा सक ु े पछि घाम लागेको बेलामा भाँच्ने ।
– मकै घोगालाई झत्तु ा बनाएर झण्ु ड्याउने वा घोगालाई राम्ररी घाममा सकु ारएर मात्र भण्डारण गर्ने ।
– राम्ररी सकु े को घोगालाई छोडाई दानालाई पनि चार घाम सक ु ाएर दानाको चिस्यान आठदेखि १०
प्रतिशत भएपछि भण्डारण गर्ने अथवा राम्ररी सक ु े को दानालाई हावा नछिर्ने गरी दईु सय ५० माइक्रोनको
सेतो प्लाष्टिक ब्यागमा भण्डारण गर्ने
• १० ग्राम बोझो प्रति के .जी मकै वा १ ट्याब्लेट सेल्फस प्रति टन प्रयोग गरि भण्डारण गर्ने

उत्पादन
• मकै को उत्पादन जात मौसम तथा बाली व्यवस्थापनमा निर्भर गर्दछ ।
– उन्नत जातको उत्पादन दईु सय के जी प्रति रोपनी वा १३३ के जी प्रति कठ्ठा ।
– वर्णशङं कर जातको उत्पादन चार सय के जी प्रति रोपनी वा दईु सय ६६ के जी प्रति कठ्ठा ।
धन्यवाद